drzavnopravni razvitak bih skripta

8/21/2019 Drzavnopravni Razvitak BiH Skripta

1/77

OSNOVNE ODLIKE I PERIODIZACIJA DRAVNOPRAVNOG RAZVITKA BiH

1. Odlike (DPR BiH je pravno-historijska disciplina)

-Predmet izuavanja: evolucija upravno-politikih institucija, odnosno ustanova javne vlasti i

odgovarajueg pravnog porijekla na tlu Bosne i Hercegovine.

- Osnovne odlike 1000-godinjeg pravno-historijskog kontinuiteta: stalnost teritorija i imenaBosne kao jedinstvene upravno-politike cjeline.

- BiH se kao teritorij i drava nikad nije cijepala, nego je u svim historijskim okolnostimauspjela ouvati svoje upravno-politiko jedinstvo.

- Dravno-pravni razvitak BiH bitno je odreen svojom: a) heretikom vjerskom i b)kulturno-politikom strukturom (Heretika vjerska struktura Bosne: Crkva bosanska; sa

pojavom islama od 15 vijeka, njegovi sljedbenici u oima hriana preuzimaju ulogubogumila - heretika.

- Model meuvjerskih i kulturno-politikih odnosa je bitna odlika dravno-pravnog ustrojaBosnea ogleda se u neprekidnoj historiji aktivnog suivota razliitosti.

2. Periodizacija

- Dravno-pravni razvitak BiH slijedi opu periodizaciju evropske historije (stari, srednji,novi vijeksa odgovarajuim drutveno-ekonomskim formacijama: robovlasnitvo,feudalizam, kapitalizam);

- Tokom 10 stoljea u BiH se smjenjuje 8 pravno-politikih sistema,a u svakom od njih BiHje ouvala svoj teritorijalni integritet, ime i svoj poseban dravno-pravni poloaj i to:

Od poetka 7 stoljea do 958 godine: period prvobitne junoslovenske rodovsko plemenskazajednice (organizacija).

958.1463.: Srednjovjekovna Bosanska drava (od 958. 1377.: Banovina Bosna; od 1377.1463.: Bosansko kraljevstvo)

1463.1878.: Bosna u Osmanskom Carstvu (Osmanska Bosna);

- Bosanski (Hercegovaki, Kliki i Zvorniki) sandak: 1463.- 1580.;

- Bosanski beglerbegluk ili ajalet: 1580.1864;

- Bosanski Vilajet 1864.1878.

1878.1918.: BiH za vrijeme Austro-Ugarske uprave (Austro-Ugarski Corpus separatum).

1918.1941.: BiH u Kraljevini Srba Hrvata i Slovenaca (do 1929.) i Kraljevini Jugoslaviji(do 1941.).


2/77

1941.1945.: BiH u Drugom svjetskom ratu (u sastavu tako zvane Ili kvinslinke NezavisneDrave Hrvatske).

1945.1992.: BiH u Socijalistikoj Jugoslaviji;

1992.do danas; BiH kao samostalna i suverena drava (1992. 1995. rat za BiH);

SREDNJOVJEKOVNA (FEUDALNA) BOSANSKA DRAVA

1. RAZVITAK JUNIH SLAVENA OD DOSELJAVANJA NA BALKAN DOFORMIRANJA PRVIH DRAVA

Plemenska (politika) organizacija Junih Slavena-plemenskim zajednicama na ijem su elu izborne starjeine

kae da njima ne vlada jedan ovjek ved ive u demokratiji a Bizantincima je toizgledalo kao bezvlade i anarhija

prvobitne zajednice u civilizaciju, to je etapa vojne demokratije a ureenje se naziva vojnim

opravnost svih

pripadnika zajednice.

.

Teritorijalna organizacija Junih Slavena

godine bio je prekretnica u procesu naseljavanja Balkana,

ruilaka i pljakaka stihija jenjava.

i vojni sistem, uveo novu vojno-upravnu teritorijalnu organizaciju poznatu kao tematsko

ureenje.

vijeku sve provincije carstva subile ugroene navalama Slavena. Perzijanaca i Arapa,provincije stavljene u stanje pripravnosti, a komandanti pukova (tema) dobili i civilnu vlast

nad stanovnicima oblasti.

a da se vojnicima u pograninim oblastima daju zemljini posjedi uz obavezuuvanja i odbrane granica Carstva.

kolonizirala na Balkanskom poluotoku i obavezala na pladanje poreza.


3/77

organizacije koji ubrzava proces raslojavanja i razaranja rodovsko-plemenskog drutva. To jeseoska opdina koja je kod Slovena bila poznata pod imenom upa.

.

Zemljoradniki zakon (Nomos Georgikos)

8 vijeku donijela Zemljoradniki zakon kojim je uredila svojinskeodnose unutar seoske opdine ili upe poznat kao slavenski zakon jer je sadravao mnogoslavenskog obiajnog prava.

zvanih kuda i ova se zemlja smatrala privatnim vlasnitvom slobodnih seljaka odnosnoporodica sa kudnim starjeinom na elu a sve ostale zemlje kao sto su panjaci, ume, vodebile su u kolektivnoj svojini opine.

ime drave ubirao seoski glavar kao starjeina opdine.

pretpostavlja da su pojedinci ili slojevi u opini iskoritavali njihov rad.

tih a na drugoj razne

kategorije zavisnih ljudi to dovodi do podjele drutva na klase.

Etniki i demografski uslovi formiranja prvih junoslavenskih drava

godine rezultiralo izbijanjem

velikog seljakog ustanka (voa Tomo Slaven).

godine savladao ustanike a Toma

Slaven zarobljen i pogubljen.

8 i poetkom 9 vijekaSlaveni bili dominantno stanovnitvo u Grkoj ali subizantske vlasti najvedi dio tog stanovnitva uspjele apsorbirati i helenizirati te ubrzati procesnjihove kristijanizacije na emu su radili mnogi bizantski misionari.

canstva bio je dugotrajan proces koji su okonali brada Konstantin Dirilo iMetodije.

anstvo prvo primili knezovi i vojskovoe a nakon toga prodire u narod uglavnomnasilnim putem.

anstvo su prvo primili Karantanci (dananji Slovenci) u 7vijeka a zatim Hrvati i Srbi u prvoj polovini 9 vijeka.


4/77

to je diplomatski izvrio pokrtavanje Slavena Bizant je imao potrebu daevangelizira i one Slavene koji su ivjeli van granica Carstva i na taj nain proiri svoj

politiki uticaj meu njima.

godine u Carigrad stiu izaslanici kneza Rastislava, vladara Velike Moravske (eka i

Slovaka) sa molbom da im se upute kranski misionari koji znaju slavenski jezik, abizantska vlada to povjerava braci Dirilu i Metodiju visokim dravnim funkcionerima idiplomatama koji su znali slavenski jezik (oni sastavljaju slavensku azbuku glagoljicu i

irilicu prilagoenu slavenskom jeziku i prevode na slavenski jedan izbor iz pouka izJevanelja-nastaje novi knjievni jezik danas poznat kao crkveno-slavenski koji je poslijegrkog i latinskog postao treci meunarodni jezik srednjovjekovne Evrope.

Prve drave Junih Slavena

rave imale su ranofeudalni odnosnofeudalni karakter jer su Barbari svojimprodorom u Rimsko carstvo samo dovrili zateeni proces radjanja Evrope na stadijumnaturalne privrede i postepenog uspostavljanja feudalnih odnosa.

broj vojnika-najamnika poeli su pod svoju vlast i zatitu uzimati seoska naselja a kaonaknadu za to poeli su za sebe ubirati poreze koje su seljaci do tada davali dravi (time je u

biti kasnorimski latifundista postao srednjovjekovni vlastelin ili feudalac).

evropskih sila Bizanta i Franake drave to je imalo dalekosene posljedice na politikirazvitak junoslavenskih naroda.

canstva 1054 godine na istonu pravoslavnu i zapadnu katoliku crkvuformirana su dva kulturna kruga kojima se kasnije pridruio i trei, islamski kulturni krug.

Hrvatska a istovremenose formiraju ranofeudalne drave u Bosni, Rakoj i Duklji.

talije i Srednje Evrope.

teritoriji Zapadne rimske imperije) i ranofeudalne drave koje su nastale kao rezultatraspadanja prvobitne zajednice).

venske drave nastale su kao rezultat prirodno-historijskog raspadanjarodovsko-plemenskog drutva i prvobitne zajednice.


5/77

2. PROCES FEUDALIZACIJE U BOSNI I NJEN NASTANAK I RAZVITAK KAO

SAMOSTALNE FEUDALNE DRAVE

Porijeklo i znaenje imena Bosnauci nema jedinstvenog miljenja o postanku i znaenju imena Bosna a miljenja se

mogu svrstati u dvije grupe (prvo je miljenje po kojem je ime Bosna ostalo od nekog starijegili starog naroda koji su tu ivjeli prije Slavena, a drugo je da su Slaveni kojisu se tu naselilidonijeli ime sa sobom iz slavenske pradomovine negdje iza Karpata gdje je ivjelo plemeBosna ili istoimeni plemenski starjeina).

Nastanak bosanske ranofeudalne drave

9 vijeka kada je bizantski car Konstantin spominje kao

malu zemlju oko izvora i gornjeg toka istoimene rijeke.

-plemenskog drutva nuno vodiuspostavljanju dravnih institucija i opdenito institucija javne vlasti, dolazi do okupljanja

plemena i upa radi odbrane od razliitih vanjskih neprijatelja. U tom je procesu zemljabosanska zahvaljujui svom sredinjem poloaju i geografskim odlikama imala vodedu ulogu.

njih centara politikemodi (Carigrada i Rima) Bosna se kao drava oformila prije drugih junoslavenskih drava pa

je i Dukljanin opisuje kao veliku zemlju sa organiziranom vladu na ijem se elu nalazivladar sa titulom bana.

Ban Bori

oji se pominje u pisanim izvorima, kao samostalni gospodar cijele Bosne u

vrijeme bizantsko-ugarskih ratova 1154-1164 gdje se sa svojim etama pridruio ugarskojvojsci.

c je raspolagao

znatnom oruanom silom i da Bosna nije potinjena nijednom okolnom vladaru nego da narodu njoj ima poseban nain ivota i upravljanja.

Kulin Ban

i vladar koji se po imenu spominje, a mogude je da je doao na vlast 1180 kaobizantski vazal


6/77

definitivno je utvrdio temelje bosanskoj dravi i samostalnosti (unjegovo vrijeme Bosna se prostirala od Drine do Grmea sa oblastima Bosnom, Usorom, Solii Donjim Krajinama oko Sane).

on jedini bosanski vladar koji je ostao sauvan u narodnoj tradiciji.

Povelja Kulina bana

pa je i u Bosni

oformljen domadi vlastelinski stale.

dalmatinskim gradovima, a posebno sa Dubrovnikom.

i tome u Bosni su se razvila tri velika grada sa utvrdama Vrhbosna, Visoko iDrijeva.

Poveljom bana Kulina 29. augusta 1189 godine iz koje se moe zakljuiti da je u Bosnipostojala feudalna struktura vlasti, a ban se ponaaokao i svaki drugi patrimonijalni feudalnivladar.

on se smatra vlasnikom cjelokupnog dravnog teritorija i kao gospodar Bosne garantira

Dubrovanima slobodu trgovine i kretanja po njegovoj zemlji. Oko njega se nalazi izgraenizvrni i prinudni aparat vlasti jer ban obedava dubrovakim trgovcima zatitu od eventualnognasilja svojih asnika.

Hereza i Sabor na Bilinom Polju

12 vijeku javljaju se prve vijesti o postojanju i irenju heretikog uenja u Bosni, a

ban je prveo u herezu vie od 10000 krana.

-

hrvatskom kralju Emeriku traedi intervenciju od njega da bi sprijeili irenje hereze.

e crkve i ugarsko-

hrvatskih kraljeva.

kurija i zamolio papu da u Bosnu poalje izaslanika da njegove ljude ispita i podui vjeri.


7/77

Ivana de Kazamarisa koji je u Bosnu stigao poetkomaprila 1203 godine i na Bilinom polju odrao sabor sa starjeinama, banom Kulinom,njegovim asnicima i narodom.

katolike crkve.

dravniki potez bana da bi izbjegao krstaki pohod protiv Bosne.

zvrila presudanuticaj na duhovni ivot bosanskog ovjeka.

