Download - STRATEGIJA RAZVOJA ENERGETIKE REPUBLIKE · PDF fileStrategija razvoja energetike je svakako dio ukupne strategije zacrtanog privrednog razvoja ... razvoja cjeline energetskog sistema

STRATEGIJA RAZVOJA ENERGETIKE REPUBLIKE CRNE GORE DO 2025. GODINE

ZELENA KNJIGA PREDLOG KONAČNOG DOKUMENTA

LJUBLJANA, Jun 2007. godine

INSTITUT ZA ISTRAŽIVANJA U ENERGETICI, EKOLOGIJI I TEHNOLOGIJI

__________________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________ STRATEGIJA RAZVOJA ENERGETIKE REPUBLIKE CRNE GORE DO 2025. GODINE ZELENA KNJIGA

______________________________________________________________________________________________________________________

II

Projekat: STRATEGIJA RAZVOJA ENERGETIKE

REPUBLIKE CRNE GORE DO 2025. GODINE

Naručilac: MINISTARSTVO ZA EKONOMSKI RAZVOJ REPUBLIKE CRNE GORE

Rimski trg 46, 81000 Podgorica

Oznaka projekta: 18 – STECG – 05

Glavni izvoñač: I R E E T, Institut za raziskave v energetiki, ekologiji in tehnologiji,

d.o.o. Mencingerjeva 7, 1000 Ljubljana

Odgovorni voña projekta: mag. ekon., mag. el. Djani Brečevič, univ. dipl. inž.

Stručni saradnici:

Dušan Jug, univ.dipl.inž

Enisa Rojnik, univ. dipl.inž.

Mag. Alenka Zapušek, univ.dipl.inž.

Mag. Stanka Cerkvenik, univ.dipl.ekon.

Andrej Bučar, univ.dipl.inž

Taja Cvetko, univ.dipl.ekon.

Marko Aunedi, univ.dipl.inž.

Dr. Mladen Zeljko, univ.dipl.inž.

Matej Markovič

Ostali saradnici: Miodrag Vukićević

Datum izrade: Jun 2007. godine

IREET d.o.o.

Direktor mag. ekon. mag. el. Djani Brečevič univ. dipl. inž.

Sve zahtjeve za reprodukciju cijele ili dijela ove publikacije pošaljite na adresu glavnog izvoñača ili se obratite naručilacu studije!


______________________________________________________________________________________________________________________

III

PRETHODNE NAPOMENE

Energetska slika svijeta ukazuje na neodrživost sadašnjeg stanja. Eksplozija porasta broja stanovnika otvara brojna pitanja kao što su:

1. Kako postaviti energiju na pravo mjesto i kako postići rad tržišta? 2. Kakva znanja nam trebaju, da izgradimo odgovarajući institucionalni okvir i postignemo

prihvatljiva preduzetnička djela?

3. Kako upotrebiti zadnja dostignuća nauke?

Svaka država radi sigurnosti snabdijevanja svojih potrošača energijom, traži odgovore na ova pitanja.

Tako i Republika Crna Gora (RCG) traži rješenja za dalji razvoj energetskog sektora. Osnovni ciljevi su već postavljeni u Energetskog politici RCG čiji samo logičan nastavak je izrada Strategije razvoja energetike.

Ovaj dokument predstavlja nove spoznaje o energiji, pred kojima se našla Crna Gora, generiše tematiku za rasprave i predlaže moguće mjere na državnom nivou, uzimajući u obzir njene sopstvene nacionalne prioritete. Meñutim, u svijetu globalne meñusobne zavisnosti energetska politika ima za posledicu i obaveznu evropsku dimenziju.

Razvoj crnogorske energetske politike će biti dugoročan izazov. Zato je potreban jasan ali prilagodljiv okvir: jasan u smislu da predstavlja odlučan pristup s podrškom na najvišem nivou, prilagodljiv pa u smislu potrebe za redovnim dopunjavanjem.

«Strategija razvoja energetike Republike Crne Gore do 2025. godine» (u daljem tekstu „Strategija“) je dokument koordinacije daljeg rada institucija koje se bave snabdijevanjem energijom u RCG, postavlja konkretne ciljeve i definiše mehanizme za prelazak od klasičnog podrazumijevanja snabdijevanja potrošača sa energijom ka sigurnom, konkurentnom i za okolinu prihvatljivom snabdijevanju energetskim uslugama. Strategija postavlja opredjeljenja i mehanizme za promjenu razumijevanja uloge i značaja energije prilikom razvoja proizvodnje i infrastrukture, da odredi smjernice razvoja energetskog sektora Crne Gore i na taj način privuče strane investitore zainteresovane za ulaganja u ovaj sektor, a na dugi rok Strategija ima za cilj rast zaposlenosti, smanjenje siromaštva i podizanje nivoa ukupnog blagostanja stanovništva.

Dokument Strategija predstavlja crnogorsku viziju upravljanja energijom, u širem smislu te riječi, urañen je prema potvrñenom Projektnom zadatku naručioca Ministarstva ekonomije Republike Crne Gore (Jul 2005) i zasniva se na postignutim rezultatima opsežnih naučnih istraživanja koja su bila prethodno zaključena od strane ekspertskog tima i to u prvom dijelu cjelokupnog projekta «Stručne osnove Strategije Razvoja energetike Republike Crne Gore».

Za izradu Strategije autori su koristili više metodologija i to: MEDEE, WASP, sektorsko-specifične metodologije (npr. za planiranje mreže i dr.) kao i posebnu metodologiju za izradu energetskih bilansa Energetskog Instituta Hrvoje Požar, nakon što su autori stručno ocijenili da nivo EUROSTAT i IEA metodologija ne bi bio dovoljan za potrebe izrade energetske Strategije, jer je u sektorima privrede koji su od vitalnog značaja za državu Crnu Goru bila potrebna dublja analiza, kako bi se kasnije mogle izraditi kvalitetnije prognoze budućih energetskih potreba.

Strategija je dokument koji je nastao kao rezultat tijesne saradnje autora sa najširim krugom crnogorskih i stranih stručnjaka i eksperata na tom području. Tokom radionica i brojnih konsultacija, dati su korisni savjeti, sugestije i pozitivni kritički osvrti, što je doprinijelo poboljšanju kvaliteta Strategije. Dinamika njenog nastanka je ukazala na brojne razlike u pogledima, upozorila na neobrañena područja i razlike u pristupima, a u struci je pokazala granice i okvire našeg sadašnjeg znanja.

Projekat izrade Strategije je koordiniralo Ministarstvo ekonomije/Ministarstvo za ekonomski razvoj RCG. U izradi Stručnih osnova kao i završnog dokumenta Strategije sarañivali su stručnjaci IREET Instituta za istraživanja u energetici, ekologiji i tehnologiji (Ljubljana, Slovenija), Energetskog Instituta Hrvoje Požar (Zagreb, Hrvatska), predstavnici Crnogorske Akademije Nauka i Umjetnosti (CANU), Univerziteta


______________________________________________________________________________________________________________________

IV

RCG, EPCG, predstavnici Rudnika uglja Pljevlja, Jugopetrola, Montenegro Bonusa, te predstavnici različitih institucija i Vlade Republike Crne Gore.

Strategija je prvenstveno namijenjena Vladi Republike Crne Gore kao osnova za preduzimanje daljih koraka u razvoju energetike države, kao što je na primjer izrada Akcionog plana, koji će na kraju doprinijeti većoj sigurnosti i kvalitetu snabdijevanja energijom, kao i konkurentnosti na energetskom tržištu i tako doprinijeti ukupnom održivom razvoju Crne Gore.

Osnovni ciljevi usvojene Energetske politike u 2005. godini, a takoñe i Strategije su:

1) Sigurno, kvalitetno, pouzdano i raznovrsno snabdijevanje energijom u cilju uravnotežavanja isporuka sa zahtjevima po svim oblicima energije,

2) Održavanje, revitalizacija i modernizacija postoječe i izgradnja nove pouzdane infrastrukture za potrebe proizvodnje i korišcenja energije,

3) Smanjenje uvozne energetske zavisnosti, prvenstveno stvaranjem stabilnih uslova za ulaganja u istraživanje i gradnju novih energetskih izvora (narocito na istraženim objektima neiskorišcenog hidropotencijala) i ulaganja u ostalu energetsku infrastrukturu,

4) Stvaranje odgovarajučeg zakonodavnog, institucionalnog, finansijskog i regulatornog okvira za ohrabrivanje učešca privatnog sektora i ulaganja u sve aspekte energetske infrastrukture,

5) Stvaranje uslova za veće koriščenje obnovljivih izvora energije, kombinovane proizvodnje električne i toplotne energije (CHP) i koriščenje fosilnih goriva sa čistim tehnologijama,

6) Uspostavljanje konkurentnog tržišta za obezbjeñivanje energije u oblastima u kojima za to postoji mogučnost (proizvodnja i snabdijevanje) u skladu sa konceptom regionalnog tržišta energije, uz regulisanje monopolskih mrežnih aktivnosti,

7) Obezbjeñenje institucionalnih i finansijskih podsticaja za unapreñenje energetske efikasnosti i smanjenje energetskog intenziteta u svim sektorima, od proizvodnje do potrošnje energije,

8) Održiva proizvodnja i koriščenje energije u odnosu na zaštitu životne sredine i meñunarodna saradnja u ovoj oblasti, naročito oko smanjenja emisije gasova staklene bašte (GHG),

9) Podrška istraživanjima, razvoju i promociji novih, čistih i efikasnih energetskih tehnologija i vodenju energetske politike na stručnim i naučnim osnovama.

Strategijom su utvrñeni ciljevi energetske politike i potrebne mjere kako bi se postavljeni ciljevi i ostvarili. Strategija razvoja energetike državi Crnoj Gori je potrebna, kako zbog potrebe vlastitog energetskog razvoja i preuzetih meñunarodnih obaveza, tako i zbog prilagoñavanja energetskog sektora tržišnim uslovima raspolaganja energijom u širem regionalnom prostoru.

Strategija razvoja energetike ima energetsku, ekonomsku, zakonodavnu, organizacionu, institucionalnu i obrazovnu dimenziju. Obuhvata period do 2025. godine u kojem će se smjenjivati, kako sadašnje i buduće tehnologije, tako i promjene u diversifikaciji i načinu gazdovanja resursima i energijom; predviña zakonodavne, ekonomske, organizacione, institucionalne, informacione, obrazovne, savjetodavne i promotivne mjere za njenu realizaciju.

Stopa nezaposlenosti u Crnoj Gori, iako zadnjih godina bilježi trend smanjenja (2004.-23,7%, 2005.-18,9%), a prema Analizi o ostvarivanju ekonomske politike Crne Gore, jul 2006. iznosila je 16%), još uvijek je veća od svjetskog prosjeka i veća je nego u EU. Stoga je imperativ i Strategije razvoja energetike da kapitalno intenzivna energetika, kao preduslov i podrška ostalim razvojnim segmentima društva, ostvari i svoj doprinos domaćem zapošljavanju kroz inteligentno preferiranje domaće proizvodnje i energetskih usluga, uvodeći takve tehnologije koje neće ugroziti životnu sredinu i okruženje, te imajući u vidu meñunarodni ugled i status Crne Gore kao ekološke države.

