Drogadonikąd.Relacjazwizytymonitoringowejnabiałorusko-polskim

przejściugranicznymBrześć-Terespol

Autorzy:MartaGórczyńskaiMartaSzczepanik

Zdjęcienaokładce:dworzeckolejowywBrześciunaBiałorusi

SzczególnepodziękowaniazawsparciepodczaswizytyautorekniniejszegoopracowanianaBiałorusinależąsięnaszymbiałoruskimpartnerom:

RomanowiKisliakowiorazorganizacjiHumanConstanta.

Październik2016,Warszawa

1

SPISTREŚCI:

Informacjewstępne…………………………………………………………………………………………………….2

SytuacjaprzebywającychwBrześciucudzoziemców………………………………………….………...2Monitoringdostępudopostępowaniaoudzielenieochronymiędzynarodowej………….….4Informacjezwywiadówzcudzoziemcami……………………………………………………………………9Wnioski………………………………………………………………………………………………………………….…13

2

I.INFORMACJEWSTĘPNEWdniach2–5października2016r.zramieniaHelsińskiejFundacjiPrawCzłowiekaodbyłyśmy wizytę monitoringową w celu zbadania sytuacji na białorusko-polskimprzejściu granicznym Brześć-Terespol. Nasz monitoring miał trzy zasadnicze cele:(1) poznanie ogólnej sytuacji przebywających w Brześciu cudzoziemcówdeklarujących chęć poszukiwania w Polsce ochrony międzynarodowej w zakresieskali zjawiska, rodzaju problemów oraz prowadzonych na miejscu działańpomocowych; (2) obserwację dostępu do procedury złożenia wniosku o objęcieochroną międzynarodową na przejściu granicznym w Terespolu;(3) przeprowadzenie wywiadów z cudzoziemcami przebywającymi w Brześciu natematdeklarowanychprzeznichprzyczynposzukiwaniaochronymiędzynarodowejorazichdoświadczeńwkontaktachzpolskąStrażąGraniczną.W ramach monitoringu prowadziłyśmy kilka równoległych działań, tj. obserwacjęuczestniczącą na dworcu kolejowym w Brześciu, rozmowy z przedstawicielamiorganizacji pomocowych (m.in. białoruskiej inicjatywy praw człowieka HumanConstanta oraz polskiej Fundacji Międzynarodowa Inicjatywa Humanitarna, dalej:FMIH), z niezależnymi białoruskimi prawnikami zajmującymi się ochroną prawczłowieka, a także z wolontariuszami udzielającymi pomocy uchodźcom. Ponadtojednorazowo towarzyszyłyśmy cudzoziemcompodczaspróby złożenianaprzejściugranicznym w Terespolu wniosku o ochronę międzynarodową, podróżując w tymcelupociągiemnaodcinkuBrześć-Terespol i stawiającsięwrazznimidoodprawypaszportowej. Oprócz tego, zebrałyśmy 16 wywiadów od cudzoziemcówprzebywającychwBrześciu, którzy od dłuższego czasu bezskutecznie starają się ozłożenie na polskim przejściu granicznym w Terespolu wniosku o objęcie ichochronąmiędzynarodową.Niniejsza relacja stanowi zapis naszych obserwacji prowadzonych na dworcukolejowym w Brześciu oraz informacji uzyskanych z wywiadów z cudzoziemcamiposzukującymi ochrony. Przedstawiony w niniejszej relacji opis przejazdupociągiem na trasie Brześć-Terespol i podjętej przez nas próby obserwacjirzeczywistego dostępu cudzoziemców do postępowania o udzielenie ochronymiędzynarodowej jest subiektywną relacją z jednostkowej wizyty na przejściugranicznym, która nie stanowi oceny całości postępowania funkcjonariuszy StrażyGranicznejzPlacówkiStrażyGranicznejwTerespoluwobecosóbdeklarującychchęćubieganiasięoochronęmiędzynarodową.II.SYTUACJAPRZEBYWAJĄCYCHWBRZEŚCIUCUDZOZIEMCÓWWedług szacunków przedstawicieli organizacji pracujących w Brześciu, a takżesamych cudzoziemców,w czasie prowadzonego przez nasmonitoringuwBrześciuprzebywało ok. 1500-2000 osób bezskutecznie próbujących złożyć na polskimprzejściugranicznymwTerespoluwniosekoobjęcie ichochronąmiędzynarodową.Pozaosobaminarodowościczeczeńskiej,którestanowiłyzdecydowanąwiększość,wgrupiecudzoziemcówbyli takżeobywateleFederacjiRosyjskiejnależącydo innychgrup etnicznych z Kaukazu Północnego (Inguszowie i Dagestańczycy), a także conajmniej jedna rodzina gruzińska i jedna tadżycka. Kilkoro z naszych rozmówcówpoinformowało nas, że liczba cudzoziemców poszukujących ochrony w strefie

3

przygranicznej w ostatnim czasie zmalała (doniesienia medialne z sierpniaiwrześnia br.wskazywały, żemogło tamprzebywaćwcześniej nawetdo3 tysięcyosób). Jako główny powód zmniejszenia się liczby cudzoziemców wymienianoprzede wszystkim „zamknięcie granicy”, tj. nieprzyjmowanie przez polską StrażGraniczną wniosków o udzielenie ochrony międzynarodowej i wydawaniecudzoziemcom decyzji o odmowie wjazdu na terytorium Polski, co mogło skłonićczęśćznichdopowrotudokrajupochodzenia,atakżespowodowaćwstrzymaniesięz decyzją o wyjeździe przez osoby pozostające w swoim kraju, które potencjalniemogłytakiwyjazdplanować.Z uzyskanych przez nas w toku monitoringu informacji wynika, że większośćcudzoziemców zamieszkuje w wynajętych mieszkaniach na terenie Brześcia,ponoszącopłatyzależnieodliczbydnipobytu(ok.15-20euro/doba),czyliznaczniewyższe,niżwprzypadkuwynajmudługoterminowego.Wzwiązkuzwyczerpaniemśrodków finansowych sześć rodzin (około 50 osób, w tym 30 dzieci) w trakcietrwanianaszegomonitoringuzamieszkiwałonatereniedworcakolejowego,śpiącw dworcowej poczekalni. Z informacji uzyskanych od cudzoziemców wynika, żesytuacja ta jest tolerowana przez białoruskie władze, przy zastrzeżeniu, że osobymieszkające na dworcu nie mogą leżeć na ławkach, tylko powinny zachowywaćpozycjęsiedzącą.Rozmówcy raczej nie skarżyli się na stosunek białoruskich władz czy służbporządkowych. Postawa tych służb została odebrana przez nas jako neutralna tzn.niezmuszanocudzoziemcówdoopuszczeniadworca,alerównieżniezapewnianoimżadnejpomocy.Ponadtooczywistymbyło,żesytuacjanadworcuwBrześciupodlegastałej obserwacji białoruskich służb. Białoruscy wolontariusze wspominali, żejeszczeprzednaszymprzyjazdembyli legitymowaniprzezbiałoruskąpolicję,którapytała ich o to, co robią na dworcu. Również jedna z nas zostaławylegitymowanai zapytana o powód obecności na dworcu przez pracownika białoruskiej służbycelnej. Po udzieleniu dokładnej i zgodnej z prawdą odpowiedzi, nie czyniono namprzeszkód w kontynuowaniu monitoringu. Z jednej z rozmów wynikało, że nadworcuznajdujesiępunktmedyczny,apracującywnimlekarzjestzniecierpliwionyobecnością uchodźców i często chorujących dzieci, ale nie odmawia im pomocy.Ponadto, podczas jednej z rozmów jaką z konieczności przeprowadziłyśmy wdworcowej restauracji, kierownik tegomiejsca zwróciłnamuwagę, żeniemożemytam rozmawiać, ponieważ obecność uchodźców „odstrasza innych gości”.Zastosowałyśmysiędotejprośby.Zgodnie zbiałoruskimi przepisamimigracyjnymi1, cudzoziemcy zobowiązani sądo rejestracji swojego pobytu na terenie Białorusi i dopełnienia wszelkichformalnościmigracyjnychwprzeciągu5dnioddniaprzyjazdudokraju.Zobowiązkutego zwolnieni są jednakże m.in. obywatele Federacji Rosyjskiej, którzy mogąprzebywaćnaterenieBiałorusi,bezkoniecznościrejestracji,przezokresdo90dni.Zprawa tego korzystali także nasi rozmówcy pochodzący z Republiki Czeczenii,jednakżeżadneznichnieprzebywałowBrześciupowyżejtegookresu,azatemniejestnamwiadomo,czypotymokresiecudzoziemcydecydująsięnapowrótdokraju,czypróbujązarejestrowaćswójpobytnaBiałorusi.