Ban Matej Ninoslav i odbrana Bosne

.

-hrvatski kraljevi i hrvatski velikai rade na konanom unitenjuhereze odnosno bosanske drave i njene samostalnosti.

godina od sabora na Bilinom polju do dolaska na vlast bana Ninoslava 1232 jaa irenje

hereze ak se proiruje i na Slavoniju.

godine u Rimu odluuju da nede idi na ispitivanje i pridobijanje heretika venanjihovo iskorjenjivanje silom, papa se obraa kralju, plemstvu i svetenstvu Ugarske da radena prikupljanju krstaa za pohod na Bosnu, ali nisu uspjeli prikupiti vojsku za pohod protivBosne.

Franjevci u Bosni

misionari nisu uspjeli iskorijeniti herezu kralj Stefan Dragutin 1292

godine. trai od pape da u Bosnu uputi franjevce (papa alje dvojicu franjevakih redovnikavjetih slavenskom jeziku koji su se u svom evangelikom djelovanju radije sluili blagom

pastirskom rijeju).

razvoju Bosne.

politikim i diplomatskim poslovima pribliavaju vladaru, dvoru i bosanskoj vlasteli.


8/77

Dinastija Kotromania

Dinastija Kotromania oformila se i uvrstila u Bosni tokom 13 vijeka u borbi i otporuugarskim kraljevima i hrvatskim velikaima.

13 vijeka veoma ojaala mopojedinih velikakih porodica koje suse odrale u nepristupanim zamkovima i upama (meu njima su se posebno izdigli bribirskiknezovi ubii koji svoju ekspanziju usmjeravaju prema Hrvatskoj i Bosni).

godine Pavao ubije samozvano za bosanskog bana postavio svog brata Mladena temu bosanski ban Stjepan I Kotromaniprua odluan otpor.

uspio potisnuti bana Stjepana I sve do Drine onnikad nije uspio pokoriti Bosnu (Mladen ubic 1304 godine je poginuo a Pavao za gospodaraBosne imenovao svog sina Mladena).

Stjepan II Kotromani

-Hrvatsko prestolje zavrene su pobjedom Anujaca pa je kralj RobertAnujski vojnom akcijom skrio mod hrvatskih velikaa na prvom mjestu ubia.

epan II Kotromaniu tim ratovima mudro stao na stranu kralja Roberta rijeio seubia i na svoju sranu privukao bosansku vlastelu i knezove Hrvatinie.

osigurao stabilne odnose sa ugarskim dvorom sve do kraja svoje vladavine 1353 godine.

godine do 1326 godine ban je definitivno oformio Bosnu kao

suvremeni geopolitiki pojam a svoju dugotrajnu i uspjenu vladavinu okonao 1353godineudajom svoje kerke Jelisavete za ugarskog kralja Ludovika I Anujskog i time Bosnu

pribliio svijetu visoke evropske politike.

Kralj Tvrtko I Kotromani

koji je odlunim ratom istisnuo Mleane sa istone obale Jadrana.

navodni miraz svoje ene Jelisavete te pokree pitanje bosanskih heretika traedi njihovprogon i u tom cilju 1363 godine otprema u Bosnu dvije krstake vojske.

bosanska vlastela ga je 1366 godine zbacila sa vlasti i na bansko prijestolje dovela njegovog

brata Vukca, ali se Tvrtko energinom akcijom uz pomod kralja Ludovika iste godine vrationa bosansko prijestolje.


9/77

godine smru Duanovog sina cara Uroa ime se ugasila dinastija Nemanjia Tvrtkoje osjetio da njegove prve spoljnopolitike anse lee na Istoku u prilikama nastalimdezintegracijom Duanovog carstva i u savezu sa knezom Lazarom Hrebljanovidem prostogutao jednu po jednu srpsku kneevinu i proirio granicu Bosne do Kosova i Boke Kotorske.

kruna (dvogubi vijenac)

to je i postao inom krunidbe obavljenim na Mitrovdan 26-27 oktobra 1377 godine umanastiru Mileevi kod Prijepolja.

a on senije vie zanimao za istone, pravoslavne prostore veje u cijelosti bio okrenut Zapadu imediteranskom svijetu.

godine omoguila je Tvrtku da ostvari svoje planoveprema jugozapadu te u godinama koje slijede uspostavlja svoju vlast nad Kotorom a zatim

nad Splitom, Trogirom i ibenikom.

godine uspostavlja vlast nad Hrvatskom do Velebita, proiruje svoju kraljevsku titului postaje slavni kralj Rake, Bosne, Dalmacije, Hrvatske, Primorja (prvi jugoslavenski kralj).

Hum - Hercegovina

godineban Stjepan II je pripojio Bosni Humsku zemlju to je imalo dvije posljedice(prva je da je Humska zemlja postala sredite bududeg teritorija Hercegovine. Razvoj i

nastanak Hercegovine vezan je za uspon krupne bosanske vlastele. Ban Stjepan II 1333

godine prodao je dio humskog primorja od Gruda do Stona a kasnije su se osilile vojvode

Sandalj Hranii Radoslav Pavlovii prodali Dubrovanima cijelo Konavle. Hranii iz rodaKosaa na Drini kod Gorada otimali su postepeno zemlje Pavlovia u Humu pa je takovojvoda Stjepan Kosaa pored Podrinja zavladao i Humom).

granicama javlja u veem broju pravoslavno stanovnitvo.

Feudalna anarhija

u kralja Tvrtka I 1391 godine oznaen je kraj uspona bosanske drave i poetak njenepropasti koji je vezan za tri krupne velikake porodice knezova Hrvatinia, Hrania-Kosaa iRadinovia- Pavlovia kada Bosna zapada u feudalnu anarhiju najgoreg tipa.

jizrazitiji nosilac bio je Hrvoje Hrvatini kome je jo kralj Tvrtko 1380godine dao tituluvelikog bosanskog vojvode.

ta nastojanja Tvrtka I tako to je onemoguio njegovog sina Tvrtka II da naslijedi oca (na


10/77

prijestolje dolazi Tvrtkov sinovac Dabia a nakon njegove smrti 1395godine njegova udovicaMarija Gruba).

godine na bosansko prijestolje voljom vlastele dolazi sin Tvrtka I Tvrtko II

Tvrtkovi

prethodni pristanak i suglasnost vlastele.

Kralj Stjepan Toma

godine velikai na bosanski tron dovode Tvrtkovog roakaStjepana Tomaa.

poloaj i dobije pomoRima u borbi protiv Osmanlija vue oajniki potez progonompripadnika Crkve bosanske koji bjee pod zatitu Hercega Stjepana Vukida Kosae.

oma naao sasvimusamljen a moi uticaj Crkve bosanske je narastao da se kralj Stjepan Toma stalno njih

plaio pa je 1457godine isplatio sultanu 160000 dukata za navodni mir ali su mu Osmanlije idalje prijetile.

Stjepan I Tomaevi i kraj srednjovjekovne bosanske drave

ki kralj panino je traio pomo zapada pred Osmanskom opasnou isamovoljom svoje vlastele ali niotkud nije imao pomoi.

la izmeu Osmanlija i Ugara u stalnom uvjerenju da e ona odluivati ko ebiti na bosanskom prijestolju.

godine odlunom vojnomakcijom.

-3 dana padali su tvrdi bosanski gradovi a posljednji

bosanski kralj Stjepan I Tomaevizarobljen je u Kljuu i pogubljen sa vlastelom zatoenomuz njega.

jedno ugledno kraljevstvo).

3. BOSANSKA CRKVA


11/77

a) Pojam i definicija

dbenici nazivali krstjanima

odnosno dobrim ljudima, a njihovi protivnici na Zapadu zvali su ih bogumilima, babunima ili

hereticima.

svoje starjeine, a to znai i vjersku organizaciju.

godine.

b) Literatura

bogumilstva koje je kao pokret i uenje utemeljio neki bugarski sveenik po imenu Bogumil.

srpskog pravoslavlja se razlikovala navodno po tome to je imala svoju samostalnu bosanskucrkvenu hijerarhiju.

.

anskacrkva sa slavenskim bogosluenjem i vlastitom hijerarhijom nezavisnom i od Rima i odCarigrada.

ali je svojim uenjem predstavljala znaajno sredstvo dravne politike u odbrani bosanskepoliticke samostalnosti i individualnosti.

c) Uenje Crkve bosanske

od vjerovanja da svijetom upravljaju dva naela dobro i zlo da su to ustvari dva boga od kojihje jedan tvorac duhovnog a drugi fizikog svijeta i koji su u stalnom sukobu).

Bugarskoj.

ratu, nepokoravanje vlasteli, kraljevima i carevima odnosno nosiocima svjetovne vlasti.

i od progona bizantskih, bugarskih i rakih

vladara stigli su u Bosnu gdje su se ved bili uvrstili feudalni odnosi pa je bosanska vlastela


12/77

prihvatila taj pokret kao sredstvo odbrane svoje samostalnosti kako prema Istoku tako i prema

Zapadu te se bogumilski pokret u Bosni odluio na saradnju sa vlastelom.

d) Organizacija

osno pravi krstjani (bilo ih

nekoliko stotina i vodili asketski ivot) i obini vjernici (mrsni ljudi koji su mogli da ratuju,ene se a jedina im je obaveza bila da se pred smrt pokaju i prime duhovno krtenje).

je ubirala desetinu ali je bila vezana za

vlastelu i bila jedan od inilaca slabosti centralne vlasti.

podrku svoje drave (vladara i vlastele) a sa druge strane ni drava ne bi opstala predzapadnim i istonim neprijateljem da nije bila u simbiozi sa svojom crkvom.

e) Historijska uloga

javljaju se katolici (zahvaljujudi franjevcima i njihovom uenju)

.

gradskim sredinama pa ni jedna od triju crkava na tlu Bosne ubosanskom seljatvu nije imalavrst oslonac i znaajan uticaj to je omogudilo masovno mada postepeno prihvatanje islama(prihvatali pripadnici sve tri religije).

4. DRAVNO UREENJE SREDNJOVJEKOVNE BOSNE

a) Definicija

e vlast vladara bila ograniena i bitno zavisila od krupnihfeudalaca (vladar ovisio o volji krupne vlastele).

feudalci.

b) Vladar


13/77

od Tvrtkovog krunisanja kralja.

majorata (najstariji brat nasljeuje umrlog vladara) ali je sva zavisilo od volje velike vlasteletako da ova dva principa u Bosni nisu vaila.

sa svojih plemenitih batina.

to znai obiljeeno dravnim igom za koji je vladaru pladanaodreena taksa).

.

.

kegodine na Mitrovdan 60 dukata.

c) Dravni sabor ili stanak

glavnu rije u njemu vodile su velmoe.

i i njegova ena ali ne i sinovi.

red vlastele i feudalnog stalea.

ike:

izbor i krunisanje vladara, darivanje i oduzimanje batina, otuivanje dravne teritorije iodreivanje spoljne politike. Sve se rjeavalo uz suglasnost vlastele.

BOSNA POD OSMANSKOM VLAU

1. UPRAVNO-POLITIKO UREENJE

Nastanak i razvoj Osmanskog carstva

muslimanska drava svih vremena koju je poetkom 14 vijeka utemeljio Osman Gazi.


14/77

status kneevineodnosno emirata, a po njemu su i drava i dinastija dobili ime.

godine do 1922 godine (kroz 600 godina) na prijestolju se smijenilo 36

sultana koji su po mukoj lozi poticali od Osmana.

u Prvom svjetskom ratu nakon kojeg nastaje Turska kao

republika i nacionalna drava.

16 i 17 vijeku.

godine te velikog rata okonanog Karlovakimmirom 1699 godine poinje postepeno opadanje modi Osmanskog carstva.

Mehmed II Fatih

istoka ugrozili Osmansku dravu (tu spoljnu opasnost i unutranje nemire preovladao je sultanMehmed I).

zvani Fatih

(osvaja) kad je 19 maja 1453 godine osvojio Carigrad koji se od tada zove Instanbul (uveoOsmanski sistem vladavine i definirao funkcije dravnih slubenika, kodificirao feudalneodnose, organizirao kole, sudstvo i stale uleme, unaprijedio vojnu organizaciju i utemeljio

mornaricu te se istakao kao graditelj brojnih damija i drugih javnih objekata).

godine osvojio Smederevo i time dokrajio srpskudespotovinu a 1463godine osvojio i sruio srednjovjekovnu bosansku dravu (daljem prodoru Osmanlijasuprotstavila se Ugarska).