Strategija razvoja energetike je svakako dio ukupne strategije zacrtanog privrednog razvoja RCG i ima jasnu viziju njenog energetskog sistema u budućnosti, koncipirana je kao nacionalna strategija koja u prvi plan stavlja prioritetne interese države Crne Gore i njenih grañana-potrošača; uvažava sve relevantne dokumente EU, što je vrlo značajno jer je ulazak u EU jedan od prioritetnih ciljeva RCG; podrazumijeva potpunu reformu energetskog sektora i nastavak tranzicionog procesa s konačnim ciljem izgradnje novih energetskih izvora u skladu s evropskim standardima. Zato predviñene mjere za


______________________________________________________________________________________________________________________

V

realizaciju Strategije imaju višestruku dimenziju, njihovo ostvarenje je veoma važno kako po dinamici tako i po prioritetima.

S ovim dokumentom se Vladi RCG predlaže crnogorski model razvoja energetike.

Energetska problematika obrazložena u ovom dokumentu, podrazumijeva potrebu prepoznavanja onih specifičnih ograničenja sa stanovišta potrebe za usklañivanjem razvoja cjeline energetskog sistema sa dugoročnim privredno-ekonomskim razvojem Republike Crne Gore.

U tom kontekstu, radi potpunije dokumentacione osnove i boljeg uvida u postojeće stanje raspoloživih resursa, a u okviru cjelokupnog projekta i postavljenog projektnog zadatka, izrañene su sljedeće studije:

• Knjiga A: REALIZOVANI ENERGETSKI BILANSI (Jul 2006)

• Knjiga B: PREDVIðANJA POTROŠNJE FINALNE ENERGIJE (Jul 2006)

• Knjiga C: RAZVOJ SISTEMA UGLJA, NAFTE I GASA RCG (Jul 2006)

• Knjiga D: PLAN RAZVOJA ELEKTROENERGETSKOG SISTEMA RCG (Master plan) (Jul 2006)

• Knjiga E: DUGOROČNI PLAN SNABDIJEVANJA RCG ENERGIJOM – ENERGETSKI BILANSI DO 2025. GODINE (Jul 2006)

• Sažeci Knjiga A, B, C, D i E (Avgust 2006)

Kao logičan nastavak prethodnih dokumenata, kompletiran je predlog konačnog dokumenta: «Strategija razvoja energetike Republike Crne Gore do 2025. godine» ("Zelena knjiga"), koja svakako ima centralno mjesto u cjelokupnom projektu, jer otvara novi put u razvoju crnogorske energetike uvažavajući njenu multifunkcionalnu ulogu u ukupnom razvoju države Crne Gore.

Osnovni dokumenti Strategije (Knjige A-E) su koncipirani i rañeni tako da svaki za sebe predstavlja zaokruženu cjelinu i može se samostalno koristiti; istovremeno, oni su sastavni dijelovi jedinstvenog dokumenta Strategija. Imajući tu dvojnost u vidu, autorski tim je nastojao da izbjegne, koliko je to bilo moguće, izvjesna ponavljanja. Tamo gdje je zaista bilo nužno, ponovljene su neke od osnovnih postavki budućih reformi energetskog sistema.

Izvod iz Strategije razvoja energetike (»Zeleni Papir«), predstavlja sažetak rezultata svih zaključenih integralnih istraživanja i ekspertskih analiza napravljenih za potrebe ovog projekta.

U prvom poglavlju Strategije opisana je energija kao povod i podsticaj globalnog razvoja u svijetu. U tom okviru prezentirani su svjetski trendovi upravljanja energijom i kretanje primarnih energenata na svjetskom tržištu u proteklom periodu, te evropska dimenzija energetike u uslovima globalne meñusobne zavisnosti ukazujući na osnovne indikatore sadašnjeg stanja energetske djelatnosti u EU.

U drugom poglavlju, kroz energetske bilanse, obrañena je relevantna energetska statistika RCG u periodu od 1990. do 2004. godine s pregledom snabdijevanja svih oblika energije po sektorima upotrebe u zavisnosti od vrste korišćenih energenata. Takoñe je obrañena i energetska infrastruktura RCG, kako s aspekta energetske efikasnosti, tako i s aspekta zaštite životne sredine i uticaja na prostor. Ovdje su takoñe obrañeni osnovni makroekonomski i energetski pokazatelji kao i cijene energenata.

Treće poglavlje posvećeno je analizi postojećih i daje predlog usvajanja novih zakona u energetskom sektoru RCG, kao i pregled regulative na području organizacije privrednih subjekata, imovinsko pravnih odnosa, vodoprivrede i šumarstva, investicija, grañenja i zaštite životne sredine.

U četvrtom poglavlju daje se detaljan osvrt na evropsku dimenziju energetike RCG imajući u vidu uslove za zajedničku evropsku energetsku politiku i njene glavne smjerove razvoja, te uticaj razvoja energetskog tržišta na razvoj energetskog sektora RCG.

Peto poglavlje obrañuje dugoročne energetske bilanse RCG do 2025. godine, pretpostavke i polazišta za projekcije snabdijevanja energijom pri čemu na osnovu tri zadata scenarija rasta BDP i izvršenih istraživanja privrednog razvoja RCG, autor daje pregled dva moguća scenarija rasta i razvoja elektroenergetskog sistema (EES) RCG (N-1 i N-2), strukturu izvora i sistema energije u pokrivanju potrošnje prema scenarijima. Na osnovu scenarija razvoja finalne potrošnje i sektora energetskih transformacija i scenarija razvoja EES autori formiraju tri scenarija moguće izgradnje i razvoja ukupnog energetskog sistema države Crne Gore ( S1, S2 i S3) s projekcijama ukupnih energetskih bilansa.


______________________________________________________________________________________________________________________

VI

Šesto poglavlje daje strategiju potrošnje i snabdijevanja RCG energijom, s njim su definisani: strategija efikasne potrošnje energije, strategija snabdijevanja električnom energijom i strategija razvoja proizvodnog sektora po scenarijima, strategija razvoja distributivne i prenosne mreže i strategija razvoja i snabdijevanja RCG svim vrstama energenata.

U sedmom poglavlju predviñeni su tehnološki razvoj i tehničke mogućnosti u energetici RCG, dok su potrebne mjere za realizaciju snabdijevanja energijom predviñene u osmom poglavlju Strategije. Strateški značaj obrazovanja i meñunarodne saradnje dati su u devetom poglavlju, dok deseto poglavlje ima za cilj pregled finansijskih sredstava potrebnih za realizaciju Strategije razvoja energetike RCG do 2025. godine, te fiskalne i poreske instrumente za realizaciju programa.

Uticaj strategije razvoja proizvodnje i snabdijevanja RCG energijom, detaljno je obrañen i sa aspekta zakonskih obaveza s područja zaštite životne sredine i uticaja na prostor, u jedanaestom poglavlju ovog dokumenta, gdje su u zavisnosti od scenarija, s istog stanovišta obrañene i moguće lokacije novih proizvodnih objekata.

Ciljeve i mehanizme za realizaciju Strategije na bazi postojećeg stanja energetike Crne Gore, autori definišu u dvanaestom poglavlju, a način praćenja realizacije na osnovu meñunarodnog okvira i zahtjeva, koncizno preporučuju u trinaestom poglavlju Strategije.

Prezentacija i promocija Strategije, informisanje javnosti i s tim u vezi način komuniciranja s javnošću, dati su u četrnaestom poglavlju.

Na kraju Strategije data su zaključna razmatranja autora, rezime osnovnih preporuka Strategije i spisak korišćene stručne literature.

Ovom prilikom zahvaljujemo se brojnim institucijama i pojedincima koji su na direktan ili indirektan način potpomogli realizaciju ovog obimnog projekta.

Nadamo se da će Strategija razvoja energetike, pored osnovne svrhe da bude platforma u procesu približavanja crnogorske energetike EU, moći brojnim korisnicima (stručne službe i državne institucije, predstavnici meñunarodnih organizacija, potencijalni investitori, donatori, energetske kompanije,...) da posluži kao bogat izvor relevantnih i korisnih informacija o crnogorskoj energetici.

Autori dokumenta

Izradu Strategije su finansijski podržali VLADA REPUBLIKE SLOVENIJE i VLADA REPUBLIKE CRNE GORE

u suradnji sa UNIDO-m


______________________________________________________________________________________________________________________

VII

SKRAĆENICE I SIMBOLI

AD Akcionarsko društvo

Al/Č Aluminijum-čelik

BDP Bruto društveni proizvod

BDP/cap Bruto domaći proizvod po stanovniku (per capita)

BMB-95 Bezolovni motorni benzin (95-oktanski)

BAT Best Available Technology

BOT Build-Operate-Transfer

CANU Crnogorska Akademija Nauka i Umjetnosti

CDM Clean Development Mechanism (Mehanizam čistog razvoja)

CG Crna Gora

CHP Kombinovana proizvodnja električne i toplotne energije

CO2 Ugljen-dioksid

DH District Heating (daljinsko grijanje)

DV Dalekovod

EC Evropska komisija

ED Elektrodistribucija

EE Električna energija

EES Elektro-energetski sistem

EIHP Energetski Institut «Hrvoje Požar»

EPCG Elektroprivreda Crne Gore

ES Energetski sistem

ES CG Energetski sistem Crne Gore

EU Evropska Unija

EU-15 Petnaest zemalja Evropske Unije

EUR Euro

EUR/st EUR-a po stanovniku GHG Gasovi staklene bašte

GJ Gigadžul

GMRS Glavna mjerno-redukciona stanica

GVV Granična vrijednost kvaliteta vazduha

GWh Gigavatsat

HE Hidroelektrana

HES Hidroenergetski sistem

IAEA International Atomic Energy Agency (Meñunarodna agencija za atomsku energiju)

IDC Interest During Construction (Interkalarne kamate)

IEA International Energy Agency (Meñunarodna agencija za energiju)


______________________________________________________________________________________________________________________

VIII

IKT Informacione i komunikacione tehnologije

IREET Institut za raziskave v energetiki, ekologiji in tehnologiji (Institut za istraživanja u energetici, ekologiji i tehnologiji)

IT Informatičke tehnologije

JIE Jugoistočna Evropa

KAP Kombinat aluminijuma u Podgorici kcal Kilokalorija

kg Kilogram

kJ Kilodžul

KTS Kablovska trafostanica

kV Kilovolt

kW Kilovat

kWh Kilovatsat

LNG Liquified Natural Gas (tečni prirodni gas)

MB-98 Motorni benzin (98-oktanski)

MEDEE Modele d'Evolution de la Demande d'Energie (model razvoja potražnje po energiji)

MJ Megadžul

MRS Mjerno-redukciona stanica

MVA Megavoltamper

MW Megavat

MWh Megavatsat

NOx Azotni oksidi

NPV Net Present Value (Neto sadašnja vrijednost)

NUE Nuklearna energija-elektrana

OPM Operator prenosne mreže

PAH Policiklični aromatski ugljovodonici (polycyclic aromatic hydrocarbons)

PJ Petadžul

PK Površinski kop

PSS/E Power System Simulator for Engineering

PTV Potrošnja tople vode

RCG Republika Crna Gora

RHE Reverzibilna hidroelektrana

RUP Rudnik uglja Pljevlja

SKS Samonosivi kablovski snop

STS Stubna trafostanica

t Tona

TAP Trans Adriatic Pipeline (Trans-jadranski naftovod)

