düzeni tehdit eden olaylar

25
Üsküdar’da Düzeni Tehdit Eden Olaylara Dair (XVIII-XIX. Yüzy›llar) YRD. DOÇ. DR. MEHMET DEM‹RTAfi Yüzüncü Y›l Üniversitesi Girifl Bulundu¤u konum itibariyle bütün tarihî süreç boyunca önemli olan Üskü- dar’›n tam olarak geliflip mamur hale gelmesi ise Kanunî döneminde gerçek- leflmifl 1 , nüfustan kaynaklanan s›k›nt›lar›n yaflanmaya bafllamas› ve buna dair tedbirlerin al›nmas› da Kanunî döneminin sonlar›ndan itibarendir. Yetkililer nüfusun afl›r› flekilde art›fl›n›n, çeflitli temel sorunlar›n ortaya ç›kmas›na sebep oldu¤unu kavram›fllard›. Bu sorunlar›n bafl›nda, güvenli¤in bozulmas›na do¤rudan etki eden h›rs›zl›k, soygun, yol kesme, gasp, adam öldürme ve yarala- ma ile ahlaki bozulma gibi olumsuzluklar gelmekteydi. 2 Yukar›daki örneklerden hareketle, Üsküdar’da soygun, h›rs›zl›k, gasp, adam yaralama ve öldürme, ahlâks›zl›k gibi davran›fllar›n süreklilik arz etti¤i veya bir hayat tarz› haline geldi¤i iddia edilememekle birlikte, XVIII. yüzy›l›n sonlar›na gelinceye kadar ki dönem boyunca bu suçlar›n, flehrin sosyal hayat›na olumsuz etkiler yapt›¤›, dolay›s›yla düzenin bozulmas›nda rol oynayan unsurlar aras›nda ciddi bir öneme sahip olduklar› söylenebilir. XVIII. yüzy›l›n son çeyre¤i ile XIX. yüzy›l›n yaklafl›k olarak sonlar› aras›ndaki dönemde Üsküdar’da düzeni tehdit eden, dolay›s›yla halk›n güvenli¤ini zedeleyen bafll›ca olumsuzluklar› üç bafll›k alt›nda ele almak mümkündür. Bunlar›n ilki, soygun, h›rs›zl›k, yol kesme ve gasp gibi suçlard›r. ‹kincisi adam öldürme ve yaralama olaylar›, üçüncüsü de gayr-› ahlâkî davran›fllard›r. Özel- likle, çok s›k olmamakla birlikte dönem dönem meydana gelen tabii âfetler ile

Upload: ueskuedar-belediyesi

Post on 07-Mar-2016

251 views

Category:

Documents


5 download

DESCRIPTION

Üsküdar’da Düzeni Tehdit Eden Olaylara Dair (XVIII-XIX. Yüzyıllar) YRD. DOÇ. DR. MEHMET DEMİRTAŞ Yüzüncü Yıl Üniversitesi

TRANSCRIPT

Page 1: Düzeni Tehdit Eden Olaylar

Üsküdar’da Düzeni Tehdit Eden Olaylara Dair (XVIII-XIX. Yüzy›llar)

Y R D . D O Ç . D R . M E H M E T D E M ‹ R T A fi

Yüzüncü Y›l Üniversitesi

Girifl

Bulundu¤u konum itibariyle bütün tarihî süreç boyunca önemli olan Üskü-dar’›n tam olarak geliflip mamur hale gelmesi ise Kanunî döneminde gerçek-leflmifl1, nüfustan kaynaklanan s›k›nt›lar›n yaflanmaya bafllamas› ve buna dairtedbirlerin al›nmas› da Kanunî döneminin sonlar›ndan itibarendir. Yetkililernüfusun afl›r› flekilde art›fl›n›n, çeflitli temel sorunlar›n ortaya ç›kmas›na sebepoldu¤unu kavram›fllard›. Bu sorunlar›n bafl›nda, güvenli¤in bozulmas›nado¤rudan etki eden h›rs›zl›k, soygun, yol kesme, gasp, adam öldürme ve yarala-ma ile ahlaki bozulma gibi olumsuzluklar gelmekteydi.2

Yukar›daki örneklerden hareketle, Üsküdar’da soygun, h›rs›zl›k, gasp, adamyaralama ve öldürme, ahlâks›zl›k gibi davran›fllar›n süreklilik arz etti¤i veya birhayat tarz› haline geldi¤i iddia edilememekle birlikte, XVIII. yüzy›l›n sonlar›nagelinceye kadar ki dönem boyunca bu suçlar›n, flehrin sosyal hayat›na olumsuzetkiler yapt›¤›, dolay›s›yla düzenin bozulmas›nda rol oynayan unsurlar aras›ndaciddi bir öneme sahip olduklar› söylenebilir.XVIII. yüzy›l›n son çeyre¤i ile XIX. yüzy›l›n yaklafl›k olarak sonlar› aras›ndakidönemde Üsküdar’da düzeni tehdit eden, dolay›s›yla halk›n güvenli¤inizedeleyen bafll›ca olumsuzluklar› üç bafll›k alt›nda ele almak mümkündür.Bunlar›n ilki, soygun, h›rs›zl›k, yol kesme ve gasp gibi suçlard›r. ‹kincisi adamöldürme ve yaralama olaylar›, üçüncüsü de gayr-› ahlâkî davran›fllard›r. Özel-likle, çok s›k olmamakla birlikte dönem dönem meydana gelen tabii âfetler ile

Page 2: Düzeni Tehdit Eden Olaylar

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

Osmanl›da ev bask›n›

(Zenannâme)

Page 3: Düzeni Tehdit Eden Olaylar

Ü S K Ü D A R ’ D A D Ü Z E N ‹ T E H D ‹ T E D E N O L A Y L A R A D A ‹ R ( X V I I I - X I X . Y Ü Z Y I L L A R )

salg›n hastal›klar da Üsküdar’›n muzdarip oldu¤u olumsuzluklardand›. Üsküdar’da düzeni bozanlar çeflitli toplum kesimlerinden insanlard›. Bunlar›nbir k›sm› ülke d›fl›ndan gelmifllerdi. Özellikle Yunanistan’dan gelenlerin önem-li bir say›ya ulaflt›klar› görülmekteydi. Bunun yan›nda ‹ran, Avusturya veKarada¤’dan gelenler de vard›.3 Ancak düzeni as›l tehdit edenler Osmanl›vatandafllar›yd›. Bunlar›n içinde de devlet hizmetindeki görevlerini sürdürenkifliler önemli bir a¤›rl›¤a sahipti. Üsküdar’da, incelenen dönemde, toplumundüzenini bozan ve güvenli¤i tehdit eden kesimlerin bafl›nda çeflitli asker ocak-lar›n›n mensuplar› gelmekteydi. Bunlar askerlik disiplinine uymayandavran›fllar sergileyerek düzeni tehdit etmekteydiler. Tebdil çukadarlar› ad› ilebilinen devlet görevlileri bu kesimlerden birisiydi. Bunlar görevlerini kötüyekullanarak esnafa eziyet etmekte idiler. Bir arfliv kayd›nda bu durumdakikiflilerin kanunsuz faaliyetlerinden söz edilmektedir. Kaymakam Paflaya gön-derilen bir hatt-› hümayunda, “Kap›da olan tebdil çukadarlar› nice seneden berütebdil hizmetinde istihdâm olunma¤la her biri tayin olundu¤u semtin, bakkal vekömürcü ve sâir esnaf›n takside kesüp…” denilerek bu kiflilerin gayrimeflruhareketlerine vurgu yap›lm›flt›.4 Kaymakam Pafla taraf›ndan padiflaha yaz›lan birtelhiste de ayn› duruma iflaret edilerek, ekmekçi, kasap, kömürcü, bakkal ve sâiresnaftan baz› kimselerin de bu tür davran›fllar›n ortaya ç›kmas›na sebep olduk-lar› dile getirilmiflti.5 Dolay›s›yla gayrimeflru hareketlerin sad›r olmas›nda vedevam›nda, suçlulara yard›m edenler veya onlar›n ifllerini kolaylaflt›ranlaroldu¤una dikkat çekilmiflti. Yine kalyoncu6 taifesinden baz› kimseler de düzeni bozan davran›fllar sergile-mekteydiler. Bunlar flehirde, kural tan›mayan baz› faaliyetler içine girerek huzu-ru bozmaktayd›lar. Kalyoncular, çeflitli kereler seferli olduklar›n› söyleyerek sa¤asola atefl aç›p, çevreye korku salarak insanlar› soymaya kalk›flm›fllard›.7

Kalyoncular›n düzeni bozan ve flehrin güvenli¤ini tehdit eden davran›fllar›, için-den ç›k›lamaz bir hal almaya bafllam›flt›. Yakalanan kalyoncular çeflitli bahanelerve yalanlarla görevlilerin elinden kurtulmaktayd›lar. Mesela, kendilerininCezayir gemisinden olduklar›n› söyleyerek güvenlik görevlilerini atlatm›fllard›.Ya da gerçekten Cezayir gemilerinden gelenlerden de benzer davran›fllar›sergileyenler oldu¤unda onlar›n derdest edilmesi oldukça zorlafl›rd›. Bir arflivkayd›nda, “Kalyoncular geçen gün Üsküdar’da ve ‹stanbul’un baz› mahallerindeflekavet ibtidar eyledikleri ma‘lum-› hümâyunlar›d›r. Kapudan Pafla kullar›na bun-lar›n zapt ve raptlar› birkaç defad›r te’kid olunmaktad›r. Müflarünileyh, bunlar›nzapt ve raptlar›nda kusur itmem lakin taraf taraf tahti (ya¤ma, çapul) ve kendihalinde olmayanlar› ahz ve ve haps ideydüm, hangisi kabahatli ise ahz itsem der-hal Cezayirlüler gelüp bizimdir diyu ahz iderler. Ve karîb dahi itmeyüp sebilinitahliye iderler. Onlar dahi bildikleri kazay› idiyorlar. Sair kalyoncular dahi bu haligörüp hangisini tutsam ben Cezayir gemisindenüm diyup derhal Cezayirlüleral›yorlar, virmesem münazaa iderler…” denilerek, kalyoncular›n taflk›nl›klar›n›nsebepleri üzerinde durulmaktad›r.8 Belgede geçen ifadeler yetkililerin, görevleriniyerine getirmeleri esnas›nda aciz duruma düfltüklerini göstermektedir.

Page 4: Düzeni Tehdit Eden Olaylar

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

502

Devletin kendilerine verdi¤i imkânlar› kötüye kullanan baz› kiflilerin iseoldukça rahat hareket edebilmeleri, baflkent ‹stanbul’da otorite bofllu¤ununboyutlar›n› ortaya koymas› bak›m›ndan dikkate de¤erdir. Üsküdar sakin-lerinden ve kalyoncu neferat›ndan olan Çopur Mustafa ve üç arkadafl› flehirdezorbal›klar yaparak huzuru bozmaktayd›lar. Ad› geçen kifliler Üsküdar’daesnaf›n mallar›na zorla el koymufl ve baz›lar›n›n da paralar›n› alm›fllard›. Bununüzerine ahaliden, yüz elli kifliden meydana gelen bir grup, bu kiflilerin etkisizhale getirilmeleri için müracaat etmiflti.9 Di¤er asker ocaklar› mensuplar›ndanda düzeni bozanlar mevcuttu. Zaman zaman bunlar›n kendi aralar›ndaki kavgave sürtüflmeleri büyük olaylara sebebiyet verdi¤i gibi, halk› da huzursuz etmek-teydi.10

Geçmiflte devlet hizmetinde bulunmufl olup halihaz›rda görevde olmayan baz›kimselerin istismarlar›na da rastlanmaktayd›. Daha önce kavvâs olarak çal›flm›flolan Kadri isimli flahs›n, görevden ayr›ld›ktan sonra kavvâs elbisesi giyerekhalk› doland›rmas› bu örneklerdendir.11