Centralna vlast u Osmanskom carstvu

ao izvrni

organ odnosno dvorski aparat i vlada).

mogudnosti da stoljedima osiguraju cjelovitost drave i povlaten poloaj vladajude vojnikeklase-askera te izvre velika osvajanja na Bliskom Istoku u centralnoj Evropi i Africi.

ne Afrike odnosno Egipta 1517 godine sultan Selim I je preuzeo titulu i

dunost halife (vjerskog poglavara).

ir, a u dvorskom aparatu

najvaniji inovnici bili su zapovjednik strae i starjeina posluge (crnih evnuha) koji jeposlije sultana i velikog vezira bio najvii osmanski inovnik u rangu pae.


15/77

pomod carskog divana

(dvojica kadi askera, dvojica deftedara, reis efendi, janjiarski aga i kapudan paa).

Lokalna uprava (Yerel Ynetim)

-upravne teritorijalne jedinice) kojima je

zapovjedao sandak beg.

sandaci su se dijelili na kadiluke kao sudske okruge a ovi na nahije kojima su upravljalisubae ili vojvode.

upravljao vezir.

Zakonodavca bilo je 40 ejaleta a meu njima jedan odnajvedih bio je Bosanski ejalet ili paaluk.

Bosanski ejalet (paaluk)

godine uspostavljen je Bosanski sandak a kasnije iHercegovaki.

godine Osmanlije nastavljaju osvajanje Slavonije i Hrvatske te

osvajaju Liku i Krbavu i uspostavljaju Krki i Liki sandak sa sjeditem u Kninu (svi ovisandaci u Slavoniji bili su usko povezani sa Bosnom i uli su u sastav Bosanskog ejaletanakon 1592 godine kada je bosanski beglerbeg Hasan-paa Predojevid osvojio Biha).

Krajina (Krayina Blgesi)

-hrvatske vladare poelo je organizioranje Vojne

krajine ili granice (graniari ili krajinici regrutirani su uglavnom iz redova pravoslavnogvlakog stanovnitva).

.

-bezi, age i dizdari su iz svojih tvrdih gradova i kula iznenadnim upadima

uznemiravali susjedne krajeve po Primorju i Dalmaciji (na drugoj strani su isto to inili uskocii graniari to je prikazano u epskim pjesmama kao njihovo viteko doba).


16/77

2. VJERSKA STRUKTURA OSMANSKE BOSNE

Pravoslavna crkva

(zimmi).

spominje se u Sarajevu prvo pravoslavno naselje Gornja Varo u

blizini Baarije gdje je podignuta stara pravoslavna crkva.

uspostavljena je Pedka patrijarija a odluku je donio sultan Sulejman IVelianstveni jer su srbi kao pripadnici pomodnih vojnih redova imali znaajnu ulogu

prilikom osmanskih osvajanja u Podunavlju.

aciju sa brojnim povlasticama (jedan od

najvedih feudalnih zemljoposjednika).

timari, crkve i manastiri nabavljaju i tamparije (prva tamparija 1519 godinenabavljena uVeneciji i prenijeta u Gorade u crkvu sv. ora, a u Banjoj Luci je otvorena pravoslavnabogoslovija.

3. AGRARNO UREENJE(Tarm sistemi)

Timarski sistem

drugi je ifluki sistem.

dravi.

feudalcima ili spahijama kao naknadu za obavljanje odreenih funkcija i dunosti, najeekao naknadu za obavljanje odreenih funkcija i dunosti najede vojne slube.

.


17/77

-

konjanik moe sebe izdravati, te na poziv sultana sa opremljenim konjem i orujem idi u rat,je timar mogao donijeti godinji prihod do 20.000 aki ili aspri.

.

ili veliki feudalni posjedi vezani za odreenu funkciju, obino sandak-bega,velikog vezira i lanove carskog divana prihode od preko sto hiljada aki.

.

su bili neslobodni posjedi to je znailo da su njihovi uivaoci imali samoekonomski imunitet to jeste Pravo na ubiranje feudalne rente.

istovremeno vrili upravno-policijsku vlast nad naseljenicima svog posjeda.

potinjenih vojvoda ili subaa.

dobivali lino i pod uslovom vrenja vojne ili rjee druge slube.

imunitetskih prava.

posjed.

vlasnitva bila (vakufska i mulkovna) ili privatna dobra.

Poloaj seljaka u timarskom sistemu

posjeda ili zemljinih parcela.

ana (batinama).

korist spahija i drave.

zavisni seljaci su se u osmanskoj dravi opdenito nazivali rajom.

Obaveze seljaka u timarskom sistemu

o jeste Prema spahijama (feudalna renta) i prema dravi u

Osmanskom carstvu feudalnim dravama postojale dabine prema zemljinom gospodaru iopdedravne obaveze.


18/77

.

.

nikih

proizvoda.

sela daju smjetaj i hranu

poljoprivrednih kultura (ito, vinograd, masline itd.) skupa sa solarijom, obino iznosila jednuosminu ili sedminu od svih teakih proizvoda

bile razne takse u vidu pristojbi na pele, mlinove, vjenanja, prodaju zemljita i slino,

tako zvane vlako, tj.stoarskostanovnitvo

ko stanovnitvo prevesti nazemljoradnju

katunsku organizaciju)

a spahijama seljaci su bili opteredeni i odreenim obavezama u koristdrave

glavarina ili (dizija)

drasloj mukoj glavi, sa sve

vedom krizom Carstva rastao je i iznos haraa

smatrao naknadom za nesluenje vojske

anak u krvi

e, obino u dobiizmeu 14 i 18godina za janjiarski pomladak, odnosno za popunu janjiarskog korpusa

tenzivnija bila u 16

stoljeu, 1515, 1565, 1573, 1578 i 1589 godine)


19/77

ne sultana Murata IV (1623-1640

godine)

4. RATOVI I STALEKI I POLITIKI POKRETI U BOSANSKOM EJALETU

Karlovaki mir i granice Bosanskog ejaleta

1683 godine (udruenim naporom kranskih sila Austrije i Poljske ubrzo pridruila iMletaka republika

formirana Sveta liga za dalju borbu protiv Osmanlija i njihovo potiskivanje iz

centralne i istone Evrope i sa jadranske obale

ine koji je trajao punih petnaest godina

Dalmacije

panjolske zatraile mirovne pregovore (1698godine u Sremskim Karlovcima)

teritorije koje je u tom trenutku kontrolirala (1699 godine Karlovakim mirom poelo jeoblikovanje modernih granica BiH)

Poarevaki mir i granice BiH

naest godina poslije Karlovakog mira Osmanska carevina i Venecija su ponovo

meusobno zaratile (stalno uznemiravali osmanske brodove)

godine su pruili utoite crnogorskom vladiki Danilu, poznatominspiratoru (istrage poturica) to jest genocida nad muslimanima u Staroj Crnoj Gori.

godine

objavila rat Veneciji

-dalmatinskoj granici Osmanlije su poetkom 1716godine definitivnopovratile Gabelu iporuile skoro sve mletake pogranine kule i palanke


20/77

pa je 1716 godine pritekla u pomod Veneciji i zaratila sa Osmanlijama

li Osmanlije iz Banata i osvojili cijelu sjevernu Srbiju tj.

Beogradski paaluk (bosanski front se na Savi i Uni drao vrlo vrsto)

napadu na Bihad

posredovanjem Engleske i Holandije okonan mirom u Poarevcu, u ljeto 1718godine

sjeveru bili Neum i Klek

Boj pod Banja Lukom i Beogradski mir

-1739

godine (ovaj rat Austrija je vodila savezu sa Rusijom)

mirom u Poarevcu,

nego joj je namjera bila da osvoji cijelu Bosnu kao osnovu za dalji prodor na jugoistok

krdansko stanovnitvo (katolike i pravoslavne) da se pridrue njegovim etama

VI istie u svom proglasu da on druge vjere osim kranske u svom Carstvu ne moe priznati

efektiva bio angairan na ruskom ratitu

im-oglu Ali-paida izbjegava sukob i da nastoji mirno se nagoditi sa Austrijancima, makar i po cijenu

odreenih teritorijalnih ustupaka

-paa je, meutim odluio da djeluje samostalno i da sam organizira odbranu Bosne(proglasio opu mobilizaciju u zemlji -Travniko polje)

-paa krenuo u susret austrijskoj vojsci koja je u meuvremenu opsjela BanjaLuku

godine dolo do velike bitke u kojoj su bosanski odredi potpunorazbili austrijsku vojsku (time je Bosna bila odbranjena)


21/77

e bitke u ovom ratu dolo je u ljeto 1739godine kod Hisardika (Grocke)nedaleko od Beograda

posredovanje Francuske zatraili mirovne pregovore

i potpisan poetkom septembra 1739godine uBeogradu

Beograd (istovremeno je Austrija izgubila sve posjede koje je u Bosni stekla prethodnim

Poarevakim mirom

Bune seljaka muslimana u Bosni u 18 stoljeu

godine Bosna je postala najisturenija osmanska provincija

prema Zapadu izloena stalnim prijetnjama i napadima Habsburgovaca iz Slavonije iHrvatske i Mleana iz Dalmacije

je nametalo potrebu ubrzane fortifikacije Bosne, odnosno izgradnje cijelog sistema

pograninih tvrava ili (tvrdih gradova)kula i palanki (teret podizanja i izgradnje ovih utvrdapao je najvedim dijelom na seljake)

-1718 i 1736-1739 godine doveli su do ogromnog porasta opdedravnih

nameta, odnosno do povedanog oporezivanja seljatva (to je bio uzrok mnogim seljakimbunama i stalekim nemirima)

sni je u narodu ovaj namet bio poznat pod nazivom (taksit) tj.rata, pa poto je pladan udvije godinje rate (pri tome su vrene i razne zloupotrebe i nasilja od strane poreznika,odnosno ubiraa taksita)

agu seljaka (obino su se pojedinci izkrdanske raje odmetali u hajduke, dok se muslimani seljaci otvoreno bune)

godine seljaci sarajevskog kadiluka usprotivili pladanju globe

su ubili mulu (kadiju) i

njegovog pomodnika (naiba), a sudnicu demolirali i opljakali

godine i trajala je punih deset godina

sitni posjednici i ifluka


22/77

gradovima

Tuzla, Sarajevo, Livno, Duvno i Glamo

krajem 1752 godine doao energini Mehmed-paaKukavica, inae roeni Bonjak, vlast se konsolidirala i poela nanositi udarce pobunjenicima

u blizini Sarajeva poetkom 1757 godinebuna je konano uguena

(seljaci se nisu bunili protiv vladara kralja, cara)

se samo borili za stari poreski sistem)

Proces ifluenja( ftlk Sistemi)

17 i poetka 18 vijekaproces ifluenja koji predstavlja specifian vidizvladivanja seljaka i stvaranja velikih zemljinih posjeda u rukama veleposjednike klase

i njegovog

opadanja, to je dovelo do deformacija u timarskom sistemu i uspostavljanja novih, iflukihagrarnih odnosa odnosno u timarskom sistemu bili su regulirani osmanskim zakonima tako

zvanim (kamunima),

d strogu kontrolu drave

tako

zvani (defteri)

poloaju seljaka

ljine svojine u Osmanskom carstvu bila je dravna zemlja, koju suposjednici timara i zijameta samo uivali pod odreenim uvjetima, ali kojom nisu mogliraspolagati

batine) u praksi otuivani

postojale


23/77

prodavali i kupovali svoje posjede uz formalno odobrenje spahije i pladanje tako zvani

(tapijske pristojbe) radi upisa u zemljine knjige

obaveze koje je imao njegov prethodni

posjedima odvijao meu samim seljacima, osnove timarskogsistema i opdenito osmanskog ekonomskog i politikog poretka nisu niim mogle bitiugroene

poinje rastakanje temelja timarskog ureenja i ostalih klasinih osmanskih institucija

17 vijeka u prometu seoskim posjedima sve vie uestvuju pojedine spahije, janjiari,

zanatlije i trgovci, pa i pripadnici uleme

azliite naine, bilo silom, odnosnoprisiljavanjem seljaka na prodaju zemlje, bilo tako to seljacima oduzimaju zaloena imanjaradi namirivanja dugova

poinje proces ifluenja

ufluka, zvani ifluk-sahibija on se pored spahije i drave namede kao tredi eksploatator

seljakovog rada)