Tcal Terakalorija

TE Termoelektrana

ten Tona ekvivalentne nafte


______________________________________________________________________________________________________________________

IX

TJ Teradžul

TNG Tečni naftni gas

TS Transformatorska stanica

TWh Teravatsat

UCTE Union for the Coordination of Transmission of Electricity (Unija za koordinaciju prenosa EE)

UNESCO United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UN-ova organizacija za obrazovanje, nauku i kulturu)

UNFCCC United Nations Framework Convention on Climate Change (Okvirna konvencija o klimatskim promjenama UN-a)

UNMIK United Nations Interim Administration Mission in Kosovo (Prelazna uprava UN-a na Kosovu)

USD Američki dolar

WASP Wien Automatic System Planning Package (Bečki automatski paket planiranja sistema)

ŽN Željezara Nikšić


______________________________________________________________________________________________________________________

X

SADRŽAJ

PRETHODNE NAPOMENE ............................................................................................................................................III

SKRAĆENICE I SIMBOLI ............................................................................................................................................ VII

SADRŽAJ............................................................................................................................................................................. X

SPISAK TABELA .............................................................................................................................................................XV

SPISAK SLIKA...............................................................................................................................................................XVII

SPISAK DIJAGRAMA................................................................................................................................................XVIII

1 ENERGIJA KAO POVOD GLOBALNOG RAZVOJA....... ................................................................................ 2

1.1. ENERGETSKI FAKTORI U SVIJETU.............................................................................................................. 2 1.1.1 SVJETSKI TRENDOVI UPRAVLJANJA ENERGIJOM................................................................................................ 2 1.1.2 STANJE NA SVJETSKOM TRŽIŠTU PRIMARNIH ENERGENATA U PROTEKLOM PERIODU........................................ 2 1.1.3 ENERGIJA KAO PODSTICAJ GLOBALNOG RAZVOJA U SVIJETU............................................................................ 3

1.2 ENERGETIKA I EU............................................................................................................................................ 5

2 KARAKTERISTIKE ENERGETSKOG SNABDIJEVANJA RCG OD 1990. - 2004. ...................................... 8

2.1 ENERGETSKI BILANSI .................................................................................................................................... 8 2.1.1 ENERGETSKI BILANS PRIMARNE ENERGIJE........................................................................................................ 8 2.1.2 ENERGETSKI BILANS FINALNE ENERGIJE........................................................................................................ 9

2.2 PREGLED SNABDIJEVANJA ENERGIJOM ................................................................................................. 11 2.2.1 ENERGETSKI IZVORI I SNABDIJEVANJE PRIMARNOM ENERGIJOM ...................................................................... 11

2.2.1.1 Uvoz i izvoz energije.......................................................................................................................................... 12 2.2.2 PROIZVODNJA I KORIŠĆENJE FINALNE ENERGIJE............................................................................................. 13 2.2.3 ENERGETSKA INFRASTRUKTURA U RCG.......................................................................................................... 14

2.3 KARAKTERISTIKE SNABDIJEVANJA ENERGIJOM U RCG.................................................................... 15 2.3.1 ORGANIZACIJA SISTEMA SNABDIJEVANJA ENERGIJOM.................................................................................... 15

2.3.1.1 Proizvodnja uglja................................................................................................................................................. 15 2.3.3.1.1 Pljevaljsko područje ...................................................................................................................................... 15 2.3.3.1.2 Beransko područje......................................................................................................................................... 15

2.3.1.2 Proizvodnja električne energije ......................................................................................................................... 15 2.3.1.3 Prenosna djelatnost ............................................................................................................................................ 15 2.3.1.4 Distribucijska djelatnost ..................................................................................................................................... 15 2.3.1.5 Tečna goriva ........................................................................................................................................................ 15 2.3.1.6 Proizvodnja toplote ............................................................................................................................................ 16

2.3.2 ENERGETSKA EFIKASNOST I GUBICI ELEKTRIČNE ENERGIJE........................................................................... 16 2.3.3 ENERGETIKA I ŽIVOTNA SREDINA..................................................................................................................... 17

2.3.3.1 Ekološki aspekti proizvodnje ............................................................................................................................ 17 2.3.3.2 Površinska eksploatacija uglja ......................................................................................................................... 17 2.3.3.3 Termo-energetski objekti.................................................................................................................................. 18 2.3.3.4 Kvalitet životne sredine – postojeće stanje do 2004. godine..................................................................... 18

2.3.3.4.1 Zemljište .........................................................................................................................................................19 2.3.3.4.2 Vode ................................................................................................................................................................ 19 2.3.3.4.3 Vazduh ............................................................................................................................................................ 19

2.3.4 ENERGETSKI OBJEKTI I PROSTOR................................................................................................................... 20 2.3.5 INFORMACIONI SISTEM................................................................................................................................... 20

2.3.5.1 Prikupljanje i povezivanje podataka .............................................................................................................. 20 2.4 OSNOVNI MAKROEKONOMSKI I ENERGETSKI POKAZATELJI........................................................... 22

2.4.1 POZICIJA ENERGETSKE DJELATNOSTI U PRIVREDI RCG................................................................................... 22 2.4.2 POKAZATELJI POTROŠNJE ENERGIJE.............................................................................................................. 24

2.5 CIJENE ENERGENATA I ELEKTRIČNE ENERGIJE ................................................................................... 25 2.6 ENERGETSKO SNABDIJEVANJE RCG I PROTEKLE DRUŠTVENO – POLITIČKE I PRIVREDNE PROMJENE..................................................................................................................................................................... 29

3 ANALIZA POSTOJEĆIH I PREDLOG USVAJANJA NOVIH ZAKONA U ENERGETSKOM S EKTORU RCG ..................................................................................................................................................................................... 30


______________________________________________________________________________________________________________________

XI

3.1 REGULATIVA NA PODRUČJU ENERGETIKE............................................................................................ 30 3.2 REGULATIVA NA PODRUČJU ORGANIZACIJE PRIVREDNIH SUBJEKATA I PORESKI SISTEM 31 3.3 REGULATIVA NA PODRUČJU IMOVINSKO – PRAVNIH ODNOSA....................................................... 31 3.4 REGULATIVA NA PODRUČJU VODOPRIVREDE I ŠUMARSTVA.......................................................... 31 3.5 REGULATIVA NA PODRUČJU INVESTICIJA............................................................................................. 31 3.6 REGULATIVA NA PODRUČJU PROSTORNOG UREðENJA .................................................................... 31 3.7 REGULATIVA NA PODRUČJU ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINE ................................................................ 31 3.8 REGULATIVA NA PODRUČJU GRAðENJA ............................................................................................... 32 3.9 POTREBA USVAJANJA NOVIH ZAKONSKIH PREDLOGA U ENERGETSKOM SEKTORU................ 32

4 EVROPSKA DIMENZIJA ENERGETIKE CRNE GORE .... ............................................................................. 34

4.1 USLOVI ZA ZAJEDNIČKU EVROPSKU ENERGETSKU POLITIKU ........................................................ 34 4.2 GLAVNI SMJEROVI RAZVOJA EVROPSKE ENERGETSKE POLITIKE..................................................35

4.2.1 SIGURNOST SNABDIJEVANJA SA ENERGIJOM................................................................................................... 35 4.2.2 ZAJEDNIČKO TRŽIŠTE ZA EE I PRIRODNI GAS................................................................................................. 36 4.2.3 EFIKASNA POTROŠNJA ENERGIJE.................................................................................................................... 36 4.2.4 PROIZVODNJA ENERGIJE IZ OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE.......................................................................... 36 4.2.5 NUKLEARNA ENERGIJA (NUE) ....................................................................................................................... 36

4.3 UTICAJ RAZVOJA REGIONALNOG TRŽIŠTA ENERGIJE NA RAZVOJ ENERGETSKOG SEKTORA RCG 37

4.3.1 SPORAZUM O ENERGETSKOJ ZAJEDNICI U JIE ............................................................................................... 37 4.3.2 OBAVEZE RCG PREMA SPORAZUMU O ENERGETSKOJ ZAJEDNICI.................................................................. 38

5 DUGOROČNI ENERGETSKI BILANS REPUBLIKE CRNE GORE........... ....................................................... 39

5.1 PRETPOSTAVKE I POLAZIŠTA ZA PROJEKCIJU POTROŠNJE I SNABDIJEVANJA RCG ENERGIJOM 39

5.1.1 SCENARIJI PRIVREDNOG RAZVOJA CRNE GORE.............................................................................................. 41 5.1.1.1 Poljoprivreda i grañevinarstvo ......................................................................................................................... 41 5.1.1.2 Industrija ............................................................................................................................................................. 41 5.1.1.3 Saobraćaj............................................................................................................................................................. 42 5.1.1.4 Domaćinstva........................................................................................................................................................ 42 5.1.1.5 Uslužne djelatnosti............................................................................................................................................. 42

5.1.2 PRETPOSTAVKE EFIKASNE POTROŠNJE ENERGIJE........................................................................................... 43 5.1.3 PRETPOSTAVKE RAZVOJA IZVORA ENERGIJE................................................................................................... 44

5.1.3.1 Izvori električne energije .................................................................................................................................. 44 5.1.3.2 Sistem snabdijevanja ugljem ........................................................................................................................... 45 5.1.3.3 Sistem snabdijevanja naftom........................................................................................................................... 45 5.1.3.4 Sistem snabdijevanja gasom............................................................................................................................ 45

5.1.4 PRETPOSTAVKE RAZVOJA ZAJEDNIČKE PROIZVODNJE ELEKTRIČNE I TOPLOTNE ENERGIJE U CRNOJ GORI.... 46 5.2 PROJEKCIJE ENERGETSKIH BILANSA DO 2025. GODINE ..................................................................... 49

5.2.1 PROJEKCIJE BILANSA PRIMARNE ENERGIJE.................................................................................................... 49 5.2.2 PROJEKCIJE BILANSA FINALNE ENERGIJE....................................................................................................... 50 5.2.3 ENERGETSKI BILANSI RCG I GLAVNI POKAZATELJI DO 2025. GODINE.......................................................... 52

6 STRATEGIJA EFIKASNE POTROŠNJE I SNABDIJEVANJA ENERGIJOM ................................................ 56

6.1 STRUKTURA POTROŠAČA I PROGNOZA UKUPNE POTROŠNJE FINALNE ENERGIJE PO SCENARIJIMA ............................................................................................................................................................... 56 6.2 STRATEGIJA EFIKASNE POTROŠNJE ENERGIJE..................................................................................... 59

6.2.1 CRNOGORSKA JEDINICA ZA ENERGETSKU EFIKASNOST................................................................................... 59 6.2.2 STRATEGIJA SMANJENJA GUBITAKA EE U PRENOSU I DISTRIBUCIJI................................................................ 60

6.4.1.1 Programska rješenja i povezivanje podataka................................................................................................ 61 6.4.1.2 Evropska strategija djelovanja geodetskih i nekretninskih državnih institucija ...................................... 62 6.4.1.3 Evidencija potrošača u NN električnoj mreži ................................................................................................. 62