Üsküdar’a düzeni bozan kesimlerden biri de flehrin yerlisi olup çeflitli suçlarabulaflan kiflilerdi. ‹ncelenen dönemde Üsküdarl› zimmîlerin de çeflitli suçlarabulaflt›klar› görülmektedir. Selami Efendi mahallesinde devlete ait bofl arazilerigasp ederek, üzerinde bina infla etmek isteyen yerli zimmîler devlet görevlileri-ni bir hayli u¤raflt›rm›fllard›.12 Yine bir grup zimmînin çevrede dolaflarak, adetameydan okurcas›na zorbal›k yapmalar› yetkilileri harekete geçirmiflti.13 Üskü-dar’da söz konusu dönemde yayg›n olarak görülen suçlardan biri h›rs›zl›kt›.Üsküdar sakinlerinden Kuzguncuklu neccar (dülger) Kostantin, Üsküdar kur-bundaki Öküz Liman›’nda Sadullah Efendi’nin sahilhânesine gece girerekeflyalar›n› çalm›fl ve bu eflyalar› satmak için Mora’ya kaçm›flt›. K›sa bir süreiçinde Mora’da yakalanan Kostantin, hapsedilmek üzere ‹stanbul’a sevk edil-miflti.14 Yine bir grup zimmî halk› huzursuz eden davran›fllar sergilemekteydil-er. Bu kifliler zorbal›k suretiyle çevreye rahats›zl›k vermelerinin yan›nda,h›rs›zl›k yapmak suretiyle de faaliyet alanlar›n› geniflletmifllerdi.15 Üsküdaresnaf›ndan debba¤ Hac› Musa’n›n dükkân›ndan elli adet meflinini çalan Lefteryakalanarak hapsedilmifl, meflinler sahibine geri verilmifl ve kendisi de alt› aysüreyle prangabendli¤e mahkûm edilmiflti.16 Zimmîlerin suça bulaflt›klar› birortamda zaman zaman kendilerine yönelik gayrimeflru ifller de meydanagelmekteydi. Üsküdar’da Yenimahalle’de bulunan ve Nikoli ile Mihail isimli ikizimmînin kiral›k olarak ifllettikleri zahire ambar›na baz› zorbalar taraf›ndanmüdahalede bulunulmas›n› bu kapsamda de¤erlendirmek mümkündür.17

Yukar›daki olaylarda dikkati çeken hususlardan biri, suçlular›n son derece rahathareket edebildikleridir. Bu da otorite konusundaki zaafiyetin yan› s›ra tedbir-lerin de tam olarak ifle yaramad›¤›n› göstermektedir.Üsküdar’da gayrimüslimler gibi müslümanlar da düzeni tehdit etmekteydiler.Kas›mpaflal› ‹brahim ad›ndaki kifli, Üsküdar’da madenci Mustafa’n›n parakesesini almak üzere iken yakalanm›fl, arkadafllar› Osman ve Salih kendisinikurtarmaya çal›fl›rken görevliler taraf›ndan ele geçirilmifllerdi. Ad› geçen

Page 5: Düzeni Tehdit Eden Olaylar

Ü S K Ü D A R ’ D A D Ü Z E N ‹ T E H D ‹ T E D E N O L A Y L A R A D A ‹ R ( X V I I I - X I X . Y Ü Z Y I L L A R )

503

kiflilerin daha önce de çeflitli kereler benzer suçlar iflleyen sab›kal› kimselerolmalar›18 söz konusu suçun yayg›n olarak ifllendi¤ine bir iflaret olarak kabuledilebilir. Üsküdar sakinlerinden Basmac› Salih isimli flah›s, komflusu Kaday›fç›Ahmed’in bin elli, Vezneci Nusret ve Servinaz’›n da dokuz yüz on kurufllar›n›çald›¤›n› itiraf etmiflti. Cezai müeyyide ile birlikte, çald›¤› paran›n iki yüz yirmisekiz kuruflu kendisinden geri al›narak Ahmed’e teslim edilmifl, geriye kalanmiktar›n da ileride tahsiline çal›fl›lmas›na karar verilmiflti.19

Üsküdar ve ‹stanbul’un özellikle kalabal›k semtleri, suçlular›n adeta s›¤›nd›¤›mekânlar aras›ndayd›. Çeflitli suçlar iflleyenler bulunduklar› çevrede rahathareket edemediklerinden ‹stanbul’a gelmekteydiler. Dolay›s›yla tehdit olufltur-maktayd›lar. Devlet bu durumun fark›nda oldu¤undan, böylelerinin takibiniolabildi¤ince dikkatli bir flekilde yaparak onlar›n baflka suçlara kar›flmalar›n›önlemeye çal›flmaktayd›. Adam öldürme baflta olmak üzere çeflitli suçlarifllemifl olan meflhur eflk›ya Ali Osman, Üsküdar’da zaptiye taraf›ndan yakala-narak Bursa’ya gönderilmiflti.20

Devlet görevlilerinin bizzat kendileri de zaman zaman kanunsuz ifllere baflvur-maktayd›lar. ‹stanbul, Üsküdar, Bo¤aziçi ve sâir mahallerde meyhane ve koltuk-lar d›fl›nda içki sat›lmas›, bu yerlerden kanunsuz olarak geçit paras› ve baflkaadlar alt›nda para al›nmas› yasakt›. Buna ra¤men baz› görevlilerin, uygunolmayan yerlerde içki sat›lmas›na göz yumduklar›, bu sayede haks›z kazanç eldeettikleri, dolay›s›yla huzurun bozulmas›na zemin haz›rlad›klar› anlafl›lm›floldu¤undan, böylelerinin kürek cezas› ile cezaland›r›lacaklar› uyar›s› yap›larakyetkililerin dikkatleri çekilmiflti.21

Üsküdar’da adam yaralama ve öldürme olaylar› düzeni bozan önemli unsurlararas›ndayd›. Bu tür olaylarda da asker ocaklar› mensuplar›n›n ad› s›kl›klageçmekteydi. Yeniçeri oca¤› mensubu Kara Mahmud isimli kifli ile topçuoca¤›ndan birkaç kifli Üsküdar’da, Toptafl› semtindeki Seyyid Mehmed’inkahvehanesinde tart›flmaya bafllam›fllar ve kavga ederek rezalet ç›karm›fllard›.Kavga daha sonra büyümüfl ve Kara Mahmud b›çak darbeleriyle birkaç yerindenyaralanm›flt›. Yine Topçu Ahmed’in kahvesinde, süvari topçu neferat›ndan KaraMehmed, kurflun isabet etmesi sonucu zahm-nâk (yaral›) olmufl, daha sonra dahayat›n› kaybetmiflti. Ocak disiplinini ve toplumun düzenini bozan söz konusuolaya, Topçubafl› A¤a derhal beraberindeki askerlerle müdahale edince, olayakar›flan topçu askerleri oradan uzaklaflm›fllard›. Bunun üzerine YeniçeriA¤as›’na s›k› bir flekilde tembih edilerek bu tür olaylar›n bir daha meydanagelmemesi için gereken tedbirleri almas› istenmiflti.22 Bu tür suçlar›n, sürgün veidam dâhil olmak üzere cezaland›r›ld›¤› halde23 sonraki dönemlerde tekrarlad›¤›görülmektedir.Üsküdar’da, kundurac› ‹smail, Hasibe ve arkadafl› Fitnat isimli kad›nlarlatart›flm›fl ve onlar› b›çaklam›flt›. Hasibe olay yerinde hayat›n› kaybederken,Fitnat a¤›r surette yaralanm›flt›. Meclis-i Vâlâ-y› Ahkâm-› Adliye’dekisorgusunda suçunu itiraf eden ‹smail’in idam›na karar verilmifl, karar›n icras›için Zaptiye Müfliri ‹zzet Pafla’ya hüküm yaz›lm›flt›.24 Di¤er suçlarda oldu¤u

Page 6: Düzeni Tehdit Eden Olaylar

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

504

gibi adam öldürme ve yaralama gibi suçlarda da asker ocaklar›n›n mensuplar›bafl› çekmekteydiler. Üsküdar’dan Bulgurlu’nun Üçpazar semtine bir grupfahifle götüren ve orada fahifleler yüzünden ç›kan tart›flmada Matl› Ya¤c›Mehmed ile arkadafl› Tahir’i yaralayan süvari askeri Kulal› Mustafa ve Alifirar etmifllerdi. Hastaneye kald›r›lan yaral›lardan Mehmed bir süre sonraölmüfltü. Bunun üzerine Rumeli valisi, Zaptiye Müfliri ve Serasker Pafla’ya,bafl›bozuklar›n derdest edilmeleri için gereken ihtimam›n gösterilmesiemredilmiflti.25

Üsküdar’da bazen bir gece zarf›nda birden fazla suçun ifllendi¤i görülmekteydi.Buradan hareketle flehirde adli zaptiye olaylar›n›n s›kl›kla meydana geldi¤isonucuna var›labilir. Resmi kay›tlara geçen bilgilere göre, bir gece boyunca mey-dana gelen iki adli olayda toplam dört kifli yaralanm›flt›. Bunlardan ilkinde yaz-mac› Eflrak ad›ndaki kifli, Erik kahvehanesi önünde Antak, Yanko ve Apostoladlar›ndaki üç kifliyi b›çakla yaralam›fl, ancak ayn› gece yakalanm›flt›. Di¤erolayda ise fesçi Yorgi’yi yaralayan süpürgeci Mehmed ve ona yard›m etmekisteyen, ayn› zamanda bir önceki olay›n faili olan Eflrak’›n kardefli, mekteb-i zap-tiye-i flahane talebesi Agop Efendi de yakalanarak Selams›z karakolunun niza-miye memurlar›na teslim edilmiflti.26 Daha önceki benzer olaylarda gayrimüslimOsmanl› vatandafllar›n›n s›kl›kla adlar›n›n geçmesi ve birbiriyle ba¤lant›s›oldu¤u anlafl›lan bu adam yaralama olaylar›n›n kahramanlar›n›n tamam›nayak›n›n›n yine gayrimüslimler olmas› dikkate de¤erdir.Üsküdar’da ifllenen çeflitli suçlar›n ço¤unun faillerinin yakaland›¤› daha öncekiörneklerden de anlafl›lmaktad›r. Ancak faili meçhul kalan olaylar›n yaflanmas›bazen kaç›n›lmaz olmufltur. Mesela Üsküdar’›n ‹cadiye Mahallesi sakinlerindenSuvac›bafl› Ohannes’in ah›r› yak›n›ndaki bahçesinde, bir ot y›¤›n› alt›na sak-lanm›fl vaziyette sekiz on yerinden b›çaklanm›fl, uzun oylu, sar› gözlü, tahminenon sekiz-yirmi yafllar›nda bir Müslüman flahsa ait ceset bulunmufl, ancakcesedin kime ait oldu¤u anlafl›lamam›flt›. Cesedin teflhisine çal›fl›lm›fl ancakÜsküdar’da kendisini tan›yana rastlanmam›flt›. Bunun üzerine cesedinmuhtemelen ‹stanbullu birisine ait olabilece¤i kanaatine var›larak cinayetinfailinin yakalanmas› için Zaptiye Nezareti’ne talimat verilmiflti.27

Üsküdar’da 31 Temmuz 1880 tarihi itibariyle çeflitli suçlardan dolay› tutukla-narak cezaevine konan kiflilerin kay›tlar›n›n tutuldu¤u bir arfliv belgesinde, bukiflilerin ve iflledikleri suçlar›n ayr›nt›lar›na yer verilmifltir. Buna göre, çeflitlidaireler taraf›ndan verilen tutuklama ve mahkûmiyet karalar›n›n da¤›l›m› flöyleidi: Dâire-i ‹stînâf karar›yla tevkif edilen kifli say›s› 21’di. Bunlar›n 13’ü gasp veyol kesme, üçü h›rs›zl›k, ikisi adam yaralama, biri adam öldürme, biri adamyaralama-h›rs›zl›k, biri de kefilsiz-izinsiz bar›nma suçlar›ndan tutuklanm›fllard›.Bu yirmi bir kiflinin sadece biri kad›nd›.28 Gasp ve yol kesme suçlar›ndan tutuk-lanan 13 kiflinin çete oluflturarak bu suçlar› iflledikleri anlafl›lmaktad›r.Suçlular›n ikisi gayrimüslim, 19’u müslümand›. H›rs›zl›k suçundan tutuklubulunan Hüseyin ad›ndaki kifli, hasta oldu¤undan tedavisinin yap›lmas› içinmerkez hapishanesi hastanesine gönderilmiflti.