1683-1699 godine oznaio je prestanak njihovihdaljih osvajanja (u tim uslovima nije bilo vie nove zemlje, pa mnogi gube mogudnost dastupanjem u redove spahija ili janjiara osiguraju svoju egzistenciju)

ostale bez svog posjeda i vre pritisak naograniene zemljine fondove (u takvoj situaciji oni trae izlaz u razvladivanju seljaka)

do bar jednog ifluka kakobi se tim kriznim vremenima ispomogli prihodima sa zemlje

Carstva neredovno primaju svoje (dirluke) plate

jedeg timarskog sistema, to su nastali

vrlo sloeni agrarni odnosi

i ifluk-sahibiji (spahiji se obino davao (desetak) desetinu, a ifluk-sahibiji (devetak)devetinu)


24/77

radio svom gospodaru (dravi je bio duan jedino pladati hara)

spahije

-sahibija

-paa Duprilic prilikom pohoda na Crnu Goru 1714 godine poveo sa sobom upovratku oko dvije hiljade Crnogoraca i Brana sa porodicama i nastanio ih na tada slabonaseljenu Glasinaku visoravan kod Sarajeva

podruja Crne Gore samo doseljavalo u Bosnu, posebno u gladnim godinama (kad izdaljetina) kako bi se prehranilo

nske spahije kao ifluk sahibije naseljavaju Crnogorce i drugepravoslavne vlahe pod novim iflukim reimom

Dubiki rat i Svitovski mir (Dubiki sava ve Zitovi Antlamas 1791)

-39 godine punih pola stoljeda vladao mir.

godine u savezu sa Rusijom objavila poetkom 1788godine rat Osmanskoj carevini

ruskom dominacijom

an

krdanima, drugi muslimanima (u prvom proglasu krdani se pozivaju da se dignu na ustanaki pridrue austrijskim etama) na suprot toga, (muslimani se pozivaju da ostanu mirni bave sesvojim poslom i zaradom)

a drugim vjeroispovijestima, pa ak i pladanjeimama i drugih vjerskih slubenika iz dravne kase

vojsci


25/77

slabi rezultati na vojnom frontu prisilile su Austriju i Rusiju da odustanu od svojih

osvajakih planova

godine izbila je Francuska revolucija koja je veoma uzdrmala izabrinula feudalnu Evropu

arevine, zakljuen je poetkom augusta 1791godine uSvitovu, gradu na Dunavu u Bugarsko

Beogradskim mirom 1739 godine

Kapetani i ajani (Kapudanlar ve Ayanlar)

od druge polovine 16 vijeka se javljaju kapetanije, kao granine vojno-teritorijalne jediniceradi odbrane Bosanskog ejaleta uspostavljen je cijeli niz kapetanija na prostoru od Gradikena Savi do Novog u Boki Kotorskoj

godine osmanske vlasti rade na hitnom uspostavljanju

novih kapetanija du bosanskih granica (funkcija kapetana dodjeljivala se pojedincima iz redabosanskih spahija i vrlo brzo je postala nasljedna

redovne plate iji je novani iznosobino bio ravan prihodima sa jednog zijameta (kapetan je bio komandant cjelokupne vojskena podruju kapetanije)

17 vijeka dolazi u organizaciju lokalne uprave u Carstvu do znaajnihpromjena pojavom tako zvani vilajetskih ajana (uglednih ljudi)

opdedravnih nameta na stanovnitvo, organizirali su kolektivno suzbijanje hajduije i nereda,

maksimirali su i kontrolirali cijene hrani, vrili mobilizaciju muslimanskog stanovnitva uvojsku, koju su tokom rata na raznim frontovima predvodili

cjelokupne upravne vlasti na podruju jednog kadiluka (sudskog okruga)

Pokret bosanskih ajana i buna Husein-kapetana Gradaevia


26/77

Od 18 i poetka 19 vijekaajani, uz janjiare, postaju glavnom smetnjom obnovi autoritetacentralne vlasti i provoenju neophodnih reformi u Carstvu

administrativnim reformama koje je u prvim decenijama 19 vijeka nastojala provesti centralna

osmanska vlast

otpor

godine izabrali za svog vou Husein-bega Gradaevida koji je bio na elu Gradaake (Gradaac) kapetanije za vou upravo zatoto je bio najmodniji i najbogatiji ovjek

osnovnih zahtjeva ili taaka uputilibosanskom veziru i sultanu

obustavi dalje uvoenje srpske autonomne vlasti u Beogradskom paaluku

ganizacije sa

uniformama evropskog kroja, kao neega to je suprotno islamskoj tradiciji

ade),

a da se na njeno elo bira ili imenuje ovjek iz domade sredine

u njene unutranje stvari

ein-kapetan je u meuvremenu prikupio vojsku od 25.000 ljudi koja je krenula premaSandaku i Kosovu

Mustafa-paa Skadarski sukobu sa vojskom velikog vezira doivio teak poraz kod Prilepa,nakon ega se povukao u svoj Skadar

-kapetan je, iako sa manjim brojem vojnika, u bitkama kod Lipljana i timlja (junood Kosova Polja) potukao jula 1831 godine osmansku vojsku koju je lino predvodio velikivezir Mehmed Raid-paa

-kapetanu je bio otvoren put za dalje napredovanje prema

Skoplju, ali je on odluio da se vrati u Bosnu, gdje je sebe ved vidio kao novog vezira

avjet) i imenovao niz

novih funkcionera po Bosni (Husein-kapetan je u narodu prozvan Zmaj od Bosne)


27/77

-kapetana kao vezira

ilinoj mjeriraslojiti bosanske ajane, pa se jedan broj njih distancirao od Husein-kapetana (konstantnu i

najsnaniju podrku Husein-kapetan je imao u Sarajevu)

-kapetan je na vezirskoj stolici ostao svega nekoliko mjeseci, poto se ved poetkomjuna 1832 godine centralna vlast uspjela s njim obraunati (vojska velikog vezira nanijelapresudan poraz Husein-kapetanu i njegovim pristalicama u dvije bitke kod Pala blizu

Sarajeva)

-kapetan je izbjegao u Slavoniju (kao izbjeglice u Austriji su se

nali i drugi uesnici pokreta, i Huseinove pristalice, vedina od njih se vratila u Bosnu nakonproglaenja amnestije)

godine ukinula kapetanije i zavela (muselimluk) ili (muteselimluke) srezovekoji su se teritorijalno podudarali sa kadilucima, odnosno bivim kapetanijama (dosadanjiupravni poslovi kapetana povjereni su upravnicima srezova)

-

kapetana, ali bez prava povratka u Bosnu

-kapetan je poetkom oktobra 1832godine stigao u Beograd gdje se predaoosmanskim vlastima

Husein-kapetan odbio (uskoro se teko razbolio i umro u Istanbulu u ljeto 1833 godine u 31godini ivota)

5. BOSNA U VRIJEME TANZIMATA (REFORMI)

Hatierif od Gilhane (Glhane Hatt- erif-i)

godine izdavanjem poznatog Hatierifaod Gulhane (Plemenitog ili asnog dekreta iz kuce rua) esto naziva osmanskom Poveljomsloboda kao (Bill of Rights)

religiju ili sektu, potpunu sigurnost ivota, asti i imetka

i redovan sistem regrutiranja vojnika i trajanje njihove slube)

istrage i ispitivanja, biti javno

sueno u skladu sa carskim i (Boanskim pravom)


28/77

smetnje od strane drugog lica

-bide donijet rigorozan zakon protiv pristrasnosti i uzimanja mita (ruvet), koje (Boanskizakon) proklinje i to je jedan od osnovnih uzroka raspadanja Carstva

Vilajetski zakon 1867 (1867 Vilayet Kanunu)

uprave u provincijama.

-paa Keedizade iMidhat-paa

-paaprovodio u Nikom ejeletu (on jezato pozvan u Carigrad, gdje mu je povjeren zadatak izradenacrta uredbe o novoj organizaciji provincija)

godine Midhat-paa

enila da je eksperimentalna primjena nove uredbe uspjela

godine odlueno da se prema toj uredbi izvri reorganizacijaprovincijske vlasti u cijelom Carstvu

godine dotadanji Bosanski ejalet-paaluk jepreimenovan i pretvoren u Bosanski vilajet

-66 godine stupila u ivot od poetka 1867godine

najbolje odgovara datom podruju)

nalazili (muhtar) knez, vladar i seosko vijede (ihtijar-medlisi)

u uvoenja nove organizacije vilajeta uvedena je 1866godine. i uprava gradskeopdine


29/77

erijatskog sudstva

godine donijeta Uredba o ureenju erijatskih sudova.Ovom je uredbom nadlenosterijatskih sudova svedena na itanja linog statusa muslimana (brak, porodica i

nasljeivanje) i stvari vakufa

-

pravnih sporova i krivica svih graana po propisima utvrenim opdim dravnim zakonima(prvu su inili sreski ili kotarski sudovi, drugu okruni, a tredu Vrhovni vilajetskisud uSarajevu)

ISTONO PITANJE I OKUPACIJE BIH 1878 GODINE (ark Meselesi ve 1878 Bosna

Hersek gal)

Istono pitanje (ark Meselesi veya Dou Sorunu)

kom i Srednjem Istoku i Sjevernoj Africi

anske Evrope

osmanskog nasljea (na drugoj strani se istovremeno na Balkanu i u arapskim zemljamajavljaju ustanci i oslobodilaki pokreti)

popunjavanja tog geopolitikog prostora

e, Austrija i Mletaka republika

18 vijeka Rusija, istono pitanje direktno otvara estogodinjim rusko-osmanskim ratom i mirovnim ugovorom zakljuenim 1774godine grad Kajnarda uBugarskoj

Osmanskom carstvu (sultan je kao halifa prvi put dobio pravo jurisdikcije nad muslimanima

koji su doli pod nemuslimansku vlast)

Bosanski ustanak 18751878 (Bosna Hersek isyan 1875-1878)

-1878 godine naziva se iroki oruani pokret bosanskog,pravoslavnog seljatva, koji je trajao od juna 1875godine do augusta 1877 godine (osnovni

uzrok ustanka bilo je teko stanje u oblasti agrara


30/77

kobi su poeli napadom hercegovakih hajduka i crnogorskih uskoka na jedantrgovako-putniki karavan u blizini Nevesinja Nevesinjskom pukom

-politiko rukovodstvo

nje postojedeg (iflukog) agrarnog sistema istvaranje slobodnog seljakog posjeda (ovi su ciljevi ubrzo potisnuti u drugi plan)

Gorom

ja i Crna Gora su vezivale za Rusiju i njenu pomod

-Ugarska, ona je u tome uspjela tako to je 1878godinedobila od evropskih sila mandat da okupira Bosnu i Hercegovinu 1875-1878 godine okonanitrijumfom Austro-Ugarske

-politiki voa ustanka 1875godinebio je u poetku VasoPelagic

augusta 1877 godine nanijele ustanicima teak poraz naCrnim Potocima (ustanici se vie nisu mogli oporaviti, rjeavanje bosanskog pitanja

prebaeno je na meunarodni plan gdje su dominirale velike evropske sile)

Berlinski kongres(Berlin Kongresi)

-Ugarske,

Velike Britanije, Njemake, Francuske, Italije, i Rusije) te Osmanske carevine sastao uBerlinu 13. juna 1878 godine zakljuen Berlinski ugovor (ovim su ugovorom na prvommjestu ponitene granice Senstefanske Bugarske)

n je na raspravljanje Sanstefanskog ugovora koji se odnosio na Bosnu i

Hercegovinu od sila uesnica Kongresa zahtijevao donoenje brze odluke u pogledu Bosne i

Hercegovine

-Ugarska se stavlja na opde

evropsko stanovite, kako bi se ouvao evropski mir

(Solzberi), koji je formalno podnio prijedlog da se Austro-Ugarskoj dodjeli okupacioni

mandat nad Bosnom i Hercegovinom (tom se prijedlogu nijedna od prisutnih sila nije ozbiljno

suprostavila, pa ak ni Osmanska carevina)

godineprihvaden lan XXV Berlinskog ugovora, kojim je Austro-Ugarskoj povjeren mandat da okupira i upravlja Bosnom i Hercegovinom