6.2.3 ENERGETSKA EFIKASNOST JAVNOG SEKTORA................................................................................................. 63 6.2.4 DOMAĆINSTVA............................................................................................................................................... 63 6.2.5 ENERGETSKA EFIKASNOST CRNOGORSKIH DOMAĆINSTAVA U PRAKSI............................................................. 64 6.2.6 ENERGETSKO SAVJETOVANJE GRAðANA ......................................................................................................... 64 6.2.7 STAMBENI I POSLOVNI OBJEKTI (JAVNI SEKTOR I DOMAĆINSTVA) ................................................................... 65 6.2.8 MJERENJA I OBRAČUN TROŠKOVA PREMA STVARNOJ POTROŠNJI.................................................................... 66 6.2.9 EVROPSKA PERSPEKTIVA................................................................................................................................ 67 6.2.10 PRIVREDA I CILJEVI ENERGETSKE EFIKASNOSTI U INDUSTRIJI ................................................................... 68


______________________________________________________________________________________________________________________

XII

6.2.11 EFIKASNI MODELI TRANSPORTA................................................................................................................. 68 6.2.12 PREKOGRANIČNA TRGOVINA I NJENI EFEKTI NA GUBITKE EE.................................................................... 69 6.2.13 ZAKLJUČAK ENERGETSKOJ EFIKASNOSTI................................................................................................... 69

6.3 PROGNOZA POTROŠNJE ELEKTRIČNE ENERGIJE.................................................................................. 70 6.4 STRATEGIJA SNABDIJEVANJA ELEKTRIČNOM ENERGIJOM.............................................................. 72

6.4.1 REVITALIZACIJA I REKONSTRUKCIJA POSTOJEĆIH OBJEKATA......................................................................... 72 6.4.1.1 Male HE................................................................................................................................................................ 74 6.4.1.2 TE Pljevlja 1 ........................................................................................................................................................ 74 6.4.1.3 HE Peručica .........................................................................................................................................................74 6.4.1.4 HE Piva................................................................................................................................................................. 74

6.4.2 SCENARIJI IZGRADNJE NOVIH ELEKTRO-ENERGETSKIH OBJEKATA.................................................................. 75 6.4.3 NOVE ELEKTRANE PREMA SCENARIJU N-2 ..................................................................................................... 81 6.4.4 STRATEGIJA UVOðENJA OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE................................................................................ 83 6.4.5 TE PLJEVLJA 2............................................................................................................................................... 84 6.4.6 HE NA MORAČI .............................................................................................................................................. 85 6.4.7 HE KOMARNICA............................................................................................................................................. 87 6.4.8 OSTALE ELEKTRANE KOJE SU RAZMATRANE KAO ENERGETSKI POTENCIJALI...................................................88 6.4.9 UVOZ ELEKTRIČE ENERGIJE........................................................................................................................... 96 6.4.10 STRATEGIJA RAZVOJA PRENOSA EE ........................................................................................................... 96 6.4.11 STRATEGIJA RAZVOJA DISTRIBUCIJE EE ....................................................................................................98 6.4.12 RAZVOJ TRŽIŠTA EE .................................................................................................................................. 99

6.4.12.1 Struktura tržišta EU ............................................................................................................................................ 99 6.4.12.2 Formiranje energetskog tržišta u Crnoj Gori .................................................................................................101

6.5 STRATEGIJA SNABDIJEVANJA UGLJEM ................................................................................................ 104 6.5.1 PLJEVALJSKO PODRUČJE ............................................................................................................................. 104 6.5.2 SNABDIJEVANJE UGLJEM ZA PROIZVODNJU ELEKTRIČNE I TOPLOTNE ENERGIJE.......................................... 105

6.5.2.1 Toplifikacija grada Pljevalja............................................................................................................................105 6.6 STRATEGIJA SNABDIJEVANJA PRIRODNIM GASOM .......................................................................... 106 6.7 STRATEGIJA SNABDIJEVANJA TEČNIM GORIVOM............................................................................. 106

6.7.1 POTENCIJAL NAFTE I GASA U RCG............................................................................................................... 106 6.7.2 SNABDIJEVANJE TEČNIM NAFTNIM GASOM (TNG)........................................................................................ 106 6.7.3 SNABDIJEVANJE NAFTNIM DERIVATIMA........................................................................................................ 110

6.8 STRATEGIJA SNABDIJEVANJA TOPLOTNOM ENERGIJOM................................................................ 115 6.8.1 TOPLIFIKACIJA GRADA PLJEVALJA............................................................................................................... 116

6.9 STRATEGIJA UVOðENJA OIE.................................................................................................................... 117 6.9.1 MALE HE..................................................................................................................................................... 118 6.9.2 ENERGIJA VJETRA........................................................................................................................................ 119 6.9.3 ENERGIJA IZ OTPADA................................................................................................................................... 120 6.9.4 ENERGIJA SUNCA......................................................................................................................................... 120 6.9.5 ENERGIJA IZ BIOMASE.................................................................................................................................. 120 6.9.6 BIOGAS........................................................................................................................................................ 121 6.9.7 BIOGORIVA................................................................................................................................................... 121

6.10 STRATEGIJA UVOðENJA KOGENERACIJA U SKLADU SA DIREKTIVOM 2004/8/EC..................... 122 6.11 STRATEGIJA RAZVOJA LOKALNE ENERGETIKE ................................................................................. 123 6.12 POLITIKA USKLAðIVANJA CIJENA ENERGENATA U CRNOJ GORI ................................................. 123 6.13 PRIVATIZACIJA ENERGETSKOG SEKTORA RCG.................................................................................. 125

6.13.1 ZNAČAJ PRIVATIZACIJE ENERGETSKOG SEKTORA..................................................................................... 125 6.13.2 ANALIZA VLASNIČKE STRUKTURE RELEVANTNIH ENERGETSKIH PREDUZEČA U EU .................................. 125

7 TEHNOLOŠKI RAZVOJ I NOVE TEHNI ČKE MOGUČNOSTI U ENERGETICI ........................................ 129

7.1 FOSILNA GORIVA ........................................................................................................................................ 129 7.2 OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE................................................................................................................ 130 7.3 VODNA SNAGA ............................................................................................................................................ 130 7.4 VODONIK....................................................................................................................................................... 130 7.5 ALTERNATIVNA GORIVA.......................................................................................................................... 131 7.6 PRENOS, TRANSPORT I DISTRIBUCIJA................................................................................................... 131

8 MJERE ZA REALIZACIJU ENERGETSKOG SNABDIJEVANJA REPUBLIKE CRNE GORE................. 132

8.1 GLAVNI ZNA ČAJ BUDUĆE STRATEGIJE ................................................................................................ 132 8.2 OSNOVNE SMJERNICE STRATEGIJE ZA SNABDIJEVANJE POJEDINIH SEKTORA ENERGIJOM. 133

8.2.1 ELEKTRIČNA ENERGIJA................................................................................................................................ 133


______________________________________________________________________________________________________________________

XIII

8.2.2 UGALJ.......................................................................................................................................................... 133 8.2.3 NAFTA.......................................................................................................................................................... 134 8.2.4 GAS.............................................................................................................................................................. 134 8.2.5 DALJINSKO GRIJANJE................................................................................................................................... 134

9 OBRAZOVANJE I MEðUNARODNA SARADNJA....................................................................................... 135

9.1 OBRAZOVANJE ............................................................................................................................................ 135 9.1.1 PREDLOG PROMJENA U SISTEMU ŠKOLSTVA U REPUBLICI CRNOJ GORI U CILJU EFIKASNOG OBRAZOVANJA NA

PODRUČJU GAZDOVANJA ENERGIJOM......................................................................................................................... 135 9.2 MEðUNARODNA SARADNJA.................................................................................................................... 136

9.2.1 EVROPSKI ENERGETSKI PROGRAMI............................................................................................................... 136 9.2.2 MEðUNARODNA BILATERALNA SARADNJA..................................................................................................... 137

10 FINANSIJSKA SREDSTVA ZA REALIZACIJU STRATEG IJE RAZVOJA ENERGETIKE RCG ........ 138

10.1 GLAVNI FAKTORI TRŽIŠTA ENERGIJE U CRNOJ GORI....................................................................... 138 10.2 INVESTICIJE U ENERGETIKU RCG I KOMPARATIVNA ANALIZA..................................................... 139 10.3 PODSTICANJE INVESTICIJA U ENERGETSKI SEKTOR RCG ............................................................... 140

10.3.1 TRŽIŠTE KAPITALA................................................................................................................................... 140 10.4 BILATERALNI SPORAZUMI O PODSTICANJU INVESTICIJA I NAUČNOTEHNIČKOJ SARADNJI U OBLASTI ENERGETIKE ............................................................................................................................................. 141 10.5 FINANSIJSKI I EKONOMSKI INSTRUMENTI ZA REALIZACIJU STRATEGIJE RAZVOJA ENERGETIKE RCG...................................................................................................................................................... 141 10.6 POTREBNA FINANSIJSKA SREDSTVA ZA REALIZACIJU PROGRAMA STRATEGIJE RAZVOJA ENERGETIKE RCG...................................................................................................................................................... 142 10.7 POTREBNA FINANSIJSKA SREDSTVA ZA REALIZACIJU PROGRAMA EFIKASNE POTROŠNJE ENERGIJE ..................................................................................................................................................................... 143 10.8 POTREBNA FINANSIJSKA SREDSTVA ZA REALIZACIJU PROGRAMA IZGRADNJE KOGENERACIJA U RCG ............................................................................................................................................ 144 10.9 FISKALNI I PORESKI INSTRUMENTI ZA REALIZACIJU PROGRAMA LOKALNOG ENERGETSKOG SNABDIJEVANJA........................................................................................................................................................ 145

11 UTICAJ RAZVOJA PROIZVODNJE I SNABDIJEVANJA ENERGIJOM NA ŽIVOTNU SREDINU I PROSTOR REPUBLIKE CRNE GORE..................................................................................................................... 146

11.1 ZAKONSKE OBAVEZE (DOMAĆA I PRAVNA REGULATIVA EU)....................................................... 147 11.1.1 DOMAĆI PROPISI..................................................................................................................................... 147 11.1.2 MEðUNARODNI PROPISI.......................................................................................................................... 148

11.1.2.1 UNFCCC i Kyoto Protokol ................................................................................................................................148 11.1.2.2 Obaveze o zaštiti životne sredine prema odredbama Sporazuma o Energetskoj zajednici ....................150 11.1.2.3 LRTAP Konvencija i prateći protokoli .............................................................................................................150 11.1.2.4 LCP Direktiva .....................................................................................................................................................151 11.1.2.5 WFD Direktiva ...................................................................................................................................................152

11.2 ANALIZA SCENARIJA RAZVOJA SA ASPEKTA ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINE ................................ 153 11.2.1 EMISIJE ZA RAZLIČITE SCENARIJE IZGRADNJE PROIZVODNIH OBJEKATA.................................................. 154

11.2.1.1 Emisije CO2 ........................................................................................................................................................154 11.2.1.2 Emisije SO2........................................................................................................................................................155 11.2.1.3 Emisije NOx........................................................................................................................................................156 11.2.1.4 Emisije prašine ...................................................................................................................................................157

11.3 ENERGETIKA I PROSTOR........................................................................................................................... 158