Page 7: Düzeni Tehdit Eden Olaylar

Ü S K Ü D A R ’ D A D Ü Z E N ‹ T E H D ‹ T E D E N O L A Y L A R A D A ‹ R ( X V I I I - X I X . Y Ü Z Y I L L A R )

505

Üsküdar Bidâyet Mahkemeleri Müddeî-i Umûmi (savc›, umumî haklar ad›nadava açan hâkim) taraf›ndan tevkif olunan yaln›zca bir kifli vard›. Bu kifli han-eye izinsiz girerek sirkat (çalam) suçunu iflledi¤inden tevkif edilmiflti.Üsküdar Merkez Bidayet Mahkemesi Ceza Dairesi taraf›ndan mahkûmen mevkufbulunan sekiz kiflinin dördü h›rs›zl›k ve emanete h›yanet suçlar›n› ifllemifller vekendilerine iki ile üç ay aras›nda de¤iflen cezalar verilmifl, mahkeme harçlar›n›nkendilerinden tahsil edilmesine ve bunlar›n ikisinin mahkûmiyetlerinin biti-minde kefalete ba¤lanmalar›na karar verilmiflti. Geriye kalan kiflilerden biriadam yaralama suçunu ifllemifl, kendisine bir ay ceza verilerek, mecruha ver-ilmek üzere kendisinden bir adet yüzlük alt›n ve mahkeme harçlar›n›nal›nmas›na karar verilmiflti. Di¤er üçü ahlâks›zl›k ve namusa dil uzatmasuçlar›ndan hüküm giymifllerdi. Bunlardan ikisine birer ay, birine de on befl günceza verilmiflti. Mahkeme masraflar› da kendilerine yüklenmiflti.Üsküdar Polis Meclisi karar›yla tevkif edilen iki kifliden biri verilen görevi yap-mamaktan, misafir olarak al›konulmufl iken, di¤eri adam yaralama suçunuiflledi¤i zann›yla, tahkikat için tutuklanm›flt›. Yine Üsküdar ‹cra Me’muriyeti’niniste¤i do¤rultusunda üç kifli, borçlar›n› ödemedikleri için tutuklanm›fllard›.Söz konusu tarihte Üsküdar cezaevinde bulunan kiflilerin sekizi hükümlü idi.Di¤erlerinin mahkûmiyetleri kesinleflmemiflti. Buna göre, bu tarihte hapis-hanede, Daire-i ‹stinaf karar›yla 21, Müdde-i Umumiye taraf›ndan 1, PolisMeclisi karar›yla 2, ‹cra Me’muriyeti talebiyle 3 ve hükümlü 8 kifli olmak üzeretoplam 35 kifli bulunmaktayd›.29

“Bin iki yüz doksan üç sene-i hicriyyesi olan flehr-i Muharremü’l-haram›n ibti-das›ndan doksan yedi senesi fievval’inin on üçüncü gününe de¤in dört senedokuz mâh on üç gün zarf›nda Desaadet ve mülhakat› bulunan Üsküdar veBeyo¤lu idarelerinde vuku‘ bulan katl ve cinayet-i saireden dolay› mahkûm-uhapishane-i umumide mevkuf olanlar›n enva› ve ecnas›, cinayetler esami vetarih-i tevkifleri divanlardan müddet-i mezkûre zarf›nda sebilleri taharri k›l›nanve el-yevm mevcud bulunanlar›n mikdar›n› mebnî defterdir” fleklinde bir ifadeile bafllayan bir cetvelde, söz konusu süre zarf›nda hapishanede bulunanlar›nbaflta cinayet, gasp, h›rs›zl›k, kapkaç, tehdit ve fi‘l-i flenî‘ (kötü fiil, ›rza geçmegibi) olmak üzere çeflitli suçlardan tutuklu bulunanlar›n tutukland›klar› tarih,ceza süreleri, tahliye olanlar›n tahliye sebepleri, hasta oldu¤u için hastanedeyatanlar›n ve firar edenlerin say›lar› ile mevcut tutuklu say›s› yer almaktad›r.Buna göre, söz konusu dönem içinde olmak üzere çeflitli tarihlerde af edilerektahliye olanlar›n say›s› 64, cezalar› bitti¤i için tahliye edilerek taflrada çeflitlimerkezlere gönderilenlerin say›s› 45, cezalar›n› çektikleri için tahliye olanlar›nsay›s› 13, hapishane hastanesinde yatmakta olanlar›n say›s› 8, belirtilen sürezarf›nda firar edenlerin say›s› 11, halen hapishanede tutuklu bulunanlar›nsay›s› da 181 kifli idi.30 Bu bilgilerden hareketle dört sene dokuz ay on üç gün-lük süre zarf›nda tutuklananlar›n toplam say›s› 322 idi. En çok ifllenen suçlar 98adet ile h›rs›zl›k ve 84 adet ile adam öldürme olay› idi. Oldukça yüksek olan busay›lar›n yan›nda gasp (28) ve ›rza geçme (26) suçlar› da önemli say›da

Page 8: Düzeni Tehdit Eden Olaylar

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

506

ifllenmiflti. En az ifllenen suçlar ise 2 adet ile kapkaç ve 3 adet ile tehdit olmufltu.Dikkati çeken hususlardan biri de firar olaylar›n›n, yüksek kabul edilebileceksay›da olmas›yd›. Af edilen kifli say›s›n›n da oldukça yüksek olmas›, söz konususuçlar›n ifllenmesinde ve tekrarlamas›nda önemli bir etki yapm›fl olmal›d›r.Üsküdar’da düzeni tehdit eden önemli olaylardan biri de gayr-› ahlâkî suçlard›.Dönem dönem bu tür suçlar oldukça art›fl göstermifltir. Bu suçlar›n ifllenmesineuygun bir zemin vard›. Özellikle bekâr odalar› ve hanlar adeta suç yuvalar›haline gelmiflti. Bekâr odalar›nda bar›nmakta olup çeflitli suçlara bulaflankiflilerin durumuna dair çok say›da arfliv belgesi mevcuttur. Üsküdar’dakiBalaban ‹skelesi yak›nlar›ndaki bekâr odalar› bu tür olumsuzluklar›n en s›kgörüldü¤ü yerlerdendi. Bekâr odalar›nda bar›nmakta olanlar›n kar›flt›klar› fuhûflolaylar›n›n önüne geçmek ve buradaki olaylar› araflt›rmak üzere, tecrübelidevlet adamlar›ndan birinin tebdîl-i k›yafet ederek ad› geçen yere gönderilmesikararlaflt›r›lm›flt›.31 Yine Balaban ‹skelesi yak›nlar›ndaki bekâr odalar› suça mey-illi kiflilerin s›¤›nd›¤› mekânlar aras›ndayd›. Daha önce de çeflitli olumsuzluk-lar›n› zikretti¤imiz kalyoncular›n en fazla ra¤bet ettikleri yerlerin bafl›nda bumekânlar gelmekteydi. Nitekim bu odalara fahifleleri getirerek rezaletler ç›karankalyoncular oldu¤u fleklindeki halk›n flikâyetleri üzerine, Kaptan Pafla’ya olay›araflt›rmas› emri verilmiflti. Kaptan Pafla da buraya tebdîl-i k›yafet ile gelmifl,

Osmanl›’dabafl›bozuk

taifesini tasvireden gravür

Page 9: Düzeni Tehdit Eden Olaylar

Ü S K Ü D A R ’ D A D Ü Z E N ‹ T E H D ‹ T E D E N O L A Y L A R A D A ‹ R ( X V I I I - X I X . Y Ü Z Y I L L A R )

507

rezalete bizzat flahit olmufl ve gerekeni yapm›flt›.32 Ancak bekâr odalar›ndakirezaletin ortadan kald›r›lamad›¤›, benzer olaylar›n tekrarlamas›ndananlafl›lmaktad›r. Nitekim bir sene sonraki teftifllerde fuhûflun daha da artt›¤›gözlenmiflti. Balaban ‹skelesi yak›nlar›ndaki bekâr odalar›nda fahifle trafi¤i,Donanma-y› Hümayun kalyonlar›n›n ‹stanbul’a ulaflmalar›na k›sa bir süre kalayo¤unlaflmaktayd›. Böyle zamanlarda bekâr odalar›nda her gece bazen yirmibazen otuz fahifle birikmekte ve kalyoncular icrâ-y› mezâk etmekteydiler. Budurumun önüne geçilmesi neredeyse imkâns›zd›. Bu odalar›n, Kaptan Paflataraf›ndan ba¤teten (aniden) bas›laca¤›n› bir flekilde haber alan kalyoncular,fahifleleri kaç›rmak ve kendilerini ihtifâ’ (saklamak) etmek suretiyle yakalan-maktan kurtulmaktayd›lar.33

Fuhûflun en önemli taraflar›ndan biri askerlerdi. Özellikle XVIII. yüzy›ldaoca¤›n bozulmas›yla ba¤lant›l› olarak yeniçeriler bekâr odalar›na da elatm›fllard›. Yeniçeri askerlerinin baz›lar›, bir taraftan bu odalarda kalanlar›oca¤a kaydetmeye bafllam›fl, bir yandan da eylemleri için buralar› mekânseçmifllerdi. Bu askerler ifllettikleri dükkânlar›n üstüne ve yan›na odalaryaparak buralar› izinsiz bir flekilde kiraya vermifllerdi.34 Âdetâ fuhufl yuvas›haline gelmeye bafllayan bekâr odalar›ndaki söz konusu faaliyetlerinönlenebilmesi, sadece askerlerin men edilmeleri veya kontrol alt›nda tutul-malar› ile sa¤lanamayaca¤›ndan, fahiflelerin de zapt edilmeleri gerekmekteydi.Bunun için padiflah›n kesin emriyle Üsküdar ile ‹stanbul’un di¤er yerlerinde buolaylar›n engellenmesi maksad›yla ‹stanbul Kad›s›, Sekbanbafl› ve Bostanc›bafl›,her an uyan›k bulunmalar› konusunda s›k› bir flekilde ikaz edilmekteydiler.35

Üsküdar’da düzeni bozan gruplardan biri olan fahiflelerin bir k›sm›n›n d›flar›dan

gelenler olmalar› ilgi çekicidir. Bir arfliv kayd›nda Üsküdar’da geflt ü güzâr36

eden ve Bursa’ya sürgün edilmeleri kararlaflt›r›lan on bir fahiflenin sadece üçüÜsküdarl› iken di¤erleri ‹stanbul’un di¤er semtleri ile ‹stanbul d›fl›ndan gelen-lerdi.37 Bunun önemli sebeplerinin, Üsküdar’›n, bir liman flehri olmas› münase-betiyle donanma askerlerinin yo¤un olarak bulunduklar› bir mekân olmas›n›nyan› s›ra, kalabal›k bir asker nüfusunu bar›nd›ran k›fllalar›n burada bulunmas›oldu¤u düflünülmektedir. Üsküdar’da düzenin bozulmas›ndaki en temel unsurlardan biri donanma asker-leri idi. Kendilerine bekâr odalar› ve benzeri yerlerde engel olunmas›, onlardankaynaklanan sorunlar› ortadan kald›rmaya kâfi gelmemekteydi. Bu kiflileringayr-› ahlâkî davran›fllar sergileyebilecekleri yerler bulmada, özellikle yazaylar›nda önemli bir s›k›nt› yaflamad›klar› anlafl›lmaktad›r. Nitekim sekiz fahifleile dört kalyoncu neferi uygunsuz bir vaziyette Üsküdar’a ba¤l› KuzguncukKöyü yak›nlar›ndaki bir bahçenin içinde yakalanm›fllard›.38 Ne var ki, kalyoncuaskerlerinin pervas›z ve çirkin davran›fllar›n›n önüne geçilememekteydi.Nitekim Kaptan Pafla, Kalyoncular Çarfl›s›’nda gayr-› ahlâkî davran›fllar›na flahitoldu¤u bir grup kalyoncu askerinin durumu karfl›s›nda flaflk›nl›¤›n› gizleyeme-miflti. Durumdan haberdar olan Kaymakam Pafla ise, kaptan paflay› sert birflekilde ikaz ederek, söz konusu askerlerin itaatsizli¤inden flikâyetçi olmufltu:

Page 10: Düzeni Tehdit Eden Olaylar

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

508

“…Kalyoncu makuleleri gelüp olmayacak hareketler eylediler. Bu saat ben de olsemte karib bulunmakla yirmi kadar tebdille olsun hareket eyledim. Lakin benvar›nca da¤›lm›fllar. E¤er bulsa idim cezalar›n tertib ve siyaset ider idim. Bu nas›lfleydir. Kaptan Pafla’ya bir iki tenbih eyle, böyle fleyler nas›l ifldir. Bir iflittim val-lah bir dahi böyle kap›s›var› ifllerin iflidir isem zabitlerinden sual iderim. Hemböyle kap›s›z, itaatsiz asker istemem, bana laz›m de¤ildir ve sen dahi gözünüaças›n. Böyle bir ifl daha olursa kendiniz bilirsiniz.”39

