dört halife döneminde yasama faaliyetinin İşleyişi...

ÖZ

Devletin aslî görevi, insanlar arasındaki çe!itli sosyal ili!kileri ve toplumsal kurumları düzenleyengenel nitelikli kurallar koyup bunları uygulayarak toplumsal düzeni sa"lamaktır. Devlet, bu görevini,yasama, yürütme ve yargı fonksiyonları ile yerine getirir. Ancak, yasama fonksiyonu devlet hâkimiyetininen açık olarak ortaya çıktı"ı fonksiyondur.

Hz. Peygamber zamanında temeli atılan her !ey dört halife döneminde geli!erek olgunla!mı!tır.Bundan dolayı dört halife dönemi, daha sonraki dönemler için ilham kayna"ı olan uygulamaların ser-gilendi"i, her devirde örnek alınması gereken bir dönemidir.

Bu çalı!ma, dört halife döneminde yasama faaliyeti ve bu dönemdeki bazı yasama örnekleriisminde iki ana ba!lıktan olu!maktadır. Dört halife döneminde yasama faaliyeti ba!lı"ında; budönemdeki kuvvetler arası ili!kiler ve yasama faaliyetinin i!leyi!i üzerinde durulmu!tur. Yasamaörnekleri ba!lı"ında ise bu dönemdeki önemli bazı yasama faaliyetleri incelenerek tahliller yapılmı!tır.

Anahtar Kelimeler: Dört halife dönemi, yasa/kanun, hukuk, yasama, kanunla!tırma, faaliyet.

ABSTRACT

The Functioning of The Legislation Activity in the Period of Four Caliphs and SomeLegislative Examples (The Time of Caliph Omar)

The essential task of the state is to restore the order in the society by establishing and implementingstandard rules of quality to govern a variety of social relations between people and social institutions.The state carries this duty through legislation, enforcement, and judiciary. However, the function oflegislation is the most emergent function of state’s sovereignty.

Everything, of foundation was laid during the Prophet’s time, had improved and matured underthe term of four caliphs. Therefore, the time period which was governed by four caliphs is a criticalperiod demonstrating the implementations of rules which is a source of inspiration for subsequentperiods and an examplary period for all ages.

This study consists of two main sections named legislative activity in the period of four caliphs andsome legislative examples of this period. Under the title of legislative activity in the period of fourcaliphs; inter-service relations and the focus was on the functioning of legislative activity in this period.Under the title of legislative examples, some important legislative Works in this period were analyzed.

Keywords: The period of four caliphs, Legislation/canon, law, judgment, legislation, activit.

Dört Halife Döneminde Yasama Faaliyetinin !"leyi"ive Bazı Yasama Örnekleri (Hz. Ömer Dönemi)

Muammer VURAL*

____________________________________________________________________________________* Yrd. Doç. Dr., Atatürk Üniversitesi !lahiyat Fakültesi, Temel !slâm Bilimleri Bölümü, [email protected]

Yıl: 2015/2 | Sayı: 44

Vural, Muammer, “Dört Halife Döneminde Yasama Faaliyetinin !"leyi"ive Bazı Yasama Örnekleri (Hz. Ömer Dönemi)”, #LTED, Erzurum2015/2, sayı: 44, ss. 339-363

Yıl: 2015 | Sayı: 1/44 | Yrd. Doç. Dr. Muammer VURAL340

Giri!

A. Ara!tırmanın Konusu ve Önemi

Toplumsal bir varlık olan insanların bir arada ya!amaları birtakım toplumsal kurallarınbulunmasını ve bu kurallara uyulmasını zorunlu kılmı!tır. Toplumsal ya!amın düzenli bir!ekilde sürdürülebilmesi için sosyal ili!kileri düzenleyen çe!itli kurallara ihtiyaç duyulmaktadır.Tarihin de"i!ik dönemlerinde toplumsal ili!kiler; din kuralları, ahlâk kuralları, örf-âdetkuralları ve hukuk kuralları gibi çe!itli kurallarla düzenlenmi!tir. Sosyal ya!amıdüzenleyen bu kuralların en önemlilerinden biri olan hukuk kuralları, devlet gücüyle des-teklenmeleri açısından di"erlerinden farklılık arz etmektedir. Hukuk kurallarınınuygulanabilir hale getirilmesinin en etkili ve kestirme yolu da bu kuralların yasamayetkisini elinde bulunduran güç tarafından yürürlü"e konularak pozitif hukuk/kanunhaline getirilmesidir.

Hz. Peygamber’in vefatından sonra, te!rî’/yasama faaliyetinin kimler tarafından venasıl yerine getirilece"i meselesi #slâm hukukçuları arasında ciddi tartı!ma konusuolmu!tur.1 Hz. Ebubekir ile ba!layıp Hz. Ali ile biten Dört halife dönemi Hz.Peygamber’in vefatından sonra Müslümanların vahyin müdahalesi olmaksızın, ama vahyiesas alarak kendi iradeleriyle olu!turdukları tecrübeler dönemi olarak ortaya çıkmaktadır.2Bundan dolayı, bu dönem #slâm hukuk tarihinde çok önemli bir yere sahiptir ve #slâmhukukçuları, genellikle, geli!tirdikleri doktrinlerin sonuçlarını bu dönemin uygulamalarına,özellikle ittifak edilen ilkelerine, izlenen yöntemine oturtmaya çalı!maktadırlar.3

B. Ara!tırmanın Amacı ve Metodu

Bu çalı!manın amacı, yasa ve yasama kavramlarının, pozitif hukuk ile #slam hukukdoktrini açısından ne anlama geldiklerini kısaca belirttikten sonra yasama, kavramınıözellikle dört halife dönemi açısından ele alarak, bu dönem itibariyle yasama yetkisi vebelli ba!lı yasama örneklerini inceleyip mezkûr dönemdeki yasamanın i!leyi!i hakkındabir sonuca ula!maktır.

Klasik döneme damgasını vuran dü!ünce metodu, hukuk ve yasama anlayı!ı her nekadar kayna"ını Hz. Peygamber ve dört halife döneminden alsa da klasik fıkıh dört halifedöneminden sonra !ekillenmi!tir ve aralarında bazı farklar bulunmaktadır. Çalı!mamızdayasama konusunu, genelde #slam hukuk dü!üncesi özelde dört halife dönemi açısındanincelemeyi uygun gördük.

Ara!tırmamız, bir giri!, iki ana ba!lık ve bir sonuçtan olu!maktadır. Giri!te, pozitifhukuk ve #slam hukuku açısından yasama kavramı, yasama yetkisi ve yasamanın kayna"ıkonularına kısaca yer verilmi!tir. Birinci ana ba!lıkta ise, dört halife dönemindeki yasama____________________________________________________________________________________

Apaydın, H. Yunus, “#ctihad”, D!A, XXI, 433.1Bkz. Özçelik, A. Selçuk, “#slâm’da Devlet Müessesesinin #nki!afı”, !ÜHFM, c. XX, sayı: 1-4 (#stanbul 1955), s. 7.2Rayyis, M. Ziyâuddîn, !slâm’da Siyasi Dü"ünce Tarihi (çev. #brahim Sarmı!), 2. bs., #stanbul 1995, s. 135.3

DÖRT HAL!FE DÖNEM!NDE YASAMA FAAL!YET!N!N !"LEY!"! VE BAZI YASAMA ÖRNEKLER! (Hz. ÖMER DÖNEM!) 341

kavramı, yasama kaynakları ve yasama faaliyetinin i!leyi!i üzerinde durularak ilgili dönemitibariyle yasama faaliyetinin i!leyi!i hakkında bir kanaat olu!turulmaya çalı!ılmı!tır."kinci ana ba!lıkta ise, büyük ço#unlu#u Hz. Ömer döneminde gerçekle!en belli ba!lıyasama örnekleri incelenerek makale temellendirilmeye çalı!ılmı!, tahliller yapılmı! ve buörneklerden hareketle ilgili dönem itibariyle yasama faaliyetinin i!leyi!i hakkında birsonuca ula!ılmaya çalı!ılmı!tır.

Yasamanın di#er hukuksal faaliyetlerle yakın ilgisi bulunmakla birlikte, her hukukîfaaliyet yasama özelli#i ta!ımadı#ı gibi, bazı yasama faaliyetlerinde de siyasi/idari yön,yasama/te!rî’î yöne a#ır basmaktadır. Konumuzla ilgili örnekleri seçerken a#ırlıklı olarakkendisinde yasama-kanunla!tırma niteli#i a#ır basan faaliyetleri tercih ettik. Bununlabirlikte Dört halife döneminde gerçekle!tirilen yasama faaliyetinin hepsini incelemek buçalı!manın sınırlarını a!aca#ı için, yasama niteli#ini daha bariz bir !ekilde ta!ıdıklarındandolayı a#ırlıklı olarak Hz. Ömer dönemi örneklerine yer verdik.

Dört halife dönemindeki yasama faaliyetini incelemeden önce hem pozitif hukukhem de "slam hukukunda, yasama, kanunla!tırma kavramlarına ve yasama yetkisinekısaca de#inmek istiyoruz.

C. Yasama ve Kanunla!tırma Kavramları Pozitif hukukta yasa, yasama ve kanunla!tırma kavramları Yasa kavramı: Yasa kelimesi kanunla e! anlamlı olarak kullanılır. Kanun ise, bir

devlette yetkili kamu organı tarafından çıkarılan uyulması zorunlu, genel, sürekli ve soyuthukuk kuralları anlamında bir hukuk terimidir.4

Yasama kavramı: Yasama, devletin, toplum hayatını düzenlemek maksadıyla hukukkuralları koyması anlamına gelmektedir. Ancak kural koyma ve düzenleme yapmai!levinin yasama niteli#i ta!ıyabilmesi için, yasama faaliyeti neticesinde konulan hukukkuralının genel, objektif ve soyut olmasının yanında devlet otoritesinin maddî yaptırımıyoluyla ba#layıcı olması da gerekmektedir.5

Kanunla!tırma kavramı: Kanunla!tırma, herhangi bir konu ile ilgili olarak uyulmasıgereken normları kanun formu haline koyma, kanun halinde kaideler vazetme demektir.6

Yasama ile kanunla!tırma arasında umum-husus açısından !öyle bir fark bulunmaktadır:Yasama, devletin, toplum hayatını düzenlemek maksadıyla hukuk kuralları koymasıanlamına gelmektedir. Kanunla!tırma ise, herhangi bir konu ile ilgili olarak uyulmasıgereken normları kanun formuna koyma, kanun halinde kaideler vazetme demektir.Yasama, ilkten kanun vazetme için kullanıldı#ı gibi; mevcut hukuk normlarının kanunformuna sokularak derlenmesi için de kullanıldı#ından kanunla!tırmadan daha kapsamlıdır.

____________________________________________________________________________________

“Kanun”, D"A, "stanbul 2001, XXIV, 323-324.4

Yıl: 2015/2 | Sayı: 44 | Yrd. Doç. Dr. Muammer VURAL342

!slâm Hukukuna göre yasama/te"rî’ kavramı

Arapça bir mastar olan te!rî’ terimi, modern Arapça’da iki anlamı ifade etmektedir.Bunlardan birincisi, bugünkü hukuk anlayı!ında hukuk/kanun yapmak diye isimlendirilenibtidaen !eriat/ahkâm koymak; ikincisi ise, mevcut ilkeler çerçevesinde, yeni kar!ıla!ılanolayların hükmünün, belli ilkelerden hareketle ve belli metotların kullanılmasıyla,bulunması ve ortaya çıkarılmasıdır.7 Kısaca yasama, düzenlemeye konu olan olayla ilgilihükmün, "slâm’ın de#er kaynaklarından istinbât edilerek normatif kural haline dönü!tü-rülmesidir.8 Kanunla!tırma ise, mevcut içtihatlardan/hükümlerden birinin kanun formuhaline konulması, kanun halinde kaideler vazedilmesi demektir.

D. Yasama Yetkisi

Pozitif Hukukta yasama yetkisi

Devlet, hâkimiyetini, yasama, yürütme ve yargı fonksiyonları vasıtası ile kullanmaktaise de hâkimiyetin en bariz olarak ortaya çıktı#ı yer yasama fonksiyonudur. Yasama gücüdevletin ve milletin tabi olaca#ı kanunları çıkarma hakkına sahip olan ve devleti ayaktatutan en önemli kuvvettir. Zira iç hukuk sisteminin temellerini ve sınırlarını tayin edenyasama fonksiyonudur.9

Yasama faaliyeti, bütün toplumlarda bir devlet fonksiyonudur ve bütün toplumlardayasama yetkisi, aslî olarak, egemen iradeye aittir. Ancak toplumların yapısına göreegemen irade de#i!ti#i için bu yetkiyi kullanan makamlar da de#i!mektedir.