1InformacjazestronyMinisterstwaSprawWewnętrznychBiałorusi:http://mvd.gov.by/main.aspx?guid=3131.

4

Z konieczności pobieżna ocena potrzeb cudzoziemców, przede wszystkim tychmieszkającychnadworcu,orazświadczonejimpomocyskłanianasdostwierdzenia,że pod względem humanitarnym sytuacja jest trudna, ale nie dramatyczna.Wolontariusze są codziennie obecni na dworcu. Osobom, które przyjechały doBrześcia latem, bez zimowej odzieży, rozdystrybuowano ciepłą odzież i obuwie,zebrane w ramach zbiórki przez inicjatywę Human Constanta oraz przez FMIH.Pracownicytychorganizacjiprowadząnabieżącolistępotrzebipilnująbyjedzenieorazlekarstwabyłydystrybuowanewzgodziezpotrzebami.Należyjednakzwrócićuwagęnabudzącąszczególnyniepokójsytuacjędzieci.Dzieciwwiekuszkolnymniechodządoszkołyiniemajązapewnionegodostępudożadnejformyedukacji.Takistanrzeczytrwawprzypadkuniektórychdziecinawetodkilkumiesięcy,gdyżniektórerodzinydeklarowały, iżprzyjechałydoBrześciaw lipcubr.Dodatkowo, dzieci są świadkami niezwykle trudnej emocjonalnie sytuacji, w jakiejznaleźlisięichrodzice.Zkoniecznościuczestnicząwewszystkichpróbachprzejazduprzezgranicę,jakiepodejmująichopiekunowie,sąświadkamistresującychsytuacji,zdenerwowania i upokorzenia rodziców. Na dworcu jest codziennie obecnawolontariuszkazFMIHposiadającakwalifikacjedopracyzdziećmi,którejgłównymcelemjestanimowanieimczasu,adziękitemuumożliwieniechwilowegooderwaniaich uwagi od trudnej sytuacji. Jej pomoc umożliwia także rodzicom spokojnezałatwianie swoich spraw przez kilka godzin dziennie – w czasie, kiedy ich dzieciznajdująsiępodjejopieką.Cudzoziemcy przebywający w Brześciu mają zapewniony dostęp do pomocypsychologicznej, która jest świadczona w języku rosyjskim przezwykwalifikowanych psychologów z FMIH. Obecnie na miejscu przebywają dwiepsycholożki, które udzielają w miarę swoich możliwości pomocy psychologicznejpotrzebującym cudzoziemcom. Psycholożki diagnozują również przypadki ofiartorturorazzaburzeńpsychicznych, takich jakzespółstresupourazowego(PTSD),atakżewydającudzoziemcomskróconeopiniepsychologicznewceluprzedstawieniaichstosownymwładzompolskim.Znaszychobserwacjiwynika,żespołecznośćczeczeńskaokazujesobiewzajemniedużo wsparcia. Przykładowo, cudzoziemcy wspominali o zbiórkach pieniędzy dlaosób, którym skończyły się środki finansowe, czyli najczęściej tych, którzy są wBrześciu najdłużej i podjęli najwięcej prób przekroczenia granicy (cudzoziemcyużywają rosyjskiego słowa попытка na określenie takiej próby, tj. podróży doTerespola i z powrotem, której koszt wynosi 18 rubli białoruskich, tj. 8 euro dlajednejosoby).Osobynowoprzybyłeczęstowspierająfinansowotych,którzymajązasobąnajwięcejprób.Ponadto,cudzoziemcywspominalinamtakżeowsparciu,jakieotrzymują od swoich rodzin mieszkających w krajach Europy Zachodniej orazczłonkówdiasporyczeczeńskiejzNiemiec,AustriiiBelgii.III. MONITORING DOSTĘPU DO POSTĘPOWANIA O UDZIELENIE OCHRONYMIĘDZYNARODOWEJJednym z podjętych przez nas działań była obserwacja dostępu cudzoziemców domożliwościzłożeniawnioskuoochronęmiędzynarodowąnaprzejściugranicznymwTerespolu. Na tym etapie nie ujawniałyśmy swojej obecności, a funkcjonariusze

5

Placówki Straży Granicznej w Terespolu nie zostali poinformowani wcześniej onaszejwizycie.MiałotonaceluobserwacjęnaturalnegozachowaniafunkcjonariuszySG wobec cudzoziemców i motywowane było chęcią weryfikacji informacji osystemowych nieprawidłowościach w stosowaniu przez SG procedur określonychprawem, o których szerokiej skali przedstawiciele HFPC byli informowanitelefoniczne przez cudzoziemców w okresie co najmniej kilkunastu tygodnipoprzedzających wizytę monitorującą. W celu zapewnienia możliwości obecnościprzy samej czynności składania wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowejoraz,ewentualnie,proceduryoodmowiewjazdunaterytoriumPolski,poprosiłyśmydwie rodziny cudzoziemców o udzielenie nam pisemnych pełnomocnictw doreprezentowaniaichwpowyższychpostępowaniach.4 października o godzinie 8.45 wsiadłyśmy do pociągu wyruszającego z dworcacentralnego w Brześciu do Terespola w towarzystwie dwóch czeczeńskich rodzin,które udzieliły nam stosownych pełnomocnictw. Poprzedniego dnia poprosiłyśmynaszych mocodawców o zakup dodatkowych biletów dla nas i przekazałyśmy impieniądze.Chciałyśmytymsamymzapewnićsobiemożliwośćpodróżywtymsamymwagonie, którym podróżują osoby poszukujące ochrony. Słyszałyśmy bowiemwcześniej od cudzoziemców, że osobom z paszportem jednego z państw UE orazBiałorusinom zwykle sprzedawane są bilety do wagonów o numerach 1 i 2,natomiastuchodźcyotrzymująmiejscawostatnichwagonachpociągu.Po około 40-minutowej podróży i przybyciu na stację Terespol, zgodnie z tym, oczym nas uprzedzono, rozpoczęła się odprawa paszportowa przebiegająca kolejnowedług numerów wagonów, tzn. obejmująca w pierwszej kolejności pasażerów zdwóch pierwszych wagonów. Wraz z naszymi mocodawcami znalazłyśmy się nakońcu kolejki złożonej z osób poszukujących ochrony, które po zejściu z peronuoczekiwały w przejściu podziemnym na otwarcie dwóch par szklanych drzwiprowadzącychdoodprawypaszportowejoznaczonejnapisemAllPassports.Po kilkudziesięciuminutach, jedna z nas została zauważona przez funkcjonariuszaSGobserwującegokolejkęprzezprzeszklonąścianę.Poprzezotwartebocznedrzwinakazanojejopuszczeniekolejki.Miałotomiejscejeszczeprzeddojściemdopunktuodprawy paszportowej, a selekcja w tłumie została ewidentnie dokonana napodstawie wyglądu zewnętrznego, nie pasującego do reszty zgromadzonych wkorytarzu osób. Po jakimś czasie zauważono również drugą z nas i nakazanoopuszczeniekorytarzabocznymidrzwiami.Po oddzieleniu nas od grupy cudzoziemców, którzy przyjechali na polską granicęzłożyćwniosekoobjęcie ichochronąmiędzynarodową, zostałyśmywyprowadzonepoza budynek placówki, gdzie spotkał się z nami Kierownik Grupy do SprawCudzoziemców Placówki Straży Granicznej w Terespolu przy asyście kilku innychfunkcjonariuszy.PrzedstawiłyśmysięodrazujakopracowniczkiHelsińskiejFundacjiPraw Człowieka i pełnomocniczki dwóch rodzin cudzoziemców, proszącjednocześnie o wytłumaczenie, dlaczego nie zostałyśmy poddane kontrolipaszportowej wraz z innymi cudzoziemcami. Kierownik stwierdził, że w placówce„obowiązują takie procedury” oraz że „jako obywatelki polskie przechodzimyuproszczonąodprawę”.Niewskazałjednaknakonkretnepowodyuniemożliwiającenam przejście odprawy paszportowej w grupie cudzoziemców, powołując się wodpowiedzinawszystkienaszepytaniana„wewnętrzneproceduryplacówki”.