12 CILJEVI I MEHANIZMI ZA REALIZACIJU STRATEG IJE RAZVOJA ENERGETIKE RCG ....... 159

12.1 CILJEVI I MEHANIZMI NA PODRUČJU POUZDANOSTI ....................................................................... 159 12.2 CILJEVI I MEHANIZMI NA PODRUČJU KONKURENCIJE U SNABDIJEVANJU ENERGIJOM......... 160 12.3 CILJEVI I MEHANIZMI NA PODRUČJU ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINE............................................... 161 12.4 CILJEVI I MEHANIZMI NA OSTALIM PODRUČJIMA............................................................................. 162

13 PRAĆENJE REALIZACIJE STRATEGIJE RAZVOJA ENERGETIKE RCG ....................................... 163

13.1 IZRADA IZVJEŠTAJA – GODIŠNJI PREGLED ENERGETSKOG SEKTORA REPUBLIKE CRNE GORE 163 13.2 MEðUNARODNO PRIZNATI PARAMETRI ZA UTVRðIVANJE STEPENA IZVOðENJA ZACRTANE STRATEGIJE ................................................................................................................................................................ 164


______________________________________________________________________________________________________________________

XIV

14 PROMOCIJA ENERGETSKOG SEKTORA CRNE GORE KAO DESTINA CIJE ZA DIREKTNE INVESTICIJE .................................................................................................................................................................. 166

14.1 ŠTA ENERGETSKI SEKTOR CRNE GORE DIFERENCIRA OD OKRUŽENJA ...................................... 166 14.2 PROMOCIJA INVESTICIJA U ENERGETSKI SEKTOR RCG ................................................................... 167

14.2.1 PROMOCIJA PREDNOSTI CRNE GORE KAO LOKACIJE ZA STRANE DIREKTNE INVESTICIJE U ENERGETICI.. 167 14.2.2 OBEZBJEðIVANJE DIREKTNIH INVESTICIJA NEPOSREDNOM PROMOCIJOM............................................... 167

14.3 INFORMISANJE I STRATEŠKO KOMUNICIRANJE S JAVNOŠĆU........................................................ 168 14.3.1 CILJNE JAVNOSTI..................................................................................................................................... 168

15 OSNOVNE PREPORUKE STRATEGIJE .......................................................................................................... 170

16 ZAKLJU ČNA RAZMATRANJA ......................................................................................................................... 174

17 LITERATURA........................................................................................................................................................ 175


______________________________________________________________________________________________________________________

XV

SPISAK TABELA

TABELA 1 Proizvodnja primarne energije u RCG u % (1990, 1997-2004) ------------------------------------12

TABELA 2 Struktura BDP-a po pojedinim djelatnostima----------------------------------------------------------23

TABELA 3 Zaposlenost u pojedinim sektorima djelatnosti -------------------------------------------------------23

TABELA 4 Cijene naftnih derivata u RCG u periodu 1994-2004-------------------------------------------------25

TABELA 5 Cijene uglja u RCG u periodu 1994-2004 --------------------------------------------------------------26

TABELA 6 Cijene EE u RCG u periodu 2003-2005 -----------------------------------------------------------------27

TABELA 7 Cijene uvezene EE u RCG u periodu 1999–2006 -----------------------------------------------------27

TABELA 8 Cijene EE, telekomunikacijskih i internet usluga u JIE-----------------------------------------------28

TABELA 9 Prognoza proizvodnje industrijskih kogeneracija u RCG za različite scenarije -------------------46

TABELA 10 Prognoza potrošnje goriva u industrijskim kogeneracijama u RCG za različite scenarije-------47

TABELA 11 Struktura proizvodnje primarne energije u RCG za različite scenarije S1, S2 i S3 u PJ---------50

TABELA 12 Struktura potrošnje finalne energije u RCG za srednji scenarij i srednji scenarij razvoja tržišta TNG u PJ --------------------------------------------------------------------------------------------------51

TABELA 13 Struktura potrošnje finalne energije u RCG za srednji scenarij i visoki scenarij razvoja tržišta TNG u PJ --------------------------------------------------------------------------------------------------52

TABELA 14 Proizvodnja primarne energije u sistemu RCG prema pojedinim scenarijima (PJ) --------------53

TABELA 15 Uvoz energije u sistemu RCG prema pojedinim scenarijima (PJ) ----------------------------------53

TABELA 16 Ukupna potrošnja primarne energije u sistemu RCG prema pojedinim scenarijima (PJ) -------54

TABELA 17 Struktura potrošača i prognoza ukupne potrošnje finalne energije po scenarijima -------------57

TABELA 18 Prognoza potrošnje EE, te vršnog i minimalnog opterećenja ---------------------------------------70

TABELA 19 Postojeći proizvodni objekti – predviñena rekonstrukcija i revitalizacija --------------------------73

TABELA 20 Nove elektrane prema Scenariju N-2 -------------------------------------------------------------------81

TABELA 21 Tehnički i ekonomski pokazatelji HE na Morači -------------------------------------------------------85

TABELA 22 Tehnički i ekonomski pokazatelji HE Komarnica ------------------------------------------------------87

TABELA 23 Tehnički i ekonomski pokazatelji HE Koštanica--------------------------------------------------------88

TABELA 24 Tehnički i ekonomski pokazatelji hidroenergerskog sistema Buk Bijela ---------------------------89

TABELA 25 Tehnički i ekonomski pokazatelji hidroelektrane Ljutica ---------------------------------------------89

TABELA 26 Tehnički i ekonomski pokazatelji HE na Limu u tri varijante ----------------------------------------92

TABELA 27 Potapanje zemljišta i infrastrukture za tri varijante izgradnje HE na Limu------------------------92

TABELA 28 Tehnički i ekonomski pokazatelji HE na Ćehotini -----------------------------------------------------94

TABELA 29 Parametri razvoja eksploatacije uglja u beranskom basenu ----------------------------------------95

TABELA 30 Ukupni troškovi izgradnje i revitalizacije prenosne mreže Crne Gore u EUR ---------------------97

TABELA 31 Rezerve uglja u pljevaljskoj regiji (stanje 31.12.2004) -------------------------------------------- 104

TABELA 32 Investicije u gasni sistem posmatranih gradova ( Podgorica, Nikšić, Tivat, Bar, Budva, Cetinje, područje Kotora, Herceg Novi, Ulcinj)---------------------------------------------------- 109

TABELA 33 Skladišni kapaciteti za naftne derivate na teritoriji Crne Gore ------------------------------------ 111


______________________________________________________________________________________________________________________

XVI

TABELA 34 Potreban volumen skladišnog prostora za čuvanje obaveznih 90 dnevnih rezervi naftnih derivata na području Crne Gore u zavisnosti od scenarija -------------------------------------- 112

TABELA 35 Potrebne investicije u kapacitete za skladištenje devedeset dnevnih obaveznih rezervi naftnih derivata na području Crne Gore – izgradnja cjelokupnog potrebnog kapaciteta ------------ 113

TABELA 36 Potrebne investicije u kapacitete za skladištenje devedeset dnevnih obaveznih rezervi naftnih derivata na području Crne Gore – iskorištavanje dijela postojećih skladišnih kapaciteta -- 114

TABELA 37 Gradovi sa potencijalnim konzumom za sistem daljinskog grijanja ----------------------------- 115

TABELA 38 Osnovni podaci za sistem daljinskog grijanja za grad Pljevlja ----------------------------------- 117

TABELA 39 Parametri grupa novih malih hidroelektrana-------------------------------------------------------- 119

TABELA 40 Potrošnja biodizela u Crnoj Gori do 2025. godine u PJ-------------------------------------------- 122

TABELA 41 Pregled djelovanja pojedinih energetskih preduzeća---------------------------------------------- 126

TABELA 42 EDF Vlasnička struktura na dan 30.01.2006 -------------------------------------------------------- 126

TABELA 43 EON Struktura vlasništva------------------------------------------------------------------------------- 126

TABELA 44 EON Struktura vlastništva decembar 2000---------------------------------------------------------- 127

TABELA 45 ENDESA Vlastnička struktura -------------------------------------------------------------------------- 127

TABELA 46 ČEZ Vlasnička struktura -------------------------------------------------------------------------------- 127

Tabela 47 PPC Vlasnička struktura, 31. decembar 2005 ------------------------------------------------------ 128

TABELA 48 Potrebna sredstva za realizaciju Strategije razvoja energetike RCG ---------------------------- 142

TABELA 49 Potrebna sredstva za realizaciju mjera energetske efikasnosti ---------------------------------- 144

TABELA 50 Emisijski faktori postojeće i budučih termoelektrana za četiri polutanta ----------------------- 153

TABELA 51 Izabrani pokazatelji izvoñenja energetske politike Crne Gore ----------------------------------- 165


______________________________________________________________________________________________________________________

XVII

SPISAK SLIKA

Slika 1 Struktura svjetske potrošnje primarne energije u 2003. godini ................................................3

Slika 2 Struktura svjetske potrošnje finalne energije u 2003. godini ...................................................4

Slika 3 Struktura potrošnje primarne energije u EU u godini 2003......................................................5

Slika 4 Potrošnja finalne energije u EU u tonama ekvivalentne nafte u 2004. god. ..............................6

Slika 5 Struktura oblika energije u ukupnoj potrošnji u RCG (1990, 1997-2004)...................................8

Slika 6 Struktura potrošnje finalne energije u RCG (1990, 1997-2004)................................................9

Slika 7 Struktura potrošnje finalne energije u RCG (1990, 1997-2004)..............................................10

Slika 8 Proizvodnja primarne energije u RCG (1990, 1997-2004)......................................................11

Slika 9 Uvoz energije u RCG (1990, 1997-2004).............................................................................13

Slika 10 Udjeli elektrana u instalisanoj snazi i proizvedenoj EE od 2002 do 2004................................14

Slika 11 Ukupna potrošnja primarne energije – Scenarij S1 .............................................................54

Slika 12 Ukupna potrošnja primarne energije – Scenarij S2 .............................................................55

Slika 13 Struktura potrošača i prognoza ukupne potrošnje finalne energije po scenarijima ..................58

Slika 14 Srednji scenarij-Struktura potrošača i prognoza finalne energije do 2025.............................58

Slika 15 Struktura izvora u pokrivanju potrošnje EE prema Scenariju N-1..........................................76

Slika 16 Struktura izvora u pokrivanju potrošnje EE prema Scenariju N-2..........................................77

Slika 17 Dinamika troškova prema scenariju N-1............................................................................79

Slika 18 Dinamika troškova prema scenariju N-2............................................................................80

Slika 19 Prosječna godišnja ulaganja u objekte distribucijske mreže .................................................99

Slika 20 Ukupni potencijal potrošnje TNG iz gasovodnih mreža ...................................................... 107

Slika 21 Porast potrošnje TNG uz razvoj sistema u 2010. godini – Visoki scenarij ............................. 108

Slika 22 Porast potrošnje TNG uz razvoj sistema u 2010. godini – Srednji scenarij ........................... 109

Slika 23 Prognoza finalne potrošnje naftnih derivata u periodu do 2025. godine .............................. 110

Slika 24 Potencijal porasta isporuke toplotne energije u sistemima daljinskog grijanja ...................... 116


______________________________________________________________________________________________________________________

XVIII

SPISAK DIJAGRAMA

DIJAGRAM 1 Ukupna potrošnja primarne energije u RCG (1990, 1997-2004) ...................................24

DIJAGRAM 2 Razvoj BDP za različite scenarije (2003-2025)............................................................39

DIJAGRAM 3 Razvoj BDP per capita za različite scenarije (2003-2025).............................................40

DIJAGRAM 4 Stope rasta BDP za različite scenarije (2003-2025) .....................................................40

DIJAGRAM 5 Rast BDP industrije po scenarijima (2003-2025).........................................................42

DIJAGRAM 6 Prognoza potrošnje, vršnog i minimalnog opterećenja u elektro-energetskom sistemu RCG za period 2005 – 2025....................................................................................71

DIJAGRAM 7 Emisije CO2 za scenarije N-1 i N-2........................................................................... 154

DIJAGRAM 8 Emisije SO2 za različite scenarije .......................................................................... 155

DIJAGRAM 9 Emisije NOx za različite scenarije .......................................................................... 156

DIJAGRAM 10 Emisije čestica prašine za različite scenarije ............................................................. 157


______________________________________________________________________________________________________________________

2

1 ENERGIJA KAO POVOD GLOBALNOG RAZVOJA

1.1. ENERGETSKI FAKTORI U SVIJETU

1.1.1 SVJETSKI TRENDOVI UPRAVLJANJA ENERGIJOM

Procjene svjetskih zaliha primarnih energenata nesumnjivo ukazuju na njihov nedostatak, što drugim riječima znači da zalihe primarnih energenata, izuzev u slučaju uglja, nijesu dovoljne za pouzdano podmirenje svjetskih potreba do kraja ovog vijeka.