!slâm Hukukuna göre yasama/te"rî’ yetkisi ve Yasamanın kayna#ı

"slâm Hukukunda yasamanın kayna#ı ifadesiyle bazen hüküm kayna"ı kastedilmektedirve buna hâkim10 denilmektedir. Bazen, Allah tarafından konulan hükümlerin içerisindebulundu#u nasslar ile bu hükümlerin anla!ılmasını ve açı#a çıkarılmasını sa#layan yol veyöntemler11 kastedilmektedir. Bazen de hukuk kurallarını koyan veya mevcut kuralları

____________________________________________________________________________________

Sarıca, Ragıp, Türkiye’de #cra Uzvunun Tanzim Salahiyeti, "stanbul 1943, s. 9-10; Zevkliler, Aydın, Medeni Hukuk5(Giri! ve Ba!langıç Hükümleri, Ki!iler Hukuku, Aile Hukuku), Ankara 1992, s. 10-11; Türcan, Talip, Devletin EgemenlikUnsuru ve Egemenlikten Kaynaklanan Yetkileri, Ankara, 2001, s. 167-168; bkz. Mütevellî, Abdülhamîd, MebâdiüNizâmi’l-Hükm fi’l-#slâm ma‘a’l-Mukârene bi’d-Düstûriyyeti’l-Hâdise, "skenderiye, ts., s. 198. Velidedeo#lu, Hıfzı Veldet, “Kanunla!tırma Hareketleri ve Tanzimat”, Tanzimat, "stanbul 1999, I, 141-142. 6Bkz. Apaydın, “Siyasal Hayat”, #lmihal, II, 292; a.mlf., “Siyasi Prensipler Açısından Demokrasi (Müzakereler)”, #slâm7ve Demokrasi (Kutlu Do#um Sempozyumu-1998), Ankara 1999, s. 424; Ayrıca bkz. Hallâf, Abdülvehhâb, HulâsatüTârîhi’t-Te!rî‘i’l-#slâmî, Mısır 1376/1956, (‘"lmü Usûli’l-Fıkh, "stanbul 1984 ile birlikte), s. 281-282; ‘Âliye, a.g.e., s. 42.Türcan, a.g.e, s. 179.8Kubalı, Hüseyin Nail, “Devlet Hukuk Nizamı ve Hükümet Edenlerle Hükümete Tabi Olanların Bu Nizam "çindeki9Vaziyetleri”, Tahir Taner’e Arma"an, "stanbul 1956, s. 460. Bkz. Muhammed Esed, Minhâcü’l-#slâm fi’l-Hükm, 3. bs.,Beyrut 1967, s. 87.Geleneksel "slamî anlay!a göre !er’î hükmün kayna#ı hakkındaki görü! ve de#erlendirmeler için bkz. Bardako#lu, Ali,10“Teorik Açıdan "slâm ve Demokrasi: Yasama”, #slâm ve Demokrasi Kutlu Do"um Sempozyumu-1988, 2. bs., Ankara1999, s. 365-367.Geni! bilgi ve de#erlendirmeler için bkz. Bardako#lu, Ali, “Delil”, D#A, "stanbul 1994, IX, 139-140.11


düzenleyerek yasala!tıran irade kastedilmektedir. Bu tür normatif düzenlemelerdebulunma, siyasal açıdan egemen iradenin bir i!levi oldu"undan bu faaliyet, #slâmtoplumunda da bir devlet fonksiyonudur.12 Zira cüz’î meselelerin hükmünü açıklayannassları, her zaman vazetmeyerek ço"unlukla küllî hükümler koymakla yetinen #slâm,ihtiyaç duyuldu"unda, yasama faaliyetinde bulunma yetkisini ulü’l-emre13 bırakmı!tır.Ancak $âri’in nassa ba"ladı"ı küllî hükümler #slam hukukuna hâkim olan genel kurallarolarak kabul edilip ulü’l-emrin bu yasama faaliyetini, #slâm’ın getirmi! oldu"u ilke vekurallara ba"lı kalarak gerçekle!tirmesi gerekir.14

Yasama ve yasama yetkisi kavramları hakkındaki bu genel giri!ten sonra Dört HalifeDöneminde yasama faaliyetinin nasıl gerçekle!tirildi"ine geçebiliriz.

1. Dört Halife Döneminde Yasama/Te!rî’ Faaliyeti

Resûlüllah geride tedvin edilmi! bir fıkıh külliyatı bırakmayıp, sadece Kitap veSünnet’i bırakmı!tı.15 Bu iki kaynakta bazı umumi ve hususi kaideler, prensip ve hükümlerbulunmakla birlikte, bunlar bütün hadiseleri teferruatıyla içermemekte idi. Ayrıca Hz.Peygamber’den hemen sonra ortaya çıkan problemler ve fetihler sebebiyle ba!kamilletlerle ili!kilerin ortaya çıkardı"ı meseleler de yo"un bir içtihat faaliyetini zorunlu kıl-maktaydı.16 Hz. Peygamber’in vefatından sonra, kar!ıla!tıkları yeni meselelerin çözümüiçin sahabenin önünde Kur’an ve Sünnet’i anlama ve yorumlayarak sonuçlara ula!mayagayret etmekten ba!ka yol bulunmamaktaydı. #ctihad adı verilen bu faaliyeti Hz.Peygamber, kendi sa"lı"ında özendirmi! ve sahabeye bu melekeyi kazandırmı!tı.17 Sahabede hemen içtihada koyulmu! ve bunu ba!arılı bir !ekilde yürütmü!tür.18 Hz. peygamberinçözmü! oldu"u meseleleri önlerinde hazır bulan ra!it halifeler, kendi dönemlerinde çıkanyeni problemlerin çözümü için de Allah ve Resûlüllah’dan gelen malzemeyi göz önünealarak, yeni meselelere çözüm getiriyorlardı.

Dört Halife Döneminde yasama faaliyetinin nasıl i!ledi"inin anla!ılabilmesi içinkuvvetler arası ili!kilere ve yasamanın organik kayna"ına göz atmak gerekmektedir.

1.1. Dört Halife Döneminde Kuvvetler Arası "li!kiler

Dı! görünü! itibariyle halifenin yürütme, yargı ve belirli ölçüde yasama yetkilerinielinde bulundurması, ilk bakı!ta onun mutlak iktidara sahip bir otokrat oldu"unu akla____________________________________________________________________________________

Türcan, a.g.e, s. 179. Pozitif hukuk ile #slam hukuku arasında yasama yetkisi arasında mukayese için bkz. Vural, Muammer,12"Yasama Kavramı ve Yetkisi Açısından Pozitif Hukuk ile #slam Hukuku Arasında Bir Mukayese”, Atatürk Üniversitesi!lahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 36, Erzurum, 2011, ss. 177-200.Bilindi"i gibi ulü’l-emr, idarecileri kapsadı"ı gibi alimleri de kapsamaktadır. Te!rî’in hukuk yapma boyutunu müçtehitler13yapmı!, kanun yapma boyutunu da idareciler gerçekle!tirmi!tir. Ama inceledi"imiz dönem itibarıyla, idareciler aynı za-manda müçtehit oldukları için kanun yapmanın yanında hukuk ta yapmı!lardır. Udeh, Abdülkadir, !slâm ve Siyasî Durumumuz (çev. Be!ir Eryarsoy), 5. bs., #stanbul 1995, s. 223-224. 14Karaman, Hayreddin, !slâm Hukukunda !ctihad, #stanbul 1996 s. 49.15Dönmez, #brahim Kâfi, “#cmâ”, D!A, XXI, 418.16Dönmez, #brahim Kâfi, “#cmâ”, D!A, XXI, 418.17Karaman, !ctihad, s. 49.18


getirdi!inden dolayı, dı" görünü"e önem veren bazı müste"rikler halifenin otokrat oldu!uyönünde kanaatler ileri sürmü"lerse de19 onların bu kanaatlerinin aksine halifenin iktidarımutlak de!il sınırlıdır.20 Zira halifenin yasama hususundaki yetkisi, nassın oldu!u yerdenaslarla sınırlı olup halife nassa muhalif yasa koyamaz. Yargı ise bazı özel durumlarındı"ında genel yapısı itibariyle ba"ından beri kısmen ba!ımsızdır. Yürütmeye gelincehalifenin bu konudaki yetkisi hem #slâm hukukunun genel prensip ve hükümleriyle hemde maslahatla sınırlıdır.21 Hz. Ebubekir’in halife seçildi!i gün Allah ve peygamberininyolundan ayrılması durumunda kimsenin kendisine itaat borcunun bulunmadı!ınıbelirtmesi halifenin yürütmedeki sınırlarını çizmesi açısından önemlidir.22

Prensip olarak, nihai karar yetkisini halife elinde bulundurmakla birlikte onun yanındabir nevi yardımcıları durumundaki danı"manları da bulunmaktaydı. Ayrıca, halifeninyasalarla sınırlı olan uygulamaları, yargı denetimine de açıktı. #slâm tarihi boyunca bununçokça örnekleri görülmü"tür. Mesela Hz. Ömer, mehirin yüksek olmasının fakir insanlarınevlenmesini imkânsızla"tırdı!ı dü"üncesiyle mehire sınırlama getirmek isteyince; mescittebulunan ya"lı bir kadının, Hz. Ömer’in, mehir olarak bir kantar verilmesini kabul edenayete23 ters bir uygulama yapma yetkisine sahip olmadı!ını ileri sürerek itirazda bulunmasıüzerine, Hz. Ömer kararını derhal geri almı"tı. Ba"ka bir adli kararı sırasında Hz. Alitarafından hatasına i"aret edilmesi üzerine Hz. Ömer, “Ali olmasaydı Ömer helakolurdu” demi"ti.24

Kuvvetler arası ili"kilere genel olarak de!indikten sonra "imdi de kuvvetlerin birbiriyleili"kilerine ve birbirlerinden kısmen ayrılmalarına biraz tafsilatlı olarak yer vermek istiyo-ruz.

1.1.1. Yargının yürütme ve yasamadan kısmen ayrılması

Hz. Peygamber döneminde münferit örnekleri görülen25 yargı ile yürütmenin26 yahutta yargının di!er kuvvetlerden (yasama-yürütme) ayrılması27 ve #slâm devletinin çe"itlibölgelerine idarecilerden ayrı ba!ımsız kadıların atanması28 ilk defa Hz. Ömer döneminde

____________________________________________________________________________________

Aydın, M. Akif, “Anayasa”, D!A, #stanbul 1991, III, 161, (Arnold, T. W. The Calipha te, London 1965; s. 47-48; Tyan,19Emile, Institutions du droit public musulman (I-II), Paris 1954-1956, I, 392-393’den naklen); Türk Hukuk Tarihi, 3.bs., #stanbul 1999, s. 123.Aydın, “Anayasa”, D!A, III, 161; Hukuk Tarihi, s. 123.20Mecelle, mad. 58.21Kr". Aydın, Hukuk Tarihi, s. 120.22Nisâ 4/20.23Hamidullah, Muhammed, “Hz. Peygamber ve Hulefâ-i Râ"idîn Döneminde #slam Devlet Ba"kanı”, (çev. Abdülaziz24Hatip), !slâm Anayasa Hukuku, #stanbul 1998, s. 172.Hz. Peygamber’in bazı sahabileri belli merkezlere vali, kâdî, muallim, imam olarak tayin etmi"tir. Bkz. Hamidullah, M.25!slâm Peygamberi, (çev. Salih Tu!), #stanbul 1993, II, 924.Aydın, Hukuk Tarihi, s. 121; Atar, Fahrettin, !slâm Adliye Te"kilatı, 3. bs., Ankara 1991, s. 31. Bu hususta geni" bilgi26için bkz. Kura"î, Abdülkâfî, Kura"î, Abdülkâfî, Evveliyyâtü’l-Fârûk fi’l-Kadâ ve’-!dâre I-II, 1.bs., Beyrut 1410/1990,II, 587 vd.Ba"gil, Ali Fuat, Esas Te"kilat Hukuku I (Türkiye’nin Siyasi Rejimi ve Prensipleri), #stanbul 1960, s. 70.27Bu hususta geni" bilgi için bkz. Kura"î, Evveliyyâtü’l-Fârûk fi’l-Kadâ ve’l-!dâre, II, 587 vd. 28


yerle!ik hale gelmi!tir.29 Mesela Hz. Ömer’in hilafetinin ilk yıllarından itibaren Mekke,Taif, Yemame, "am, Kufe gibi !ehirlerde vali ve vergi görevlisi olarak bazı isimlererastlandı#ı gibi, özellikle yargı i!ini yürütmekle görevli kadılara da rastlanmaktadır.30 Hz.Ömer’in, biri Kadı "ureyh’e, di#eri de Ebu Musa el-E!a’rî’ye olmak üzere gönderdi#i ve$slâm yargılama hukukunun !ekillenmesinde önemli rol oynamı! olan iki mektup ta budönemde yargının yürütmeden ayrıldı#ını gösteren somut örneklerdendir.31

Bu örneklerden hareketle söz konusu !ehirlerde idari ve adli i!lerin ayrı ki!ilertarafından yürütüldü#ünü dolayısıyla yürütme ile yargının kısmen de olsa ayrıldı#ınısöylemek mümkündür. Ancak, tam bir kuvvetler ayrılı#ından söz etmek için bu yeterlide#ildir.