31/77

Narodna vlada za BiH(Bosna-Hersek Milli Hkmeti)

izazvale su odmah odreena politika previranja u Sarajevua 1978 godine sazvala i u Carevoj damiji odrala narodni zbor na

kojem je izraen protest protiv Sanstefanskog ugovora (protestovalo se protiv oduzimanjabosanske zemlje, odnosno teritorija)

-Ugarska dobila uz suglasnost

Porte, mandat da okupira Bosnu i Hercegovinu, izazvala je politiku buru u gradu i cijelojzemlji. Narodni odbor je odmah iznudio ostavku osmanskog vojnog komandanta Vele-pae,ime je jasno pokazao da de suprotno nareenjima Porte braniti Bosnu

o preuzimanju vlasti,

ulini su bukai podsticali masu na otpor. U toj se masi posebno izdvojio kao junak uliceHadi Lojo ( u stvarnosti Hadi Lojo je djelovao vrlo destruktivno i unosio je pometnju uorganizirani rad na pripremanju otpora austro-ugarskim etama )

(domovina) i da sultan moe dati Stambol, a ne Bosnu.

godine u Sarajevu je dolo do masovne pobune u kojoj je faktiki sruenaosmanska vlast u Bosni i Hercegovini

godineNarodni odbor je odrao sjednicu na kojoj je aklamacijom izabranaNarodna vlada za Bosnu i Hercegovinu ( imala samo pet lanova)

Okupacija BiH (1878 Bosna gal)

godine u Sarajevo su stigle telegrafske vijesti da su austro-ugarske trupe

prele granicu na Savi kod Kostajnice, Gradike, Bosanskog Broda i amca

-ugarskim trupama u Bosni komandovao je general Josip Filipovic, a u Hercegovini

general Stevan Jovanovid

zatita ivota, vjere i imetka, te pravo upotrebe svog jezika (postojedi obiaj se nede dirati, azateeni zakoni vaide do izdavanja novih)

njem primi Austro-Ugarsku i preda se njenoj zatiti


32/77

c obratio se istovremeno

vlastitom (objavom) poziva sve itelje Bosne da se slono odupru neprijatelju

-Ugarske ete su naile na vrlo odluan i ilav otpor u skoro svim krajevima Bosne iHercegovine (na elu tog otpora stajala je Narodna vlada) sa brojim lokalnim komandantima i

borcima

ci dio tog otpora slomljen je osvajanjem Sarajeva 19. augusta 1878 godine

obra 1878 godine okupirana je cijela Hercegovina, Bosanska Krajina,

Bihac , koji se drao sve do 19. septembra 1878godine.

-ugarske ete su sa bosanskim ustanicima vodile okoezdeset manjih i vedih bitaka

-ugarska izgubila oko est hiljada vojnika i oficira (gubici bosanskih ustanika nisupoznati

(Standgericht), je naredbom generala Filipovida uspostavljen ved 4. augusta 1878 godine (-po

zauzecu Sarajeva preko est stotina zarobljenih ustanika)

BIH ZA VRIJEME AUSTRO-UGARSKE UPRAVE

1. HABSBURKA CAREVINA I NJENA USTAVNA STRUKTURA

Porijeklo Habsburke carevine

vezama i raznim feudalnim ugovorima, a manje ratovima

ake bitke 1526godine (nakon to su na Mahou 1526godine vojniki porazili Ugarsko i Hrvatsko kraljevstvo, Osmanlije su prvi put izbili predkapije Bea.

personalnu uniju sa Austrijom)

godine odnosno Karlovakog mira 1699godineAustrija je vodila sa Osmanlijama vie ratova odbrambenog karaktera


33/77

-1699 godine Habsburka je carevina, u savezu sa Mletakom republikompotisnula Osmanlije iz Ugarske

dinastikim razlozima nastoji da se proiri.

godine vodi niz osvajakih ratova radi sticanja novih posjeda nabalkanskom prostoru .

ratova stekla na Balkanu i sjevernoj Italiji znatno teritorijalno poroirenje

godine definitivno sruio Mletaku republiku, a sve je njene posjede naJadranu dao Austriji, ijom se princezom Marijom Lujzom u meuvremenu oenio ( Bekikongres je sve to 1814/15 godine potvrdio)

Austro-ugarska nagodba - dualizam

srednjovjekovnih drava i pokrajina koje su za svog vladara priznavale vladajudegpredstavnika dinastije Habsburga

anjem nacionalne svijesti i revolucijama devetnaesto stoljede dovodi u pitanje

opstanak takve centralizirane monarhije

usponom i jaanjem Pruske u Njemakom savezu

ajudi su se krugovi Monarhije priklonili tada ideji dualizma, pa je 1867 godine

sklopljena Austro-ugarska nagodba (tom je naredbom ozakonjena politika prevlastNijemaca i Maara na tetu brojnih slavenskih naroda)

la od dvije drave, Austrije i Ugarske, od kojih jesvaka imala svoj parlament i vladu, svoju teritoriju i dravljanstvo (obje su drave bilemeusobno vezane u uniju preko zajednikog vladara- istovremeno ugarski kralj)

Trijalizam

vini jo od revolucije 1848godine javljaju ideje i pokretni za njenotrijalistiko ureenje. Ideja je polazila od potrebe politikog zbliavanja i ujedinjenja

junoslavenskih naroda u Monarhiji kako bi se stvorila politika protivtea vladajudimGermanima i Maarima

godine svaki pokuaj ujedinjenja SrpskeVojvodine i Trojedne kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije


34/77

godine u

nacionalnim krugovima, posebno u Hrvatskoj, smatralo se da bi se ujedinjenjem slovenakihpokrajina, Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, te Bosne i Hercegovine, morala u Monarhiji

stvoriti jedna modna treda dravna cjelina, sa sjeditem u Zagrebu, koja bi uravnoteilagermanske i maarske, sa slavenskim interesima u Monarhiji. U stvarnosti je taj plan bioneostvariv.

2. ORGANIZACIJA VLASTI U BIH 1878.-1918.

Pravni osnovi okupacionog reima

godine BiH je faktiki ula u sastav Austro-Ugarske monarhije.

organizaciju i strukturu vlasti. Osnovni meunarodnopravni akti koji su odreivali taj poloajbili su lan 25 Berlinskog ugovora i tako zvani Novopazarska konvencija

-Ugarska su 21. aprila 1879 godine zakljuile uIstanbulu meusobni sporazum ili konvenciju

ne zemlje.

Muslimanima se posebno jami lina i imovinska sloboda i sigurnost, pravo da odravajuveze sa svojim duhovnim poglavarom u Carigradu (konvencijom)

Zakon o upravljanu Bosnom i Hercegovinom

-Budimpeta, parlamenti Austrije i Ugarskesu 22. februara 1880 godine paralelno usvojili Zakon o upravljanju Bosnom i Hercegovinom.

Ovaj je zakon odredio da nadzor nad privremenom upravom u BiH pripada zajednikoj vladi(odreeno da se bez saglasnosti parlamenta Austrije i Ugarske ne moe promijeniti odnos ukojem se BiH nalazi prema Monarhiji)i

-Ugarska je, tako u biti zadrala (1) zateenu osmansku administrativnu organizacijuu BiH, (2) pravni poredak (3) poreski sistem i (4) postojede stanje agrarnih odnosa.

Administrativna organizacija i upravna vlast


35/77

su postali (okruzi) a kaze (srezovi) pretvoreni su u kotare, a nahije u kotarske ispostave

i je zadrana osmanska administrativno-teritorijalna podjela na est okruga(Sarajevo, Travnik, Mostar, Tuzla, Banja Luka i Bihad) i 54. kotara, okupacija je zatekla u

BiH sistem opdinskih samouprava u okviru seoskih opdina.

pdinsku strukturu, ali su njena samoupravna prava i djelokrug

bili veoma ogranieni.

Zemaljska vlada za BiH

ustanovljena carskom naredbom od 29. oktobra 1878 godine.Zemaljska vlada sa sjeditem uSarajevu poela je svoj slubeni rad od 1. januara 1879godine.

pravosue.

civilni adlatus i efovi odjeljenja

godine ukinut je poloaj civilnog adlatusa, arukovoenje vladom povjereno je neposredno zemaljskom poglavaru

sa, pa su tu funkciju

u BiH stalno obavljali i obnaali visoki carski oficiri. U iskljuivu nadlenost zajednikogministarstva vojske spadali su: a) svi poslovi zajednikih vojnih eta na teritoriji BiH iSandaka, b) komanda svih bosanskohercegovakih trupa i policije, c) pota i telegraf, d)uprava eljeznike pruge Banja Luka-Dobrljin

Odbrambeni zakon za BiH

1881 godine privremeni odbrambeni zakon za BiH, kojim je bosanskohercegovakostanovnitvo obuhvadeno redovnom vojnom obavezom (je time u osnovi povrijeen sultanovsuverenitet nad BiH, zakon nije izazvao iru diplomatsku krizu)

godine i poetkom januara 1882godine dolo dooruanih ustanaka jednog dijela srpskog i muslimanskog seljatva, koji je poslije dva-trimjeseca borbi uguen od strane austrougarskih trupa.

efikasnost organa vlasti u okupiranoj zemlji


36/77

okupaciju pretvoriti u aneksiju (za pripremu aneksije odabran je Benjamin Kalaj (Kallay), u to

vrijeme naelnik odjeljenja u Ministarstvu spoljnih poslova.

godine imenovan za zajednikog ministra finansija, ime je neposredno preuzeo

odgovornost za upravu u BiH

Kallay i njegova uprava

-hercegovaka uprava mora djelovati kao da je sastavni dioMonarhije. On je veoma ojaao ulogu zajednikog ministarstva finansija, ograniivinadlenost ministarstva rata uglavnom na vojne poslove

tvarenje svoje aneksionistike politike Kallay je vidio uvisokoobrazovanom i strogo odabranom inovnitvu

-Ugarska ved 1881 godine imala u Bosni oko 600 inovnika

u BiH

ljude iz konzularne slube

apsolutistike uprave: vladati bez naroda, neto raditi i uraditi na poboljanju njegovogpoloaja (u osnovi bio sistem prosvijedenog apsolutizma,koji je trebao postepeno osiguratiuslove za pretvaranje okupacije u aneksiju).

ke vladavine u BiH nije bila potpuno odvojena ni razgranienacivilna od vojne vlasti

3. NACIONALNO-POLITIKI KURS OKUPACIONE UPRAVE

Vjera i nacija - Hrvatski nacionalni kurs

alne politike uBiH


37/77

pokuavao je, uzoslonac na inovniku ekipu koju je doveo iz Hrvatske, sprovoditi u upravi i nacionalnoj

politici hrvatski kurs

odluan otpor vladajudih austrougarskih krugova, pa je Filipovi

ved u decembru 1878 godine morao odstupiti ime prestaje (hrvatski kurs) okupacione uprave

Bonjatvo ili interkonfesionalno bosanstvo

nacionalnu politiku koja je, drei sevjerske ravnotee, imala za cilj da u cjelokupnom domaem stanovnitvu razvije i uvrstiosjedanje zemaljske, bosanske posebnosti i narodnosti

na

vjeroispovijest, pokrenule su osmanske vlasti (Kallay je u biti nastojao ostvariti tu ideju)

godine

Mehmed-beg Kapetanovipokrenuo list (Bonjak)

19 vijekubonjatvo vie ne predstavlja stvarnu alternativunacionalnim pokretima u BiH

strougarska vlast to polahko i preutno priznaje prihvatajui poetkom 19 vijekunacionalno-politike pokrete koji su se u meuvremenu razvili kao partnere u bosanskoj

politici

4. ORGANIZACIJA VJERSKIH ZAJEDNICA

Pravoslavna crkva


38/77

okupacije nova vlast se poela mijeati u poslove srpske pravoslavnecrkve i kriti njenu dotadanju autonomiju

patrijarije u Carigradu i staviti pod duhovnu vlast pedkog patrijarha sa sjeditem u Sremskim

Karlovcima

i krugovi srpskog graanstva u BiH su shvatili da bi Karlovakoj patrijariji bili jaevezani za Monarhiju, zato su se iz politikih razloga drali Carigrada

austrougarska vlada 28. marta 1880 godine

zakljuiti konkordat sa carigradskom patrijarijom

mitropolita i predlae ih Patrijariji (tako je pravoslavna crkva u BiH dola uzavisnost od

vlade)

godine osnovani su u Sarajevu konzistorija (duhovni sud) i bogoslovija

Katolika crkva

-politikim radom Austro-Ugarska nastojipreurediti katoliku crkvenu hijerarhiju uzaposjednutoj zemlji

okupiranoj zemlji izvri njeno preureenje, rimske su kongregacije odbile na sjednici 23. juna1979 godine.