6

Wdalszej części rozmowyzKierownikiemwyraziłyśmy chęć złożeniana jego ręcedwóch wniosków o dopuszczenie nas do udziału w czynnościach związanych zprzyjęciem od naszych mocodawców wniosków o objęcie ich ochronąmiędzynarodową, a w przypadku nieprzyjęcia od nich takiego wniosku – odopuszczeniedoudziałuwpostępowaniuoodmowiewjazduna terytoriumPolski.Wniosek zawierał także prośbę o wskazanie na piśmie podstaw prawnychewentualnej odmowy. Początkowo Kierownik wzbraniał się przed przyjęciemwniosku, tłumacząc, żepismapowinnyzostaćzłożonewkancelariiplacówki,któraznajdujesiępodinnymadresem,natomiastplacówkanieposiadawłasnegostemplado potwierdzenia przyjęcia wniosków. W skutek naszego nalegania, zdecydowałostatecznie,żewnioskizostanąprzyjęte,ajedenzfunkcjonariuszySGpodstemplujekopiewnioskówwkancelariiiprzyniesiejenamzpowrotem.Nieumożliwiononamjednakpowrotudobudynku iobserwowaniakontrolipaszportowejorazprzebiegutzw. „pierwszego rozpytania”, czyli wstępnej rozmowy naszych mocodawców zfunkcjonariuszami SG, o istnieniu której wiedziałyśmy wcześniej od naszychrozmówców z Brześcia. Jednocześnie zostałyśmy zapewnione, że zostaniemydopuszczonedoudziałuwdalszychczynnościachzudziałemnaszychmocodawcówitelefoniczniepoinformowane,kiedymożemywrócićdoplacówki.PookołogodzinieKierownikprzekazałnamtelefonicznie informację,żeodrodzinymocodawcy jednej z nas zostanie przyjęty wniosek o udzielenie ochronymiędzynarodowej,natomiastrodzinamocodawcówdrugiejznasotrzymadecyzjeoodmowiewjazdunaterytoriumPolski.Wtymmomenciemusiałyśmysięrozdzielić,wzwiązkuztymponiższyopispodzielonyjestnadwieczęści:Opispostępowaniaoodmowiewjazdu–MartaSzczepanikWzwiązkuzotrzymanąodKierownikainformacją,żemoimmocodawcomzostaniewydanadecyzjaoodmowiewjazdunaterytoriumPolskiiwyrażeniemprzezemniechęci udziału w czynnościach podejmowanych przez SG w ramach tegopostępowania, zostałamzaprowadzonaprzezKierownikadobudynkuplacówki,domiejsca za punktem kontroli paszportowej,w którym zwykle odbywa się kontrolabagażu. Tam czekali moi mocodawcy i trwało podpisywanie przez nich decyzji oodmowiewjazdu. Zapytanomnie, czywnoszę o przekazaniemi tych decyzji, na coodpowiedziałam, że mogą one pozostać w posiadaniu moich mocodawców.Następnie poprosiłam Kierownika o przyjęcie ode mnie, w ramach trwającegopostępowania o odmowie wjazdu, pism w sprawie, w których moi mocodawcydeklarowali chęć złożenia wniosku o objęcie ich ochroną międzynarodową naterytoriumPolski.Kierownikponowniepowołałsięnatrudnościzwiązanezbrakiempieczątki na terenie placówki, ostatecznie jednak pisma przyjął, kwitując odbiórkorespondencji odręcznym podpisem z datą. Po zakończeniu tych czynnościopuściłamplacówkęiwrazzmoimimocodawcamiwsiadłamdopociągujadącegodoBrześcia.Opispostępowaniaoudzielenieochronymiędzynarodowej–MartaGórczyńskaPookołodwóchgodzinachoczekiwania,zadzwoniłdomniecudzoziemiecztelefonuStraży Granicznej informując mnie, że za chwilę odbędzie się przesłuchanie wramach rejestracji złożonego przez niego wniosku o objęcie ochroną

Naruszenieart.6ust.2DyrektywyProceduralnej(uniemożliwieniecudzoziemcomdostępudoproceduryuchodźczej)

7

międzynarodową na terytorium Polski, na którymmogę być obecna.W związku zpowyższym,wróciłamdoplacówkiSG.Przesłuchanieodbywałosięwwydzielonympomieszczeniu przy obecności cudzoziemca, jego żony i ich 2-letniego syna orazmnieifunkcjonariuszkiSGwypełniającejwniosek.Pookoło15-20minutach,żonazsynem opuścili pokój przesłuchań. Główne elementy wniosku zostały wypełnionejedynie przy obecności cudzoziemca-wnioskodawcy, funkcjonariuszki SG i mojej.Przyprzesłuchaniuniebyłobecny tłumacz,ponieważ funkcjonariuszkaznała językrosyjski,natomiastpoziomjejznajomościtegojęzykaoceniłabymjakopodstawowy.Funkcjonariuszka kilkukrotnie miała kłopot ze zrozumieniem specjalistycznegosłownictwaużytegoprzezcudzoziemca,np.dotyczącegotorturorazsportu.Opisującswoją historię cudzoziemiec przedstawił bardzo dokładny opis tortur, którychdoświadczyłw kraju, posługując się przy tym takimi słowami, jak „tok” (ros.ток,prądelektryczny)czy„szlang”(ros.шланг,wążogrodowylubstrażacki),natomiastfunkcjonariuszka, nie znając tych słów, zapisaław treści uzasadnienia ogólnikowo:„byłem bity”. Dopiero po zwróceniu przeze mnie uwagi na konieczność zapisaniadokładnej treści wyjaśnień cudzoziemca, wraz ze wskazaniem rodzaju doznanychtortur, idopytaniegooznaczenieużytychsłów,uzupełniłatreśćwniosku.Ponadto,zadając cudzoziemcowi pytania, funkcjonariuszka wtrącała niektóre słowa popolsku, przypuszczalnie nie znając ich rosyjskiego odpowiednika (np.wielokrotnieużyłapolskiegosłowa„walka”zamiastrosyjskiegoборьба),coutrudniałoswobodnąkomunikacjęmiędzynimi.W kilkumomentach funkcjonariuszka błędnie zinterpretowała słowa cudzoziemca,wnieprawidłowysposóbzapisującwtreściwnioskupodaneprzezniegoinformacje.Problememnaprzykładokazałosięwypełnienierubryki„zawód”:Funkcjonariuszka:Zawódwykonywany?Cudzoziemiec:Od20latzajmujesięsportem.2Funkcjonariuszka:Aletojestoficjalnapraca?Zarejestrowana(„зарегистрирована”)?Cudzoziemiec(zdezorientowany):Niewiemwjakimsensie,chybanie.Funkcjonariuszka:Tojazapiszę„bezrobotny”.Dopiero moja interwencja i dopytanie cudzoziemca, czy zajmuje się sportemzawodowo iotrzymujez tego tytułuwynagrodzenie,pozwoliłanaustalenie, że jestzawodowymsportowcem, któryutrzymuje się z uprawiania sportu i niemożna gookreślić mianem osoby bezrobotnej. W rezultacie, do rubryki dotyczącej zawoduzostaławpisanadyscyplinasportu,którącudzoziemieczawodowouprawiałwkrajupochodzenia.Moje ogólne wrażenie było takie, że funkcjonariuszka starała się w miarę szybkowypełnić z cudzoziemcem wniosek, tłumacząc kilka razy, że „to nie jest jedynarodzina,któradziśskładawniosek”iże„trzebawykonaćjeszczedużoczynności,comoże potrwać do wieczora”. Z tego względu, poprosiła cudzoziemca o skrótoweprzedstawienie przyczyn ubiegania się o udzielenie w Polsce ochronymiędzynarodowej. Po zwróceniu jej przeze mnie uwagi, że cudzoziemiec chciałbyopisaćdokładniewewnioskuwszystkieokoliczności,którezmusiłygodoucieczkizkraju, funkcjonariuszka stwierdziła, że „okazją do złożenia pełnych wyjaśnień natemat przyczyn ubiegania się o ochronę międzynarodową będzie przesłuchanieprowadzone na późniejszym etapie przez Szefa Urzędu do Spraw Cudzoziemców,

Naruszenieart.30ust.1pkt6ustawyoochronieorazart.12ust.1pktbDyrektywyProceduralnej(niezapewnieniepomocytłumacza)

2Wtymmiejscucudzoziemiecwskazałnakonkretnądyscyplinęsportową,jednakzewzględunachęćochronytożsamościcudzoziemca,wniniejszejrelacjiinformacjatazostałapominięta.