1.1.2. Yürütme yasama ili!kisi

Bazı müelliflere göre, ba!ta dört halife dönemi olmak üzere, $slâm’ın ilk dönemlerinde,bölge valilerini ve hâkimleri atayan, cemaatle kılınan namazda müslümanlara imam olanhalife, devlet ve hükümet ba!kanı olmasının yanında32 o dönem itibariyle yasamanın daba!ıdır.33

$slâm hukuku, genellikle müctehid hukukçuların devletten ba#ımsız bir !ekildeyürüttükleri ilmî çalı!maların sonucu olarak ortaya çıkmakla birlikte,34 ilk dönemlerdedevlet ba!kanı olan ve ilmî yeterlili#e sahip olan halifeler hem hukukçu hem de devletba!kanı konumlarıyla aktif bir !ekilde hareket ederek hem hukuku olu!turma hem dekanun yapma alanında büyük ölçüde fonksiyonel olmu!lardır.35 Bununla birlikte halife,yürütme ile ilgili olarak yapılan bazı isti!ari toplantılarda ehlü’l-hall ve’l-akd’in fikrine deba!vurmaktadır. Yargı ise ta ba!ından beri kısmen yürütmeden ayrıdır.36

Kısaca, hulefa-i ra!idinin hemen hepsi, müctehid olmaları hasebiyle fıkhın geli!mesineaktif olarak katkı sa#ladıkları gibi, dönemleri itibarıyla yasama faaliyetinde de birinciderecede aktif rol oynamı!lardır. Bütün dönemlerde oldu#u gibi, bu dönemde deyürütmenin ba!ı olan halife, olu!umunda etkin oldu#u kanunların uygulanmasında da enyetkindir. ____________________________________________________________________________________

Aydın, Hukuk Tarihi, s. 48; Zerkâ, Mustafâ Ahmed, el-Fıkhü’l-!slâmi fi Sevbihi’l-Cedid el-Medhalü’l-Fıkhiyyü’l-‘Âm,29Dıma!k 1387/1968, I, 176. Bkz. Özçelik, a.g.m., s. 7.Bkz. Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr, Târîhu’t-Taberî (n!r. Muhammed Ebü’l-Fazl $brahim), Beyrut, ts., IV, 39,3094-95, 241.Bkz. Aydın, Hukuk Tarihi, s. 48. Bu mektupların metni için sırasıyla bkz. Hamidullah, el-Vesâ’iku's-siyâsiyye, Beyrut311405/1985, s. 439-440, 425-436.Hamidullah, “Hristiyanlıkta ve $slâm’da Anayasa”, !slâm Anayasa Hukuku, $stanbul 1998, s. 144.32Bkz. Gözübenli, Be!ir, “Ebû Hanîfe’nin $çtihat Sistemati#inde Norm Grupları”, !mâm-ı Âzam Ebû Hanîfe ve Dü"ünce33Sistemi, Bursa 2003, s. 264.Aydın, “Anayasa”, D!A, III, 159.34Bkz. Apaydın, “Siyasal Hayat”, !lmihal, II, 293; Aydın, “Anayasa”, D!A, III, 159; Mansurizade Said, “Cevazın "eri35Ahkâmdan Olmadı#ına Dair”, (sad. Ali Bardako#lu), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sayı: 1 (Kay-seri 1987), s. 81-89; Âliye, a.g.e., s. 43; Barkan, Ömer Lütfi, “Kanunname”, !A, $stanbul 1993, VI, 185 vd.; $nalcık,Halil, “Örf ”, !A, $stanbul 1993, IX, 180.Atar, a.g.e, s. 31; Karaman, Hayreddin, Mukayeseli !slâm Hukuku, 3. bs., $stanbul 1991, I, 145.36


1.1.3.Yürütme yargı ili!kisi

Hâkimlerin uymaları ve uygulamaları gereken ana prensipler, genel hatlarıyla yönetimtarafından belirlenmekle beraber i!ler mahkemelere intikal ettikten sonra ise kendilerineçok geni! bir hareket alanı bırakılmı! olan yargıçlar çok rahat hareket edebilmekteydi.Mahkemeye intikal eden davalarda, Muaz b. Cebel’in Hz. Peygamber’e verdi"i cevaptada görüldü"ü gibi, Kitap ve Sünnet’e müracaat ettikten sonra, yine de ihtiyaç duyulursa,rahat bir !ekilde kendi re’y ve ictihadlarıyla hüküm verebiliyorlardı.

Yargı ba"ımsızlı"ına sahip olan yargıçlar, gerekirse, ba"ımsız yargı kar!ısında hukukisorumlulukları bulunan halifeyi de yargılayabilirlerdi.Çünkü #slâm’da, hukukun üstünlü"üve hukuk önünde e!itlik esas oldu"u için, devlet ba!kanı da olsa, hiç kimse, hiçbir zamanhukukun üstünde kabul edilmeyerek gerekti"inde yargılanabilmi!tir.37 Herhangi bir ki!ihalifeden !ikâyetçi oldu"unda bunu mahkemeye ta!ıyabilir; ba"ımsız bir !ekilde görevleriniifa edebilen hâkimler gerekti"inde kendilerini atayan halifeyi dahi yargılayabilirlerdi.Mahkemeye ça"rılan halife, bu ça"rıya boyun e"erek savunma için mahkeme huzurunagelir ve kendini savunurdu.38 Nitekim #slâm tarihi boyunca, halifelerin yargılanmak üzerehâkim kar!ısına çıkarıldı"ına dair örnekler bulunmaktadır.39 #lginçtir ki, halifelerinyargılandıkları bu davaların pek ço"u kendi aleyhlerine sonuçlanmı!tır.40

Yine bunun gibi halifenin herhangi bir alaca"ı olsaydı, halife kendisi hakkında hükümveremeyece"inden, bunu do"rudan alamayıp mahkemeye ba!vurması gerekirdi. Hz.Ebubekir zamanından itibaren bu tür uygulamaların örnekleri görülmü!tür.41

Halifenin alaca"ını mahkeme yoluyla talep etmesi, suçlu oldu"unda yargılanması, helehele aleyhine hükmedilerek mahkum olması, yargı ba"ımsızlı"ını göstermek için yeterli-dir.

Zanlı veya suçlu oldu"unda mahkemeye ça"rılarak, sanık sandalyesine oturtulanhalife, gerekti"inde hâkim koltu"una oturarak, siyasi davalara bakardı.42 Hz. Peygamberin,Medine’deki hayatı boyunca müslümanların ve zaman zaman gayrimüslimlerin her türlücezai ve hukuki ihtilaflarında hâkimlik görevini üstlendi"i bilinmektedir. #slâm hukuktarihinde halifelerde müçtehit olma !artının biraz da bu sebeple arandı"ı söylenebilir.Ayrıca ilk halifeler, ço"u kere fiili olarak mahalli mahkemelerce verilen bazı kararları dadenetlemi!lerdir. Nitekim Hz. Ömer, hac mevsiminde, hâkimlerin daha önce vermi!oldukları bazı kararlarını, tarafların iste"i üzerine tekrar gözden geçirmi!ti.43

____________________________________________________________________________________

Bkz. Hamidullah, “Hz. Peygamber ve Hulefâ-i Râ!idîn Döneminde #slam Devlet Ba!kanı”, s. 172.37Hamidullah, “Hristiyanlıkta ve #slâmda Anayasa”, s. 144; Hamidullah, “#slâm Anayasa Hukuku (Anayasa Tarihi-38Abbasîler)” (çev. Vecdi Akyüz), !slâm Anayasa Hukuku, #stanbul 1998, s. 29-30.Hamidullah, “Hz. Peygamber ve Hulefâ-i Râ!idîn Döneminde #slam Devlet Ba!kanı”, s. 172. Ayrıca bkz. Hamidullah,39“Hristiyanlıkta ve #slâm’da Anayasa”, s. 144.Hamidullah, “Hz. Peygamber ve Hulefâ-i Râ!idîn Döneminde #slam Devlet Ba!kanı”, s. 172.40Hamidullah, “Hristiyanlıkta ve #slâm’da Anayasa”, s. 144. 41Hamidullah, “Hristiyanlıkta ve #slâm’da Anayasa”, s. 144.42Aydın, Hukuk Tarihi, s. 121.43


Çok az bir kısmını verdi!imiz bu örneklerden sonra diyebiliriz ki, ra"it halifelerdöneminde devletin yürütme fonksiyonu ile yargı fonksiyonu kısmen birbirindenayrılarak, bu görevler ayrı birimler tarafından yerine getirilmi"tir.

1.2. Dört Halife Döneminde Yasamanın Organik Kayna!ı ve Yasama Faa-liyetinin "#leyi#i #slâm hukukuna göre yasamanın organik kayna!ı, düzenlemeye konu olan olayla ilgili

hükmün, #slâm’ın de!er kaynaklarından istinbât edilerek normatif kural halinedönü"türülmesi faaliyetini gerçekle"tiren iradedir.44

Dört halife döneminde, biraz da hulefa-i ra"idinin özel durumlarından kaynaklanmaklasebeplerle, #slâm hukukunun te"ekkülünde devletin etkin bir rolü olmu"tur.45 Hz.Ebubekir ve Hz. Ömer zamanlarında yasama yetkisinin sahabe ileri gelenlerinden olu"anbir cemiyete bırakıldı!ı bazı kaynaklarda bildirilmekle birlikte46 bu organın i"leyi" "ekli,karar alı" yöntemi ve çalı"masıyla ilgili bilgi verilmemektedir.47 Hz. Ebubekir ile Hz.Ömer her yeni mesele için ashabı toplar ve o meseleyi isti"are ile çözerlerdi. Hatta bu ikihalifenin gerekti!inde isti"are yapmak için Medine’den ayırmadıkları birer isti"are heyetlerivardı.48

Dört halife döneminde yürütme erkini de elinde bulunduran halife ve "ura heyetiba"ta olmak üzere idareciler do!rudan yasama faaliyetinde bulunmak suretiyle yasamanınorganik kayna!ını meydana getirmektedirler. Halife ve "ura heyetinin yanında bir de,hukukun olu"umuna do!rudan, yasamaya da dolaylı katkı sa!layan faaliyetler bulunmaktadır.$imdi öncelikle yasama faaliyetini gerçekle"tiren halife ve "ura heyeti üzerinde durmakistiyoruz. Daha sora da hukukun olu"umuna do!rudan, yasamaya dolaylı katkı sa!layaniçtihad ve içtihadların aynı noktada birle"mesi olan icma’a kısaca de!inece!iz.

1.2.1. Yasama faaliyetinin devlet ba#kanı tarafından gerçekle#tirilmesi#htiyaç ve maslahatın gerektirdi!i "ekilde yasal düzenlemelerde bulunmak, yönetimin

yetkilerindendir. Ba"ta ra"it halifeler olmak üzere #slâm hukuk tarihinin her dönemindeilmî yeterlili!e sahip olan halifeler hem hukukçu hem de devlet ba"kanı konumlarıylaaktif bir "ekilde hareket ederek yasama alanında büyük ölçüde etkili olmu"lardır.49

____________________________________________________________________________________

Bkz. kr". Türcan, a.g.e., s. 179. Pozitif hukuk ile #slam hukuku arasında organik kaynak açısından mukayese için bkz.44Vural, Muammer, "Pozitif Hukuk ile #slam Hukuku Arasında Men"e ve Organik Kaynak Açısından Bir Mukayese", EkevAkademi Dergisi, yıl: 15, sayı: 48, (Yaz), Erzurum 2011, s. 203-226.Aydın, Hukuk Tarihi, s. 119-120; bkz. Hamidullah, “Hz. Peygamber ve Hulefâ-i Râ"idîn Döneminde #slam Devlet45Ba"kanı”, s. 171. Hallâf, Abdulvahhap, !slâm Te"ri Tarihi (trc. Talat, Koçyi!it), Ankara 1970, s. 27-28. 46Hallâf, Abdulvahhap, “es-Sülutâtü’s-Selâs fi’l-#slâm”, Mecelletü’l-Kânûn ve’l-!ktisâd, yıl: 6 (1936), II, 440-441, s. 442.47Karaman, !ctihad, s. 53. (#bn Sad, Tabakat, II, 350’den nakil)48Atar, a.g.e, s. 31; Karaman, Mukayeseli !slâm Hukuku, I, 145; Apaydın, “Siyasal Hayat”, !lmihal, II, 293; Mansurizade,49a.g.m., s. 81-89; Âliye, a.g.e., s. 43; Barkan, “Kanunname”, VI, 185 vd.; #nalcık Halil, “Örf ”, IX, 180.