-Ugarska je nastavila sa diplomatskim pritiskom na Vatikan, svoju akciju je uspjela

pridobiti akovakog biskupa Josipa J. Strossmayera (trosmajer)

-Ugarska zakljuuje 8. juna 1881godine konkordat sa Svetom stolicom. (Franjevcisu izgubili ranije privilegije)

g sarajevskog nadbiskupa, car je 18.augusta 1881 godine imenovao dr. Josipa

tadlera profesora Teolokog fakulteta u Zagrebu (njegov zadatak je bio da materijalno ojaakatoliku crkvu u BiH)

i bez ikakvih zazora dao, bio

je pokatoliavanje muslimana

materijalnom jaanju katolike crkve

i su se povukli u svoje samostane preko kojih su nacionalno-

politiki djelovali u narodu


39/77

Islamska zajednica

godine

sultana kao halife

-Ugarska je od poetka radila na uspostavljanju posebne vjerske hijerarhije u BiH,kako bi muslimane odvojila od Carigrada

je iznudio poetkom novembra 1878 godinejednu pismenu izjavu,navodno potpisanu od 58 uglednih sarajevskih graana muslimana, kojim se izraavalojalnost caru Franji Josipu.

-Ugarska se stalno pozivala na

ovu iznuenu izjavu

Carigradske konvencije od 21. aprila 1879 godine kojim je bosanskim muslimanima

garantirano pravo da slobodno odravaju veze sa svojim vjerskim starjeinama u Carigradu

-Ugarska se u naelu slagala da ejhul-islam moe imenovati vjerske slubenike uBiH

-Istanbul, ejhul-islam je 22. marta 1882godine imenovao sarajevskog muftiju Hilmi Omerovia za bosanskog muftiju, ime je Portaindirektno priznala potrebu uspostavljanja jednog islamskog starjeinstva u okupiranoj zemlji

-Ugarska je potvrdila ovo imenovanje tako to Hilmi ef. Omerovipostavljen zaprvog reisul-ulemu IZ u BiH

godine provedena je organizacija uprave vjerskih i vakufskih poslova

bosansko-hercegovackih muslimana

ani nego postavljani

njihove odluke

5. POLITIKE STRANKE

Opti uslovi politiko-stranakog organiziranja u BiH


40/77

20 vijeku. formiraju se graanske, politike stranke, koje po svomobliku, odgovaraju tipu narodnih organizacija koje nastaju u zemljama pod kolonijalnom

vlau u doba njihove borbe za nacionalno osloboenje

godine dolazi postepeno do izvjesnog ublaavanja

apsolutistikog i birokratskog okupacionog reima

-politiki pokreti pristupaju formalnom stranakomkonstituiranju i ograniziranju

Muslimanska narodna organizacija

u BiH osnovana 3. decembra 1906 godineNa elu strankestajao je tako zvani Egzekutivni odbor za predsjednika izabran Alibeg Firdus iz Livna. MNO

zahtijevala muslimansku vjersku i vakufsko-mearifsku autonomiju i politiku dravnopravnuautonomiju BiH. Uivala podrku ogromne vedine svih slojeva muslimanskog stanovnitva

Muslimanska napredna (samostalna) stranka

grupa sami sebe nazivali (naprednim muslimanima)

-26. augusta 1908 godine osnovali Muslimansku naprednu

stranku (MNS) za predsjednika izabran je Adem-aga Mei

-e.

MNS-e je 31. januara 1910 godine revidiralo svoj program odrekavi se hrvatskenacionalne ideje. Istovremeno promijenila je ime u Muslimansku samostalnu stranku (MSS)

dolo je do pokuaja ujedinjenja MNO i MSS

Muslimanska demokratija

stranka, a njen jedini kandidat na prvim saborskim izborima Osman ikid je propao

Srpska narodna organizacija

ni 27-31. oktobra 1907 godine

ujedinjenjem triju politikih grupa koje su se meu srpskim graanstvom oformile sredinomprve decenije 20 vijeka.


41/77

maja 1907 godine rezoluciju kojom se trai formiranje srpske politike organizacije, ustavneslobode i parlament, te potpuna autonomija BiH

Srpska narodna samostalna stranka

godine sarajevski lijenik dr. Lazar Dimitrijevic je osnovao Srpsku narodnusamostalnu stranku

910 godine njegova se stranka ugasila.

Hrvatska narodna zajednica

truje, klerikalna i graansko-liberalna

-liberalna

struja (pristali i franjevci)

godine osnovana Hrvatska narodna zajednica (HNZ)

rama HNZ-e je da su BiH po (plemenu starosjedilaca) i po (dravnom

pravu) hrvatske zemlje, pa je prirodno da se prikljue Hrvatskoj.-Bonjaka za hrvatsku

nacionalnu ideju.

Hrvatska katolikaudruga

-e dolo je u sukob sa sarajevskim nadbiskupom Josipom tadlerom

godine osnovao svoju stranku, Hrvatsku katoliku udrugu zaBiH (HKU)

anskih socijalista i slovenakih klerikalaca

-Bonjacima HKU je traila to bre ilake rjeenje agrarnog pitanja.


42/77

6. INDUSTRIJALIZACIJA I RADNIKI POKRET

Socijaldemokratska stranka za BiH

organizacija radnike klase

rada

godine radnici u BiH su dobili i zdravstveno osiguranje

najjae radnike partije u Evropi (BiH je djelovalo dvadesetak malih zanatsko-radnikih

udruenja)

7. ANEKSIJA BOSNE I HERCEGOVINE

Meunarodne okolnosti aneksije BiH

godineprvi put je na zajednikoj vladi i u vrhovima Monarhije raspravljano io mogudnoj aneksiji BiH. Aneksija je zavisila od stanja meunarodnih odnosa

Bihad pripali Ugarskoj, a Sarajevo, Travnik, Mostar i Tuzla Austriji. (tome se usprotivila

austrijska vlada)

ljeto 1896 godine

godine zakljuila da se aneksija izvri u asu (kad

Turska padne pod likvidaciju) tj. kad se ocijeni da predstoji raspad Osmanske carevine.

Proglas aneksije

tanje ustava u BiH veoma aktualno, davanje ustava nije

se moglo zamisliti prije aneksije.

godine carskom proklamacijom stanovnicima BiH


43/77

je izazvala veliko uzbuenje u Italiji i Rusiji, a posebno u Srbiji, Crnoj Gori iTurskoj. Za smirivanje cijele krize presudan je bio stav Njemake koja je odluno podravalaAusto-Ugarsku.

-Ugarskom priznala aneksiju 26. februara 1909

godine, ime je BiH i formalnopravno dola pod habsburgovski suverenitet.

Reakcije na aneksiju u BiH

rodna organizacija uporno odbijale da priznaju aneksiju,

a protiv ovog ina bonjako stanovnitvo je protestiralo i masivnim iseljavanjem u Tursku

godine u Beu

narodna organizacija (ova organizacija je

priznala aneksiju tek 8. februara 1910 godine).

8. BOSANSKOHERCEGOVAKI USTAV I SABOR 1910.

Struktura ustava

uredbama

Zemaljski ustav (tatut) za BiH sveano je proglaen u velikoj dvorani Zemaljske vlade uSarajevo 20. februara 1910 godine

godine sa est zakona koji: (1) Zemaljski ustav(tatut); (2) Izborni red; (3) Saborski poslovni red: (4) Zakon o drutvima za BiH; (5) Zakon oskupljanju za BiH

vrhovna uprava vlast ostala je u nadlenosti zajednikog ministarstva finansija u Beu

mogao imati nikakvog uticaja na upravne poslove. Zastupnici ili poslanici nisu

ak mogli postavljati pitanja vladi o njenom radu.


44/77

(iskljuivo na bosanskohercegovake poslove)

zemaljski savjet i kotarsko vijede

Sabor (Parlamento)

redu, graani su po konfesionalnoj pripadnosti bili podijeljeni u tri kurije. Tako je svakojetniko-vjerskoj grupi osiguravao odreeni broj zastupnikih mjesta, srazmjerno njenoj

brojnosti i udjelu u ukupnom stanovnitvu zemlje.

li su (svi bosansko-hercegovaki pripadnici mukog spola koji

su na dan izbora navrili 24. godine)

zasjedanja imenovao car

jedan konzervativan sabor

Ustavni poloaj BiH

tako zvani

zajednikim poslovima, na nivou Austro-Ugarske kao realne i personalne unije

Izbori za prvi bosanskohercegovaki sabor

godine

tog stranakog, frakcijskogi koalicionog prestrojavanja, vradanja mandata i dopunskih izbora za upranjena mjesta

fakultativnom otkupljivanju kmetovskih selita)

Muslimanske narodne organizacije i dviju hrvatskih stranaka (sporazum, poznat kao

Hrvatsko-muslimanski pakt)


45/77

aciji

godine sastao na svoje etvrto, posljednjezasjedanje.

godine i ubistva prijestolonasljednika Franza Ferdinanda.

BIH 1914.-1918. I STVARANJE JUGOSLAVENSKE DRAVE

1. DRAVNOPRAVNE PRILIKE U BIH TOKOM RATA

Stanje u zemlji 1914.-1915. godine

godine ubio austrijskog nadvojvodu

Franza Ferdinanda djelo je grupe srpskih omladinaca opdenito poznatih pod imenom Mlada

Bosna

trgovaca demolirane i opljakane)

je ukinut 26. juna, dva

dana pred poetak rata.

interniranja srpskog stanovnitva.

ja je privredno

propadala. Desetine hiljada Bosanaca je poginulo i ranjeno tokom rata,.

Srbije i Crne Gore oktobra 1915 godine BiH prestaje biti neposredno ratno

poprite, ali su se posljedice rata, prije svega u vidu masovne gladi, svugdje osjedale.

Jugoslavenska ideja

vjerske razliitosti vedine junoslavenskih naroda.


46/77

ed od ranije, one

izvjestan politiki znaaj dobijaju tek od 1903godine.

godine donijela obnovu nacionalne svijesti u vedini junoslavenskih zemalja.Majskim prevratom 1903 godine stvoreni su u Srbiji uslovi za punu nacionalnu ekspanziju i

buroasko-demokratski razvikat srpskog drutva. Iste godine pao je u Hrvatskoj apsolutistikireim Khuena Hedervaryja (Hedervari)

godine zajedniki ministar finansija punu 21.godinu izgraivao apsolutistiki reim upravo u Bosni i Hercegovini, otvoren je put

postepenim promjenama i novim formama politikog ivota u ovoj zemlji.

Jugoslavensko pitanje

veoma je zaotreno tako zvano jugoslavensko pitanje kaopitanje stvaranja jedne junoslavenske ili jugoslavenske dravne zajednice.

pitanje, odnosno elja Habsburke monarhije da jednim (preventivnim) ratom sprijeistvaranje slavenske drave na svojim junim granicama.

zavisno od ishoda rata.

o se tokom rata kroz oruanu borbu Srbije, Crne Gore iostalih jugoslavenskih naroda protiv Austro-Ugarske, te kroz sukobe interesa meu silamaAntante i njihov razliit prilaz politikim tenjama Junih Slavena

anja BiH, zavisilo je od ishoda Prvog svjetskog

rata. Ukoliko u ratu pobjede sile Antante i Srbija kao pridruena drava, onda se moe naruevinama Austro-Ugarske stvoriti jedna ira jugoslavenska drava, ali ako pobjedeCentralne sile, onda propada i projekt stvaranja zajednike jugoslavenske drave.

tretirano je u velikoj mjeri kao problem teritorijalnih kompenzacija. Sile Antante, posebno

Rusija, u elji da Bugarsku privuku na svoju stranu, vrile su pritisak na Srbiju da ustupiBugarskoj znatan dio Vardarske Makedonije. Za taj ustupak Srbiji je obedavano teritorijalno

obetedenje u Bosni i Hercegovini i Dalmaciji.

alije u rat, kojoj su sile Antante,

Londonskim protokolom 1915 godine obedale znatne teritorije na junoslavenskoj obaliJadrana na koje je Srbija dijelom raunala.