8

natomiastnatymetapiewystarczyopisanieswojejsytuacjiwkilkuzdaniach”.Kilkaminutzajęłomiwyjaśnieniefunkcjonariuszce,dlaczegoważnejest,abycudzoziemiecdokładnie opisał wszystkie fakty i okoliczności potwierdzające istnienieuzasadnionej obawy przed prześladowaniemw kraju pochodzenia.Wyjaśniłam, żeczęstym powodem zakwestionowania wiarygodności cudzoziemca przez organyadministracji jest tzw. „eskalacja zeznań”. W decyzjach o odmowie objęciacudzoziemca ochroną międzynarodową Szef Urzędu do Spraw Cudzoziemcówwskazuje wtedy, że złożenie jedynie ogólnikowych zeznań na granicy, a następnierozwinięcie ich dopiero na etapiewywiadu statusowegoprzed organem I instancjiświadczyć może o tym, że cudzoziemiec wymyślił swoją historię na potrzebypostępowania uchodźczego, np. dowiadując się w trakcie pobytu w Polsce, w jakisposóbnależyswojąhistorięprzedstawić,abyzwiększyćswojeszansenauzyskanieochrony. Z tego powodu, moim zdaniem, niezwykle istotne jest umożliwieniecudzoziemcowi przedstawienia pełnej historii już na etapie składania wnioskuuchodźczego.Funkcjonariuszkadosamegokońcaniebyłacodotegoprzekonana,aleostatecznie zgodziła się na zapisanie pełnej historii. Poprosiła cudzoziemca oopisanie przyczyn poszukiwania ochrony na terytorium Polski, natomiast niezapisałaodpowiedzi cudzoziemcaw treściwypełnianegowniosku, leczprzeszładodalszych pytań. Na moje pytanie dlaczego wyjaśnienia cudzoziemca nie zostałyzapisaneodpowiedziała,żezrobito„napóźniejszymetapie”.Dopieropowypełnieniupozostałych części wniosku, funkcjonariuszka wróciła do pytania o wskazaniegłównychprzyczynubieganiasięoochronęipoprosiłacudzoziemca,żebyjeszczerazowszystkimopowiedział,takabymogłatozapisać.Wartozaznaczyć,żetakisposóbwypełniania wniosku zupełnie niepotrzebnie zmusza wnioskodawcę dodwukrotnego przywoływania często traumatycznych wspomnień z krajupochodzenia,cowydajesięzupełnienieuzasadnione.Funkcjonariuszka zapisywała odpowiedzi cudzoziemca na formularzu wniosku oudzielenie ochrony międzynarodowej bardzo pobieżnie. Odniosłam wrażanie, żewynikało to zarówno z pośpiechu, jak i z istniejącej w pewnym stopniu barierykomunikacyjnej. Wielokrotnie zwracałam jej uwagę, że cudzoziemiec powiedziałwięcej albo zupełnie coś innego, niż zostało zapisane. Funkcjonariuszka w takichprzypadkach dopytywała cudzoziemca i dopisywała albo zmieniała wpisaną jużtreść.Pozapełnieniucałegopolaprzeznaczonegonawpisanietreściuzasadnieniawniosku,funkcjonariuszka postanowiła zakończyć tę część i przejść do kolejnych pytań.Dopiero na moją prośbę, aby umożliwić cudzoziemcowi przedstawienie swojejhistorii do końca, poprosiłamnie o dodatkową kartkę, na której spisała pozostałączęść historii opisanej przez cudzoziemca. Przy niektórych wątkach poruszanychprzez cudzoziemca, np. dotyczących poszukiwania przez niego ochrony u organówkrajowych, funkcjonariuszka zwracała mu uwagę, że „to wpiszemy w innej częściwniosku”. Dopiero moja interwencja powodowała, że wszystkie fakty wpisanezostałydotreściuzasadnienia.Niedokładność w zapisywaniu okoliczności przedstawianych przez cudzoziemcapojawiłasiętakżewinnymmomenciewywiadu,kiedycudzoziemiecodpowiadałnapytanie, czy podjął jakieś kroki celem uzyskania ochrony odwładz swojego kraju.Cudzoziemiecwskazał,żechciałzłożyćskargędoprokuraturynaswoichoprawców,natomiast urzędnik, do którego się zwrócił z taką prośbą nie przyjął jego skargi

9

albowiem sprawcą czynu była osoba blisko związana z Kadyrowem.W związku ztym, skarga nie została faktycznie zarejestrowana. Funkcjonariuszka upewniwszysię, że skarga nie została oficjalnie zarejestrowana, chciała pominąć ten fragmentzeznańcudzoziemcainiezapisywać,iżzgłaszałsięondoprokuratury.Pozwróceniuprzeze mnie uwagi, że jest to istotna część historii i powinna zostać zapisana,funkcjonariuszka upierała się, że przecież „skarga nie została formalnie złożona”.Dopieropomoichusilnychnaleganiach,dopisała ten fragment.Ponadto,na jednozpytań–o to, czy cudzoziemiecdoznałwprzeszłościprzemocyna tle seksualnym -funkcjonariuszka odpowiedziała samodzielnie i nie czekając na odpowiedźcudzoziemcastwierdziła,że„nie”.Niepokojącawydałamisiętakżepróbawstępnejocenywiarygodnościcudzoziemca,dokonanakilkukrotnieprzezfunkcjonariuszkę.Naprzykład:Cudzoziemiec:Myślę,żebylitoludzieRamzanaKadyrowa.(Funkcjonariuszkanienotuje)Ja:Proszęzapisać,żecudzoziemiecpodejrzewa,żebylitoludzieRamzanaKadyrowa.Funkcjonariuszka:Przecieżniemanatożadnychdowodów.(Funkcjonariuszkadalejnienotuje)Dopiero zwrócenie przezemnie uwagi na to, iż treścią uzasadnienia powinien byćzapis okoliczności przedstawionych przez cudzoziemca z oczywistychwzględówwsposóbsubiektywny,sprawiło,iżfunkcjonariuszkazanotowałato,oczympowiedziałcudzoziemiec.Funkcjonariuszka początkowo nie chciała także zanotować podanej przezcudzoziemca informacji o tym, że wielokrotnie wcześniej próbował złożyć naprzejściugranicznymwTerespoluwniosekoobjęciegoochronąmiędzynarodową,za każdym razem otrzymując odmowę wjazdu. Funkcjonariuszka stwierdziła, żecudzoziemiec„widocznieniedeklarowałchęciuzyskaniastatusuuchodźcy”ichciałapominąć ten fragment jego zeznań. Tymczasem zapisanie tego fragmentu zeznańcudzoziemca jest o tyle istotne, że wyjaśnia dlaczego cudzoziemiec nie złożyłwnioskuoobjęciegoochronąodrazupoucieczcezkrajupochodzenia,aledopieropo dwóch miesiącach. Okoliczność ta może rzutować na ocenę jego sprawy przezSzefaUrzędudoSprawCudzoziemców,cowynikabezpośrednioztreściart.42pkt4orazart.43pkt3ustawyoochronie.Dopieropozwróceniuprzezemnieuwaginaistotnośćpowyższej informacji, fragment ten został zapisany (naoddzielnej kartce,dołączonejdowniosku).Wtrakciewypełnianiawniosku,rozmowakilkukrotniezostałaprzerwana,ponieważfunkcjonariuszkaalbocudzoziemiecbyliwywoływanidoinnegopomieszczenia(np.cudzoziemiec został w międzyczasie zabrany na badanie lekarskie, afunkcjonariuszkapoproszonaprzez inną funkcjonariuszkę „na chwilkędodrugiegopokoju”). Poza tym, dwukrotnie do pokoju weszła inna osoba celemzabrania/przyniesienia dokumentów albo przekazania funkcjonariuszce jakichśinformacji.Namojąuwagę, iż taki trybprowadzeniarozmowyzcudzoziemcemniezapewnia odpowiedniego stopnia poufności i powoduje jego rozproszenie oraztrudnośćwspokojnymprzedstawieniuswojejhistorii,funkcjonariuszkastwierdziła,że taki tryb pracy wynika z konieczności, ponieważ w toku składania przezcudzoziemcawniosku o objęcie go ochronąmusi byćwykonanychwiele czynnościnaraz.Pozatym,danegodniawniosekskładałojeszczekilkainnychrodzin,azatem,

Naruszenieart.30ust.2ustawyoochronie(niezapewnienieodpowiedniegostopniapoufnościpodczasprzyjmowaniawniosku)