Procjenjuje se da bi zalihe nafte bile dovoljne za period od 60 godina, a takva približna procjena važi i za gas. Nasuprot ovoj tvrdnji, svjetske zalihe uglja su velike i njihova rasporeñenost je dosta ravnomjerna. Uz pretpostavku nivoa sadašnje potrošnje uglja, svjetske zalihe ovog energenta su dovoljne za period od sljedećih 200 godina. Na intenzitet proizvodnje uglja u budućnosti najveći uticaj će imati zahtjevi zaštite životne sredine, dok procjene svjetskih zaliha urana upućuju na to, da najbogatija i najdostupnija njegova nalazišta još nijesu dovoljno iskorišćena.

Za pretežni dio energenata u svijetu, tipično je da su najdostupnija i najkvalitetnija nalazišta primarnih energenata uglavnom već istrošena. Iz ovog razloga troškovi transporta energenata su veći, te je stoga i tehnologija njihove eksploatacije zahtjevnija i skuplja.

Prema procjenama, iskorišćavanje hidropotencijala u svijetu, u državama u razvoju će porasti, dok je u drugim zemljama taj potencijal već sada dosta dobro iskorišćen.

Udio obnovljivih izvora energije u svijetu je mali, a porast udjela njihove primjene će biti spor, ali ne i zanemarljiv. Najveći porast korišćenja obnovljivih izvora energije se očekuje u državama OECD (Organizacije za privrednu saradnju i razvoj) i to na području biomase i energije vjetra. Iskorišćavanje obnovljivih izvora biće dobro stimulisano aktivnostima za sniženje emisija gasova sa efektom staklene bašte i diversifikaciju u energetskom snabdijevanju. Za razvoj obnovljivih izvora energije u budućnosti će biti potrebna velika investiciona ulaganja.

1.1.2 STANJE NA SVJETSKOM TRŽIŠTU PRIMARNIH ENERGENATA U P ROTEKLOM PERIODU

Poslije 1990. godine u svijetu je najviše porasla potrošnja prirodnog gasa. U tom je periodu bio najveći porast u njegovoj potrošnji zbog njegove upotrebe u proizvodnji električne energija (EE). Potrošnja ovog energenta naročito brzo raste u Aziji, na srednjem Istoku i u Evropskoj Uniji (EU).

Potrošnja tečnih goriva, nafte i njenih derivata još uvijek je u svijetu prevladavajuća. Tečna goriva ostaju glavni izvor energije u svijetu i poslije 1990. godine zadržavaju udio od 37% u ukupnom energetskom bilansu. Potrošnja tečnih goriva naročito je porasla u posljednjih nekoliko godina. Potrošnja ovog energenta u sektoru transporta u bližoj budućnosti će još rasti i to na nivou finalne potrošnje.

Nesporno je da su čvrsta goriva u svjetskom mjerilu posle 1990. godine gubila svoj udio u ukupnom energetskom bilansu. Taj trend je posebno naglašen u EU, dok je potrošnja čvrstih goriva fokusirana samo na proizvodnju EE.

Potrošnja obnovljivih izvora energije i nuklearne energije, poslije 1990. godine, još uvijek raste u prosjeku od 2% godišnje.


______________________________________________________________________________________________________________________

3

1.1.3 ENERGIJA KAO PODSTICAJ GLOBALNOG RAZVOJA U SVIJETU

Za sve države u razvoju dostupnost energiji predstavlja ključni i prioritetni zadatak, što podrazumijeva i dostupnost do modernih energetskih usluga. Svaka država bi morala stimulisati dvosmjernu dostupnost energiji i u skladu s inicijativom EU, ističući značaj energetske efikasnosti u razvojnim programima. Stimulisanje razvojnih projekata iz oblasti obnovljive energije i mikroproizvodnje moglo bi državi značajno pomoći u smanjenju uvozne zavisnosti i poboljšati kvalitet života više hiljada njenih grañana, a uvoñenje čistijeg razvoja u okviru Kyoto protokola značajno bi podstaklo investicije u takve projekte.

Stanje na području potrošnje energije je najbolje moguće prezentovati kroz informacije o potrošnji primarne i finalne energije, te je stoga za potrebe ove studije to i učinjeno.

Poznato je da je primarna energija ona energija, koja postoji u prirodi i nije pretvorena ili transformisana. Potrošnja primarne energije se izračunava tako, da domaćoj proizvodnji dodamo uvoz i oduzmemo izvoz, oduzmemo zalihe na meñunarodnim pomorskim skladištima i dodamo ili oduzmemo promjenu zaliha. Prilikom preračunavanja hidro energije na nivo primarne energije koristi se vrijednost energetske efikasnosti od 100%. Primarna energija kod nuklearne energije izračuna se iz podataka o proizvodnji EE na generatoru sa efikasnošću 33%.

Finalna ili konačna energija je energija, koja se dopremi potrošaču u svrhu pretvaranja u korisnu energiju. Potrošnja finalne energije se računa kao suma ukupne potrošene energije konačnih potrošača.

Struktura svjetske potrošnje primarne energije za 2003. godinu prikazana je na Slici 1.

SLIKA 1

Struktura svjetske potrošnje primarne energije u 20 03. godini

(*) „drugo“ uključuje geotermalnu energiju, energiju sunca i vjetra, toplotnu energiju itd.

Izvor: International Energy Agency: Key World Energy Statistics, 2005

nafta 34,4%

prirodni gas

21,2%

nuklearna energija 6,5%

hidroenergija 2,2%

obnovljivi izvori i gorljivi otpaci

10,8%

drugo (*) 0,5%

ugalj 24,4%


______________________________________________________________________________________________________________________

4

Potrošnja finalne energije u svijetu u tercijarnom sektoru i domaćinstvima prvenstveno zavisi od nivoa standarda i klimatskih uslova. U periodu od 1980. godine pa do danas, potrošnja finalne energije u svijetu je rasla po stopi od 1,8% godišnje ali uz velike razlike od područja do područja. U državama OECD godišnji prirast je 1%, prirast izvan tog područja je više nego dvostruk i svakako zavisi od rasta životnog standarda i urbanizacije posmatranog područja. U zadnjem kraćem razdoblju poslije 1990. godine rast potrošnje finalne energije je veći u državama OECD, jer iznosi 2,3%, što je više od prosjeka potrošnje u ostalom dijelu svijeta.

U sektoru transporta u državama OECD potrošnja finalne energije raste po stopi od 2% godišnje, dok je u državama koje nijesu članice OECD ovaj rast 2,3% godišnje. Udio finalne energije u sektoru transporta, prema procjenama, još će rasti, a naročito u državama Azije, Srednjeg Istoka i Latinske Amerike.

Potrošnja finalne energije u industriji je poslednjih godina neznatno veća od potrošnje u 1980. godini. Razlog za to je smanjena potrošnja energije na tržištima istočne i srednje Evrope, te Rusije. Evidentan je i napor industrije koja čini sve kako bi smanjila specifičnu potrošnju energije po jedinici proizvoda. Veći porast potrošnje finalne energije u zadnjem periodu je tipičan za azijske zemlje, što je posebno izraženo u Kini i državama jugoistočne Azije, gdje je porast u prosjeku veći od 4% i to od 1980. godine dalje. U zadnjim godinama zemlje Azije (izuzev Japana i Novog Zelanda) potroše 33% ukupne potrošnje energije u svijetu u odreñenom sektoru.

Slika 2 prikazuje strukturu svjetske potrošnje finalne energije u 2003. godini.

SLIKA 2

Struktura svjetske potrošnje finalne energije u 200 3. godini


Izvor: International Energy Agency: Key World Energy Statistics, 2005

ugalj 7,4%drugo (*) 3,5%

električna energija 16,1%

obnovljivi izvori i gorljivi otpaci 14%

prirodni gas 16,4%

nafta 42,6%


______________________________________________________________________________________________________________________

5

1.2 ENERGETIKA I EU

U svijetu globalne meñusobne zavisnosti energetska politika ima za posljedicu obaveznu i evropsku dimenziju. Stoga su iz perspektive Crne Gore relevantne strateške odrednice EU i politika razvoja energetike EU.

Osnovni indikatori sadašnjeg stanja energetske djelatnosti u EU sažeti su u nastavku.

Na strani potrošnje primarne energije najveći je porast dostignut u sektoru prirodnog gasa. Potrošnja prirodnog gasa kao energenta nakon 1990. godine rasla je sa 4,4% prosječnom godišnjom stopom, što je svakako posljedica povećane potrošnje gasa za proizvodnju EE i potrošnje u tercijarnom sektoru, domaćinstvima i industriji.

Potrošnja tečnih goriva u zadnjem periodu raste sa manjim intenzitetom, to je 1,1% stopom na godišnjem nivou. Meñu tečnim gorivima visoku stopu rasta dostižu: mlazno gorivo (4,7%), dizel gorivo (3,6%) i tečni naftni gas (1%) (TNG). Potrošnja lakog, ekstra lakog lož ulja i motornih benzina ostaje relativno ujednačena, potrošnja teških lož ulja pada, naročito zbog pooštrenih zahtjeva zaštite životne sredine.

Potrošnja čvrstih goriva gubi udio na energetskim tržištima, posebno u Njemačkoj i Velikoj Britaniji. Prestrukturiranje industrije uglja i neizvoñenje zaštitnih mjera otvara vrata konkurentnijim energentima, naročito prirodnom gasu i djelimično uvoznom uglju.

Slika 3 prikazuje strukturu potrošnje primarne energije u EU u 2003. godini. Proizvodnja primarne energije u toj godini iznosila je 886.5 Mten (miliona tona ekvivalentne nafte), a u 2004. godini 882.3 Mten.