47/77

budile

junoslavensku politiku emigraciju iz Austro-Ugarske, koja se poinje jae vezivati zaSrbiju.

Krfska deklaracija o jugoslavenskom ujedinjenju

godine i srpska vlada i Jugoslavenski odbor smatrali su, svaki iz

svojih razloga, da bi bilo potrebno izadi pred savezniku javnost sa jednim zajednikimprogramom jugoslavenskog ujedinjenja.

godine upala je carska Rusija kao glavni saveznik Srbije.

Pored toga, srpsku vladu na Krfu muila su unutranja stranako-politika trvenja, neslaganjesa regentom Aleksandrom.

godine srpska vlada i

Jugoslavenski odbor objavili su 20. jula 1917 godine zajedniku deklaraciju u kojoj izjavljujuda de po okonanju rata obrazovati slobodno, nacionalnu i nezavisnu dravu Srba, Hrvata iSlovenaca.

Slovenaca, i naela samoopredjeljenja naroda, ta zajednika drava de biti ustavnaparlamentarna monarhija sa dinastijom Karaorevida na elu.

ostalo nerazrijeeno)

ve, ali istodobno i protiv

prijedloga da se zajednika drava nazove Jugoslavija. (usvojen kompromisni naziv bududedrave Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca)

stvore zajedniku dravu. Krfsku deklaraciju je 27. augusta 1917godine usvojio Crnogorskiodbor.

Majska deklaracija 1917. godine

godine dolazi do oivljavanja javnog politikog ivota u Austro-Ugarskoj kojije bio zamro poetkom rata.

vniji su u tome slovenaki klerikalni politiari, Janez Krek i dr. Anton Koroec.Koroec je u tim trenucima dalekoseno procijenio da u datim okolnostima Slovenija iSlovenci kao narod ne mogu opstati i preivjeti ukoliko se ne oslone na slavenski jug, u

prvom redu na Srbiju i Hrvatsku.


48/77

godine Koroec uspostavlja intenzivne veze sa politiarima u Zagrebu,Bosni a posebno u Dalmaciji i Istri.

godine caru Karlu da priznaju Srbe za ravnopravnog

nacionalnog partnera u zajednikoj jugoslavenskoj dravi.

Istre predstavljene u bekom parlamentu ule su u Jugoslavenski klub 30. maja 1917godine

e svojim jasnim jugoslavenskim programom na bazi trijalizma udarala,

i to u ratnim prilikama, u same temelje Austo-Ugarske nagodbe. Odatle je Majska deklaracija

u okolnostima 1917 godine znaila krupan doprinos ideji jugoslavenskog ujedinjenja. Ona jeoznaila poetak pokreta koji je postepeno doveo do ujedinjenja Drave Slovenaca, Hrvata iSrba 29. oktobra 1918 godine.

2. ULAZAK BIH U KRALJEVSTVO SRBA, HRVATA I SLOVENACA

Drava Slovenaca, Hrvata i Srba

septembra 1918 godine i time skorog

raspada Austo-Ugarske, u Zagrebu je 8. oktobra osnovano Narodno vijede Slovenaca, Hrvata

i Srba kao vrhovno politiko predstavnitvo jugoslavenskih naroda u Austro-Ugarskoj.

dravnopravnim i politikim pregovorima,mjesto pojedinih stranaka, nastupati Narodno vijede SHS.

godine Hrvatski sabor je proglasio odcjepljenje Hrvatske od

Austo-Ugarske i stvaranje nove samostalne Drave Slovenaca, Hrvata i Srba u kojoj je uplenumu Narodnog vijeda SHS iz BiH je ulo 18 predstavnika : Kosta Kujundid, dr. Lukaabraji, Hamid Svrzo, dr. Mehmed Spaho

su politiari otro protestirali, pa su naknadno u Sredinji odbor kooptirani dr. HalidbegHrasnica i Mamid Svrzo.

Narodno vijede i Narodna vlada za BiH

godine konstituiran je u Sarajevu

Glavni odbor Narodnog vijeda SHS za BiH.

eg novembra imenovana je prva bosanskohercegovaka Narodna (Zemaljska) vlada zaBiH.


49/77

zemaljske uprave) uz budunost i obavezu da u cijeloj zemlji odri (javni mir, red i sigurnost).U skladu s tim moraju se u svakom mjestu te sa orunikim zapovjednitvima uspostavitiokruni i kotarski odbori Narodnog vijeda SHS.

Prvodecembarski akt 1918. Godine

Prvodecembarskim aktom naziva se in ujedinjenja Drave Slovenaca, Hrvata i Srba saKraljevinom Srbijom 1918 godine Taj je in ostvaren u specifinim meunarodnim iunutranjim okolnostima.

ljed agrarnih i drugih

revolucionarnih nemira, te prodora italijanske vojske u Istru,

godine izabralo odbor od 28 lica sa zadatkom da se u sporazumu sa vladom Kraljevine Srbije

(bez odlaganja provede organizacija jedinstvene drave)

godine u

Novom Sadu proglasila je direktno ujedinjenje Vojvodine sa Srbijom. Dan kasnije istu odluku

donijelaje i crnogorska Velika narodna skuptina u Podgorici.

godine u Beograd radi

pregovora o ujedinjenju. Delegacija je u ime Narodnog vijeda podnijela 1. decembra 1918

godine jednu adresu regentu Aleksandru kojom ga poziva da u ime kralja Petra preuzme vlast

u itavoj dravi. Regent je na to proglasio (ujedinjenje Srbije sa zemljama nezavisne draveSlovenaca, Hrvata i Srba u jedinstveno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca).

BiH i Prvodecembarski akt

1918 godine faktiki okupirana od strane vojske Kraljevine Srbije.

iji sunosioci bili srpski seljaci. Glavna meta tog nasilja bili su muslimanski, odnosno bonjakizemljoposjednici i seljaci.

muslimanske vjere, odnosno Bonjake.


50/77

d nereda dolo je 4. novembra 1918godine do sastanka kod Viegrada predstavnikaGlavnog odbora Narodnog vijeda SHS za BiH. Tu je postignut sporazum da jedinice Druge

srpske armije uu u BiH i preuzmu brigu o javnoj sigurnosti i odravanju reda i mira.

Bosna i Hercegovina je time faktiki, mada ne i pravno, ula u sastav Kraljevine Srbije.

dalje bila sastavni dio Drave Slovenaca, Hrvata i Srba.

BIH U JUGOSLAVIJI IZMEU DVA SVJETSKA RATA

1. BIH ZA VRIJEME PRIVREMENOG DRAVNOG UREENJA 1918-1921

Privremeno dravno ureenje u kraljevini SHS

aktom. Tim aktom bilo je predvieno da de vlast u novoj dravi do donoenja Ustava vritikralj odnosno regent Aleksandar, vlada i Privremeno narodno predstavnitvo.

ri tome oslanjao na srpsku vojsku kao jedinu stvarnu oruanu silu na teritoriji novedrave i injenicu da su interesi dinastije Karaorevida i monarhistiki oblik vladavineosigurani ved Krfskom deklaracijom (regent je tako imenovao i prvu vladu Kraljevine SHS)

-vjerskom kljuu okojem je regent tada oigledno vodio rauna (Bonjak musliman dr. Mehmed Spaho zaministra uma i ruda).

se neparlamentarno ponaanje regenta iispoljile njegove diktatorske sklonosti. On je jednostavno pogazio meustranaki dogovor dase prva vlada povjeri Nikoli Paidu , da je to ustvari bio prvi Aleksandrov dravni udar.

rio je u vezi sa obrazovanjem Privremenog narodnogpredstavnitva.

obrazovano (sporazumom izmeu Narodnog vijeda u Zagrebu i predstavnika naroda

Kraljevine Srbije) umjesto toga, spisak poslanikih kandidata za ovo predstavnitvo sastavioje po regentovom nalogu dr. Albert Kramer


51/77

Politike stranke u BiH 1918-1921. godine

-stranakarazuenost,to je posljedica razliitog gledanja na politiko-ekonomske probleme zemlje, ali isloene nacionalne i vjerske strukture BiH.

politikih grupa koje su se zalagale za centralistiki koncept dravnog ureenja.

godine godine upravo u Sarajevu faktikikonstituirana Demokratska stranka. Njeno jezgro inila je ved postojeda Demokratska strankau Srbiji

1919 godine osnovana u Sarajevu Jugoslavenska muslimanska

organizacija (JMO). Ubrzo je obnovljena stara Hrvatska narodna zajednica koja se kasnije

podijelila na Hrvatsku teaku stranku i Hrvatsku puku stranku.

godine dio graanstva i bogati seljaci osnovali su Savez teaka, kasnijepreimenovan u Savez zemljoradnika.

partija Jugoslavije i Hrvatska seljaka stranka.

Izbor za Ustavotvornu skuptinu Kraljevine SHS na podruju BiH

godine

Prema izbornom zakonu birako pravo imali su mukarci sa navrenom 21. godinom starosti.ene, oficiri, podoficiri i vojnici nisu mogli glasati.

a odmah

do nje Narodna radikalna stranka sa 91 mandatom. Na tredem mjestu bila je Komunistikapartija Jugoslavije

organizacija (JMO)


52/77

Nacrti ustava i poloaj BiH

januara 1921 godine Ustavotvorna je skuptina obrazovala Ustavni odbor koji je

imao zadatak da pregleda i proui nacrte ustava. Odborom je podnijeto osam ustavnih nacrta iprojekata.

ci, svi podnijeti nacrti

meusobno razlikuju, moe se redi da su u njima u osnovi dola do izraaja tri osnovnashvatanja o bududem ustavnom ustrojstvu drave.

acrta predviala je umjereno centralistiko, a treda striktno unitaristiko-centralistiko dravno ureenje. U svim nacrtima predvia se neki vid autonomije za BiH.

cjelovitosti BiH, odnosno ouvanju (kompaktnosti teritorije koja je od muslimana nastanjena)

2. VIDOVDANSKI USTAVNI I PRAVNI POREDAK

Izglasavanje Ustava 1921. godine

Vlade, Ustavotvornu su skuptinu postepeno naputali poslanici.

naknade muslimanskim zemljovlasnicima za oduzete im begluke zemlje i kmetovska selita.U svemu tome postignut je sporazum sa Vladom, pa je u Ustav unijet lan 135. kojim jeodreeno da Bosna i Hercegovina (ostaje u svojim sadanjim granicama postojedi okruzi u

njoj (vaekao oblasti) Samo izglasavanje Ustava uprilieno je na Vidovdan 28. juna 1921godine pa se otuda ovaj Ustav naziva Vidovdanski ustav.

zamijenjeno njenim stalnim politikim ustrojstvom.

Meunarodni poloaj i granice Kraljevine SHS

godine u Parizu, Vesailles (Versaj) tu je 28.juna

1919 godinepotpisan opdi mirovni sporazum izmeu pobjednikih sila Antante i poraene


53/77

Njemake i Austro-Ugarske. Tim mirom i sistemom ojaane su sile Antante, na prvom mjestuFrancuske, te niz malih drava pod njenom zatitom.

osigurala svoj poloaj , ta je drava sklopilapet meunarodnih ugovora.

godine 27.

novembra 1919 godine ugovor o miru sa Bugarskom. Ugovor sa Maarskom potpisan je 4.juna 1920 godine. Najzad je 10. augusta 1920 godine zakljuen mirovni sporazum saOsmanskom carevinom, odnosno Turskom.

godine zakljuen mirovni ugovor sa Italijom u ljetovalitu Rapallo ublizini enove.

es,

Loinj, Lastovo i Palagrua.

3. POKRAJINSKA UPRAVA ZA BIH

BiH u Vidovdanskom ustavu

dok se ne donese zakon o podjeli zemlje na oblast.

je 26. aprila 1922 godine konano donijela Zakon o oblasnoj i sreskojsamoupravi kojim je bila predviena podjela drave na 33 oblasti. Dotadanji okruzi u BiHautomatski postali oblasti; tuzlanska, sarajevska, hercegovaka (mostarska), travnika vrbaska(bnjaluka), i bihadka i pored toga, u BiH i dalje djelovala Pokrajinska uprava.

Vidovdanski parlamentarizam

tekao u znaku dvije stvarne modi vlasti u zemlji; vojske i monarhije.