10

zdaniemfunkcjonariuszki,niemożliwebyłozorganizowaniepracyStrażyGranicznejwinnysposób.Odpowiedzi na niektóre pytania zostały cudzoziemcowi odczytane w miarę ichwypełniania, natomiast wniosek w całości nie został mu odczytany przedpodpisaniem.Cowięcej,wtrakciewypełnianiawniosku,jeszczeprzedwypełnieniemgłównej części dotyczącej uzasadnienia, cudzoziemiec został poproszony opodpisaniesiępodwnioskiem(str.18wniosku).Pozwróceniuprzezemnieuwagi,żew ten sposób cudzoziemiec podpisuje się „in blanco” pod dokumentem, który niezostał jeszcze uzupełniony, funkcjonariuszka stwierdziła, że „może innifunkcjonariusze robią inaczej, ale taka jest jej praktyka wypełniania wniosku”.Przekonywała jednocześnie, że podpis na str. 18 nie jest podpisem pod całościąwniosku,ajedyniepodjegoczęścią.Po wypełnieniu całości wniosku, działając jako pełnomocnik wnioskodawcy,poprosiłamodołączeniewformiezałącznikówdownioskuwszystkichdokumentów,którecudzoziemiecprzedstawiłnagranicydeklarującchęćubieganiasięoudzielenieochrony międzynarodowej, w tym m. in. opinii psychologicznej potwierdzającejdoświadczenie tortur w kraju pochodzenia. Funkcjonariuszka zapewniła, żewszystkiedokumentyzostanądołączone,natomiastniemożemiichokazaćiwpisaćprzymniewtreścizałączników,ponieważ„znajdująsięonewinnymmiejscu”i„napewno zostaną wraz z wnioskiem przekazane do Szefa Urzędu do SprawCudzoziemców”.Pomimo mojej prośby, odmówiono wydania cudzoziemcowi kserokopii wniosku,wskazując, że dysponentem wniosku jest Szef Urzędu do Spraw Cudzoziemcówi dopiero ten organ będzie mógł taką kopię cudzoziemcowi wydać. Kierownikodmówił mi także dostępu do akt sprawy, czyli wypełnionego wniosku wraz zzałącznikami, wskazując, iż dostęp do akt sprawy przysługuje pełnomocnikowidopiero na etapie postępowania przed SzefemUrzędu do Spraw Cudzoziemców, azatem to do tego organu powinnam się zwrócić z odpowiednim wnioskiem. Wrezultacie,odmówionomidostępudoaktsprawyisporządzeniafotokopiiwniosku.Nie miałam zatem możliwości upewnienia się, że wszystkie załączniki zostałyfaktyczniedownioskudołączone,atakżeżewrazzwnioskiemdoorganuIinstancjizostanie przesłana dodatkowa kartka, na której sporządzona została dalsza częśćuzasadnienia.IV.INFORMACJEZWYWIADÓWZCUDZOZIEMCAMI4.1.UwagimetodologiczneWywiady z cudzoziemcami przebywającymi w Brześciu prowadzone były 3 i 4października na terenie dworca kolejowego, w ustronnej części poczekalni lub wdworcowej restauracji. Ponadto, wywiad z jedną z rodzin przeprowadzono wmieszkaniu wynajmowanym przez cudzoziemców, ze względu na fakt, żecudzoziemiec poruszał się o kulach imiał problemy z samodzielnymdotarciemnadworzec.WjednymprzypadkurozmówcybyliklientamiHFPC,tzn.nawiązaliznamikontaktjeszczeprzednaszymprzyjazdemdoBrześcia,proszącopomocwtrudnejsytuacjina

Naruszenieart.26ust.4ustawyoochronie(odmowadołączeniawobecnościcudzoziemcazałącznikówdowniosku)Naruszenie art. 73 § 1Kodeksu postępowaniaadministracyjnego(odmowa dostępu doaktsprawy)

11

granicy; innarodzinazostaładonasskierowanaprzezpsychologówzFMIH,którzywcześniejdokonalidiagnozypsychologicznejjednegozczłonkówrodziny,wwynikuktórej stwierdzili, że jest on ofiarą tortur. Z kolejną rodziną zostałyśmyskontaktowane przez partnerów z organizacji Human Constanta, którzy uprzednioudzielali jejpomocy,m.in.przygotowującodwołanieoddecyzjioodmowiewjazdu.Pozostałych trzynaścioro rozmówców stanowiły osoby, które w dniach 3-4październikaprzebywałynadworcuwBrześciu,wiedziałyonaszejwizycieichciałyz nami porozmawiać. Należy przy tym zaznaczyć, że z powodu bardzo krótkiegoczasutrwaniawizyty,nieudałonamsięporozmawiaćzewszystkimiosobami,któretegooczekiwały.Sytuacjatabyłaprzedmiotemdużejfrustracjitychcudzoziemców,zktóryminiezdążyłyśmyporozmawiać.Osoby,zktórymirozmawiałyśmybyłyinformowaneocelunaszejwizyty,jakimbyłaprzedewszystkimocenasytuacji,anieświadczenieindywidualnejpomocyprawnej.Ze zrozumiałych względów większość rozmówców oczekiwała od nas równieżpomocy w rozwiązaniu swojej sytuacji. Wszystkie osoby były bardzo dokładnieinformowanie o zakresie możliwej pomocy, która ograniczała się zwykle doprzekazania wzoru odwołania od decyzji o odmowie wjazdu, które cudzoziemcymogliuzupełnićprzywsparciupozostającychnamiejscubiałoruskichprawników.Wywiady z cudzoziemcami trwały od 30minut do 1,5 h i odbywały sięw sposóbswobodny, bez określonego scenariusza, jednak starałyśmy się zawsze każdemu zrozmówców zadać kilka najważniejszych pytań. Należały do nich pytania oprzyczynęwyjazdu z krajupochodzenia,wcześniejszepróbyuzyskaniaochronyodwładzswojegokraju,doznanąprzemoc,czasspędzonywBrześciu, liczbępodjętychprób złożenia wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej oraz przebiegrozmów z funkcjonariuszami SG w punkcie odpraw. Rozmawiałyśmy z jedną lubdwiema osobami jednocześnie, jeżeli były rodziną i wyraziły życzenie wspólnejrozmowy.4.2.OgólnacharakterystykarozmówcówZewzględówbezpieczeństwaiabychronićtożsamośćnaszychrozmówców,poniżejpodajemyjedynieogólneinformacjeoichdoświadczeniachinajczęściejspotykanychproblemach.Większość naszych rozmówców stanowili Czeczeni. Oprócz tego trzy rodzinypochodziły z Inguszetii, a jedna z Gruzji. Rozmówcymieli od 19 do 46 lat. Byli tozarówno mężczyźni, jak i kobiety, w podobnej liczbie. Poza jednym przypadkiem,kiedynaszymrozmówcąbyłwdowiec,któryprzyjechałsamotnie,wszyscypozostalirozmówcyprzebywaliwBrześciuzrodziną:małżonkiemi/lubdziećmi(wliczbieodtrojga do ośmioroga). Kilkamłodych kobiet byłow zaawansowanej ciąży.W kilkuprzypadkach rodzina była wielopokoleniowa, tj. młodemu małżeństwu z dziećmitowarzyszyli starszy rodzic lub rodzice. Większość rozmówców przyjechała doBrześcia w sierpniu lub w lipcu br., co oznaczało, że ich pobyt na Białorusi trwałzazwyczajconajmniej2miesiące.Najdłużejprzybywającaturodzina,zktórąudałonamsięporozmawiać,przybyładoBrześciaokoło20lipca.

12

PrzyczynywyjazduzkrajupochodzeniaWszystkieosoby,zktórymirozmawiałyśmywskazywałynaprzymusowycharakterswojego wyjazdu, który spowodowany był obawami o życie i zdrowie własne lubczłonków rodziny. Tylko jeden rozmówca wspomniał o trudnej sytuacjiekonomicznej, jednak i wtedy była ona wynikiem doznanych prześladowań, któredoprowadziłydośmierciczłonkarodziny,którybyłjejgłównymżywicielem.Kilkororozmówców wspomniało, że ich sytuacja materialna jest lub była dość dobra, np.niedawnokupilidomlubprowadzilidochodoweinteresy,iżenieplanowaliwyjazduzkrajuzanimniespotkałyichprześladowania.Większość naszych rozmówców pochodzących z Czeczenii, ale także tychpochodzących z Inguszetii, twierdziło, że padli w przeszłości ofiarą prześladowańprzez struktury bezpieczeństwa reżimu Kadyrowa i w obawie przed kontynuacjąprześladowańopuściłykraj,częstowpośpiechuibezbagażyczyzapasuubrań,abynie budzić podejrzeń sąsiadów. Prześladowania miały często związek z udziałemmęskich członków rodziny w obydwu wojnach czeczeńskich i wznowieniem wostatnich latach przez aparat bezpieczeństwa śledztw w sprawach tych osób.Konieczność udokumentowania „rezultatów” przez funkcjonariuszy aparatubezpieczeństwa, nawet jeżeli dawni bojownicy opuścili Czeczenię lub nie mieliżadnego kontaktu z rodziną oraz powszechne stosowanie odpowiedzialnościzbiorowej prowadziło do nękania członków rodzin. Do innych przyczynprześladowańnależałaprzypadkowastycznośćzosobami,któreznalazłysięwtzw.„spisie” (ros. учёт, lista osób podejrzanych przez reżim o przestępstwa, główniezwiązki z bojownikami), lub które wyjechały walczyć do Syrii. Prześladowanianajczęściej przybierały postać nocnych wizyt umundurowanych i zamaskowanychosób w domach cudzoziemców, przeszukiwań, gróźb utraty życia i zdrowia orazprzemocy seksualnej, porwań z domu, wymuszonych zaginięć (w czasie którychosobaznikałanaokresodkilkudokilkunastudni,apotemodnajdywałasięciężkopobita), pobić oraz tortur stosowanych w celu uzyskania informacji orazwymuszeniaprzyznaniasiędowiny.Byłyrównieżprzypadkiucieczkiprzedzemstąrodową, tj. praktykowaną na Kaukazie Północnym formą wymierzaniasprawiedliwości członkom rodzin sprawcy danego czynu przez członków rodzinofiary. Zemsta rodowa w praktyce często bywa praktykowana przy udziale służbbezpieczeństwa, szczególnie jeżeli rodzina szukająca zemsty ma „swoich ludzi” waparaciereżimu.WcześniejszepróbyuzyskaniaochronyodwładzswojegokrajuCzęśćznaszychrozmówcówwskazywała,żeprzedopuszczeniemkrajupochodzeniapróbowaliszukaćochronyprzedprześladowaniaminapolicji,wprokuraturzelubnadrodzesądowej.Zazwyczajnieprzynosiłotojednakrezultatów,zewzględunasilneobsadzenie powyższych organów ludźmi Kadyrowa. W niektórych przypadkachpróby wniesienia skargi powodowały nasilenie prześladowań i zmuszenie dowycofania tych skarg.Wielu z naszych rozmówców podejmowałowcześniej próbywyjazdudo innych częściRosji, domiast położonychpozaKaukazem. Jednak takiedecyzje nie kończyły ich problemów, ponieważ służby kontynuowały nękaniepozostawionychw Czeczenii członków rodzin, a także, w niektórych przypadkach,dowiadywały się o nowym miejscu pobytu i kontynuowały prześladowania pozaterenem Czeczenii. Wiele osób, już po podjęciu decyzji o konieczności ucieczki z