Devlet ba!kanının, hukuki hayata ili!kin konularda insanların maslahatına uygunluk,kolaylık, uygulamada birli"i sa"lamak ve toplumda ayrılıkların olu!masını önlemek gibigerekçelerle mevcut ictihadî görü!lerden birini tercih edip o do"rultuda hareket edilmesiniistemesi50 bir yasama faaliyeti olup, #slâm tarihinde yasama yetkisini kullanan halifelerinen çok ba!vurdukları yöntem de budur.51

Ayrıca devlet ba!kanı büyük bir maslahat gere"i, caiz olan bazı i!lem ve akitlerikanunen yasaklayabilir. Yine bunun gibi, halkın zamanla ortaya çıkan ihtiyaçlarınıkar!ılamak için kesin hükümler ifade eden genel ilkelere ters dü!meyen kanunlar daçıkarabilir.52 Hz. Peygamber döneminde geçerli bir uygulama olan müellefe-i kulubazekât vermek53 dinen caiz ve kanunen yasal iken54 Hz. Ebubekir döneminde dinen caizoldu"u halde, yönetim tarafından yasaklanmak suretiyle kanunen yasak hale gelmi!ti.55

Hz. Ömer’in, gayri müslim kadınlarla evlenmeyi yasaklaması, iddeti dolmadan ba!kabir erkekle evlenen kadını evlendi"i erkekten ayırarak, ebediyen birbirleriyle evlenmeyasa"ı getirmesi, haccı temettu’u yasaklaması vb. uygulamalar, bu !ekilde devlet ba!kanının,dinen caiz oldu"u halde, maslahat gere"i, tasarruf yetkisine sahip oldu"u mübah alanındayapmı! oldu"u bazı düzenlemelerdir. Bu uygulamaların bir kısmı Yasama ÖrnekleriBa!lı"ında tahlil edilecektir.

#slâm Ceza hukukundaki ta’zir cezalarında oldu"u gibi, devlet ba!kanına hukukunbelirli alanlarında oldukça geni! takdir yetkisi verilmesinin yanında, devlet ba!kanınınveya devletin yetkili kurumlarının, hukukun açıkça düzenlemedi"i alanlarda bu hukukungenel yapısına ters dü!meyecek56 bir takım düzenlemeler yapma yetkisi bulunmaktadır.Devletin, ihtiyaç duyması halinde, kamu yararına kullanılmak !artıyla, yeni vergilerkoyabildi"i mali hukuk alanı buna örnek te!kil eder. Ayrıca #slâm hukukunun düzenlemedi"ialanlarda devletin, zamanın ihtiyaçlarına uygun düzenleme yetkisi bulunmaktadır.57

1.2.2. Yasama faaliyetinin !ura heyeti ile birlikte gerçekle!tirilmesi

Hakkında, Kur’an-ı Kerim’de iki ayet58 ve aynı adla bir de sure bulunan !ûra ile ilgiliolarak Hz. Peygamber’den birçok hadis nakledildi"i gibi, siyer ve tarih kitaplarında da____________________________________________________________________________________

Bkz. Ali Haydar, Hoca Emin Efendizade, Dürerü’l- Hükkâm !erhu Mecelleti’l-Ahkâm, #stanbul 1330, I, 7; #nalcık, Halil,50“Kanun”, D"A, XXIV; Mahmasânî, Subhî, Felsefetü’t-Te#rî‘ fi’l-"slâm, Beyrut 1980, s. 166-177; Karadâvî, Yûsuf, "slâmHukuku-Evrensellik-Süreklilik (çev. Yusuf I!ıcık-Ahmet Yaman), #stanbul 1997, s. 62-64; Fâsî, ‘Allâl, Makâsıdü’#-!erî‘ati’l-"slâmiyye ve Mekârimuhâ, yy., 1993, s. 58; Nebhân, Muhammed Fârûk, Nizâmü’l-Hükm fi’l-"slâm ("slâmAnayasa ve "dare Hukukunun Genel Esasları) (çev. Servet Arma"an), #stanbul 1980, s. 148-149; Ko!um, Adnan, “#slamHukukunda Siyaset-i $eri’yye Kavramı”, "slami Ara#tırmalar Dergisi, c. XVI, sa. 3, yıl. 2003, s. 353. Bkz. Mahmasânî, a.g.e., s. 257; Cin-Akgündüz, I, 159-160.51Bkz. Nebhân, a.g.e., s. 148-149; Gözübenli, a.g.m., s. 260 vd..52Bkz.Tevbe 9/60.53Dini hüküm-hukukî hüküm ile ilgili de"erlendirmeler için bkz. Gözübenli, a.g.m., s. 260 vd..54#bnü’l-Hümâm, Kemalüddin Muhammed b. Abdilvahid, Fethü’l-Kadir, I-X, 2. bs., Beyrut ts., II, 259-260; Kâsânî,55Alaüddin, Bedâi‘u’s-Sanâi‘ fî Tertîbi’#-!erâi‘, II, 45. Ayrıca bkz. Karaman, "ctihad, s. 67 vd. Bkz. Aydın, “Anayasa”, D#A, III, 159; Bkz. #nalcık, “Kanun”, XXIV, 325; Rayyis, a.g.e., s. 485; Udeh, a.g.e., s. 225.56Aydın, Hukuk Tarihi, s. 119-120; bkz. Hamidullah, “Hz. Peygamber ve Hulefâ-i Râ!idîn Döneminde #slam Devlet57Ba!kanı”, s. 171.Al-i #mran/3, 159; $ura/42, 38.58


!ura uygulamalarının çok sayıda örnekleri görülmektedir.59 Hulefa-i ra!idîn dönemindede yaygın bir !ekilde kullanılan !ûra uygulamasıyla birçok dinî, hukukî ve siyasî problemçözülmü!tür.60 Ancak !ûra ehlinin faaliyet gösterebilece"i yasama sahası nasslarla sınırlıoldu"undan, !ûra heyetinin yasama faaliyetinde bulunması, yeni ortaya çıkan olaylarhakkında, #slâm hukukunun genel ilkeleri do"rultusunda hüküm belirleme çabası vefaaliyeti neticesi ortaya çıkan bir uzla!ma ve ittifakı ifade eder.61 Öyleyse !ûra vasıtasıylaancak, hakkında nassın varid olmadı"ı konularda, mesalih-i mürsele çerçevesinde, kanunvaz’edilebilece"i gibi, önceki ictihadlardan biri de tercih edilebilir.62

#lk halife Hz. Ebubekir bir hüküm vermek istedi"inde, önce Kur’an’a bakar, oradauygulanabilir bir metin bulursa, ona uyardı. Onda bulamazsa Sünnet’e yönelirdi. Buradauygulanabilir bir metin bulursa onu alır, bu da mümkün olmazsa, çevresindekilere,onlardan birinin Peygamber’in böyle durumlarda vermi! oldu"u bir hükmün olupolmadı"ını sorardı. E"er halifenin bu ara!tırması da sonuç vermezse, halkın öndegelenlerini ça"ırtır, onlarla isti!are ederdi.63 #kinci halife Hz. Ömer bir hüküm vermedenönce o konuda Hz. Ebubekir’in daha önce vermi! oldu"u bir hükmü olup olmadı"ınıara!tırırdı.64 E"er onda da bulamazsa !urayı toplayarak çözüm bekleyen meselelerionlarla isti!are ederdi.65

Hz. Ömer, bu isti!ari nitelikteki toplantıları ve bilgi alı!-veri! yöntemlerini biraz dahageli!tirip kurumsalla!tırmak suretiyle, devlet i!lerinin düzenlenmesinde rol oynayan mü-esseseler meyanında milleti temsil eden bir !ura heyeti kurmu!tu. Hall ve akd ehlindente!ekkül eden bu !ûra heyeti, devlet i!leri ile ilgili herhangi bir mesele hakkında bir kararvermek için toplantıya ça"rıldı"ında belirlenmi! esaslar dairesinde gereken kararları alır,halk ile hükümet arasındaki ili!kileri düzenlerdi.66 Ancak bu !ûra heyeti özel öneme sahipmeselelerin görü!ülmesi için toplanırdı. Nitekim Suriye, Irak ve #ran fethedildiktensonra arazinin taksimi meselesinde anla!mazlık çıkınca, bu mesele !ûrada günlerce tartı-!ılmı!tı.67 Bunun yanında günlük meseleleri görü!en bir meclis daha vardı. Muhacir ve

____________________________________________________________________________________

Senhurî, Abdürrezzâk, Fıkhu'1-hilâfe ve Tetavvürühâ, Kahire, 1989, s. 225; Karaman, !ctihad, s. 53; Aydın, “Anayasa”,59III, 161; Aydın, Hukuk Tarihi, s. 125.Senhurî, a.g.e., s. 225; Câbirî, Muhammed Âbid, !slâm’da Siyasal Akıl (çev. Vecdi Akyüz), #stanbul 1997, s. 723; Aydın,60“Anayasa”, D!A, III, 161; a.mlf., Hukuk Tarihi, s. 125. Gökmeno"lu, Hüseyin Tekin, !slâm’da Siyasi Bir Katılım Vasıtası Olarak "ûrâ, Konya, 1997, s. 185, 1 ve 2 nolu dipnot.61Gökmeno"lu, a.g.e., s. 186.62#bn Kayyim el-Cevziyye, !‘lâmü’l-müvakki‘în ‘an Rabbi’l-‘âlemîn, Beyrut 1973 I, 62; 62; Aydın, Türk Hukuk Tarihi, s.6347-48; Said Ramazan, !slam Hukuku, s. 42-43.#bn Kayyim, !‘lâmü’l-müvakki‘în, I, 62; Aydın, Hukuk Tarihi, s. 47-48; Said Ramazan, !slam Hukuku (çev. Bayram64Can), yy., 1988, s. 42-43.Atar, a.g.e., s. 79; Bkz. #bn Sa‘d, et-Tabakâtü’l-Kübrâ, Leiden 1917, II/2, 110.65Özçelik, a.g.m., s. 8. Geni! bilgi için bkz. Miras, Kamil, “#slâm Amme Velayeti”, Türk Ansiklopedisi Muhitül-mearif, s.66447; Kal’acı, Muhammed Devvas, Mevsuatu Fıkhı Ömer, 1.bs, Beyrut, 1401/1981; Kura!î, Abdülkâfî, Evveliyyatü’l-Fâ-rûk’s-Siyasiyye, 1. bs. Beyrut 1410/1990.Özçelik, a.g.m., s. 8; Aydın, Hukuk Tarihi, s. 48.67


Ensar’dan olu!an bu mecliste halife tarafından her gün vilayetlerden alınıp kendisinehavale edilen raporlar ve günlük meseleler görü!ülürdü.68

Devlet, yasama fonksiyonunu yerine getirirken ona do"rudan katkı sa"layan, fertveya kurumların yanında ictihâd ve icma’ gibi dolaylı katkı sa"layan faaliyetler de bulun-maktadır. #imdi onlara kısaca göz atalım.

1.2.3. Yasamaya dolaylı katkı sa!layan faaliyetler

Yasamaya dolaylı katkıda bulunma faaliyetlerden biri bütün çe!itleriyle ictihâdameliyesidir. $slâm hukukunda Kitap ve Sünnet dinî hükümlerin aslî iki kayna"ı olmaklabirlikte bu hükümlerin anla!ılması ve yorumlanması akılla mümkün olmaktadır. Bundandolayı genel manası itibariyle aklı kullanarak gayret etmek olan ictihad, hem hukukunolu!umunda hem de yasama faaliyetlerinde çok önemli bir yere sahiptir.

Devamlı de"i!mekte olan hayatın akı!ı içerisinde, yeni problemler ortaya çıkmaktadır.Hukukun ve hukukçunun görevi ise, önüne çıkan bu yeni problemleri çözmektir. $!te buaçıdan ictihad, bütün $slâm tarihi boyunca kanun yapma vasıtası olarak de"erlendirilmi!tir.69

#u kadar var ki, ictihadlar tek tek ba"layıcı olmamakla birlikte bu ictihadlardan biri kamuotoritesince kanunla!tırıldı"ında, ba"layıcılık vasfı kazanarak herkes tarafından uyulmasızorunlu bir kanun haline gelmi! olur.70

Hukukçuların yasamaya dolaylı katkıda bulunmaları ferdi ictihadlarıyla olabilece"igibi, ictihadların aynı noktada birle!mesi/toplanması neticesinde meydana gelen icma’suretiyle de olabilir.71 Kaldı ki, hakkında icma’ bulundu"u kabul edilen hususlarda onaaykırı yasa yapılamayaca"ından icma’ ile sabit olan hüküm, hukukî norm !ekline sokularakyasa olarak kabul edilece"i için icma’ın yasamaya katkısı do"rudan bir katkı olarak ta de-"erlendirilebilir.

Bütün bunlardan sonra diyebiliriz ki, Dört halife döneminde yasamanın organikkayna"ı, yürütmenin de ba!ı olan halife ile onun bu husustaki yardımcıları durumundaolan !ûrâ üyeleri ba!ta olmak üzere idarecilerdi. Ba!ka bir ifadeyle yasama faaliyeti bunlareliyle gerçekle!mekteydi. Di"er müctehidler ise, ictihadlarıyla hukukun olu!masınado"rudan, yasamaya da dolaylı katkı sa"lamaktalardı.