SLIKA 3

Struktura potrošnje primarne energije u EU u 2003. godini


Izvor: International Energy Agency: Share of Total Primary Energy Supply in 2003 EU-25

ugalj 18,1%

drugo (*) 0,6%

obnovljivi izvori i gorljivi otpaci 4,1%

hidroenergija1,4%

nuklearna energija 14,6%

prirodni gas 23,5%

nafta 37,6%


______________________________________________________________________________________________________________________

6

Slika 4 prikazuje potrošnju finalne energije u EU u 2004. godini po sektorima.

SLIKA 4

Potrošnja finalne energije u EU u tonama ekvivalen tne nafte u 2004. godini

0

50.000.000

100.000.000

150.000.000

200.000.000

250.000.000

300.000.000

350.000.000

400.000.000

indus

trija

transp

ort

dom

a ćins

tva

poljo

p rivre

d a

sekt

or u

slug a

drugi

sekt

ori

Izvor: Eurostat: Final Energy Consumption by Sector

U periodu od 1990 do 2000 potrošnja finalne energije je porasla za manje od 1% godišnje, iako je BDP rastao više od 2% godišnje.

Izuzev potrošnje čvrstih goriva, koja je na nivou potrošnje finalne energije od 1990. godine opadala sa prosječno 5,5% godišnje, potrošnja drugih energenata je porasla, tako da su tečna goriva povećala svoj udio za 0,2%, električna energija (EE) za 2%, toplotna energija za 2,4% i prirodni gas za 2,8%. Poslije 1990. godine potrošnja finalne energije je rasla sa 1,1% prosječnom godišnjom stopom sve do 2000. godine.

Nuklearna energija je u EU u zadnjim godinama postizala visok udio čak u visini oko 15%. Dalji razvoj nuklearnih elektrana (NUE) se predviña u Finskoj koja planira izgraditi novu NUE do 2010. godine. Usprkos relativnoj stagnaciji razvoja, NUE još uvijek povećava proizvodnju za 2,2% godišnje.

U budućnosti u EU se ne očekuje izgradnja velikih HE objekata.

Proizvodnja domaćih primarnih resursa energije u EU, može se reći da je u posljednjem periodu dostigla nekakav maksimum, naročito na području upotrebe nuklearne energije (NUE), te eksploatacije nafte i prirodnog gasa. Eksploatacija nafte se u zadnjem periodu povećava za 6,2% godišnje, što je posljedica iskorišćavanja udaljenih bušotina u Sjevernom moru.

Prirodni gas je postao drugi najveći upotrebljavani domaći izvor energije, koji je zauzeo 24% udjela u ukupnom domaćem primarnom energetskom bilansu, naročito zbog proizvodnje u Velikoj Britaniji, koja je najveći proizvoñač prirodnog gasa u EU od 1995. godine.

Iskorišćavanje domaćih čvrstih goriva je u opadanju, potrošnja se je smanjila za 47% u odnosu na 1990. godinu.


______________________________________________________________________________________________________________________

7

Sa namjerom smanjivanja uticaja energetike na životnu sredinu i uvozne zavisnosti, EU veliku pažnju posvećuje obnovljivim izvorima energije (OIE). Ukupan doprinos tih resursa proizvodnji primarne energije iznosi više od 11% i više od 6% u ukupnoj potrošnji primarne energije.

Ukupna energetska zavisnost od uvoza je blizu 50%. Uvoz energije se poslije 1990. godine povećava za više od 1% godišnje. Energetska zavisnost će se povećavati i u budućnosti.

EU poslije 1990. godine nije povećala emisije CO2, naročito zbog korišćenja novih tehnologija, smanjenja specifične potrošnje energije, povećanja dijela potrošnje ne-fosilnih goriva, naročito NUE i energije vjetra i povećane potrošnje prirodnog gasa kao supstituta za čvrsta i tečna goriva. Iako emisije iz transporta predstavljaju samo 28% svih emisija, EU neće moći ispuniti ciljeve iz Kyoto protokola, ako ne izvede radikalnije promjene na tom području. Procjenjuje se, da će transport doprinijeti 90% povećanju ukupnih emisija u narednih deset godina.

Prema posljednjim nastojanjima početkom 2007. godine, države članice EU trebaju do 2020. godine smanjiti emisiju gasova staklene bašte čak za 20%, dok se u razgovorima o globalnom smanjenju spominju čak mogućnosti smanjenja emisija razvijenih zemalja od 30% do 2030. godine i 60-80% do 2050. godine.


______________________________________________________________________________________________________________________

8

2 KARAKTERISTIKE ENERGETSKOG SNABDIJEVANJA RCG OD 1990. - 2004.

2.1 ENERGETSKI BILANSI

Godišnji energetski bilans je poseban oblik prikaza nacionalne statistike koji prati energetske tokove svih oblika energije na teritoriji jedne države, od njihove pojave na odreñenom mjestu (proizvodnja, uvoz/izvoz, promjene zaliha), preko centralnih transformacija (elektrane, rafinerije i sl.) pa do njihove predaje finalnim potrošačima, gdje se konačno transformišu u neki od korisnih oblika energije (npr. toplota, svjetlost, kinetička energija i sl.).

2.1.1 ENERGETSKI BILANS PRIMARNE ENERGIJE

Sa Slike 5 se vidi, da u ukupnom energetskom snabdijevanju Crne Gore učestvuju: hidroenergija, derivati nafte, ugalj, drvo i otpaci i uvozna EE. Može se zaključiti, da je u energetskom sistemu (ES) Crne Gore ostvarena solidna diversifikacija snabdijevanja, jer tri glavne grupe oblika energije učestvuju sa približno jednakim udjelima.

SLIKA 5

Struktura oblika energije u ukupnoj potrošnji u RCG (1990, 1997-2004)

Izvor: Energetski institut Hrvoje Požar, IREET Institut: Realizovani energetski bilansi, Ljubljana 2006

U Crnu Goru se uvoze sve potrebne količine derivata nafte, više od trećine potrebne EE i vrlo male količine lignita. U periodu od 1997. do 2004. godine porast uvoza naftnih derivata je sa prosječnom godišnjom stopom od 5,6%, a porast uvoza EE sa prosječnom godišnjom stopom od 4,3%. Iz države Crne Gore se izvozi mrki ugalj i lignit.

0

10

20

30

40

50

60

70

1990. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004.

PJ

Ugalj Hidroenergija Drvo i otpaci Derivati nafte ukupno Električna energija


______________________________________________________________________________________________________________________

9

2.1.2 ENERGETSKI BILANS FINALNE ENERGIJE

U snabdijevanju finalnih potrošača energijom koriste se ugalj, ogrijevno drvo, derivati nafte, EE i toplotna energija. Razvoj potrošnje nabrojanih energenata u protekom razdoblju prikazan je na Slici 6.

SLIKA 6

Struktura potrošnje finalne energije u RCG (1990, 1 997-2004)

0

5

10

15

20

25

30

35

1990. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004.

PJ

Ugalj Ogrjevno drvo Derivati nafte Električna energija Toplotna energija


U snabdijevanju finalnih potrošača najznačajniji udio ima EE, njen udio je u periodu od 1997. do 2004. godine varirao od 41 do 47%, a potrošnja je rasla sa prosječnom godišnjom stopom od 2,9%.

Porast potrošnje ostvarili su i derivati nafte i to s prosječnom godišnjom stopom od 6,3%. Najznačajniju ulogu imaju dizel gorivo i motorni benzin. Od ostalih derivata s respektabilnim udjelom javljaju se još energenti kao lož ulje i petrolkoks. Mlazno gorivo ostvarilo je vrlo nisko učešće do najviše 7%, udio ekstra lakog lož ulja je u granicama 3 do 5%, a s najmanjim udjelom javlja se potrošnja TNG-a, čiji je udio varirao od 0,5 do 2%.

Ostali oblici energije imaju znatno manja učešća u odnosu na EE i derivate nafte. Tako toplotna energija u zadnjih nekoliko godina učestvuje sa udjelom od oko 10%, a ostvaren je minimalan porast od 0,6% godišnje. Učešće ogrijevnog drveta u finalnoj potrošnji mijenja se u pojedinim godinama od 4 do 7%, a prosječna godišnja stopa porasta iznosi 4,2%. Uloga mrkog uglja potpuno je zanemarljiva u snabdijevanju finalnih potrošača energijom, dok lignit ima opadajući trend uz prosječnu godišnju stopu od 4,9%.


______________________________________________________________________________________________________________________

10

Slika 7 prikazuje finalnu potrošnju energije u pojedinim grupama potrošača. S najvećim udjelom se javlja industrija, a udio saobraćaja je najmanji.

SLIKA 7

Struktura potrošnje finalne energije u RCG (1990, 1 997-2004)



______________________________________________________________________________________________________________________

11

2.2 PREGLED SNABDIJEVANJA ENERGIJOM

2.2.1 ENERGETSKI IZVORI I SNABDIJEVANJE PRIMARNOM ENERGIJO M

Od primarnih oblika energije u Crnoj Gori povremeno se proizvodi mrki ugalj, zatim lignit i ogrijevno drvo te se iskorišćava hidroenergija i drvni industrijski otpaci. Razvoj proizvodnje primarnih oblika energije u razdoblju od 1990. do 2004. godine prikazan je na Slici 8.

SLIKA 8

Proizvodnja primarne energije u RCG (1990, 1997-2004)

Izvor: Energetski institut Hrvoje Požar, IREET inštitut: Realizovani energetski bilansi, Ljubljana 2006

Kao što se iz slike vidi, najznačajniji primarni oblici u domaćoj proizvodnji su hidroenergija i lignit. Udio hidroenergija varira od 35 do 65% u zavisnosti od hidroloških prilika, udio lignita se kreće od 30 do 56%, ogrijevno drvo ima u ukupno proizvedenoj primarnoj energiji udio od 3 do 5%, a udio iskorišćenih drvnih industrijskih otpadaka vrlo je nizak i zadnjih godina iznosi oko 0,3%.

U razdoblju od 1997. do 2004. godine u proizvodnji glavnih primarnih oblika energije može se uočiti trend postepenog porasta, gdje prosječna godišnja stopa za lignit iznosi 2,6%, za hidroenergiju 8,2% i za ogrijevno drvo 4,2%.

Spomenuti izvori energije koriste se nekonstantno. Razvoj proizvodnje spomenutih primarnih oblika energije u razdoblju od 1990. do 2004. godine prikazan je na sljedećoj Tabeli 1.

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

1990. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004.

PJ

Mrki ugalj Lignit Hidroenergija Ogrjevno drvo Industrijski otpaci


______________________________________________________________________________________________________________________

12

TABELA 1

Proizvodnja primarne energije u RCG u% (1990, 1997-2004)

1990. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004.

Mrki ugalj 1,6 1,2 0,0 0,4 0,0 0,5 2,9 0,0 0,4Lignit 56,4 39,8 38,8 40,0 41,3 30,9 50,7 43,1 32,2Hidroenergija 35,0 53,1 57,7 55,6 54,9 64,7 41,7 50,9 62,4Ogrjevno drvo 5,6 5,3 3,1 3,4 3,2 3,5 4,5 5,7 4,8Industrijski otpaci 1,3 0,6 0,4 0,6 0,6 0,4 0,3 0,2 0,3UKUPNO 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

%


2.2.1.1 UVOZ I IZVOZ ENERGIJE

Kada se govori o uvozu energije u Crnu Goru, onda je obuhvaćen uvoz iz inostranstva i nabavka energije iz područja izvan granica države Crne Gore. Dakle pod uvozom energije u Crnu Goru podrazumijevaju se sve količine različitih vrsta energije koja uñe preko državne granice na područje Crne Gore, bez obzira na porijeklo energije.