13

Rosji, niewyjeżdżało od razu, ponieważmusiało oczekiwać nawydanie paszportu.Oczekiwanietomożnabyłoprzyspieszyćjedyniewysokąłapówką.DoznanaprzemocWiększośćrozmówcówtwierdziła,żedoznałafizycznejlubpsychicznejprzemocyconajmniejjednokrotnie.Byłytomiędzyinnyminastępująceformyprzemocy:pobiciazużyciem ciężkich przedmiotów, porwania, wymuszone zaginięcia, groźby śmiercii przemocy seksualnej. Kilkoro rozmówców doświadczyło tortur, m.in.kilkudniowego przetrzymywania w ciemnościach, podduszenia z użyciemplastikowej torby, rażenia prądem oraz podwieszania. Ofiarami przemocy padaliprzede wszystkim młodzi mężczyźni, także ci nieletni. Niektórzy cudzoziemcynalegali,żebypokazaćnamśladypodoznanychtorturach(byłytoprzedewszystkimbliznynaklatcepiersiowejikończynach).Zewzględunaniezapewniająceintymnościwarunki,wjakichodbywałysięwywiady,samenieprosiłyśmyotocudzoziemców.SkładaniewnioskuoudzielenieochronymiędzynarodowejWszyscynasirozmówcypodjęliwielokrotne(od3do34)próbyzłożeniawnioskuoobjęcie ich ochroną międzynarodową na terytorium Polski w Placówce StrażyGranicznejwTerespolu.Wtrakcieprowadzonychprzeznasrozmów,wielunaszychrozmówców pokazywało nam pliki skasowanych biletów na przejazd pociągiemrelacji Brześć-Terespol-Brześć świadczących o podjętych przez nichwielokrotnychpróbachwjechaniadoPolski,atakżeplikdecyzjioodmowiewjazduwydawanychimprzez Straż Graniczną i/lub odcisków stempla w paszporcie poświadczającychodmowęwjazdudoPolski.Nanaszepytanieoto,jakipowódprzyjazdudeklarowalifunkcjonariuszomSGwszyscy rozmówcyodpowiadali, żeprosilio statusuchodźcy,używając rosyjskich słów: азуль, статусбеженца lub yбежище. Część z naszychrozmówców mówiła, że funkcjonariusze wysłuchiwali ich historii i wyjaśnieńdotyczących przyczyn ucieczki z kraju pochodzenia, ale ich prośby o ochronę były„ignorowane”. Większość cudzoziemców mówiła natomiast, że nawet nie miałamożliwościopowiedzeniao swojej sytuacjiwcałości,ponieważ funkcjonariusze imprzerywali,ponaglali izadawali innepytania.Cowięcej,osoby,którewrozmowieznamiprzyznały,żebyłyofiaramitortur,niemalwkażdymprzypadkutwierdziły,żeniepowiedziałyotymfunkcjonariuszomSGzewzględunawarunki,wjakichodbywasię tzw. „pierwsze rozpytanie” (według relacji cudzoziemców jest to wstępnarozmowaprzykontrolipaszportowej,napodstawiektórejfunkcjonariuszdecydujeoprzystąpieniu do przyjmowaniawniosku o objęcie ochronąmiędzynarodową bądźwydajedecyzjęoodmowiewjazdunaterytoriumPolski).PrzyrozpytaniutymStrażGraniczna nie zapewnia warunków poufności, albowiem podczas rozmowycudzoziemca z funkcjonariuszemdookoła są obecni inni cudzoziemcy. Tymczasem,według relacji niektórych naszych rozmówców, ujawnienie faktu doświadczeniatortur bądź innych form prześladowań osobom postronnym mogłoby narazićcudzoziemcówlubichrodzinynaśmiertelneniebezpieczeństwowCzeczenii.Wedługsłówjednegoznaszychrozmów„niktniewie,czywjedziedoPolski”,awprzypadkukonieczności ewentualnego powrotu do Czeczenii cudzoziemcy nie chcą ujawniaćinnym osobompowodu swojegowyjazdu z kraju.Wielu naszych rozmówcówbyłoponadto przekonanych o infiltracji społeczności cudzoziemców w Brześciu przezagentówreżimuKadyrowa.

14

Rozmówcy przytaczali nam przykłady pytań, jakie zadawane im były przezfunkcjonariuszy SG na granicyw czasiewspomnianego „rozpytania”: „Dlaczego niemacie wizy?”, „Dokąd jedziecie?”, „Dlaczego nie poprosicie o azyl w Brześciu?”, „Zczego chcecie żyć w Polsce?”. Jeden z cudzoziemców na pytanie SG „Dlaczegojedziecie do Polski?” odpowiedział, że dlatego, że jest to bezpieczny kraj, na cofunkcjonariuszestwierdzili,żewPolsceniemadlanichpracy.Funkcjonariuszemielipowtarzać to wielokrotnie. Niektórym osobom kazali pokazać ręce, żeby zobaczyćczy pracują lub pracowały fizycznie. Zadawanym pytaniom często towarzyszyłśmiech i złośliwe uwagi. Jeden z naszych rozmówcówwspomniał, że kiedymówiłfunkcjonariuszowi,żeuciekadoPolskiprzedludźmiKadyrowausłyszał„Czymyślisz,żeKadyrownieznajdziecięwPolsce?”.CudzoziemcypodejmowalinierazdramatycznepróbyskłonieniaSGdowysłuchaniaich próśb o złożeniewniosku o objęcie ochronąmiędzynarodową, dopisując słowaазуль, yбежище oraz беженец (ros. uchodźca) w miejscu przeznaczonym na ichpodpis na doręczanej im przez SG decyzji o odmowie wjazdu. Spotykało się to znegatywną reakcją funkcjonariuszy, zabieraniem, a nawet darciem dokumentui wydawaniem nowego dopiero, jak cudzoziemiec podpisał się swoim imienieminazwiskiem.Cudzoziemcy informowali nas, że funkcjonariusze SG codziennie „przepuszczają”,tj. umożliwiają złożenie wniosku o objęcie ochroną międzynarodową, tylko kilkarodzin stawiających się na granicy, jednak nikt z naszym rozmówców nie był wstanie powiedzieć, na jakiej podstawie wybierane są te rodziny. Cudzoziemcytwierdzilinaprzykład,żeniemana towpływu liczbawcześniejszychpróbwjazdu,ponieważczasemwpuszczanesąterodziny,któredopieroprzyjechałydoBrześcia,aczasem te, któremiały już za sobą kilkadziesiąt próbwjazdu. Jeden z rozmówcówsugerował, że „preferowane” są małżeństwa bez dzieci, a że najtrudniej mająwielodzietnie rodziny i samotni mężczyźni, ale obserwacje te nie znalazłypotwierdzenia u innych cudzoziemców. Większość cudzoziemców oceniała swojeszansenazłożeniewnioskujakozupełnielosoweinieprzewidywalne.WarunkioczekiwanianazłożeniewnioskuPodczas przekraczania w dniu 4 października białorusko-polskiej granicy wraz zcudzoziemcami, miałyśmy okazję obserwować warunki, w jakich odbywa sięodprawa paszportowa tych osób. Podczas około 1,5-godzinnego oczekiwania narozmowę z funkcjonariuszami SG, cudzoziemcom nie zostały zapewnione miejscasiedząceitymsamymzmuszenibylidooczekiwaniawpozycjistojącej.Dotyczyłototakże kobiet w zaawansowanej ciąży oraz osób starszych, niepełnosprawnychichorych,comogłopotencjalniezagrażaćichzdrowiu.Wedługrelacjicudzoziemców,miejscado siedzenianie są imzapewniane takżewkolejnympomieszczeniu, gdzieprowadzone jest tzw. „pierwsze rozpytanie”. Jedynie tego dnia, w którymprowadzonybyłprzeznasmonitoring,StrażGranicznawyjątkowozapewniłanatymetapiecudzoziemcomkrzesła.Podczasnaszejwizytyjednazcudzoziemekzasłabławpociąguizostaławyniesionaprzez innych cudzoziemców przez podziemny korytarz na teren placówki. Niemiałyśmy możliwości obserwowania, co się z nią stało, ale inni cudzoziemcypoinformowali nas później, że osobie tej udzielono pomocy medycznej. Ponadto