Üsküdar’da ahlaks›zl›¤›n büyük art›fl gösterdi¤i dönemler olmaktayd›. Öyle ki,Balaban ‹skelesi’nde, cadde üzerindeki bekâr odalar›nda bar›nmakta olanahlâks›z ve zorbalar›n fuhûfl, rezalet, f›sk ü fücurlar› dayan›lamaz bir hal alm›fl,baflta kad›nlar olmak üzere ahalinin buradan geçmeye cesaret edemedi¤igörülmüfl, bu durum ahalinin yo¤un ve ›srarl› flikâyetlerine yol açm›flt›. Bununüzerine gereken tedbirlerin al›nmas› için ilgililer ikaz edilmifllerdi.40

‹ncelenen dönemde yo¤un olmamakla birlikte toplum için tehdit oluflturanolaylardan biri de tabii afetlerdi. 1892 tarihinde Üsküdar cihetinde meydanagelen ve üç dakika kadar süren bir depremde Selimiye K›fllas›’nda hasar mey-dana gelmifl, k›flladaki askerler süratle ko¤ufllardan d›flar› ç›km›flsa da,yaralanan askerler olmufltu. Büyük karakolhanenin arkas›nda y›k›lan birduvar›n alt›nda kalan üç kifli ölmüfl, iki kifli de yaralanm›flt›. Hasar›n büyükolmas› askerlerin içeride bar›nmas› imkân›n› ortadan kald›rd›¤›ndan, karakol-hanenin tahliye edilmesine karar verilmiflti. Depremde, Haydarpafla Hastaneside hasar görmüfltü, durumu a¤›r olmayan hastalar, hastanenin d›fl›nda tedarikedilen çad›rlara tafl›nm›flt›. Depremin yaz mevsiminde meydana gelmesi etki-lerini azaltm›flsa da, büyük bir pani¤in meydana gelmesi kaç›n›lmaz olmufltu.Depremden hemen sonra hasar tespit çal›flmalar› bafllat›larak durumun normaledöndürülmesi için gayret gösterilmiflti.41

Salg›n hastal›klar da tabii afetler gibi süreklilik arz etmemekle birlikte meydanageldikleri dönemlerde toplumun güvenli¤ini tehdit etmekteydi. 1812 tarihindeÜsküdar’da veba salg›n› ç›km›fl, salg›n özellikle bekâr odalar›n›n bulundu¤uyerlerde etkili olmufltu. Bunun üzerine bu odalar›n y›k›lmas›na karar verilmiflti.Nitekim y›k›m s›ras›nda vebadan ölen çok say›da kiflinin cesedi bulunmufltu.Ölenler aras›nda çocuklu fahiflelerin de yer almas› dikkate de¤erdir.42 Yine XIX.yüzy›l›n sonlar›nda Üsküdar, Galata ve Kas›mpafla’y› etkisi alt›na alan kolerasalg›n›nda hayat›n› kaybedenler olmufltu. Olaya dâhiliye, s›hhiye, bahriye vezaptiye nezaretleri müdahale ederek zararlar›n› en aza indirmeye çal›flm›fllarsada,43 koleran›n etkisi devam etmifl ve Üsküdar kolera hastal›¤›n›n bir menba‘›haline gelmiflti. Bunun üzerine Kavak ‹skelesi yak›nlar›ndaki beylik f›r›n›n›n vebeylik selh-hânesinin (mezbaha) baflka bir yere tafl›nmas› için uygun bir yerbulunmas›, beylik f›r›n› yak›nlar›ndaki baraka fleklindeki amele evlerinin dey›k›larak, bölgenin karantinaya al›nmas› flehir emanetinden istenmiflti. Böylecekolera hastal›¤›n›n daha fazla yay›lmas›n›n önlenmesi düflünülmüfltü.44

Page 11: Düzeni Tehdit Eden Olaylar

Ü S K Ü D A R ’ D A D Ü Z E N ‹ T E H D ‹ T E D E N O L A Y L A R A D A ‹ R ( X V I I I - X I X . Y Ü Z Y I L L A R )

509

Al›nan Tedbirler

Üsküdar’da düzeni bozan ve halk›n güvenli¤ini tehdit eden kiflilerin önemli birbölümü flehir d›fl›ndan gelenlerdi. ‹flsiz-güçsüz ve bafl›bofl bir hayat yaflayarakbaflkas›n›n s›rt›ndan geçinen ve serseri olarak adland›r›lan, dilenci, yankesici,külhanbeyi gibi baz› gruplar zamanla çapul, soygun, h›rs›zl›k, gasp ve fuhûfl gibiçeflitli suçlara bulaflarak düzeni ve güvenli¤i zedelemekteydiler. D›flar›dan gel-erek herhangi bir iflte çal›flmayanlar ço¤unlukla baflta bekâr odalar› olmak üzerehanlarda ve dükkânlarda bar›nmaktayd›lar.45 Bunlarla ilgili olarak al›nan önem-li tedbirlerden biri, kefalete ba¤lanmalar› fleklindeydi.46 Ancak daha da önem-lisi, bunlar›n kontrol alt›nda tutulmalar› gere¤i idi. Bunun için say›lar›n›n bil-inmesine ihtiyaç vard›. Bu maksatla dönem dönem say›mlar yap›larak bukiflilerin nüfusunda meydana gelebilecek de¤ifliklikler takip edilmekteydi.Say›mlarda bu kiflilerin nüfuslar›, ne iflle meflgul olduklar›, kefillerinin kimleroldu¤u belirlenirdi. Yap›lan say›mlarla ilgili ayr›nt›lar defterlere kaydedilirdi.47

“Kad›köy ve Üsküdar ve Dolmabahçe’den Bo¤aziçi sevâhili iki taraflu kavaklaravar›nca zikirat-› mahallerde kain dekâkin ve hanlar ve bekâr odalar› ve bahçel-er ve müste’cirleri ve iskelelerinde olan hamallar› ve kay›kç›yan taifesininmecmu‘u hal Serbostanyan hasseten azimetlü a¤a kullar› taraf›ndan maiyet ben-degiye tayin k›l›nan Hassa Hasekilerinden Mehmet A¤a ve Veli A¤a ve Halil A¤ave Mustafa A¤a kullar› marifetiyle ve maruf çakeri ile ber mentuk emr-i ÂliHazret-i Cihandarî mahal be mahal yegân be yegân yoklanup tefhiz ve tahrirolunma¤la yer ve kefili bulunup kefile rapt olunan kesan›n defteridir ki ber vech-i müfredat zikr ve beyan olunur” fleklinde bafllayan bir defterde isimleri yaz›l›kiflilerle ilgili çeflitli ayr›nt›lar yer almaktad›r.48 Buna göre defterde bu kiflilerinisimleri ile birlikte nereli olduklar›, Kad›köylü Halil, Konyevî Hüseyin,Erzurumî Bostanc› Süleyman, Tokadî O¤lu Mehmet gibi ifadelerle belirtilmifltir.Söz konusu kiflilerin kefalet durumlar›na da “mesûm o¤luna kefildir”, ”merkum-lar birbirlerine kefil olup merkumlara dahi mahalle imam› Ahmet Efendikefildir”, “merkum kalfas›na kefil olup merkuma dahi komflu mahalle imam›Mehmet Efendi kefildir” fleklinde ifadelerle yer verilmifltir. Defterde, bekârodalar›nda kalanlar›n isimleri ve say›lar› da yer alm›flt›r. “Kad›köy Hamam›odahâ” ve benzeri ifadelerle buralarda kalan kiflilerin say›lar› ve di¤er bilgi-lerinin kaydedildi¤i defterin sonunda, “mecmu‘-u nefer 10,790 kiflidir” bilgisiyaz›l›d›r.49 Yaln›zca bir defterde on binden fazla kiflinin kay›tl› bulunmas› ve budefterin, ‹stanbul’un sadece baz› semtlerinde yaflayan kiflileri kaps›yor olmas›,baflkentte on binlerce bafl›bofl insan yaflad›¤› anlam›na gelmektedir.50

Al›nan tedbirlerden biri de bafl›bofl gezip herhangi bir iflte çal›flmayan ve kefiliolmayan kiflilerin, flayet taflradan gelmifller ise memleketlerine geri gönder-ilmeleri idi.51 Üsküdar’da düzeni bozan olaylar›n ciddi boyutlara varmas› baz›özel tedbirlerin al›nmas›n› da gerekli k›lm›flt›r. Bu kapsamda halktan yard›mal›nmas› veya halk›n gönüllü deste¤i gündeme gelmekteydi. Üsküdar’da reziltak›m›n›n darb ve te’dibi için Üsküdar esnaf› müracaat ederek hükümetten izin

Page 12: Düzeni Tehdit Eden Olaylar

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

510

istemifl ve daha önceki dönemlerde yap›lan bir uygulama yeniden yap›lm›fl,mahalle imamlar›ndan da istifade edilerek esnafa izin verilmesikararlaflt›r›lm›flt›.52

Güvenlik tedbirlerinin art›r›lmas› ve bu tedbirlerin uygulanmas›nda gerekenhassasiyetin gösterilmesinin s›kl›kla tembih edilmesi de suçu önleme mak-sad›na yönelikti.53 Ancak al›nan tedbirler suç ifllemeyi tamamen ortadankald›ramam›flt›r. Bütün tedbirlere ra¤men suça bulaflan insanlar olmakta, bu dadüzeni bozmaktayd›. Bu sebeple daha radikal tedbirlere ihtiyaç duyulmaktayd›.‹fllenen suçun çeflidine ve büyüklü¤üne ba¤l› olarak çeflitli cezalara baflvurul-mufl olmas›, düzeni ve toplumun huzurunu temin etmek için düflünülmüfltü. Bukapsamda en çok uygulanan cezalar hapis, sürgün, prangaya vurma,palangabentlik, küre¤e konulma, kalebentlik ve nihayet idam cezas›yd›. Bununyan›nda devlet görevlileri için uygulanan cezalardan biri de görevden alma idi. XVIII. yüzy›l›n son çeyre¤inden XIX. yüzy›l›n sonlar›na kadar Üsküdar’da enyayg›n olarak ifllenen suçlar, h›rs›zl›k, soygun, gasp, adam yaralama ve öldürmeile gayr-› ahlâkî suçlard›. Bu suçlara çeflitli cezalar verilmekteydi. H›rs›zl›k, soy-gun, gasp gibi suçlar› iflleyenlerin bir k›sm›n›n bu ifl için Üsküdar d›fl›ndangelenler olduklar› görülmektedir.54 Hatta ülke d›fl›ndan gelerek çeflitli suçlariflleyen ve cezaland›r›lanlar mevcuttu.55 H›rs›zl›k suçunda yap›lan uygulama,çal›nan mal›n geri al›narak sahibine iadesi ve h›rs›za çeflitli cezalar verilmesiy-di. Bu cezalar daha çok palanga cezas›, prangaya vurma,56 kürek cezas›, hapiscezas›57 ve s›k olmamakla birlikte idam cezas›yd›. Bireysel suçlar›n cezas› nis-peten hafifti. Bunun yan›nda çete denebilecek tarzda oluflumlar›n içinde yeralarak çeflitli suçlar iflleyenlere verilen cezalar daha a¤›rd›. Cezan›n a¤›rolmas›na etki eden baflka bir faktör de suçlular›n sab›ka durumuydu. Üsküdar’-da Madenci Hac› Mustafa’n›n paras›n› çalmaya çal›fl›rken yakalanan ve sab›kal›oldu¤u tespit edilen Kas›mpaflal› ‹brahim ile eyleminde kendisine yard›m edenarkadafllar›na alt›flar ay palanga cezas› verilmiflti.58 Görüldü¤ü gibi sab›ka, suçateflebbüste dâhi cezan›n daha a¤›r olmas›n›n bir gerekçesi olmufltur. Birdenfazla kiflinin mal›n› çalan, dolay›s›yla h›rs›zl›¤› bir meslek edindi¤i izlenimiuyand›ran ve çald›¤› mal›n tamam›n› veya bir k›sm›n› harcam›fl olanlara verilenceza daha a¤›rd›. Mesela iki ayr› kiflinin de¤iflen miktarlarda paralar›n› çalan vebu paran›n bir k›sm›n› harcam›fl olan Üsküdarl› Basmac› Salih’ten, ancak elindekalan miktar para geri al›nabilmifl, bu sebeple kendisine, bir sene süreyle pran-ga cezas› verilmifl ve cezas›n›n bitiminde de kefil göstermesi mecburiyeti getir-ilmiflti.59 Cezan›n süresi suçun karakterine ve büyüklü¤üne ba¤l› olarakde¤iflmekteydi. Üsküdar’da sa¤da solda geflt ü güzar iden, haydutluk yapan,dolay›s›yla güvenli¤i bozanlar, hayat tarzlar› gere¤i ayn› zamanda h›rs›zl›k soy-gun ve benzeri suçlar› da ifllemekteydiler. Böylelerine verilen cezalar haliyledaha a¤›r olmaktayd›. Bir grup zimmî bir araya gelerek haydutluk yapm›fl veçeflitli yerlerden eflya çalm›fl veya gasp etmiflken yakalanm›fllar, kendilerine birbuçuk ile üç y›l aras›nda de¤iflen sürelerle kürek cezas› verilmifl, cezalar›n›nbitiminde kefil gösterememeleri durumunda memleketlerine geri gönder-