2. Dört Halife Döneminde Bazı Yasama Örnekleri

Dört halife döneminde bir kısmına daha önce de"indi"imiz doktrin (içtihat-fetva-kaza) niteli"inde çok miktarda ilmî-hukukî faaliyet bulunmaktadır. Bunların hepsinin ele____________________________________________________________________________________

Özçelik, a.g.m., s. 8.68Hallâf, !slâm Hukuk Felsefesi, s. 66-67; Mahmasânî, a.g.e., s. 140; Sava Pa!a, !slâm Hukuku Nazariyâtı Hakkında Bir69Etüd, (çev. Baha Arıkan), Ankara, 1955, II, 16; #elebî, Muhammed Mustafâ, Ta‘lîlü’l-Ahkâm, Beyrut, 1988, s. 35.Müctehidlerin yasamaya etkisi hakkında bkz. Bardako"lu, “Teorik Açıdan $slâm ve Demokrasi: Yasama”, s. 368. Bkz. Ali Haydar, a.g.e., I, 7; Apaydın, “$ctihad”, XXI, 435; Cin, Halil-Akgündüz, Ahmet, Türk Hukuk Tarihi I (Kamu70Hukuku), Konya, 1989, I, 159-160.Bu husustaki Osmanlı uygulamalarına ı!ık tutması açısından bkz. Akgündüz, Ahmet, Osmanlı Kanunnameleri, I,71$stanbul, 199, I, 70 vd.


alınıp incelenmesine ne çalı!mamızın hacmi elverir ne de buna gerek vardır. Kaldı ki biz,konu ba!lı"ında da ifade edildi"i gibi, ictihadî faaliyetten daha çok özellikle te!ri’-taknin(yasama-kanunla!tırma) niteli"i ta!ıyan örnekler, bazı müelliflerin deyimiyle, kanunîhukukla ilgili faaliyetler üzerinde durmak istedi"imizden dört halife dönemi yasamafaaliyeti hakkında bizde bir kanaat olu!turacak örneklerden bir kısmını incelemekleyetinece"iz. Örneklerimizin büyük ço"unlu"u Hz. Ömer döneminden olacak.72

2.1. Dedenin Mirası Hakkında Hz. Ebubekir ve Hz. Ömer’in Tavrı

Hakkında kesin nass bulunmayan varislerin mirastaki paylarını belirlemek için !ûrayaba!vuruldu"u çokça görülmektedir. Resûlüllah zamanında, dedenin karde!lerle birliktevaris olması ile ilgili herhangi bir mesele ortaya çıkmadı"ından bu konunun hükmü deonun tarafından açıklanmamı! ve bunun sonucu olarak konu hakkında sahabeden birçokihtilaf rivayet olunmu!tur.73

Ölünün karde!leri bulundu"u zaman dedenin, torununun mirasındaki hissesi hakkındade"i!iklik arz eden ashabın görü!lerinin hepsi mirasın nedeni olan ölüye yakınlıkderecesine dayanmaktadır. Hz. Ebubekir dedenin de öz baba gibi oldu"unu dü!ündü"ünden,ölünün babası oldu"u zaman karde!lerine bir !ey dü!medi"i gibi, dedesinin bulunmasıhalinde de karde!lerine bir !ey dü!meyece"i görü!ündeydi. Hz. Ömer ise, bu konu birproblem olarak ortaya çıkınca, Zeyd b. Sabit, Hz. Ali ve ba!ka birçok sahabî ile isti!aredebulunmu! ve muhtemelen önceleri Hz. Ebubekir’in görü!ünde iken, sonradan görü!ünüde"i!tirerek dede ile birlikte bulunan karde!lere de hisse vermi!tir.74

Hz. Ömer, Zeyd b. Sabit ile bu konu hakkında isti!arede bulunurken, Zeyd b. SabitHz Ömer’e !öyle bir örnek vermi!tir: “Dede meselesi, bir gövde üzerinde ye!erip birtarafta bir dal veren ve o daldan bir dal daha çıkan bir a"aca benzer. Gövde dala suverir. E"er birinci dal kesilirse su ikinci dala, ikinci dal kesilirse birinci dala geçer,tekrar gövdeye geri dönmez”.75 Yapılan isti!arelerden ve Zeyd b. Sabit’in bu ikna ediciaçıklamasından sonra Hz. Ömer, dedenin ölünün karde!lerini mirastan dü!ürdü"üyönündeki kendi görü!ünü terk ederek, aralarında Abdullah b. Mesud’un da bulundu"uZeyd b. Sabit ile Hz. Ali’nin görü!lerine dönmü! ve Zeyd b. Sabit’in yazısını halkaokuyarak “Zeyd’in görü!ünü geçerli kıldım” demi!tir.76

Bu örnekteki Hz. Ebubekir, Hz. Ömer, Hz. Ali ve Hz. Zeyd’in görü!leri, bireriçtihat, birer fetvadır. Ancak bunların halife olarak kendi görü!lerini veya tercih ettikleri

____________________________________________________________________________________

Bu dönemle ilgili daha çok yasama örne"i için bkz. Vural, Muammer, #slam Hukuk Dü!üncesinde Yasama Yetkisi (Hz.72Ömer Dönemi), (Basılmamı! Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2005, s. 151-184.#âfi‘î, er-Risâle, Kahire 1358/1940, s. 591; Biltâcî, Muhammed, Menhecü Ömer ibni’l-Hattâb fi’t-Te!rî‘, Kahire731390/1970, s. 323. Bu konudaki de"i!ik rivayetler ve ihtilaflar için bkz. Beyhakî, es-Sünenü’l-Kübrâ, VI, 245 vd.Beyhakî, a.g.e., VI, 246; M. Yusuf Musa, Fıkh-i #slâm Tarihi (çev. Ahmed Meylânî), $stanbul 1973, s. 73-74.74Bu ve ba!ka bir rivayet için bkz. M. Yusuf Musa, a.g.e., s. 74-75.75Bkz. M. Yusuf Musa, a.g.e, s. 75.76


ba!ka bir görü!ü uygulamaya koyduktan sonra bu görü!ler birer re’y veya fetva olmaktançıkarak kanun mahiyetini kazanmaktadır. Zeyd b. Sabit ile görü!üp onun görü!ünü be-nimsedikten sonra Hz. Ömer’in, “Zeyd’in görü!ünü geçerli kıldım” demesini, bugünküuygulamaya göre dü!ünecek ve bugünkü terminolojiyle ifade edecek olursak, tıpkıkanunun çıkarılması veya kanunun vazedilmesi olarak de"erlendirebiliriz. #öyle ki:

Hz. Ömer burada bir nevi devlet otoritesini kullanarak Zeyd b. Sabit’in görü!ünüyasa olarak benimsemi! ve ilan etmi!tir. Kuvvetler ayrılı"ına dayanan bugünkü parlamentersistemlere göre bu yürütme organının bir yasama faaliyetidir. Burada Hz. Ömer, halifesıfatıyla, var olan bir hukuk normunu tercih etmi! ve onu kanun formunda vazederekpozitif hukuktaki kanunla!tırma anlamında bir yasama faaliyeti gerçekle!tirmi!tir.

2.2. Müellefe-i Kulûba Ayrılan Zekât Fonunun Kaldırılması

$slâm hukukuna göre, zekât verilebilecek yerlerden birisi olan müellefe-i kulûb77

terimi, gönülleri $slâm’a ısındırılmaya çalı!ılan kimseler için kullanılmaktadır.

Kur’an-ı Kerim’de zekâtın sarf yerlerinden birisi olarak bildirilip, Hz. Peygamber’inbizzat uygulama sahasına koyarak, kendilerine zekâttan pay verdi"i müellefe-ikulûbunkimler oldu"u konusunda Kur’an-ı Kerim’de bir açıklama bulunmamaktadır. Ancak, Hz.Peygamber’in müellefe-i kulûb olarak zekâttan pay verdi"i rivayet edilen kimseler,kavimleri arasında nüfuz sahibi veya kavimlerinin liderleri durumundaki ki!iler olup78 üçkısımda de"erlendirilmektedir.79 Bu ki!iler, o zaman herkes tarafından tanınan birkaç ki!iidi ve bunlara yapılan her türlü ba"ı!ın çok önemli müsbet tesirler icra etti"i, yapılan riva-yetlerden anla!ılmaktadır.80

Hz. Peygamber’in vefatına kadar kendilerine de"i!ik !ekillerde pay verilmeye devamedilen müellefe-i kulûba, onun vefatından sonra da pay verilip verilmeyece"i müçtehitlerarasında tartı!malara sebep olmu!tur.81 Hz. Ebubekir halife olunca, Hz. Peygamber’invefatı üzerine bazı yerlerde ba! gösteren irtidat hadiseleri bastırılarak büyük fütuhat ha-reketlerine ba!lanmı!, ayrıca müslümanlar sayıca ço"alarak kuvvetleri artmı! ve devletleride güçlenmi!ti. Bütün bunlar, tabiatıyla, zayıf imanlıların imanlarının kuvvetlenmesini,müslüman olmayanların $slâm’a meylederek müslümanlara eziyet ve kötülük etmektenvazgeçmesini sa"layacak hususlardı.82

____________________________________________________________________________________

Tevbe/9, 60. 77Ebû Ubeyd, Kâsım b. Sellâm, Kitâbü’l-Emvâl, 2. bs., yy., 1395/1975, s. 721; Cessâs, Ahkâmü’l-Kur’ân, IV, 325; Taberî,78Câmi‘u’l-Beyân fî Te’vîli’l-Kur’ân, VI, 399; a.g.e., II, 44-45; Kurtubî, el-Câmi‘u li Ahkâmi’l-Kur’ân, VIII, 179 vd.; $b-nü’l-Hümâm, a.g.e., II, 259 vd. Bu üç kısım hakkında geni! bilgi için bkz. Cessâs, a.g.e., IV, 324; $bnü’l-Hümâm, a.g.e., II, 259; Koçak, Muhsin, Hz.79Ömer ve Fıkhı (Basılmamı! Doktora Tezi), $zmir 1987, s. 99-100; a.mlf., "slâm Hukukunda Hükümlerin De#i!mesiAçısından Hz. Ömer’in Bazı Uygulamaları, Samsun 1997, s. 46.Bkz. Cessâs, a.g.e., IV, 325. 80Biltâcî, a.g.e., s. 180; Koçak, Hz. Ömer’in Bazı Uygulamaları, s. 47.81Zeydân, Abdülkerîm, el-Medhal li Dirâseti’!-$erî‘ati’l-"slâmiyye, Ba"dat, 1388/1969, s. 102. Ayrıca bu hususta geni! bilgi82için bkz. Kura!î, Abdülkâfî, Evveliyyatü’l-Fârûk’s-Siyasiyye, s. 110-115.


Hz. Ebubekir zamanında meydana gelen bir hadise, bunlara zekâttan verilen hissenindurdurulmasına yol açmı!tır. Rivayete göre, bir gün Resûlüllah’ın kendilerine hisseverdi"i müellefe-i kulûbtan Uyeyne b. Hısn ile Akra’ b. Habis, Hz. Ebubekir’e gelerekbo! bir arazi parçasının kendilerine verilmesini istemi!ler halife de istedikleri araziparçasını onlara vermeyi kabul edip ellerine buna dair bir belge vermi! ve oradabulunmayan Hz. Ömer’i buna !ahit yapmı!tı. #mzalatmak için belgeyi kendisine götür-düklerinde, Hz. Ömer onu ellerinden alıp imha ettikten sonra onlara, “Resûlüllahzamanında müslümanlar az oldu!u için sizin gönlünüzü ho" tutuyordu. Bugün iseAllah, Müslümanlı!ı sizin gibilere muhtaç olmayan bir duruma getirmi"tir. Gidinelinizden geleni yapın. Allah sizi korumayacaktır” dedi. Onlar da gidip Hz. Ömer’i Hz.Ebubekir’e !ikâyet etmi!lerse de Hz. Ebubekir, Hz. Ömer’in yaptı"ını uygun bulmu! vesahabeden de buna itiraz eden olmamı!tı.83

Müellefe-i kulûbun bulunup bulunmaması, müslümanların bunlara yumu!ak davranma"aihtiyaç duymasına ba"lı bir durum oldu"u için, müslümanların onlara yumu!ak davranma"aihtiyaç duymaları durumunda müellefe-i kulûb mevcut olur; müslümanlar buna ihtiyaçduymazlarsa müellefe-i kulup ortadan kalkar.84 Ba!ka bir ifadeyle, onlara bu ismikazandıran durum/sebeb mevcut olunca hüküm de mevcut olur, sebep mevcut olmadı"ızaman onlara zekâttan pay verme hükmü de söz konusu olmaz.85 Nitekim fakirlikilletinden dolayı zekâttan hisse almaya müstahak olan bir kimse zenginle!ip bu illetortadan kalkınca artık zekâttan hisse alamaz.86 #!te bu mesele de onun gibidir. Hz. Ömerde daha önce zikredilen ifadesinde bunu açıkça belirtmi!tir.87