Ustava samo koliko je to i kada je to njemu odgovaralo.

bezobzirnodu i represijom vladajudih krugova i krajnjom kraljevom samovoljom.


54/77

tako zvani hrvatsko

pitanje, tj. odnos izmeu srpske i hrvatske buroazije.

godine zabranio radRadideve Hrvatske republikanske seljake stranke.

psiholoku pozadinu , do kojeg je stvarno i dolo 20. juna 1928godine. Tog dana radikalskiposlanik Punia Raic u Narodnoj skuptini, ured otrih napada opozicije na vladu zbogkorupcije, ubio je poslanike SDK odnosno HSS.

zaprepastili i domadu i stranu javnost, kralj

Aleksandar vue poteze koji vode daljem kompromitiranju politikih stranaka.

na konsultiranje voe svih stranaka.

godine

izdao saopdenje da zbog toga (nema mogudnosti ni za kakvo parlamentarno rjeenje, koje bigarantovalo odravanje punog dravnog i narodnog jedinstva).

4. ESTOJANUARSKA DIKTATURA

Korijeni i karakter estojanuarske diktature

diktature. Meu tim diktaturama izdvajaju se one faistikog tipa. Tipini su takvi sluajevifaistike Italije i nacistike Njemake.

marginalizacija parlamenta kao izabranog posrednika izmeu vlade i efa drave, i na drugojstrani naroda.

predstavnitva.


55/77

Proglas diktature i njen sistem

bima, Hrvatima i Slovencima) objavljenom

6. januara 1929 godine kralj Aleksandar Karaorevid ukinuo je Vidovdanski ustav iparlament, te uveo diktaturu.

cjelokupnu vlast u zemlji.

zakone. Kralj je imenovao predsjednika i lanove vlade i odreivao broj ministarstava.

Novi naziv i nova upravna struktura drave

njeno unutranje administrativno-teritorijalno preureenje.

pripremio, a 3. oktobra 1929 godine proglasio jedan zakon koji

je u cijelosti izmijenio upravnu strukturu zemlje.

Kraljevina SHS dobila novi slubeni naziv Kraljevina Jugoslavija. Umjesto dotadanjepodjele na 33 oblasti, drava je podijeljena na devet banovina koje su dobile naziv porijekama.

izdvojen u posebno administrativno podruje.

BiH i podjela na banovine

godine

BiH je u politikom i administrativnom pogledu bila hiljadu godina jedna teritorijalna cjelina.Tim je zakonom izvren pokuaj razbijanja BiH

stanovnitvo uli su u sastav etiri banovine.

tako i srpskih podruja, ali posebno kompaktnost bonjakog stanovnitva. Uspostavljanjembanovina Bonjaci su se svugdje nali u potpunoj manjini.

do smjenjivanja uprava izabranih na posljednjim opdinskim izborima 28.oktobra 1928 godine.


56/77

organizacija i

njeni birai. Povodom toga, dr. Mehmed Spaho, voa JMO, 9. februara 1929godine alio sekralju Aleksandru. Dr. Spaho je pisao da je razrjeenje izabranih opdinskih uprava u viemjesta BiH i postavljanje novih izazvalo opravdano nezadovoljstvo vedine stanovnitva u timmjestima.

5. OKTROIRANI USTAV I NJEGOVA PRIMJENA

Donoenje Ustava 1931.godine

narodu 3. septembra 1931 godine.

injenicu, da kralj narodu (daje) ustav, opozicija je odmah ovaj ustavnazvala (Oktroiranim ustavom) to znai darovanim ili nametnutim ustavom. Cilj ustava bio

je da se prikrije dotadanji otvoreni kraljev apsolutizam.

ugoslavenskog nacionalnog unitarizma.

predstavnitvo i neka vrlo ograniena graanska prava.

jednaki

i da svi uivaju jednaku zatitu vlasti, da se graanima (ujamava lina sloboda)

oji je

propisan Zakonom o izboru narodnih poslanika, Zakonom o birakim spiskovima)

odredio da (kralj imenuje i razrjeava predsjednika ministarskog savjeta i ministre)

Ustav je odredio da je (kraljeva linost neprikosnovena) Za postupke kralja prema Ustavu jeodgovarala vlada.

samo kralju, te je onda znailo da odgovara onome za koga bi trebalo da odgovara.

Opozicija reimu Oktroiranog ustava


57/77

na listi generala Petra ivkovica, formalno su se konstituirali kaopolitika stranka pod nazivom Jugoslavenska radikalno-seljaka demokratija 1933godinepromijenila ime u Jugoslavenska nacionalna stranka (JNS)

u zbog otpora u samom

narodu.

je otro osudila estojanuarski reim i istakla zahtjev za dokidanjem srbijanske prevlasti.Potom se u januaru 1933 godine oglasilo i vodstvo Demokratske stranke.

jedinice. Te jedinice konstituirale bi se (oko nacionalno-kulturnih centara u Beogradu,

Zagrebu i Ljubljani), dok bi etvrta bila Bosna i Hercegovina.

-a slijedi dalje stav prema vladinoj politici, uz istovremeno povezivanje isaradnju sa opozicionim dijelovima drugih stranaka, u prvom redu Slovenske ljudske stranke.

Kraj kraljevskog reima 1934. godine

(punktacijama) graanskih stranaka, vladajudi vrh doivio je osudu iodbacivanje nacionalnog i dravnog unitarizma i centralizma iz redova vlastite klase. Vezanza svoju apsolutistiku politiku kralj nije bio spreman priznati poraz sve do smrti. KraljAleksandar je ubijen prilikom slubene posjete Francuskoj u Marseju 9. oktobra 1934godine

teroristikom akcijom VMRO-a i ustaa.

nog kralja Petra II Karaorevica vlast su vrili namjesnici: krez PavleKaraorevic.

ipadala knezu Pavlu. Druga dvojica namjesnika tu su bili tek formalno,

jer je lan 41 Ustava predviao da se maloljetnom kralju imenuje trolano namjesnitvo.

Petomajski izbori 1935. godine

godine koji su ih zatekli

nespremne i neorganizirane, opozicione graanske stranke odluile su da se za nove izborepripreme i organizirano nastupe.

godine

ranke Zemljoradnike dogovorila su se da pod imenom Udruena opozicijazajedniki istupe na izborima 5. maja 1935 godine


58/77

opozicije bude Vladimir Maek, predsjednik Hrvatske seljake stranke.

c nije uspio dobiti podrku velikogdijela birakog tijela.

povjerio mandat da sastavi vladu. Njegov izbor je pao na dr. Milana Stojadinovica

Slovenske ljudske stranke i Jugoslavenske muslimanske organizacije. Formiranjem koalicione

vlade Stojadinovic-Spaho-Koroec formalno je oznaen kralj estojanuarske diktature.

6. BORBA ZA AUTONOMIJU BIH 1937.-1941.

Napredna studentska omladina BiH

partija Jugoslavije (KP). Na njenu inicijativu bosansko-hercegovaka studentska omladinaobratila se otvorenim pismima narodu. Svojim sadrajem ova pisma predstavljaju prelom ugledanju KPJ na etniku realnost i historijski subjektivitet Bosne i Hercegovine, posebno nanacionalno pitanje bosanskih muslimana.

i potrebe, zahtijevaju autonomiju Bosne i Hercegovine. U pismima se autonomija BiH

postavlja istovremeno kao pokrajinsko i nacionalno pitanje. Svojim pismima zalau zademokraciju, nacionalnu i vjersku ravnopravnost, te jedinstvo bosanskohercegovakih naroda.

demokratije i ravnopravnosti naroda).

zajednitvo naroda BiH. Njihov razmjetaj u BiH ne dozvoljava da se izmeu njih povlaeadministrativno-politike granice.

jedinstva koja de kao politiki program bitiistaknuta na zastavi antifaistikog narodnooslobodilakog pokreta od 1941godine do 1945godine. Bosanskohercegovaki komunisti, poslije dvije decenije utnje, otvoreno na svojojPetoj pokrajinskoj konferenciji u julu 1940 godine izali sa idejom (narodne autonomijeBosne i Hercegovine)


59/77

Vlada Stojadinovic - Spaho - Koroec i ustavna pitanja (konkordat)

godine Stojadinovideva vlada je u poetku priznavalada je (hrvatsko pitanje) otvoreno.

godine HSS i SDS sukao tako zvani Seljako-demokratska koalicija odbili da uu u vladu i uestvuju u radu

parlamenta.

godine dr. Milana Stojadinovica dolazi u sukob i sa znaajnim stranakim idrugim politikim faktorima u Srbiji. Kako u tom trenutku nije bilo izgleda za politikorjeenje (hrvatskog pitanja), knez Pavle i Stojadinovic izlaze sa projektom i nacrtomkonkordata sa Vatikanom. Time bi postigli prvo mjesto, politiki bi neutralizirali (hrvatsko

pitanje), zakljuenje konkordata sa Vatikanom koji je u nacrtu predviao velike povlastice zarimokatoliku crkvu. Tako bi se zadovoljilo katoliko svedenstvo koje je u narodu imalo

znaajan uticaj (pridobila bi se naklonost faistike Italije).

ranka, slijededi

svoje Radidevske antiklerikalne tradicije, bila je protiv njegovog ozakonjenja. Protiv

konkordata su odrane brojne demonstracije. U toj situaciji predstavnici svih opozicionihstranaka potpisali su 8. oktobra 1937 godine tekst poznat po imenom (narodni sporazum)

Radikalna, Demokratska, Zemljoradnika, HSS i Samostalna demokratska stranka.

c se pred tom injenicom naao u veoma tekoj situaciji, u prijevremenomraspisivanju skuptinskih izbora, koji su odrani 11. decembra 1938godine

godine knez Pavle povjerio je mandat za sastav vlade DragiiCvetkovicu, sa osnovnim zadatkom da rijei (hrvatsko pitanje), odnosno da sklopi sporazumsa dr. Vladimirom Maekom

Sporazum Cvetkovi - Maek i osnivanje Banovine Hrvatske-politikom planu trebalo je neutralizirati

ekstremne profaistike organizacije frankovaca i ustaa koje su teile izdvajanju Hrvatske izsastava Jugoslavije.

c i voa HSS-a dr. Vlatko Maek potpisali su 26.augusta 1939 godine sporazum kojije u biti sadravao dvije take; (1) formiranje koalicionevlade Cvetkovic-Maek; (2) osnivanje Banovine Hrvatske.

a prema Uredbi o Banovini Hrvatskoj u njen sastav ule su dotadanja Savska i Primorska


60/77

Banovina, te kotarevi Dubrovnik, id, Ilok, Brko, Gradaac, Derventa, Travnik, Stolac iFojnica.

godine, uspostavljanjem Banovine Hrvatske definitivno je naputen estojanuarski koncept

narodnog i dravnog jedinstva (jugoslavenskog naroda)

otvorilo cijeli niz drugih pitanja i problema.

Graanski pokret za autonomiju BiH

c-Maek i osnivanje Banovine Hrvatske, ime jeizvrena podjela Bosne i Hercegovine, izazvali su nezadovoljstvo i otru reakciju bosanskihmuslimana.

idruuju se sva muslimanska drutva iorganizacije.

godine skup predstavnika svih muslimanskih politikih,kulturnih i vjerskih drutava i ustanova. Na tom skupu konstituiran je Pokret za autonomijuBiH i izabran njegov Izvrni odbor, se odmah obratio svim muslimanskim organizacijama idrutvima na teritoriji BiH sa zahtjevom da se svugdje osnuju mjesni odbori za autonomijuBiH

smatrali da to ugroava njihov projekat okupljanja srpskih zemalja i srpsku politiku prevlastu dravi.

reima.

ktorom jugoslavenske zajednice naroda,

te su traili svoja prava. Ovi graanski politiki procesi prekinuti su aprilskim ratom 1941

godine i slomom Kraljevine Jugoslavije.

BOSNA I HERCEGOVINA U VRIJEME RATA 1941.-1945.

1. BIH POD FAISTIKOM OKUPACIJOM

Napad na Kraljevinu Jugoslaviju 1941. godine


61/77

italijanskom okupacijom Albanije, Kraljevina Jugoslavija nala se skoro u potpunomfaistikomokruenju.

-Maek potpisala je 25. marta

1941 godine protokol o pristupanju Jugoslavije Trojnom paktu. (nadali su se da de na taj

nain Ju

drzavnopravni razvitak bih skripta

Documents