Page 13: Düzeni Tehdit Eden Olaylar

Ü S K Ü D A R ’ D A D Ü Z E N ‹ T E H D ‹ T E D E N O L A Y L A R A D A ‹ R ( X V I I I - X I X . Y Ü Z Y I L L A R )

511

ilmelerine de hükmedilmiflti.60 Yukar›da ifade edildi¤i gibi bireysel suçlar›ncezas› daha hafifti. Üsküdar’da bir debba¤›n meflinlerini çalan Lefter’in, çald›¤›meflinlerin kendisinden al›narak sahibine verilmesi flart›yla alt› ay süreyle pran-gaya vurulmas› bu duruma bir örnektir.61

Üsküdar’da gasp suçunu iflleyenlerin karakter yap›lar› dikkate de¤erdir. Bunlardaha çok devletin kendilerine sa¤lam›fl oldu¤u gücü kötüye kullanan kifliler ilekaba güce sahip, eflk›ya denebilecek insanlard›. Bu kimselerin taflk›nl›klar›n›önlemek için çeflitli tedbirler düflünülmüfltü. Esnaf› haraca ba¤layan tebdilçukadarlar›n›n taflk›nl›klar› araflt›r›lm›fl ve suçlu bulunduklar› için iflten el çek-tirilerek yerlerine baflka kiflilerin atanmas› kararlaflt›r›lm›flt›.62 Özellikle kalyon-cular Üsküdar için ciddi bir tehditti. Bunlar ellerindeki silahlarla adeta terörestirmekte idiler. Sa¤a sola atefl ederek korku salmakta ve bu yolla halk›n mal›n›gasp ederek kendilerine fiziki zararlar vermekteydiler. Kalyoncular›n flekavet-lerinin artt›¤› dönemlerde tedbirler de yo¤unlaflmaktayd›. Bunlar içindüflünülen tedbir, öncelikle kaptanlar›na gereken ikazlar›n yap›lmas›, bunun

Osmanl›’dabafl›bozuklar(GravürlerleTürkiye IV/I)

Page 14: Düzeni Tehdit Eden Olaylar

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

512

sonuç vermemesi durumunda donanmayla ilifliklerinin kesilerek Üsküdar’dandef edilmeleri fleklindeydi.63 Devlet hizmetinde çal›flt›¤› halde eflk›yal›k yoluyladüzeni bozanlar, Üsküdar’da huzursuzlu¤un ortaya ç›kmas›na sebep olmak-tayd›lar. Halk›n mal›n› ve paras›n› zorla ellerinden alan Çopur Mustafa’n›n flehird›fl›na ç›kar›lmay›p hapsedilmesi, Üsküdar sakini olmas›ndan kaynaklanm›flt›.Mekân›n›n y›k›lmas›na karar verilmesi ise muhtemelen cezas›n›n bitiminde,bar›nmas›n›n zorlaflt›r›lmak istenerek, flehri terk etmesini sa¤lama düflüncesininbir sonucuydu.64

Eskiden devlet hizmetinde bulunan ancak halihaz›rda görev yapmayan ancaküniformas›n› s›rt›na geçirerek halk›n mal›n› gasp edenlere de rastlanmaktayd›.Üsküdar sakinlerinden, eskiden kavvâsl›k yapm›fl olan Kadri’ye bu suçtandolay› süresiz olarak kürek cezas› verilmiflti.65 ‹lginç suçlardan biri de,günümüzde de s›kl›kla karfl›lafl›ld›¤› gibi, vak›f veya devlet mal›n› gasp edip birsüre sonra bu arazilere sahip ç›kmak veya en az›ndan bu arazilerin kendilerinesat›lmas›na devleti mecbur etmekti. Bir grup zimmînin vak›f arazisini iflgalederek, bu arazinin bir süre sonra kendilerine sat›lmas›n› temin etmeye dönükeylemleri söz konusu arazinin tahliyesi ile sonuçlanm›flt›.66 Bu olay›ngünümüzdeki benzer eylemlerden fark› söz konusu kiflilerin amaçlar›naulaflamam›fl olmas›yd›. Günümüzde özellikle büyük flehirlerde bu tür eylem-lerin genellikle gâs›blar›n lehine sonuçlanmas› dikkate de¤erdir. Zorbalar›nhedef tan›mayan davran›fllar› ço¤u kez sonuç almamas›na ra¤men geçici de olsaflehrin güvenli¤ini tehdit etmekte ve sosyal hayat› olumsuz olarak etkilemektey-di. Üsküdar’da Nikoli ve Mihail isimli iki zimmînin iflletmekte olduklar›dükkânlar›n›n ellerinden al›nmak istenmesi, devletin müdahalesine yol açm›flve eylem hedefine ulaflamam›flt›.67

Soygun, h›rs›zl›k, gasp gibi suçlarda oldu¤u gibi Üsküdar’da düzeni tehdit edenolaylar aras›nda önemli bir yer iflgal eden adam yaralama ve öldürme suçlar›n›nda bir k›sm›n› ülke d›fl›ndan gelmifl olanlar ifllemekteydi. Özellikle Yunanistan,Avusturya, ‹ran, Karada¤ gibi yerlerden gelenlerin say›lar› az›msanamayacakderecedeydi. Bu ülkeler içinde ilk s›ray› Yunanistan almaktayd›.68 Ancak sözkonusu suçlar›n ço¤unu Osmanl› vatandafllar› ifllemekteydi. Soygun, h›rs›zl›k,gasp gibi suçlarda oldu¤u gibi bu tür suçlar› iflleyen Osmanl› vatandafllar›n›nönemli bir k›sm›n›n muvazzaf veya görevde olmayan askerler olmas› dikkatede¤erdir. Bu suçlar›n önlenmesi için al›nan güvenlik tedbirleri yan›nda, suçunifllenmesi durumunda bir yapt›r›m uygulanmas› da suçun tekrar›n› önlemeyeyönelikti. Suçlular›n yakalanamad›¤› durumlarda güvenlik tedbirleri art›r›laraksonuç al›nmaya çal›fl›l›rd›. Bu kapsamda Üsküdar’da gece boyunca devriye göre-vi yapan güvenlik güçleri, olaylardan k›sa sürede haberdar olmaktayd›lar.Meydana gelen adli olaylar rapor edilerek, yap›lan ifllemler ayr›nt›l› bir flekilderaporlara yaz›l›rd›.69 Bunun yan›nda özellikle askerlerin bulaflt›¤› suçlar›ntekrar›n› önlemek için komutanlar›na gereken ikaz yap›l›rd›.70 Üsküdar’›nToptafl› semtinde isimleri tespit edilemeyen birkaç topçu neferat› ile yeniçerioca¤› mensuplar›ndan Kara Mahmud’un, aralar›ndaki tart›flman›n kavgaya

Page 15: Düzeni Tehdit Eden Olaylar

Ü S K Ü D A R ’ D A D Ü Z E N ‹ T E H D ‹ T E D E N O L A Y L A R A D A ‹ R ( X V I I I - X I X . Y Ü Z Y I L L A R )

513

dönüflmesi sonucunda Kara Mahmud’un, b›çakla birkaç yerinden yaralanmas›olay›nda suçular yakalanamam›fl ancak yeniçeri a¤as› münasib vecihle ikaz edil-miflti.71

Adam yaralama olaylar›na, suçun a¤›rl›¤›na göre çeflitli cezalar verilerekcayd›r›c›l›k ön plana al›nm›flt›r. ‹stanbul, Beyo¤lu ve Üsküdar’da dört seneboyunca meydana gelen suçlar ile ilgili ayr›nt›lar›n yer ald›¤› bir defterde, adamyaralama olaylar›na, ço¤unlu¤u dört sene olmak üzere iki ila alt› sene aras›ndade¤iflen cezalar takdir edildi¤i bilgisine yer verilmifltir.72

Adam öldürme olaylar›nda da olay›n sebeplerine ba¤l› olarak çeflitli cezalar ver-ilirdi. ‹lk anda sürgün edilen Üsküdar sakinlerinden flakî Kara Bayraktar dahasonra idam edilmiflti.73 Yine bir kad›n› yaralayan ve birini de öldüren Kundurac›‹smail’in iskele bafl›nda as›larak idam edilmesi kararlaflt›r›lm›flt›.74 Ancak adamöldürme olaylar›n›n hepsine idam cezas› verilmemekteydi. Bir arfliv belgesindeyer alan bilgilere göre, adam öldürme suçunu iflleyen mahkûmlar›n yaln›zca birk›sm›na idam cezas› verilmiflti. Buna göre bu suçu iflleyenlere idam cezas›n›nyan›nda ortalama 10-15 sene aras›nda de¤iflen hapis cezalar› verilmiflken,baz›lar›na daha k›sa süreli cezalar uygun görülmüfltü. Müebbet hapis cezas› alanmahkûm say›s› sadece birdi. ‹stanbul’daki hapishanelerde olup adam öldürmesuçlar›n› iflleyenlerin bir k›sm›, cezalar›n› tamamlamak üzere baflta Rodos adas›olmak üzere çeflitli yerlere gönderilmifllerdi. Adam öldürme suçundan hükümgiyenlerden firar edenler olmas› ise ilgi çekici bir konudur.75

Üsküdar’da toplumun huzurunu bozan ve düzeni tehdit eden gayr-› ahlâkî olay-lar›n önüne geçmek için Osmanl› idaresi çeflitli tedbirler alm›fl ve bu kapsam-daki suçlara baz› yapt›r›mlar uygulam›flt›r. Özellikle bekâr odalar› bu türsuçlar›n yo¤un olarak ifllendi¤i yerlerdendi. Haliyle bu odalar yo¤un flikâyetlerekonu olmaktayd›. Buralara gereken müdahaleler yap›larak tahkikat›n mu‘temedadamlar (güvenilir kifliler) eliyle yap›lmas›na özen gösterilirdi.76 Bunun sebe-binin, görevlilerin ifli savsaklama ihtimalleri oldu¤u düflünülmektedir. Bekârodalar›nda yakalanan kifliler, flayet asker iseler ilgili yerlere, kad›nlar daSubafl›’ya teslim edilirdi.77

Yetkililerin as›l hedefi suçun ifllenmesine engel olmakt›. Bunun için öncedençeflitli tedbirler al›n›rd›. Donanma askerlerinin Üsküdar’a gelmelerine bir ikigün kala bekâr odalar›na fahifleler dolmaya bafllamaktayd›lar. Bunu engellemekiçin bask›nlar yap›l›rd›. Ancak bask›nlar›n önceden haber al›nmas› yüzündengenellikle bu kifliler kaçmay› veya saklanmay› baflararak yakalanmaktan kurtu-lurlard›.78 Buna ra¤men bask›nlar›n s›kl›kla yap›lmas›, tam olarak sonuç ver-memekle beraber, suçun ifllenmesine belli oranda engel olabilmekteydi.Donanma askerlerinin flehirde bulunduklar› s›rada, bu odalara fahiflelerin dol-mas›n› engellemek, dolay›s›yla buralarda gayr-› ahlâkî faaliyetlerin önünegeçmek için, askerler Üsküdar’dan ayr›l›ncaya kadar, fahiflelerin toplanarakgözetim alt›nda tutulmalar› bir çare olarak düflünülmüfltü.79 Ancak gayr-› ahlâkîsuçlar›n önüne tam olarak geçilememiflti. Tedbirler, bekâr odalar›n›n denetimiile s›n›rl› de¤ildi. Buralar›n denetim alt›nda tutulmas›, ahlaks›zl›k yapanlar›n