Hz. Peygamber, müslümanların az ve güçsüz olduklarından dolayı dü!manlarının !er-lerinden korunma"a muhtaç oldukları zamanda böylesi kimselere zekâttan pay vermeksuretiyle müslümanları, kâfirlerin !errinden korumaya ve #slâm’ın yayılmasını teminetmeye çalı!ıyordu.88 Hz. Ömer, nassın illetine bakarak müellefe-i kulûba verilen hisseyikesmi!tir. Onlara hisse verilmesinin illeti, müslümanlar zayıf oldu"u zaman onların!errinden korunmak idi. Müslümanlar güçlenince bu illet ortadan kalkmı! ve “bir illet-igâiyyeye mübteni olan hüküm, o illetin ortadan kalkması ile müntefi olur” kaidesindede belirtildi"i gibi, o illete ba"lanan hüküm de kalkmı!tır.89

Netice olarak, illeti ortadan kalkmı! hükmün tatbikini bir müddet durdurarak yeni!artlara göre hükmü uyarlamı! olan Hz. Ömer, burada, esbab-ı mucibeye (yeni !artlara)____________________________________________________________________________________

Cessâs, a.g.e., IV, 325; #bnü’l-Hümâm, a.g.e., II, 260. Ba!ka bir rivayet için bkz. Kâsânî, a.g.e., II, 45.83Biltâcî, a.g.e., s. 181; Koçak, Hz. Ömer’in Bazı Uygulamaları, s. 52-53.84Cessâs, a.g.e., IV, 325 vd.; Koçak, Hz. Ömer ve Fıkhı, s. 103.85Zeydân, a.g.e., s. 103; Koçak, Hz. Ömer ve Fıkhı, s. 102-103. 86Cessâs, a.g.e., IV, 325 vd.; #bnü’l-Hümâm, a.g.e., II, 260; Koçak, Hz. Ömer’in Bazı Uygulamaları, s. 53. Ba!ka bir87rivayet için bkz. Kâsânî, a.g.e., II, 45.Kâsânî, a.g.e., II, 45. Bkz. M. Yusuf Musa, a.g.e., s. 81; Koçak, Hz. Ömer’in Bazı Uygulamaları, s. 54.88Kılıçer, Esad, #slâm Fıkhında Re’y Taraftarları, s. 43. Bkz. Seyit Bey, Usûl-i Fıkıh (Medhal), #stanbul 1333/1917, I, 17;89Zerkâ, a.g.e., I, 171; Karaman, #ctihad, s. 65.


göre yeni bir içtihatta bulunmu! (yeni bir hukuk normu koymu!) ve bu normu kanunformunda vazederek tam bir yasama faaliyeti gerçekle!tirmi!tir. Bu tatbikat devletba!kanının cevaz alanında yapmı! oldu"u bir yasama faaliyetidir.

2.3. Hz. Ömer’in Ehl-i Kitap Kadınlarla Evlenmeyi Yasaklaması

Allah Teâlâ, “…mümin kadınlardan iffetli olanlar ve sizden evvel kitap verilenlerdenolan, mehirlerini vermek, onlarla evlenmek, zina etmemek ve gizli dost tutmamaküzere size helaldır…”90 buyurarak ehl-i kitap kadınlarla evlenmeye izin vermi!tir. #mamiyye !iası dı!ındaki #slam hukukçuları Mâide suresinin 5. ayetine dayanarak,

müslüman bir erke"in ehl-i kitap kadınlarla evlenebilece"ini kabul etmektedir.91 AncakSünnî mezhepler, mezkûr evlili"i haram saymamakla beraber, müslüman kadınlarınonlara tercih edilmeleri gerekti"ini belirtmektedirler.92

Hz. Ömer de bunun caiz oldu"unu kabul etmekle birlikte, bazı durumlarda onunmüslüman erkeklerin ehl-i kitap kadınlarla evlenmesini ho! görmedi"i, hatta yasakladı"ıgörülmektedir. Hilafeti döneminde böyle kadınlarla evlenmi! olan Kufe valisi Hz.Huzeyfe ve Talha b. Ubeydillah’tan93 bu hanımlarını bo!amalarını istemi!, Hz. Huzeyfe’nin,“haram mı?” sorusuna ise “hayır” cevabı vermi!tir.94 Hz. Huzeyfe’nin sordu"u “harammı?” sorusuna kar!ılık “hayır” cevabı vermesine ra"men yine de ehl-i kitap kadınlarla ev-lenmeyi yasaklaması hatta evliyken bo!amalarını istemesi de yine devlet ba!kanının cevazalanında tasarrufta bulunma yetkisinden kaynaklanmaktadır.

Ayrıca burada dinen caiz olan bir !eyin kanunen yasaklanma durumu söz konusudur.Hz. Ömer ile Huzeyfe’nin arasında geçen konu!madan hareketle Hz. Ömer’in ehl-ikitap kadınlarla evlenmeyi haram saymayıp;95 bazı sebeplerden dolayı96 bir müddetyasakladı"ı söylenebilir. Yoksa Hz. Ömer’in bu hükmü neshetti"i söylenemez.

Hz. Ömer’in bu vb. hususlardaki uygulamaları, devlet ba!kanının gördü"ü lüzumüzerine, bazı mübahları askıya alıp bir müddet uygulamalarını durdurma yetkisinedayanarak yaptı"ı bir yasama faaliyeti olarak de"erlendirilebilir.

2.4. Hz. Ömer’in Hacc-ı Temettu’u Geçici Olarak Yasaklaması

Bilindi"i gibi #slâm’daki temel farz ibadetlerden biri olan hac ibadeti yapılı! !ekillerinegöre üç kısma ayrılmaktadır. Bu üç çe!it hacdan biri olan hacc-ı temettu’ Hz. Ömer____________________________________________________________________________________

Maide/5, 6.90Bu husustaki de"i!ik görü! ve rivayetler için bkz. Kurtubî, a.g.e, III, 68; Taberî, Câmi‘u’l-Beyân fî Te’vîli’l-Kur’ân, IV,91443-449; Cessâs, a.g.e., II, 15 vd.; #bn Kudâme, Muvaffikuddîn Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed b. Mahmud, el-Mu!nî (e!-$erhu’l-Kebîr ile birlikte), Beyrut 1392/1972, VII, 500.$eybanî, Muhammed b. Hasan, Kitabu’l-Âsâr, I-II, Kuveyt, ts. (Tahkik, Halid ‘Avvâd), I, 395.92Abdurrezzak, Musannaf (n!r. Habîbu’r-Rahmân el-A’zâmî), Beyrut, 1043, VI, 79, 177.93Abdürrezzâk, a.g.e., VI, 79, VII, 176; Cessâs, a.g.e., II, 16, III, 323; Kurtubî, a.g.e., III, 68. Ayrıca bu hususta geni! bilgi94için bkz. Kura!î, Abdülkâfî, Evveliyyatü’l-Fârûk’s-Siyasiyye, s. 152-156.Bkz. Kurtubî, a.g.e., III, 68.95Bu sebeplerle ile ilgili olarak bkz. Cessâs, V, II, 16, III, 323; Kurtubî, a.g.e., III, 68; Beyhakî, a.g.e., VII, 172; Abdürrezzâk,96a.g.e., VII, 178; M. Yusuf Musa, a.g.e., s. 121; Koçak, Hz. Ömer ve Fıkhı, s. 131.


zamanında çe!itli sebeplerle yasaklanmı!tır. Bu yasaklamanın sebepleri olarak kaynaklarda!unlar yer almaktadır:

a. Hz. Ömer, kolay ve hafif olmasından dolayı müslümanların hacc-ı temettu’a di"er-lerinden daha fazla ra"bet ettiklerini görünce, Resûlüllah’ın sünneti olan di"er hacçe!itlerinin ihmal edilmesinden korkarak, müslümanları onlara da meylettirmek istemi!ve hacc-ı temettu’u geçici bir süre yasaklama yoluna gitmi!tir.97

b. Allah teâlâ Bakara suresinin 196. ayetinde: “Haccı da umreyi de Allah için tamyapın” buyururken, 197. ayetinde, “Hac (ayları) bilinen aylardır…” buyurmaktadır. Hz.Ömer, ayette buyruldu"u gibi hac ve umrenin daha iyi bir !ekilde yapılarak onlardanbeklenen sevap ve mükâfatın fazlasıyla elde edilebilmesi için ayrı ayrı yapılmalarının dahauygun olaca"ını dü!ünmü! ve bunu uygulamı!tır.98

c. Hz. Ömer, hac ile umrenin aynı anda yapılması halinde, Kâbe’nin hac ayları dı!ındaziyaretçisiz kalaca"ını dü!ünmü! ve Kâbe’nin hiçbir zaman ziyaretçisiz kalmasınıistememi!tir.99

Bu ve benzeri sebeplerle100 Hz. Ömer’in müslümanların hacc-ı temettu’ yapmalarınıyasaklaması, devlet ba!kanının, gördü"ü bir maslahattan dolayı geçici bir süre insanlarımübah olan fiillerden birini seçme"e sevketme hususundaki yetkisini kullanmasındandolayıdır. Yoksa Hz. Ömer, hacc-ı temettu’u devamlı olarak yasaklamamı!tır. Zaten müs-lümanlar onun zamanında da, ondan sonra da di"er hac çe!itleri gibi hacc-ı temettu’u dayapagelmi!lerdir.101

Hz. Ömer, burada gördü"ü lüzum üzerine devlet ba!kanının bazı mübahları askıyaalma yetkisini kullanarak cevaz alanında yasaklama yapmak suretiyle bir yasama faaliyetindebulunmu!tur.

2.5. Bir Defada/Aynı Anda Verilen Üç Talakın Geçerli Sayılması

Kur’an-ı Kerim, müminlerin e!lerini bo!amalarına ancak son çare olarak müsaadeetti"i gibi,102 Bakara suresinin 229. ayetinde103 talakın üç ile sınırlı oldu"unu bildirmi! vebu üç talak hakkının da bir defada kullanılarak de"il de ayrı ayrı yapılmasına i!aretetmi!tir.104 Bu üç talakın ayrı ayrı verilmesi durumunda üçünün de geçerli olup kocanınartık ayrılmasının gereklili"i hususunda #slâm hukukçuları arasında ittifak bulunmasına____________________________________________________________________________________

Kurtubî, a.g.e., II, 388-392. Ayrıca bkz. Cessâs, a.g.e., I, 354 vd.; Serahsî, Bkz. Serahsî, $emsüddîn Ebû Bekr Muhammed97b. Ahmed, el-Mebsût, Mısır 1324-1331, IV, 27; #bn Rü!d, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî, Bidâyetü’l-Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesid, I-II, Kahire, ts., I, 360.Malik b. Enes, el-Muvatta (n!r. M. Fuad Abdulbaki), Mısır, ts., 68; Cessâs, a.g.e., I, 355; Kurtubî, a.g.e., II, 396.98Cessâs, a.g.e., I, 355; Serahsî, a.g.e., IV, 27.99Bu sebeplerin bir kısmı için bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Mısır, ts., I, 49.100Bkz. Biltâcî, a.g.e., s. 342; Koçak, Hz. Ömer ve Fıkhı, s. 113. Bu hususta benzer de"erlendirmeler için Karaman, !ctihad,101s. 68 vd.Nisa/4, 34-35102“Talak iki defadır. (Bundan sonrası) ya iyilikle tutmak ya da güzellikle salıvermektir…”103Bakara/2, 229.104


ra!men tek lafızla verilen üç talakın, me"ru olup olmaması hususunda görü" birli!i bu-lunmamaktadır. Tek lafızla verilen üç talakın üçünün de geçerli oldu!unu kabul eden ço-!unlu!un yanında105 bununla bir talak vaki olaca!ını söyleyenler,106 hatta bir talak dahimeydana gelmeyece!ini söyleyen hukukçular da bulunmaktadır.107

Bu "ekil bo"amayı bir talak sayanlar #bn Abbas’tan gelen "u hadisleri delil getirmektedirler:#bn Abbas’tan, #bn #shak tarikiyle gelen rivayete göre karısını bir mecliste üç talaklabo"amı" olan Rükâne ismli bir sahabî Hz. Peygamber’e gelerek durumunu arz etmi"ti.Hz. Peygamber’in, “nasıl bo!adın?” sorusuna: “üç talak ile” diye cevap verince, Hz. Pey-gamber’in, “bir mecliste mi?” diye sorusuna da “evet” demesi üzerine Hz. Peygamber,“bu bir (ric’î) talaktır, istersen karına geri dönebilirsin” demi" ve o da karısına geridönmü"tü.108

Yine #bn Abbas’tan gelen ba"ka bir rivayete göre ise, Hz. Peygamber ve Hz. Ebubekirdevirleri ile Hz. Ömer’in hilafetinin ilk yıllarında bir lafızla verilen üç talak bir sayılırken,bunun yaygınla"tı!ını gören Hz. Ömer, bunu üç talak olarak kabul etmi"tir.109

Özetle, Hz. Peygamber ve Hz. Ebubekir devirlerindeki titiz gidi"atın aksine, Hz.Ömer devrinde talak i"i hafife alınmaya ba"lanm" ve nassların öngördü!ü "ekle muhalifoldu!u için, bid’î olarak kabul edilen bir lafızda verilen üç talak "ekli halk arasında fazlacayaygınla"mı"tı. Hz. Ömer, Allah’ın çizmi" oldu!u hududu çi!neyerek, bu "ekilde birlafızda üç talak veren kimselerin vermi" oldu!u bu tala!ı üç talak olarak kabul etmeksureti ile onları bir çe"it cezalandırmak istemi"tir.110

Kamu gücünü elinde bulunduran devlet ba"kanı bu uygulamasıyla, o günün "artlarındabazı kötülükleri engellemek ve aile müessesesi gibi önemli bir meselede laubalili!iengellemek istemi"tir. Bunun engellemenin yolunu ise, onları yaptıkları fiilin cinsindencezalandırmada bulmu"tur.