15

dowiedziałyśmysię,żecudzoziemkatajestosobąciężkoiprzewleklechorą,mieszkanadworcuwBrześciuinieporazpierwszyzasłabłanaprzejściugranicznym.V.WNIOSKIZrelacjicudzoziemcóworazpracownikówróżnychorganizacjipomagającychnacodzień cudzoziemcomprzebywającymwBrześciuwynika, żepomimodeklarowaniaprzezcudzoziemcównaprzejściugranicznymwTerespoluchęcizłożeniawnioskuoobjęcie ochroną międzynarodową, funkcjonariusze Straży Granicznej zdają sięignorować te deklaracje i odmawiać cudzoziemcom prawa wjazdu naterytorium Polski, uzasadniając to nieposiadaniem przez nich ważnej wizywjazdowej lub innego tytułudo zgodnego z prawempobytuna terytoriumPolski.Wniosektakiwynikapośredniotakżeznaszychobserwacji.Zdecydowanawiększośćcudzoziemców, którzy stawili się w dniu 4 października do odprawy granicznej,deklarowałanampodczaswspólnejjazdypociągiem,żezamierzazłożyćnapolskimprzejściugranicznymwniosekoudzielenieimochronymiędzynarodowej,apomimoto została odesłana pociągiem powrotnym do Brześcia. Wszyscy nasi rozmówcy,zarówno podczas rozmówprowadzonych przez nas na dworcuwBrześciu i jakwtrakcie jazdy pociągiem, twierdzili, iż powodem deklarowania przez nich chęcizłożenia wniosku o objęcie ochroną, są prześladowania, których padli ofiarami wkraju pochodzenia. Opisywane przez nich historie osobiste i okolicznościprześladowań spójne są z informacjami o sytuacji w Republice Czeczenii,przedstawianymi w dostępnych raportach organizacji pozarządowych (m.in.rosyjskiegoCentrumPrawCzłowiekaMemorial3)imiędzynarodowych(m.in.HumanRightsWatch4orazAmnesty International5),którepotwierdzająpogarszającąsięwtymrejoniesytuacjęprawczłowiekaiczęstostosowanąodpowiedzialnośćzbiorową,zwłaszcza wobec członków rodzin osób podejrzewanych o udział w podziemiuzbrojnym. Nikt z naszych rozmówców nie powoływał się na przyczyny wyjazdumogącewskazywaćnaekonomicznycharaktermigracji.Wszyscy nasi rozmówcy twierdzili, że stawiając się na przejściu granicznym wTerespolu, za każdym razem wyrażają wprost chęć ubiegania się w Polsce oudzielenie im ochrony międzynarodowej, co zgodnie z art. 28 ust. 2 pkt 2 lit. bustawyocudzoziemcachwykluczamożliwośćwydaniaimdecyzjioodmowiewjazduzpowodubrakuważnejwizy.Według ich relacji, któraniemogła zostaćprzeznaszweryfikowanazewzględunauniemożliwienienamprzezkierownictwoplacówkiwTerespolu dostępu do miejsca, w którym SG prowadzi pierwszą rozmowę zcudzoziemcami, funkcjonariusze zadają im pytania, które niekoniecznie majązwiązek z deklarowaną przez nich obawą przed prześladowaniami.Cudzoziemcy pytani są m.in. o ich sytuację zawodową w kraju pochodzenia, oczłonkówrodzinyw innychkrajachUE,ozamiarpodjęciapracywPolsce, itd.Takisposób prowadzenia rozmowy zdaje się zmierzać do wykazania, że powodemprzyjazdu cudzoziemca do Polski są główniemotywy ekonomiczne, niemające nicwspólnegozprześladowaniami.

3 Memorial Human Rights Centre, Counter-terrorism in the North Caucasus: a human rightsperspective2014–firsthalfof2016,2016,dostępnyna:http://goo.gl/22qvjk44HumanRightsWatch,LikeWalkingaMinefield,2016,dostępnyna:http://goo.gl/vWwoQW5 Amnesty International, Report on Russian Federation 2015/2016, dostępny na:http://goo.gl/XybCfa

16

W związku z powyższym należy ocenić, że postępowanie funkcjonariuszy StrażyGranicznej zPlacówkiwTerespolu,polegającenaniedopuszczaniudoproceduryoudzielenieochronymiędzynarodowejwszystkichcudzoziemców,którzyzgłosząchęćubiegania się o taką ochronę, narusza zarówno przepisy prawa krajowego,jak i przepisy prawa unijnego oraz międzynarodowego. Uniemożliwianiedostępu do procedury uchodźczej osobom deklarującym obawę przedprześladowaniamiwkrajupochodzenianaruszaart.33ust.1Konwencjidotyczącejstatusu uchodźców, wprowadzający zasadę non-refoulement, mówiącą o zakaziezawracania uchodźców do granicy terytoriów, gdzie ich życiu lub wolnościzagrażałobyniebezpieczeństwoorazart.6ust.2DyrektywyProceduralnej.OdmowawjazdunaterytoriumPolskiosobieposzukującejochrony,wydananatejpodstawie,żenieposiadaonaważnegodokumentuwjazdowego,naruszaponadtoart.28ust.2pkt 2 lit. b krajowej ustawy o cudzoziemcach. Co więcej, obecna praktyka StrażyGranicznej może naruszać art. 4 Protokołu nr 4 Konwencji o ochronie prawczłowieka i podstawowych wolności, który zakazuje zbiorowego wydalaniacudzoziemców.

Uniemożliwienienamprzejściakontrolipaszportowejwrazzcudzoziemcami,którzywdniu4październikastawilisięnaprzejściugranicznymwTerespoluniepozwoliłonam na obserwację przebiegu rozmów funkcjonariuszy SG z cudzoziemcami. Samjednak fakt, iż przedstawicielom organizacji pozarządowej oraz prawnikomreprezentującym cudzoziemców w postępowaniu o udzielenie ochronymiędzynarodowej odmawia się dostępu do uczestniczenia w pierwszejrozmowiecudzoziemcaz funkcjonariuszemSG,podczasktórejzapadadecyzjaodopuszczeniu cudzoziemca do procedury o udzielenie ochrony międzynarodowej,świadczyćmoże o tym, że działania Straży Granicznej nie są zgodne z przepisamidotyczącymiobowiązkuzapewnieniacudzoziemcomdostępudotejprocedury.

Poważne wątpliwości prawne budzi także stosowanie przez Straż Granicznąinstytucji „rozpytania”, o której opowiadali nam nasi rozmówcy, polegającej nawprowadzeniu podczas odprawy paszportowej pierwszego filtra służącego ocenie,czy dany cudzoziemiec zostanie dopuszczony do procedury złożenia wniosku oobjęciegoochronąmiędzynarodową.Wtrakcieowego„rozpytania”funkcjonariuszeSG dokonują wstępnej weryfikacji informacji przedstawionych przez cudzoziemca,który deklaruje chęć ubiegania się w Polsce o ochronę międzynarodową i napodstawieniejasnychkryteriówdecydujączydanaosobauzyskamożliwośćzłożeniawnioskunaterytoriumPolski,czyotrzymadecyzjęoodmowiewjazdu.Tymczasem,oprócztego,żeproceduratanieznajdujeżadnegoumocowaniawprzepisachprawakrajowego, jej jakośćjestwysocewątpliwazpunktuwidzeniastandardówunijnychdotyczących prowadzenia postępowania o udzielanie ochrony międzynarodowej.Warunki placówki SG w Terespolu nie pozwalają na zapewnieniecudzoziemcom odpowiedniej poufności na etapie wskazywania przyczynubiegania się o ochronę międzynarodową. Rozmowy wstępne nie są bowiemprowadzonezcudzoziemcamiwoddzielnympokoju,alewpomieszczeniu,wktórymprzebywacałagrupacudzoziemcówusiłującychdanegodniazłożyćwniosek.Ztegowzględu, w obawie przed ujawnieniem wrażliwych informacji, zdarza się, żecudzoziemcy dosyć oględnie opisują przyczyny swojego wyjazdu z kraju, nieprzytaczając najistotniejszych z nich, w obawie przed tym, że informacje te mogązostać usłyszane przez osoby niepożądane. Tymczasem zgodnie z art. 30 ust. 2