Page 16: Düzeni Tehdit Eden Olaylar

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

514

Osmanl›’dazabitler

(GravürlerleTürkiye IV/I)

Page 17: Düzeni Tehdit Eden Olaylar

Ü S K Ü D A R ’ D A D Ü Z E N ‹ T E H D ‹ T E D E N O L A Y L A R A D A ‹ R ( X V I I I - X I X . Y Ü Z Y I L L A R )

515

faaliyet sahalar›n› daraltm›flsa da sorunu tam olarak ortadan kald›ramam›flt›r.Hatta han ve odalar›n y›k›larak suçlular›n buralarda bar›nmalar›n›n bu yollaengellenmesi dahi düflünülmüfltü.80 Bu durum özellikle ad› geçen mekânlar›nyak›nlar›ndaki mahalle sakinleri için çok önemliydi. Bu yüzden söz konusumekânlar›n y›k›lmas› talebi zaman zaman onlardan gelmekteydi. Mahalle sakin-leri hanlar›n ve odalar›n y›k›larak burada bar›nanlar›n uzaklaflt›r›lmalar›n› iste-mifllerdi.81

Bütün tedbirlere ra¤men ahlaks›zl›¤›n önüne geçilememifltir. Suça meyillikiflilerin suç mekân› bulabilecekleri düflüncesinden hareketle, bu aflamadayap›labilecek baflka bir fley de, suçlular›n takip edilerek cezaland›r›lmalar› yol-una gidilmesiydi. Nitekim Üsküdar’›n Kuzguncuk köyünde bir bahçede uygun-suz vaziyette yakalanan sekiz fahifle önce hapse at›lm›fl, akabinde Bursa’yasürgün edilmifllerdi.82 Yine Üsküdar’da serseri surette gezerek düzeni tehditeden on fahiflenin Bursa’ya sürgün edilmeleri de flehrin huzurunu sa¤lamayayönelik bir tedbir olarak uygulanm›flt›.83 Üsküdar’daki Balaban ‹skelesi’ndebulunan bekâr odalar›nda suçlular›n bar›nd›¤› ve fuhufl yap›ld›¤› yolundakiflikâyetler üzerine buradaki odalar Bostanc›bafl› taraf›ndan y›kt›r›lm›flt›. Bir senesonra flehirde veba salg›n› ç›k›nca, bunun sebeplerinden birinin bekâr odalar›oldu¤u hükmüne var›lm›flt›. Y›k›lmalar› s›ras›nda vebadan ölen pek çok kiflinincesedi ve çocuklu fahiflelerle karfl›lafl›lm›fl olmas›84 bekâr odalar›n›n kötü flöhre-tinin asl›nda sebepsiz yere oluflmad›¤›n› göstermektedir.

Karfl›lafl›lan Güçlükler

Üsküdar’da XVIII. yüzy›l›n son çeyre¤inden XIX. yüzy›l›n sonlar›na kadardüzeni tehdit eden olaylar›n önlenmesi için çeflitli tedbirler al›narak uygu-lanm›flt›r. Bütün çabalara ra¤men suç teflkil edecek olaylar tamamen önlenme-mifltir. Bunun en önemli sebeplerinden birisi devletin içinde bulundu¤udurumdu. Bilindi¤i gibi söz konusu dönemde Osmanl› Devleti sosyal,ekonomik, kültürel, askeri ve siyasi alanlarda oldukça zay›flam›flt›. Bu duru-mun, toplumun hayat›na yans›mas› kaç›n›lmaz olmufltur. Baflkent ‹stanbul’dadüzenin bozulmas›nda bu etkenlerin önemli rolü oldu¤u muhakkakt›r. Üskü-dar’›n bu genel gidiflattan çok etkilendi¤i anlafl›lmaktad›r. Devletin kuruludüzeni muhafazada zaafiyete düflmesi, bir otorite bofllu¤unu gündeme getir-miflti. Bunun d›fl›nda özel baz› aksamalar›n oldu¤u da dikkatlerden kaçmamak-tad›r. Üsküdar’da düzeni tehdit eden olaylar›n meydana gelmesindeki en önemli fak-tör asker ocaklar›n›n bozulmas› ve disiplinsiz davran›fllar›yd›. Özellikle yeniçeriaskerleri ile donanma askerlerinin çeflitli olaylara kar›flt›klar›na ve düzeni ençok tehdit eden kesimler olduklar›na dair çok say›da arfliv belgesi mevcuttur. Bubelgelerden anlafl›ld›¤› kadar›yla, bütün çabalara ra¤men bu kifliler kontrolalt›na al›namamaktayd›lar.85

Page 18: Düzeni Tehdit Eden Olaylar

Flandin’in tasviri ile XIX. yüzy›l Üsküdar’›ndan bir kesit

Page 19: Düzeni Tehdit Eden Olaylar
Page 20: Düzeni Tehdit Eden Olaylar

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

518

Üsküdar’da düzeni tehdit edenlerin önemli bir k›sm› flehir d›fl›ndan gelenlerdi.Herhangi bir iflte çal›flmay›p bafl›bofl gezenlerin veya geçerli bir mazeretiolmayanlar›n flehirde bar›nmalar› yasakt›.86 Bir flekilde flehre gelerek bar›nmayabafllayanlar›n kald›klar› yerler genellikle bekâr odalar› ve hanlard›. Ancak kefiliolmayanlar›n buralarda bar›nmas› kanunen mümkün de¤ildi. Aksamalar›nbafl›nda kefalet uygulamas› gelmekteydi. Çünkü han veya bekâr odalar›n›nsahipleri bu kiflilere kanunsuz bir flekilde veya rüflvet karfl›l›¤› kefil olmak-tayd›lar. Ya da bu kifliler birbirlerine kefil olarak kanunî vecibelerini fleklen yer-ine getirmifl olmaktayd›lar.87 Bu durumda kefalet uygulamas›ndan istenen ver-imin al›nmas› imkâns›z hale gelmifl olmaktayd›. Üsküdar’da düzeni sa¤lamak için al›nan tedbirlerden biri de serseri olarakaddedilen iflsiz-güçsüz kimselerin, flehre gelmelerinin olabildi¤ince engellenmesi,gelmifl olup elinde tezkeresi olmayanlar›n memleketlerine geri gönderilmelerifleklindeydi. Bu konuda da çeflitli istismarlar meydana gelmekteydi. Bir arflivkayd›nda Eyüp, Galata ve Üsküdar’daki bekâr odalar›nda ve hanlarda kalan serser-ilerin memleketlerine gönderilmeleri gerekirken, devlet görevlilerinin ihmal-lerinden dolay› gönderme iflleminin yap›lamad›¤›ndan bahisle, bekâr odalar›ndabar›nacak yer kalmad›¤› dile getirilmifltir. Dolay›s›yla toplum düzeninin bozul-mas›nda do¤rudan rolleri olan kesimlerden biri de bu görevlilerdi88. D›flar›dan‹stanbul’a gelmek isteyenlere taflra yöneticilerinin engel olmas› gerekirken bukonuda çeflitli aksamalar meydana gelmekteydi Bu yöneticilerin baz›lar› gelmekisteyenlere rüflvet karfl›l›¤› göz yumduklar›ndan, flehre her kesimden insangelmekteydi.89 Yine esnaf›n kanunsuz ifllerine, rüflvet karfl›l›¤› müsaade edengörevliler oldu¤u bilinmektedir. Bu kapsamda, meyhane ve koltuklar d›fl›nda içkisat›lmas› yasak olmas›na ra¤men baz› devlet görevlileri, rüflvet karfl›l›¤›nda veçeflitli adlar alt›nda paralar almak suretiyle içki yasa¤›na göz yummufllard›.90

Bunun bir sonucu olarak yürürlükteki yasa¤›n uygulanmas›n›n imkân› ortadankalkm›flt›. Devlet görevlilerinin ifllerini yeterince ciddiye almamalar› veya savsak-lamalar› da, tedbirlerden beklenen sonucun elde edilememesine yol açm›flt›.91

Üsküdar’da düzeni sa¤lama konusunda karakolhaneler büyük bir öneme sahip-ti. Bu kurumlar, özellikle baflta ahlaks›zl›klar olmak üzere geceleri ifllenmesidaha kolay olan çeflitli suçlar›n önlenmesinde önemli bir fonksiyon icra etmek-teydiler.92 Ancak güvenlik görevlilerinin say›s›n›n yetersiz oldu¤u dönemlerdegüvenli¤in zay›flamas› ve düzenin bozulmaya bafllamas› kaç›n›lmaz halegelmekteydi. Çünkü güvenlik görevlilerinin say›sal yetersizli¤i olaylar›n art-mas›na yol açmaktayd›. Zabitlerin tayini için talepte bulunulmas› bu a盤› kap-atmaya dair bir tedbir olarak düflünülmüfltü.93 Üsküdar’da güvenlik tedbir-lerinin ve görevlilerinin yetersizli¤ini ortaya koyan çeflitli belgeler mevcuttur.Bu kapsamda hapishanede bulunan ve dört y›l zarf›nda, aralar›nda idammahkûmlar›n›n da bulundu¤u hükümlülerden on birinin firar etmifl olmas›,hapishanelerin de yeterince korunamad›¤›n› göstermektedir.94 Di¤er aksamalar-la beraber bu eksiklik de Üsküdar’da toplumun huzurunu bozan davran›fllar›nortadan kald›r›lmas›n›n önündeki en büyük engelleri meydana getirmiflti.

Page 21: Düzeni Tehdit Eden Olaylar

Ü S K Ü D A R ’ D A D Ü Z E N ‹ T E H D ‹ T E D E N O L A Y L A R A D A ‹ R ( X V I I I - X I X . Y Ü Z Y I L L A R )

519

Sonuç

XVIII. yüzy›l›n son çeyre¤inden XIX. yüzy›l›n sonlar›na kadar Üsküdar’dadüzeni tehdit eden çeflitli olaylar meydana gelmifltir. Bu olaylar›, soygun,h›rs›zl›k, yol kesme, gasp, adam yaralama ve öldürme ile gayr-› ahlâkîdavran›fllar olarak s›ralamak mümkündür. Devletin içinde bulundu¤u flartlarlaba¤lant›l› olarak meydana gelen otorite bofllu¤u baflta olmak üzere, birçoksebepten kaynaklanan bu olaylarda, çeflitli kesimlerden insanlar›n rolü oldu¤ugörülmektedir. Bu kesimlerin en önemlisi baz› asker ocaklar›n›n mensuplar› idi.‹fllenen suçlar›n ço¤unlu¤unda bu kiflilerin do¤rudan veya dolayl› etkilerininolmas› oldukça ilgi çekicidir. Bunun yan›nda Üsküdar’da, ülke içinden ved›fl›ndan gelerek olaylara kar›flan insanlar ve yerli halktan baz› kimseler dedüzeni tehdit etmekteydiler. Devlet görevlilerinden baz›lar› da suçunoluflmas›na veya ifllenmesine zemin haz›rlayan davran›fllar sergilemifllerdir. Suçmekânlar›na bak›ld›¤›nda ise bekâr odalar›n›n ve hanlar›n baflta geldiklerigörülür. Buralarda, ço¤unlu¤u d›flar›dan gelenler olmak üzere iflsiz-güçsüz vesuça meyilli kifliler bar›nmaktayd›. Dolay›s›yla bu mekânlarda çeflitli suçlar›nifllenmesinin flartlar› oluflmufl olmaktayd›. Buralarda özellikle gayr-› ahlâkî olay-lar›n s›kl›kla meydana geldi¤i dikkatlerden kaçmamaktad›r. Üsküdar’da düzeni tehdit eden olaylar›n önüne geçmek için çeflitli tedbirleral›narak uygulanm›flt›r. Bu tedbirlerden birisi, flehre d›flar›dan gelmeyeçal›flanlar›n olabildi¤ince engellenmesiydi. Bekâr odalar›nda bar›nanlar›nsay›ma tabi tutularak kontrol alt›nda bulundurulmaya çal›fl›lmas› ve buralardakalanlar›n kefalete ba¤lanmalar› da uygulanan önemli tedbirlerdendi. Bununyan›nda yetersiz de olsa, güvenlik tedbirlerinin al›nmas›, suçun meydanagelmesine engel olunmas› düflüncesinin bir sonucuydu. Ancak suçun ifllen-mesinin engellenemedi¤i durumlarda çeflitli yapt›r›mlar gündeme gelmifltir.‹fllenen suçlara verilen cezalar hapis, sürgün, kalebendlik, prangaya vurma,kürek cezas› ve idam cezas›yd›. Ancak bütün tedbirlere ve cezai müeyyidelerera¤men incelenen dönemde Üsküdar’da düzen tam olarak sa¤lanamam›flt›r. Düzenin sa¤lanmas› konusunda yeterli baflar›n›n elde edilememesinde, devletingücünün zay›flam›fl olmas›n›n yan›nda, çeflitli istismarlar›n da etkisi büyükolmufltur. Ancak asker ocaklar›n›n disiplinsizli¤i bu bozulmada ve baflar›s›zl›ktaayr›cal›kl› bir role sahiptir. Özelikle donanma askerleri, topçu birliklerinin men-suplar› ve la¤vedilinceye kadar yeniçeri ordusu askerleri genelde ‹stanbul’da,özelde Üsküdar’da güvenli¤in bozulmas›n›n temel sorumlular› aras›nda yeralm›fllard›r. Bekâr odalar›n›n yeterince denetim alt›nda tutulamamas›, kefaletuygulamas›ndaki aksamalar, memleketlerine gönderilmesi gereken kiflileringönderilmelerinde yaflanan s›k›nt›lar, suç iflleme oran›n› yükselten unsurlarolmufltur. Baz› devlet görevlilerinin ihmalleri ve görevlerini kötüye kullan-malar› da düzeni tehdit eden olaylar›n önüne geçilememesinde önemli bir fak-tör olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.