Daha önceki bazı meselelerde de görüldü!ü gibi, Hz. Ömer, burada hilafet yetkisinikullanarak, yeni bir yasa koymu"tur. Hz. Ömer’in bu meseledeki hareket tarzı, bir nevido!rudan kanun vazetme "eklinde bir yasama faaliyetidir.

2.6. !çki Cezasının Tespiti#çkinin haramlı!ı nasslarla sabittir. Mâide süresinin, “Ey iman edenler! "arap, kumar,

(tapmaya mahsus) dikili ta!lar, fal okları ancak !eytanın ameli birer pisliktir. Bunlardankaçının ki iflah olasınız”111 mealindeki ayeti ile "arabın "eytan i"i bir pislik oldu!ubildirildikten sonra ondan kaçınılması emredilmektedir.____________________________________________________________________________________

Bkz. #bn Rü"d, a.g.e., II, 64-65; #bn Kudâme, a.g.e., VIII, 243; Kurtubî, a.g.e., III, 129; #bnü’l-Hümâm a.g.e., III, 469;105‘Aynî, Bedrüddîn Ebû Muhammed Mahmûd, ‘Umdetü’l-Kârî "erhu Sahîhi’l-Buhârî, Beyrut, ts., XX, 233..Bkz. Kurtubî, a.g.e., III, 129, 132; ‘Aynî, a.g.e., XX, 233; #bn Kayyim, #‘lâmü’l-müvakki‘în, III, 34 vd.; Miras, Kamil,106Tecrîd-i Sarih Tercemesi, XI, 349. Bu hususta geni" bilgi için bkz. Acar, H. #brahim, #slâm hukukunda Evlili$in Sona Ermesi, Erzurum 2000, s. 99 vd.107Ahmed b. Hanbel, Müsned, Mısır, ts., I, 265; Beyhakî, a.g.e., VII, 339.108Abdürrezzâk, a.g.e., VI, 391; Müslim, Talâk, 15; Ebû Dâvûd, Talâk, 10; Beyhakî, a.g.e., VII, 336; VI, 258-259.109#bn Kayyim, #‘lâmü’l-müvakki‘în, III, 35 vd.; Biltâcî, a.g.e., s. 307 vd.110Mâide 5/90.111


Hz. Peygamber’den de !arabın haram oldu"una dair çe!itli hadisler rivayet olunmu!tur.Bu hadislerden birinde Resûlüllah , “Allah teâlâ !araba, içenine, hizmet edenine (servisyapanına), satıcısına, (satın alıcısına), sıkıcısına, imalatçısına, ta!ıyanına, ta!ıttıranınalanet eylesin”112 buyururken; di"er bir hadiste, “Azıyla ço"uyla !arap bizzat (kendisi);her bir içecekten de sarho!luk veren miktar haram kılınmı!tır”113 buyrulmaktadır.

Bu delillerden hareketle Kur’an ve Sünnet ile yasaklanmı! olan !arabın haramlı"ıhususunda icma’ın varlı"ı kabul olunmakla114 birlikte bunu içene verilecek cezanınmiktarı hakkındaki görü!ler farklılık arzetmektedir.115 Bu konuyla ilgili olarak çe!itli!ekillerde rivayet olunan hadislerden Hz. Peygamber’in içki içenlere uyguladı"ı cezalarınhem keyfiyet hem de miktar açısından farklılık arzetti"i görülmektedir. Bu rivayetlerdenbirkaçını ele alarak konuyu de"erlendirmek istiyoruz.

Konuyla ilgili olarak, Müslim, Enes’ten !öyle bir hadis rivayet etmektedir: “Hz.Peygamber’e !arap içmi! birisi getirildi. Ona iki hurma dalıyla kırk kadar sopa attı.Ebubekir de bunu yaptı. Ömer (halife) olunca insanlarla isti!are etti. Abdurrahman b.Avf, ‘hadlerin en azı seksendir’ dedi. Ömer de bunu emretti”.116 Muvatta’da yer alanrivayet ise !öyledir: “Ömer !arap içen erke"in durumu hakkında isti!arede bulundu.Ali b. EbiTalib, ‘seksen sopa vurmanı uygun görüyoruz; çünkü o, içince sarho! olur,sarho! olunca hezeyanda bulunur. Hezeyanda bulununca da iftira eder. #ftiradabulunana seksen sopa gerekir’ dedi”.117

Ba!ka bir rivayete göre Saib b. Yezid !öyle demektedir: “Biz, Resûlüllah zamanında,Ebubekir’in hilafeti döneminde ve Ömer’in hilafetinin ba!larında içki içeni getirir, el-lerimizle, ayakkabılarımızla ve elbiselerimizle cezayı uygulardık. Hz. Ömer, hilafetininsonlarına kadar kırk sopa attı. (#nsanlar içki ile ilgili yasa"a riayet etmeyerek) serke!liketmek suretiyle emr-i ilahîden ayrılınca seksen sopa attı”.118

Ba!ka bir rivayette de Hz. Peygamber’e Huneyn’deyken içki içen bir ki!i getirildi"inde,Resûlüllah adamın yüzüne toprak saçtıktan sonra ashabına vurmalarını emretti"i, onlarında Resûlüllah durduruncaya kadar, nalınlarıyla ve ellerinde olan !eylerle vurdukları nak-ledilmi!tir.119 Bu rivayetin devamında ise, Resûlüllah vefat ettikten sonra Hz. Ebubekir’inkırk celde; Hz. Ömer’in de hilafetinin ilk dönemlerinde kırk celde vurduktan sonrahilafetinin sonlarına do"ru seksen celde vurdu"u; Hz. Osman’ın ise her iki haddi de(seksen ve kırk) uyguladı"ı bildirilmektedir.120

____________________________________________________________________________________

Ebû Dâvûd, E!ribe, 2.112Nesâî, E!ribe, 48. #arabın veya di"er içeceklerin haram olmasıyla ilgili hadisler için bkz. Müslim, E!ribe, 73; Ebû Dâvûd,113E!ribe, 3; Nesâî, E!ribe, 25; $bn Mâce, E!ribe, 10; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 98.Mer"inani, Burhanuddin Ebu’l-Hasan AliI, el-Hidaye $erhu Bidayeti’l-Mübtedi, (I-IV), $st., ts., IV, 109; Mevsılî, Abdullah114b. Mahmud, el-#htiyar li Ta’lili’l-Muhtar, (I-V), $st,, 1980, IV, 99.Mer"inani, a.g.e., II, 111; $bn Rü!d, a.g.e., II, 513; Mevsıli, a.g.e, IV, 97.115Müslim, Hudûd, 35. Bu hadisin Enes b. Mâlik’ten yapılan ba!ka bir rivayeti için bkz. Müslim, Hudûd, 36. Benzer bir116rivayet için bkz. Ebû Dâvûd, Hudûd, 36.Mâlik b. Enes, a.g.e., E!ribe, 1. Benzer bir rivayet için bkz. Ebû Dâvûd, Hudûd 37. 117Buhârî, Hudûd, 4. Benzer bir rivayet için bkz. Ebû Dâvûd, Hudûd, 37. 118Ebû Dâvûd, Hudûd, 37.119Ebû Dâvûd, Hudûd, 37.120


Hz. Ali’nin de Hz. Osman zamanında, onun emriyle bir içki haddini uygulamasıesnasında celde sayısı kırka ula!ınca, “Yeter! Zannediyorum; Hz. Peygamber kırk sopaattı. Ebubekir de kırk celde vurdu. Ömer de seksen celde vurmu!tur ki, bunların herbirisi sünnettir. Bunlardan kırk olanı bana daha uygun gelmektedir” dedi"i rivayetolunmaktadır.121

Buraya kadar nakledilen rivayetler incelendi"inde, !arap içen kimseye verilmi! Hz.Peygamber’e nispet edilen bir ceza bulundu"u görülmekle beraber bu cezanın miktarıhususunda bir netlik yoktur. Zira rivayetlerin ço"unlu"unda kırk sayısı belirtilirken birkısmında miktar belirtilmemektedir. Yine bu rivayetlerde seksen celdenin, Hz. Ömer dö-neminde tespit edilmi! bir ceza oldu"u yer almaktadır.

Bu rivayetlerden hareketle denilebilir ki, Hz. Peygamber zamanında, içki içene cezaverilmekle birlikte, bu ceza her zaman aynı miktarda uygulanmamı!tır. Yine Hz.Peygamber zamanında uygulanan cezanın miktarını belirten rivayetlerden hareketle dedenilebilir ki, Hz. Ömer, bu cezanın miktarını artırarak yeni bir miktar belirlemi! ve onuuygulamı!tır.

Sonuç

Dört halife döneminde, dönemin özelli"inden kaynaklanan sebeplerle hukukîçalı!malarla yasama faaliyeti iç içe yürümü!tür. Zira Hulefa-i ra!idinin hemen hepsi,müctehid olmaları hasebiyle fıkhın geli!mesine aktif olarak katkı sa"ladıkları gibi,dönemleri itibarıyla yasamanın da ba!ı oldukları için yasama faaliyetinde de birinciderecede aktif rol oynamı!lardır.

Dört halife döneminde yasamanın organik kayna"ı, yürütme erkini elinde bulunduranve zaman zaman !ura heyetini de devreye sokan halifedir. Dolayısıyla halife ve !uraheyeti, do"rudan yasama faaliyetinde bulunarak, #slâm hukukunun genel ilkelerido"rultusunda birçok di¬nî, hukukî ve siyasî problemi çözmü!tür.

Halife ve !ura heyetinin yanında bir de, hukukun olu!masını sa"layarak, yasamayadolaylı katkı sa"layan ba!ta icma olmak üzere çe!itli ictihadî faaliyetler bulunmaktadır.

Devlet ba!kanının, hukuki hayata ili!kin konularda insanların maslahatına uygunluk,kolaylık, uygulamada birli"i sa"lamak gibi gerekçelerle, mevcut ictihadî görü!lerdenbirini tercih ederek o do"rultuda hareket edilmesini istemesi kanunla!tırma anlamındabir yasama faaliyeti olup, #slâm tarihinde yasama yetkisini kullanan halifelerin en çokba!vurdukları yöntem budur. Hz. Ömer’in, dedenin mirastaki payı hususundaki uygulamasıböyle bir yasamaya örnek te!kil eder. $öyle ki, Hz. Ömer’in, dedenin mirastaki payı

____________________________________________________________________________________

Özü itibarıyla aynı olan bu hadisin ba!ka bir rivayeti için Bkz. Ebû Dâvûd, Hudûd, 36.121


hususunda daha önce sahip oldu!u kanaati, di!er sahabilerin kanaati gibi bir içtihattır,bir hukuk normudur. Ancak Hz. Ali ve Hz. Zeyd’in, daha önce bir içtihat konumundaolan görü"lerini geçerli kılıp yürürlü!e koyması ise kanunla"tırma anlamında bir yasamafaaliyetidir.

Devlet ba"kanının yaptı!ı yasama faaliyeti bazen de do!rudan kanun vazetme "eklindeolabilir. Hz. Ömer’in, içki içene verilen cezanın miktarını artırarak, bu cezayı yeniden be-lirlemesini ve aynı anda/tek lafızla verilen üç talakı geçerli saymasını bu "ekil yasamayaörnek verebiliriz. Hz. Ömer’in bu iki meseledeki hareket tarzı, bir nevi do!rudan kanunvazetme "eklinde bir yasama faaliyetidir.

Ayrıca devlet ba"kanı, caiz olan bazı i"lem ve akitleri, büyük bir maslahat gere!ikanunen yasaklayabilir. Hz. Ömer’in, müellefe-i kulûba zekâttan verilen payı kesmesi,ehl-i kitap kadınlarla evlenmeyi ve hacc-ı temettu’u yasaklaması gibi uygulamaları devletba"kanının, cevaz alanındaki bazı mübahları askıya alıp bir müddet uygulamalarınıdurdurma "eklindeki yapmı" oldu!u yasama faaliyetidir.