17

ustawy o ochronie złożenie wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowejpowinnoodbywaćsiębezudziałuinnychosób,naktórychobecnośćwnioskodawcanie wyraził zgody, w warunkach zapewniających odpowiedni stopień poufności ipozwalających wnioskodawcy na wyczerpujące przedstawienie powodów złożeniawniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej. Ponadto, z relacji naszychrozmówców,a takżezobserwacjiprzyjmowaniawnioskuodcudzoziemca,którywtrakcie monitoringu został dopuszczony do procedury o udzielenie ochronymiędzynarodowejwynika, żeniektórzy funkcjonariuszeSG znają język rosyjskijedyniew stopniu podstawowym. Z tego powodu, prawidłowe przeprowadzenierozmowyzcudzoziemcemmożebyćutrudnione,aniekiedywręczniemożliwe.NiepokojącewydajesiętakżezachowaniefunkcjonariuszySGwobeccudzoziemców,stawiających się na przejściu granicznym w Terespolu i deklarujących chęćuzyskaniawPolsceochronymiędzynarodowej.Wedługniezależnychodsiebierelacjiwielunaszychrozmówców,oprócz ignorowaniaskładanychprzeznichwnioskówoudzielenie ochrony, zachowanie Straży Granicznej ma często na celu takżeponiżenie cudzoziemców. Zdarza się, że funkcjonariusze używają wobeccudzoziemcówobraźliwych iuwłaczających godności porównań (m.in. porównującichdopsów),wyszydzająichproblemyipotrafiąnaichoczachpodrzećdokumenty.W naszej ocenie takie zachowanie funkcjonariuszy publicznych uwłacza powadzeinstytucjipaństwowejijestniedopuszczalne.Cowięcej,cudzoziemcypozbawienisąw tej sytuacji możliwości złożenia skargi na zachowanie poszczególnychfunkcjonariuszy albowiem na ich identyfikatorach nie widnieją dane osobowe (sąalbozasłonięte,albozastąpioneręcznienapisanymnumerem).Wiele naruszeń zostało odnotowanych także w toku obserwacji przyjmowania odjednegozcudzoziemcówwnioskuoobjęciegoochronąmiędzynarodową.Wnioskiztej obserwacji odnoszą się jedynie do przypadku konkretnego cudzoziemca i niestanowią próby całościowej oceny sposobu przyjmowania wniosków przezfunkcjonariuszy SG z placówki w Terespolu, jednak można przypuszczać, żeniektóre z zauważonych nieprawidłowości pojawiać się mogą także podczasprzyjmowania wniosków od innych cudzoziemców. Przede wszystkim,cudzoziemiec poproszony został o zwięzłe przedstawienie powodów opuszczeniakraju pochodzenia, a opisywane przez niego okoliczności funkcjonariuszkaprzyjmująca wniosek chciała zapisać jedynie skrótowo. Tymczasem taki sposóbwypełnianiawnioskumożerodzićdlacudzoziemcawieleproblemównapóźniejszymetapieproceduryoudzielenieochronymiędzynarodowej,albowiemzpraktykiHFPCwynika,żeorganIinstancjibardzoczęstoodwołujesiędotreścizeznańzłożonychnagranicyiodmawiacudzoziemcowiwiarygodności,zarzucającmueskalacjęzeznańnapóźniejszym etapie procedury. Ponadto, podczas przyjmowaniawnioskuwidocznabyła bariera językowa między funkcjonariuszką, a cudzoziemcem, która niepozwoliła na dokładne zrozumienie opisywanych przez niego faktów, zwłaszczadotyczącychrodzajustosowanychwobeccudzoziemcatortur.Kilkukrotniewidocznabyła także błędna interpretacja słów cudzoziemca, co rzutowało na zapisywanąprzez funkcjonariuszkę treść jego zeznań. Szczególnie rażąca była natomiast próbapodważania wiarygodności cudzoziemca na etapie zapisywania uzasadnieniawniosku i chęć pomijania zapisu niektórych okoliczności ze względu na rzekomy„brak dowodów”. Warto zaznaczyć, że ocena taka może być dokonywana jedynieprzez kompetentny organ, którego zadaniem jest wydanie decyzji w przedmiocieudzieleniabądźodmowyudzieleniaochronymiędzynarodowej,azatemprzezSzefa

18

Urzędu do Spraw Cudzoziemców. Ocena taka nie powinna być natomiastdokonywana przez Straż Graniczną, a tymczasem funkcjonariuszka przyjmującawniosekw kilkumomentach zdawała się towłaśnie robić. Całkowicie sprzeczne zprzepisami Kodeksu postępowania administracyjnego było także odmówieniepełnomocnikowiwnioskodawcydostępudoaktsprawyprzezKierownikaGrupydoSprawCudzoziemców.Działania Straży Granicznej, prawdopodobnie motywowane względamipolitycznymi6ipodejmowanezazgodązwierzchników,doprowadziłydosytuacji,wktórej cudzoziemcy podejmujący wielokrotnie nieudane próby złożeniawniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej na polskim przejściugranicznym zmuszeni zostali do niekiedy nawet kilkumiesięcznegozamieszkania w Brześciu na Białorusi. Wielu cudzoziemcom kończą się lub jużskończyłyśrodkifinansoweniezbędnedoutrzymaniarodzinyorazzakupukolejnychbiletów relacji Brześć-Terespol-Brześć. Ponadto, kilka rodzin, z uwagi na brakśrodków finansowych, zostało zmuszonych do koczowania na terenie dworca wBrześciu.Wśródtychosóbjestok.30dzieci,którewtensposóbzostałypozbawioneciepłegoschronienia,przezcowszczególnysposóbnarażonesąnarozmaitechorobyipogorszeniestanuzdrowia.Ichsytuacjazasługujenaszczególnąuwagęitroskę.Cowięcej,wszystkiedzieciprzebywającewBrześciupozbawionezostałyprawadoedukacji,albowiemwsytuacjiwjakiejsięznalazły,niejestmożliweposłanieichdoszkoły. Ze względu na okoliczności, głównym miejscem ich przebywania przezwiększą część dnia jest poczekalnia dworcowa, pociąg oraz placówka SG wTerespolu.WynikimonitoringuHFPCcodozasadypokrywająsięzwynikamiinnychraportów,którepowstaływostatnimczasienatematsytuacjinabiałorusko-polskimprzejściugranicznymBrześć-Terespol,m.in.RzecznikaPrawObywatelskich7, StowarzyszeniaInterwencji Prawnej8 oraz białoruskiej organizacji Human Constanta9. Raportpotwierdza, iż na przejściu granicznym w Terespolu dochodzi do systemowegonaruszania praw cudzoziemcóww zakresie zapewnienia im dostępu do proceduryuchodźczej. W odróżnieniu od działań monitoringowych prowadzonych przezpowyższe organizacje, pracownicy HFPC mieli także możliwość uczestniczenia wcharakterzepełnomocnikówzjednejstronywczynnościachzwiązanychzwydaniemjednej z rodzin cudzoziemców decyzji o odmowie wjazdu, a z drugiej strony – wczynnościach związanych z przyjęciem wniosku o udzielenie ochronymiędzynarodowej od innej rodziny. Uczestnictwo zwłaszcza w tych ostatnichczynnościach ujawniło szereg nieprawidłowości związanych z przyjmowaniemwniosku od cudzoziemca, który w dniu prowadzeniamonitoringumiał możliwośćzłożeniatakiegowniosku. 6WypowiedźszefaMSWiAdlaTvn24oprzyczynachniewpuszczaniadoPolskiuchodźcówzCzeczenii:http://www.tvn24.pl/wiadomosci-z-kraju,3/szef-mswia-mariusz-blaszczak-o-czeczenach-na-polskiej-granicy,672450.html7 Rzecznik Praw Obywatelskich, Komunikat dotyczący wizytacji kolejowego przejściagranicznegowTerespolu,21września2016r.,dostępnyna:goo.gl/7iZqb38 Stowarzyszenie Interwencji Prawnej, NA GRANICY: Raport z monitoringu dostępu dopostępowania o udzielenie ochronymiędzynarodowej na przejściach granicznychwTerespolu,MedyceinalotniskuWarszawaOkęcie,2016,dostępnyna:goo.gl/P0WWDg9HumanConstanta,InvisibleRefugeesonBelarusPolandborder,wrzesień2016,dostępnyna: goo.gl/4rMGLp