Page 22: Düzeni Tehdit Eden Olaylar

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

520

D‹PNOTLAR

1 Hut, “Üsküdar’da Tarihi Yer Adlar›”, II. Üsküdar Sempozyumu Bildirileri-I, s. 161, 1577-1578 tarihindeSadrazam Zekeriyya Efendi taraf›nda yap›lan say›mda ‹stanbul’un nüfusuna dair istatistikler de ortayaç›km›flt›r. Söz konusu say›m için bk. Zeki Ar›kan, “fieyhülislâm Zekeriyya Efendi’nin ‹stanbul Say›m›(985/1577-1578)”, Tarih Boyunca ‹stanbul Semineri (29 May›s-1 Haziran 1988) Bildirileri Ayr› Bas›m,Edebiyat Fakültesi Bas›mevi, ‹stanbul 1989, s. 39-57. ‹stanbul’un 1500-1927 tarihleri aras›ndaki nüfusuiçin bk. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Ve Türkiye’nin Nüfusu (1500-1927), Tarih ‹statistik Dizisi, (haz.Cem Behar), Ankara 1996, II, 67-83.2 Demirtafl, “Göçü Önlemek ‹çin Al›nan Tedbirler”, EKEV-33, s. 201.3 BOA, Y (Y›ld›z). PRK (Perakende). ZB-1/60, 13 L 1297/19 Eylül 1880.4 BOA, HAT (Hatt-› Hümayun)-21/1013, 29 Z 1202/30 Eylül 1788.5 BOA, HAT-11/431, 29 Z 1202/30Eylül 1788.6 Kalyoncu: Her sene donaman›n denize ç›kmas›ndan evvel muayyen bir k›s›m kazalardan, kalyonlar-da yaln›z sefer s›ras›nda hizmet etmek üzere toplanan bahriye efrad›na verilen isimdir. Sefer sonundakalyoncular tekrar memleketlerine dönerlerdi. bk. Midhat Serto¤lu, Osmanl› Tarih Lûgat›, ‹stanbul1986, s. 170.7 …Kalyoncu taifesi seferliyiz diyu pifltov atmak ve bazen herkesi soymak ve belki telef etmek misillubi-edeb-âne hareketleri mesmû‘umdur”. Bkz. BOA, HAT-19/861, 29 Z 1202/30 Eylül 1788.8 BOA, HAT-272/15968, 29 Z 1203/20Eylül 1789.9 “Üsküdar sakinlerinden ve kalyoncu neferat›ndan olan Çopur Mustafa nam kimesne befl-on kadarfahifle ile kendü hallarinde olmayup daima ahali arz olan kimesnelere teâdî ve ebnâ-yi sebîlin (yolcu-lar›n) ellerinden flallar› ve kiselerinden akçelerini alup ibadullah›n emn ve rahatlar› meslub olma¤laÜsküdar ahalisinden yüz elliden mütecaviz ahali arz-› kemineler mezbur Çopur Mustafa’y› ve refik-lerinden baz›lar›n› mahkemeye ihzar ve mezbûr Çopur’un te’dibini istid‘a’ eylediklerinden ve eflk›ya-y›merkumun sakin olduklar› han›n dahi hedmiyle fî-mâba‘d âsûde-hal olmalar›n› ahali-yi merkume lisa-nen ifade ve niyaz itmek ricas›nda olduklar›ndan el-yevm mezbûr Çopur ve üç nefer refiki mahpusitdüklerinden Üsküdar Kad›s› efendi dâileri bir k›t‘a ilam›nda ve Bostanc›bafl› A¤a kullar› bir k›t‘atakririnde inha iderler.” bk. BOA, HAT-197/9861, 29 Z 1205/29 A¤ustos 1791. 10 BOA, HAT-1270/49211, 29 Z 1236/27 Eylül 1821.11 BOA, ‹. DH (‹rade Dahiliye)-62/3095, 09 CA 1258/19 Haziran 1842.12 BOA, ‹. DH-61/3040, 11 CA 1258/21 Haziran 1842.13 “Üsküdar ve Beyo¤lu ve sair mahallerde geflt ve güzâr itmekde olduklar› bil-istihbar ahz ve girift olu-narak bab-› zaptiyeye götürülmüfl olan ‹vracal› ‹lya ve Samakolu Pavli ve fiehrirköylü Niko ve Rako veSilivrili Sar›yani Yanko ile îzân buyrulan Soko veled-i A¤nat ve Berkofçal› Yevan veled-i Üstiytan veNorekolu Petro veled-i Todori nam flah›slar bila tahaddî müslimen haydutluk itmek üzere geflt vegüzâr..” ederlerken güvenlik görevlileri taraf›ndan yakalanarak göz alt›na al›nm›fllard›. Bkz. BOA, A.MKT (Sadaret Mektubî Kalemi). MVL (Meclis-i Vâlâ)-67/12, 09 R 1270/09 Ocak 1854. Arfliv belgelerindeoldu¤u gibi mahkeme kay›tlar›nda da Gayrimüslimlerin tan›mlanmas› benzerdir. Mesela, Dimitri veled-i Simon vs. bk. Nevzat Erkan, “XVIII. Yüzy›lda fier’iye Sicillerine Göre Üsküdar’da Müslim-Gayrimüslim ‹liflkileri (1700-1712)”, V. Uluslararas› Üsküdar Sempozyumu Bildirileri-I, s. 122.14 BOA, C. ZB-89/4417, 19 M 1227/03 fiubat 1812.15 BOA, A. MKT. MVL-67/12.16 BOA, A. MKT -139/73, 12 fi 1267/13 Haziran 1861.17 BOA, A. MKT. NZD (Sadaret Mektubî Kalemi Nezaret Ve Devair) -67/79, 20 S 1269/02 Aral›k 1852.18 BOA, A. MKT-140/72, 17 fi 1267/18 Haziran 1851.19 BOA, A. MKT. NZD-64/72, 29 M 1269/12 Kas›m 1852. ‹lginç h›rs›zl›k olaylar›na da rastlanmaktayd›.Bir talebenin mushaf-› flerifini çalan flah›stan, çald›¤› mushaf›n geri al›nmas›na ve kendisinin dehapsedilmesine karar verilmiflti. bk. Ayn› belge.

Page 23: Düzeni Tehdit Eden Olaylar

Ü S K Ü D A R ’ D A D Ü Z E N ‹ T E H D ‹ T E D E N O L A Y L A R A D A ‹ R ( X V I I I - X I X . Y Ü Z Y I L L A R )

521

20 BOA, A. MKT. NZD-90/16, 07 Z 1269/11 Eylül 1853.21 BOA, C. MLY (Maliye)-318/13099, 29 z 1300/31 Ekim 1883.22 BOA, HAT-1270/49211, 29 Z 1236/27 Eylül 1821.23 BOA, C. ZB -17/806, 29 ZA 1241/05 Temmuz 1826.24 BOA, C. ADL (Adliye)-21/1254, 30 M 1274/18 Eylül 1857.25 BOA, A. MKT. MVL-112/6, 29 R 1276/26 Kas›m 1859.26 BOA, Y. PRK. ZB-12/73, 25 CA 1311/04 Aral›k 1893.27 BOA, A. MKT. MHM (Mühimme Kalemi)-484/8, 20 R 1296/12 Nisan 1879.28 Y, PRK. ZB-1/52, 23 fi 1297/31 Temmuz 1880.29 “Mevk‘i-i me’muriyet-i acizi hapishanesinde mevcud bulunan resâne mikdar› otuz befl nefere bali¤oldu¤una dair hapishane me’muru taraf›ndan tanzim ve i‘ta k›l›nan ifl bu defter-i sab›k emr ve irade-iâliy-i cenab-› nezaretpenahilerine imtisalen ba-tasdik takdim k›l›nd›.” bk. Y, PRK. ZB-1/52.30 BOA, Y. PRK. ZB-1/60.31 BOA, HAT-11/431. Bu konuda ayr›ca bk. BOA, HAT-21/1013.32 Gelen emr-i flerif üzerine Kaptan Pafla gece on bir buçukta tebdil-i k›yafetle Üsküdar’da Balaban ‹ske-lesi yak›nlar›ndaki bekâr odalar›n› basm›fl ve odan›n birinde bir kalyoncu ile bir fahifleyi yakalam›fl,fahifleyi Subafl›’ya, kalyoncuyu da hapsedilerek cezaland›rmak üzere kalyoncu k›fllas›na götürüp teslimetmiflti. bk. BOA, HAT-11/433, 29 Z 1202/30Eylül 1788.33 Kaptan Pafla böyle bir bask›n s›ras›nda fahifleleri ve kalyoncular› ale-l teshir (ele geçirme, zapt etme)etmek üzere içeri girdi¤inde bir ihtiyar kad›n ile yedi sekiz ihtiyar ve amel-mânde (ifl göremez durum-da olan) kalyoncuyla karfl›laflm›flt›. Kad›n› Subafl›’ya, kalyoncular› da kalyoncu k›fllas›na nakil ve iskâneden Kaptan Pafla, operasyondan sonuç alamam›flt›. Aksine Kaptan Pafla taraf›ndan söz konusu odalaratebdil-i k›yafet gönderilen adamlar›n flahit olduklar› üzere kalyoncular k›sa bir süre sonra üçer beflerkiflilik gruplar halinde yeniden odalara dolmaya bafllam›fllard›. bk. BOA, HAT-19/911, 29 Z 1203/20Eylül 1789.34 Ahmet Eken, “Oteller Öncesinde ‹stanbul: Osmanl›’da Hanlar Ve Bekâr Odalar›”, ‹D (‹stanbulDergisi), sy. 57 (‹stanbul 2006), 101. 35 BOA, HAT-13/496, 29 Z 1203/20 Eylül 1789.36 geflt ü güzâr: gezme, gezip tozma. Belgede geçen bu ifadeden, söz konusu kad›nlar›n Üsküdar’damukim olmay›p, muhtemelen mesleklerini seyyar olarak icra edenler olduklar› izlenimi edinilmektedir.37 Bursa’ya sürgün edilmeleri kararlaflt›r›lan kad›nlar›n isimleri ve memleketleri flöyle idi: GeliboluluNefise, Üsküdar’dan Nefise, Üsküdar’dan Telnuh, Üsküdar’dan Hediye, Befliktafll› Emine, Befliktafll›Munise, Tekfurda¤l› Fat›ma, Edirnekap›l› Zeliha, Edirnekap›l› Habibe, Bülbüldereli Ayfle, BülbüldereliEmine. bk. BOA, C. ZB-87/4322, 15 fi 1208/18 Mart 1794.38 BOA, C. ZB-60/2995, 25 L 1204/08 Temmuz 1790.39 BOA, HAT-181/8222, 29 Z 1204/09 Eylül 1790.40 BOA, C. ZB-34/1675, 12 C 1226/04 Temmuz 1811, Eken, Osmanl›’da Hanlar Ve Bekâr Odalar›”, ‹D-57, s. 101.41 BOA, Y. PRK. ASK-93/51, 10 M1311/03 A¤ustos 1892.42 Eken, “Osmanl›’da Hanlar Ve Bekâr Odalar›”, ‹D- 57, s. 101. 43 BOA, A. MKT. MHM-591/14, 01 RA 1311/11 Eylül 1893.44 Kavak ‹skelesi yak›nlar›nda bulunan beylik f›r›n›nda Binbafl› R›fat Efendi ile doktor Nikoli taraf›ndanmüfltereken tutulan raporda, söz konusu f›r›n›n binas›n›n fenni flartlar› haiz olmad›¤› ve halen adeta birhastal›k kayna¤› oldu¤u ve f›r›n›n içinde kolera vakas›n›n zuhur etti¤i, hamurhanesinin ekmek imalineuygun olmad›¤›, f›r›ndaki unun içinde yabanc› maddeler bulundu¤u, yine o civarda bulunan beylik selh-hânesinin (mezbaha) de s›hhi flartlar› tafl›mad›¤› için hastal›k yayd›¤›, dolay›s›yla bu selh-hânenin de baflkabir yere tafl›nmas› gerekti¤i, beylik f›r›n› yak›nlar›ndaki baraka fleklindeki amelehânelerin de koleran›n etk-isi alt›nda bulundu¤u, bu yüzden söz konusu barakalar›n y›k›lmas›n›n gerekli oldu¤u, ayr›ca bölgenin karan-