Kaynakça

Abdurrezzak, Musannaf (n"r. Habîbu’r-Rahmân el-A’zâmî), Beyrut, 1043.

Acar, H. #brahim, !slâm Hukukunda Evlili"in Sona Ermesi, Erzurum 2000.

Ahmed b. Hanbel, Müsned, Mısır, ts.

Ali Haydar, Hoca Emin Efendizade, Dürerü’l- Hükkâm #erhu Mecelleti’l-Ahkâm,#stanbul 1330.

‘Âliye, Semîr, Nazariyyetü’d-Devle ve Âdabuhâ fi’l-!slâm, Beyrut 1408/1997.

Apaydın, H. Yunus, “#ctihad”, D!A, XXI.

_____, “Siyasal Hayat”, !lmihal, II, 292.

Atar, Fahrettin, !slâm Adliye Te$kilatı, 3. bs., Ankara 1991.

Aydın, M. Akif, “Anayasa”, D!A, #stanbul 1991, III, 159.

_____, Türk Hukuk Tarihi, 3. bs., #stanbul 1999.

Bardako!lu, Ali, “Delil”, D!A, IX, #stanbul 1994.

_____, “Teorik Açıdan #slâm ve Demokrasi: Yasama”, !slâm ve Demokrasi KutluDo"um Sempozyumu-1988, 2. bs., Ankara 1999.


Barkan, Ömer Lütfi, “Kanunname”, !A, VI, 1986-1993.

Ba!gil, Ali Fuat, Esas Te"kilat Hukuku I (Türkiye’nin Siyasi Rejimi ve Prensipleri),"stanbul 1960.

Biltâcî, Muhammed, Menhecü Ömer ibni’l-Hattâb fi’t-Te"rî‘, Kahire 1390/1970.

Buhârî, Muhammed b. "smâîl, Sahîh (n!r. Mustafâ el-Bu#â), Beyrut 1987.Ça#ıl, Orhan Münir, “Felsefenin I!ı#ında Hürriyet, Adalet, Hukuk Devleti ve Hukuk

Kültürü”, !ÜHFM, c. XXVI, sa.1-4, ("stanbul 1961).

Demir, Bayram, !slam Ceza Hukukunda Kanunilik !lkesi (Basılmamı! Doktora Tezi),Erzurum 2001.

Dönmez, "brahim Kâfi, “"cmâ”, D!A, XXI, 428.

Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-E!‘as, Sünen (n!r. Muhyiddîn Abdulhumeyd), Beyrut, ts.

Ebû Ubeyd, , Kâsım b. Sellâm, Kitâbü’l-Emvâl, 2. bs., yy., 1395/1975.

Fâsî, ‘Allâl, Makâsıdu’"-#erîati’l-!slâmiyye ve Mekarimuha, yy., 1993.

Fethî Abdülkerîm, ed-Devletü ve’s-Siyâsetü fi’l-Fıkhi’l-!slâmî, Kahire 1404/1984.

Gökmeno#lu, Hüseyin Tekin, !slâm’da Siyasi Bir Katılım Vasıtası Olarak #ûrâ, Konya1997.

Gören, Zafer, Anayasa Hukukuna Giri", 1. bs., "zmir 1997.

Gözübenli, Be!ir, “Ebû Hanîfe’nin "çtihat Sistemati#inde Norm Grupları”, !mâm-ıÂzam Ebû Hanîfe ve Dü"ünce Sistemi, Bursa 2003.

Güriz, Adnan, Hukuk Ba"langıcı, 5. bs., Ankara 1996.

Hadduri, Macid, !slâm Hukukunda Sava" ve Barı", çev. Fethi Gedikli, "stanbul, 1999.

Hallâf Abdülvehhâb, !slâm Te"rii Tarihi, trc. Talat, Koçyi#it, Ankara, 1970.

_____, Hulâsatü Târîhi’t-Te"rî‘i’l-!slâmî, Mısır 1376/1956, (‘"lmü Usûli’l-Fıkh, "stanbul1984 ile birlikte).

_____, es-Siyâsetü’"-#er‘iyyetü ev Nizâmü’d-Devleti’l-!slâmiyyeti fi’"-#üûni’d-Düstûriyyetive’l-Hâriciyyeti ve’l-Mâliyyeti, Beyrut 1407/1987.

_____, “es-Sülutâtü’s-Selâs fi’l-"slâm”, Mecelletü’l-Kânûn ve’l-!ktisâd, yıl: 6 (1936), II,440-441.

Hamidullah, M., !slâm Peygamberi, (çev. Salih Tu#), "stanbul 1993.


_____, “Hristiyanlıkta ve !slâmda Anayasa”, !slâm Anayasa Hukuku, !stanbul 1998.

_____, “Hz. Peygamber ve Hulefâ-i Râ"idîn Döneminde !slam Devlet Ba"kanı” (çev.Abdülaziz Hatip), !slâm Anayasa Hukuku, !stanbul 1998.

_____, “!slâm Anayasa Hukuku (Anayasa Tarihi-Abbasîler)” (çev. Vecdi Akyüz), !slâmAnayasa Hukuku, !stanbul 1998.

_____, “!slâm’da Anayasa” (çev. Hamza Aktan), !slâm Anayasa Hukuku, !stanbul1998.

_____, el-Vesâ’iku's-siyâsiyye, Beyrut 1405/1985.

!bnü’l-Hümâm, Kemalüddin Muhammed b. Abdilvahid, Fethü’l-Kadir, I-X, 2. bs.,Beyrut ts.

!bn Kayyim el-Cevziyye, #emsüddîn Ebû ‘Abdillâh Muhammed b. Ebî Bekr, et-Turu-ku’l-Hükmiyye fi’s-Siyâseti’"-#er‘iyye, Kahire 1961.

_____, !‘lâmü’l-müvakki‘în ‘an Rabbi’l-‘âlemîn, Beyrut 1973.

!bn Kudâme, Muvaffikuddîn Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed b. Mahmud, el-Mu$nî (e"-#erhu’l-Kebîr ile birlikte), Beyrut 1392/1972.

!bn Mâce, Muhammed b. Yezîd, Sünen, Thk. Muhammed Fuad Abdulbaki, Beyrut, ts.

!bn Rü"d, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî, Bidâyetü’l-Müctehid ve Nihâ-yetü’l-Muktesid, Kahire, ts.

!nalcık, Halil, “Kanun”, D!A, XXIV.

_____, “Örf ”, !A, IX, !stanbul, 1986-1993.

_____, “Kanun”, D!A, !stanbul 2001, XXIV, 323-324.

Karaman, Hayreddin, !slâm Hukukunda !ctihad, !stanbul 1996.

_____, Mukayeseli !slâm Hukuku, 3. bs., !stanbul 1991.

Kâsânî, Alaüddin, Bedâi‘u’s-Sanâi‘ fî Tertîbi’"-#erâi, I-V.

Koçak, Muhsin, !slâm Hukukunda Hükümlerin De$i"mesi Açısından Hz. Ömer’inBazı Uygulamaları, Samsun 1997.

_____, Hz. Ömer ve Fıkhı (Basılmamı" Doktora Tezi), !zmir 1987.

Karadâvî, Yûsuf, !slâm Hukuku-Evrensellik-Süreklilik (çev. Yusuf I"ıcık-Ahmet Yaman),!stanbul 1997.


Ko!um, Adnan, “!slam Hukukunda Siyaset-i "eri’yye Kavramı”, "slami Ara!tırmalarDergisi, c. XVI, sa. 3, yıl. 2003.

Kubalı, Hüseyin Nail, “Devlet Hukuk Nizamı ve Hükümet Edenlerle Hükümete TabiOlanların Bu Nizam "çindeki Vaziyetleri”, Tahir Taner’e Arma#an, "stanbul 1956.

Kura!î, Abdülkâfî, Evveliyyâtü’l-Fârûk fi’l-Kadâ ve’-!dâre I-II, 1.bs., Beyrut 1410/1990

Kura!î, Abdülkâfî, Evveliyyatü’l-Fârûk’s-Siyasiyye, 1.bs. Beyrut 1410/1990.

M. Yusuf Musa, Fıkh-i !slâm Tarihi (çev. Ahmed Meylânî), "stanbul 1973.

Mahmasânî, Subhî, Felsefetü’t-Te$rî‘ fi’l-!slâm, Beyrut 1980.

Malik b. Enes, el-Muvatta (n!r. M. Fuad Abdulbaki), Mısır, ts.Mansurizade Said, “Cevazın #eri Ahkâmdan Olmadı$ına Dair”, sad. Ali Bardako$lu,

Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sa. 1 (Kayseri 1987), s. 81-89.

Mer$inani, Burhanuddin Ebu’l-Hasan AliI, el-Hidaye "erhu Bidayeti’l-Mübtedi, I-IV,"st., ts.

Mevsılî, Abdullah b. Mahmud, el-!htiyar li Ta’lili’l-Muhtar, (I-V), "st., 1980.

Miras, Kamil, Sahih-i Buharî Muhtasarı Tecrîd-i Sarih Tercemesi, 7. bs., Ankara 1983.

Muhammed Esed, Minhâcü’l-!slâm fi’l-Hükm, 3. bs., Beyrut 1967.

Mütevellî, Abdülhamîd, Mebâdiü Nizâmi’l-Hükm fi’l-!slâm ma‘a’l-Mukârene bi’d-Düs-tûriyyeti’l-Hâdise, "skenderiye, ts.

Nebhân, Muhammed Fârûk, Nizâmü’l-Hükm fi’l-!slâm (!slâm Anayasa ve !dare Hu-kukunun Genel Esasları) (çev. Servet Arma$an), "stanbul 1980.

Nesâî, Ahmed b. #uayb, Sünen (n!r. Abdulfettâh Ebû Gudde), Halep 1986.

Özçelik, A. Selçuk, “"slâmda Devlet Müessesesinin "nki!afı”, !ÜHFM, c. XX, sa. 1-4("stanbul 1955).

Rayyis, M. Ziyâuddîn, !slâm’da Siyasi Dü$ünce Tarihi (çev. "brahim Sarmı!), 2. bs.,"stanbul 1995.

Rüvey‘î, "bn Râcih er-Ruhaylî, Fıkhu ‘Ömer ibni’l-Hattâb, Beyrut 1403.

Said Ramazan, !slam Hukuku (çev. Bayram Can), yy., 1988.

Sarıca, Ragıp, Türkiye’de !cra Uzvunun Tanzim Salahiyeti, "stanbul 1943.


Sava Pa!a, !slâm Hukuku Nazariyâtı Hakkında Bir Etüd (çev. Baha Arıkan), Ankara,1955.

Senhurî, Abdürrezzak, Fıkhu’1-hilafe ve tetavvüruha, Kahire 1989.

Serahsî, "emsüddîn Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl, el-Mebsût, Mısır 1324-1331.

Seyit Bey, Usûl-i Fıkıh (Medhal), #stanbul 1333/1917.

"elebî, Muhammed Mustafâ, Ta‘lîlü’l-Ahkâm, Beyrut, 1988.

Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr, Câmi‘u’l-Beyân fî Te’vîli’l-Kur’ân, Beyrut1412/1992.

Türcan, Talip, Devletin Egemenlik Unsuru ve Egemenlikten Kaynaklanan Yetkileri,Ankara 2001.

Udeh, Abdülkadir, !slâm ve Siyasî Durumumuz (çev. Be!ir Eryarsoy), 5. bs., #stanbul1995.

Velidedeo$lu, Hıfzı Veldet, “Kanunla!tırma Hareketleri ve Tanzimat”, Tanzimat,#stanbul 1999.

Vural, Muammer, "Pozitif Hukuk ile #slam Hukuku Arasında Men!e ve Organik KaynakAçısından Bir Mukayese", Ekev Akademi Dergisi, yıl: 15, sayı: 48, (Yaz), Erzurum2011.

_____, "Yasama Kavramı ve Yetkisi Açısından Pozitif Hukuk ile #slam Hukuku ArasındaBir Mukayese”, Atatürk Üniversitesi !lahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 36, Erzurum,2011.

_____, !slam Hukuk Dü"üncesinde Yasama Yetkisi (Hz. Ömer Dönemi), (Basılmamı!Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2005.

Zehebî, Muhammed b. Ahmed, Tezkiretü’l-Huffâz, Beyrut, ts.

Zerka, Mustafa Ahmed, el-Fıkhü’l-!slâmi Fi Sevbihi’l-Cedid el-Medhalü’l-Fıkhiyyü’l-A’m, I-III, Dıma!k 1387/1968.

Zevkliler, Aydın, Medeni Hukuk (Giri" ve Ba"langıç Hükümleri, Ki"iler Hukuku, AileHukuku), Ankara 1992.

Zeydân, Abdülkerîm, el-Medhal li Dirâseti’"-#erî‘ati’l-!slâmiyye, Ba$dat 1388/1969.

dört halife döneminde yasama faaliyetinin İşleyişi...

Documents