Page 24: Düzeni Tehdit Eden Olaylar

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

522

tinaya al›nmas›n›n da flart oldu¤u dile getirilmiflti. Bu rapor h›fz üs-s›hha komisyonu karar› ile de destek-lenerek gere¤i için flehir emanetine gönderilmiflti. bk. BOA, A. MKT. MHM-593/3, 02 CA 1311/11 Kas›m 1893.45 BOA, C. DH-81/4044, 26 Z 1206/15 A¤ustos 1792. Ayr›ca bk. Demirtafl, “Göçü Önlemek ‹çin Al›nanTedbirler”, EKEV-33, s. 207.46 Demirtafl, “Göçü Önlemek ‹çin Al›nan Tedbirler”, EKEV-33, s. 202, 203, 208.47 Mehmet Demirtafl, “XVIII. Yüzy›lda Osmanl›da Bir Zümrenin Alt-Kültür Grubuna Dönüflmesi:Külhanbeyleri”, Atatürk Üniversitesi Soysal Bilimler Enstitüsü Dergisi (AÜSBED), VII/1 (Erzurum 2006),s. 129.48 BOA, A. DVN (Sadaret-Divân- Beylikçi Kalemi)-899, 19 M 1207-07 R 1207/06 Eylül 1792-22 Kas›m1792.49 BOA, A. DVN-899, Demirtafl, “Külhanbeyleri”, AÜSBED-7/1, s. 130. 50 Demirtafl, “Külhanbeyleri”, AÜSBED-7/1, s. 130.51 BOA, C. ZB-9/428, 05 B 1206/29 fiubat 1792. “‹stanbul ve havalisinde vak›‘ han ve dükkân ve bekârodalar› ve medrese ve cami-i flerif ve kayy›mhane ve sair mahallerde ve mutavatt›n esnaf ve bekâr vebaz› serseri kimesnelerin tahrir ve tespit olunup kefilleri olmayanlar›n memleketlerine gönderilmekiçün kemâ-kân kay›tlar› havi takdim olunan” defterde geçen kemâ-kân ifadesi, kefilsiz olanlar›n mem-leketlerine gönderilmesi uygulamas›n›n eskiden beri devam etti¤ini göstermektedir. BOA, A. DVN-852,S 1220/May›s 1805. Ayr›ca bk. Demirtafl, “Külhanbeyleri”, AÜSBED-7/1, s. 131.52 BOA, HAT-679/33126, 29 Z 1227/03 Ocak 1813.53 BOA, HAT-679/33129, 29 Z 1228/23 Aral›k 1813.54 BOA, A. MKT. NZD-64/72, BOA, C. ZB-89/4417.55 BOA, Y. PRK. ZB-1/60.56 Pranga: 1286/1869 tarihli Askeri Ceza Kanunu’nda mevcut bir cezad›r. Prangabendlik cezas› denilenbu ceza, mahkûmlar›n ayaklar›na halkalar›yla beraber iki okka yüz dirhem a¤›rl›¤›ndaki demirin bir iplebeline ba¤l› oldu¤u halde tak›lmas› suretiyle tatbik olunurdu. Bunlar ayaklar› demirli oldu¤u haldeaskeri binalarda, istihkâm ifllerinde ve k›fllalarda h›demât-› flâkkada (a¤›r hizmetlerde) kullan›l›rlard›.bk. Mehmet Zeki Pakal›n, Osmanl› Tarih Deyimleri Ve Terimleri Sözlü¤ü, ‹stanbul 1983, II, 781.57 H›rs›zl›k suçlar›na verilen cezalar, suça ba¤l› olarak de¤iflmekteydi. Çeflitli suçlar›n yan› s›ra h›rs›zl›ksuçundan da hüküm giyenlerin yer ald›¤› bir cetvelin incelenmesinden anlafl›ld›¤› üzere, bu suça befly›la kadar cezalar verilmiflti. bk. BOA, Y. PRK. ZB-1/60.58 BOA, A. MKT-140/72.59 BOA, A. MKT. NZD-64/72.60 BOA, A. MKT. MVL-67/12.61 BOA, A. MKT-139/73.62 BOA, HAT-21/1013. Söz konusu tedbirin ifle yaramad›¤›, ya da sorunu tamamen çözemedi¤i, benzersuçlar›n bir süre sonra tekrar etmifl olmas›ndan anlafl›lmaktad›r. bk. BOA, HAT-11/431.63 BOA, HAT-19/861, BOA, HAT-272/15968.64 BOA, HAT-197/9861.65 BOA, ‹. DH-62/3095.66 BOA, ‹. DH-61/3040.67 BOA, A. MKT. NZD-67/79.68 BOA, Y. PRK. ZB-1/60.69 BOA, Y. PRK. ZB-12/73. Suçlular›n yakalanmas› için ciddi tedbirler al›nd›¤› bilinmektedir. Bu konu-da bütün ilgililer adeta seferber edilmekteydi. bk. BOA, A. MKT. MVL-112/6.70 BOA, HAT-181/8222, BOA, HAT-1270/4921171 BOA, HAT-1270/49211. Yakalanan zanl›lar, ço¤unlukla Üsküdar cezaevine at›larak yarg›lanmay› bek-lemekteydiler. Suçlar› sabit görülenlere uygun cezalar verilmekteydi. Verilen cezalar›n çok a¤›r

Page 25: Düzeni Tehdit Eden Olaylar

Ü S K Ü D A R ’ D A D Ü Z E N ‹ T E H D ‹ T E D E N O L A Y L A R A D A ‹ R ( X V I I I - X I X . Y Ü Z Y I L L A R )

523

olmad›¤› anlafl›lmaktad›r. Bir arfliv kayd›nda, adam yaralama suçu iflleyen bir kiflinin karfl› karfl›yakald›¤› uygulama flu flekilde ifade edilmifltir. “ Sandalc› Anasasi, müdde-i mah:1, numero: 104, Mevkufmerkum Saracî Ahmed’i harab ve cerh eylemifl oldu¤u sabit oldu¤undan kanun-u cezan›n yüz yetmifldokuzuncu maddesine nakareten icras›na tevkifen bir mah hapis ve hitam-› müddetinde bir adet yüzlükaltun kendüsünden ahz ile mecruh merkuma i‘tas›na…” Mahkeme masraflar›n›n da suçlulardanal›nd›¤› bir yarg›lama biçiminin geçerli oldu¤u cezaland›rma sisteminde, ifllenen suçlara verilencezalar›n, ceza kanunlar› gere¤i fazla a¤›r olmad›¤› görülmektedir. bk. BOA, Y. PRK. ZB-1/52.72 BOA, Y. PRK. ZB-1/60.73 BOA, C. ZB-17/806, 29 Z 1241/05 Temmuz 1826.74 Hasibe isimli kad›n› öldüren ve Fitnat isimli arkadafl›n› da a¤›r bir flekilde yaralayan ‹smail, Üskü-dar’›n Yemiflkap› sakinlerindendi. ‹smail’in, Hasibe’nin Silivri’deki on yafl›ndaki o¤lu taraf›ndan k›sashükmü mucibince öldürülmesi karar› verilmifl, ancak çocu¤un yafl›n›n küçük olmas› sebebiyle bundanvazgeçilmiflti. Hatta çocuk bali¤ oluncaya kadar beklenmesi dahi düflünülmüfl, ancak uzun bir süre bek-lenmesinin uygun olamayaca¤› de¤erlendirilerek, ‹smail’in Üsküdar’da iskele bafl›nda as›larak idam›nakarar verilmiflti. BOA, C. ADL-21/1254, 30 M 1274/18 Eylül 1857. 75 BOA, Y. PRK. ZB-1/60.76 BOA, HAT-21/1013.77 Bekâr odalar›n›n müdavimlerinden olan kalyoncular yap›lan bask›nda yakalanarak, hapsedilmeküzere kendi k›fllalar›na, fahifleler ise Subafl›’ya teslim edilmifllerdi. bk. BOA, HAT-11/433.78 BOA, HAT-19/911.79 BOA, HAT-13/496.80 BOA, HAT-197/9861.81 BOA, C. ZB-34/1675.82 BOA, C. ZB-60/2995. Suça meyilli insanlar›n mekân konusunda zorluk yaflamad›¤› görülmektedir.Nitekim Eski fiam Kap› Kethüdas› fierif Efendi’nin bahçesinde iflret etmekte olan bir grup Yahudi kad›nve erkek, karakol nöbetçisi yüzbafl› taraf›ndan yakalanarak binbafl›ya teslim edilmifllerdi. bk. BOA, HAT-503/24724, 29 Z 1251/16 Nisan 1836 83 BOA, C. ZB-87/4322. Bu tür suçlarda sürgün yeri olarak genellikle Bursa’n›n kullan›ld›¤›na dair ayr›cabk. BOA, C. ZB-4/165, 28 Z 1255/03 Mart 1840. 84 Eken, “Osmanl›’da Hanlar Ve Bekâr Odalar›”, ‹D- 57, s. 101. 85 Konu ile ilgili olarak bk. BOA, C. AS-785/33254, HAT_11/431, HAT-21/1013, HAT-19/861,HAT-11/433,HAT-13/496, HAT-272/15968, HAT-19/911, HAT-181/8222, HAT-1270/49211, C. ZB-17/806, A. MKT. MVL-112/6. 86 Bu konuda bk. Demirtafl, “Göçü Önlemek ‹çin Al›nan Tedbirler”, EKEV-33, s. 206.87 Demirtafl, “Külhanbeyleri”, AÜSBED-7/1, s. 130, Ayr›ca bk. Demirtafl, “Göçü Önlemek ‹çin Al›nanTedbirler”, EKEV-33, s. 209.88 BOA, C. ZB-9/428, 05 B 1206/29 fiubat 1792.89 Demirtafl, “Göçü Önlemek ‹çin Al›nan Tedbirler”, EKEV -33, s. 212.90 BOA, C. MLY-318/13039.91 BOA, HAT-21/1013.92 Üsküdar’da Kad›köy karakolhanesinde nöbetçi olan Yüzbafl› Osman, gece çevreyi dolafl›rkenHaydarpafla’da, köprünün ilerisinde bulunan eski fiam Kap› Kethüdas› fierif Efendi’nin kona¤›n›nbahçesinde, gayri nizami bir durum oldu¤unu fark ederek içeriyi gözetleyince, bahçede içki aleminedal›p uygunsuz vaziyette bulunan bir grup Yahudi kad›n ve erke¤e isabet etmifl ve kendilerini tutukla-yarak binbafl›ya teslim etmiflti. Bkz. BOA, HAT-503/24724.93 BOA; HAT-679/33129.94BOA, Y. PRK. ZB-1/60.