Na Slici 9 prikazan je detaljni pregled uvoza svih oblika energije u Crnu Goru za proteklo razdoblje. U ukupnoj uvoznoj energiji udio derivata nafte kreće se od 55 do 60%, dok je udio EE iznosio od 35 do 40%. Uvezene količine energije, u obliku lignita, vrlo su male, tako da udio lignita iznosi uglavnom manje od 1%. U 2004. godini povećan je uvoz derivata nafte za 7% i uvoz EE za 3,4%, u odnosu na uvoz ostvaren u 2003. godini. U periodu od 1997. do 2004. godine, generalno se takoñe može uočiti porast uvoza derivata nafte s prosječnom godišnjom stopom od 5,6% i porast uvoza EE s prosječnom godišnjom stopom od 4,3%. Uvoz lignita se smanjivao, ali to nije imalo značajnijeg uticaja na promjenu odnosa u uvoznoj energiji.


______________________________________________________________________________________________________________________

13

SLIKA 9

Uvoz energije u RCG (1990, 1997-2004)

Izvor:EIHP, IREET Institut: Stručne osnove, knjiga A

Kada se posmatra struktura uvoza derivata nafte, onda se može uočiti da su derivati nafte koji su zastupljeni u uvozu kao najznačajniji: lož ulje (mazut), dizel gorivo i motorni benzin. Udio lož ulja u 2004. godini, u uvoznoj energiji derivata nafte, iznosio je oko 32%, te se i u ostalim godinama uglavnom kretao na višem nivou od 30%. Tipične vrijednosti za udio dizel goriva su od 23 do 26%, a samo je u 2000. godini taj udio iznosio približno 31%. Udjeli motornog benzina nešto su niži, tako da je u 2004. godini taj udio iznosio 18,4%, a osim toga prisutan je trend postepenog smanjenja udjela motornog benzina, koji je npr. u 1999. godini iznosio 29%.

Ostvareni izvoz od 5,48 PJ u 2004. godini je skoro pet puta manji od uvoza i odnosi se na: električnu energiju – 4,87 PJ (88,8%), lignit - 0,49 PJ (8,9%) i mrki ugalj - 0,12 PJ (2,2%).

2.2.2 PROIZVODNJA I KORIŠĆENJE FINALNE ENERGIJE

Postrojenja za proizvodnju finalne energije, koja postoje u energetskom sistemu Crne Gore (ESCG) su: hidroelektrane (HE), termoelektrana (TE), industrijske kotlarnice i jedna javna kotlarnica. Najznačajniji udio u energiji za energetske transformacije ostvaruje hidroenergija i on se u pojedinim godinama kreće od 38 do 64%. Značajan je i udio lignita, koji se kreće u intervalu od 27 do 48%, dok udio lož ulja iznosi od 6 do 8%. Udjeli ostalih oblika energija su vrlo niski, i to ispod 1%.

U periodu od 1997. do 2004. godine u svim postrojenjima ostvareno je povećanje ulazne energije, pa je tako stopa porasta u HE iznosila 8,2%, u TE 5,2%, u industrijskim kotlarnicama 0,4% i u javnoj kotlarnici 6,8%.

Najznačajniji udio za proizvodnju energije imaju HE od 42 do 64% i TE od 32 do 47%. Udio industrijskih kotlarnica iznosio je od 8 do 12%, a energija iskorišćena u javnoj kotlarnici zanemariva je u odnosu na ostvarene potrošnje u drugim postrojenjima.

0

5

10

15

20

25

30

1990. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004.

PJ

Lignit Derivati nafte ukupno Električna energija


______________________________________________________________________________________________________________________

14

Od transformisanih oblika energije u Crnoj Gori proizvode se samo EE i nisko temperaturna toplotna energija u obliku pare i vrele vode. Udio EE u ukupnoj proizvedenoj energiji iznosi od 74 do 80%, a stopa rasta je 5,5% godišnje, dok proizvodnja toplotne energije ima godišnju stopu rasta od 0,6%.

2.2.3 ENERGETSKA INFRASTRUKTURA U RCG

U elektroenergetskom sistemu Crne Gore (EES CG) nalaze se u pogonu tri veće proizvodne jedinice: HE Perućica i HE Piva, te TE Pljevlja. Pored njih, u sistemu se nalazi 7 malih HE, ali je njihov doprinos u pogledu kapaciteta i proizvodnje relativno mali. Ukupna instalisana snaga elektrana u sistemu iznosi 868 MW, dok je snaga na pragu 849 MW. Udio HE u instalisanoj snazi elektrana je 76%, dok u proizvedenoj energiji učestvuju sa 61% (prosjek za period 2002-2004), uz očekivane oscilacije zavisno od hidroloških prilika. Udjeli pojedinih elektrana u instalisanoj snazi i proizvedenoj EE u periodu 2002-2004 prikazani su na sljedećoj Slici 10.

SLIKA 10

Udjeli elektrana u instalisanoj snazi i proizvedeno j elektri čnoj energiji u periodu od 2002. do 2004.

Izvor:EIHP, IREET Institut: Stručne osnove, Knjiga A

Prenosna mreža unutar EES CG sastoji se od vodova, transformatorskih stanica i ostale opreme naponskih nivoa 400 kV, 220 kV i 110 kV. Krajem 2005. godine u pogonu je bilo 255 km vodova 400 kV, 402 km vodova 220 kV, te 601 km 110 kV vodova. Prenosna mreža je karakteristična po uglavnom radijalnoj strukturi na sva tri naponska nivoa i dobroj povezanosti sa susjednim EES: Srbije, Bosne i Hercegovine i Albanije. Na prenosnu mrežu priključene su tri elektrane. Prosječna starost vodova 400 kV iznosi 22 godine, vodova 220 kV 33 godine, dok prosječna starost 110 kV vodova iznosi 36 godina.

Distributivna mreža u sistemu Elektroprivrede Crne Gore (EPCG) obuhvata vodove 35 kV, transformatorske stanice (TS) 35/10 kV, postrojenja 10 kV u TS stanicama 110/10 kV, vodove 10 kV, TS stanice 10/0,4 kV i vodove niskog napona. Razvoj mreže zasnovan je na dva stepena transformacije 110/35 kV i 35/10 kV. Sa porastom potrošnje EE takva koncepcija distributivne mreže postepeno je postala nedovoljna, pa je u početku 80 - tih godina prošlog vijeka došlo do procesa uvoñenja direktne transformacije 110/10 kV.

Toplota u CG se proizvodi u industrijskim kotlarnicama i u jednoj javnoj kotlarnici. U 2004. godini ukupno je bilo proizvedeno 3,01 PJ toplotne energije, od toga najviše u industriji obojenih metala 2,66 PJ, a značajan udio imale su i kotlarnice u industriji crne metalurgije 0,24 PJ, drvnoj industriji 0,20 PJ i prehrambenoj industriji 0,25 PJ.

a) Instalisana snaga

HE Perućica35%

HE Piva40%

Male HE 1%

TE Pljevlja24%

886688 MMWW

b) Proizvodnja

HE Perućica34%

HE Piva26%

Male HE1%

TE Pljevlja39%

22,,22--33,,22 TTWWhh


______________________________________________________________________________________________________________________

15

2.3 KARAKTERISTIKE SNABDIJEVANJA ENERGIJOM U RCG

2.3.1 ORGANIZACIJA SISTEMA SNABDIJEVANJA ENERGIJOM

2.3.1.1 PROIZVODNJA UGLJA

2.3.3.1.1 Pljevaljsko područje

Rudnikom mrkog uglja i lignita na području Pljevalja upravlja kompanija Rudnik uglja AD Pljevlja, akcionarsko društvo sa potpunom odgovornošću. Kompanija je djelimično privatizovana, tako da je 68,9% dionica u ne-državnom vlasništvu privatnih vlasnika, dok je preostalih 31,1% dionica u državnom vlasništvu.

2.3.3.1.2 Beransko područje

Ležišta mrkog uglja u okolini grada Berane nalaze se u beranskom ugljenom basenu površine oko 28 km2 i poličkom ugljenom basenu površine oko 18 km2. Istraženost i dokumentovanost rezervi i kvaliteta uglja nije na zadovoljavajućem nivou. Iako geološke rezerve iznose oko 158 miliona tona, zbog slabe istraženosti ukupne pretpostavljene eksploatacione rezerve beraskog basena iznose samo oko 18,5 miliona tona.

Za korišćenje uglja u beranskom basenu nadležno je privredno društvo Rudnik mrkog uglja „Ivangrad“ AD – Berane, koje je bilo privatizovano / prodato stranom investitoru sredinom aprila 2007. godine, posle stečaja u 2004. godini.

2.3.1.2 PROIZVODNJA ELEKTRIČNE ENERGIJE

EPCG je akcionarsko društvo za proizvodnju, prenos, distribuciju i snabdijevanje EE. Preduzeće je jedina elektroprivredna kompanija u Crnoj Gori, država ima u njoj približno 68% vlasništva. Organizovana je kroz četiri funkcionalne cjeline: Proizvodnja, Prenos, Distribucija i Snabdijevanje i dvije organizacione cjeline: Direkcija i Elektrogradnja. Funkcionalna cjelina Proizvodnja obavlja djelatnost proizvodnje i prodaje EE na veliko. Čine je HE Perućica, HE Piva, TE Pljevlja i 7 malih HE. TE Pljevlja i 5 malih HE u procesu su prodaje strateškom partneru - stranom investitoru.

2.3.1.3 PRENOSNA DJELATNOST

Prenosna djelatnost trenutno je organizovana unutar jedinstvenog preduzeća EPCG kao Funkcionalna cjelina Prenos. Ova cjelina obavlja djelatnost prenosa EE preko prenosne mreže na 110 kV, 220 kV i 400 kV nivou, upravljanje EES, te održavanje i razvoj prenosne mreže. U okviru Prenosa privremeno se obavlja i funkcija Operatora tržišta. Razgraničenje sa Distribucijom trenutno je definisano na TS poljima 35 kV ili 10 kV koja pripadaju Prenosu, zajedno s TS 110/35 kV i 110/10 kV.

2.3.1.4 DISTRIBUCIJSKA DJELATNOST

Kao dio EPCG Funkcionalna cjelina Distribucija obavlja prenos EE kroz distributivnu mrežu, održavanje, razvoj i upravljanje tom mrežom. U njenom sistemu radi 16 lokalnih distribucija, koje snabdijevaju ukupno oko 285.000 potrošača.

2.3.1.5 TEČNA GORIVA

RCG u potpunosti uvozi naftu i njene derivate. U periodu 2000. – 2005. godine uvoz tečnih goriva iznosio je od 13,3 – 15 PJ, ili 315 – 355 hiljada tona. Funkcionisanje preduzeća na području nafte i njenih derivata organizovano je kao tržišna djelatnost.


______________________________________________________________________________________________________________________

16

2.3.1.6 PROIZVODNJA TOPLOTE

Toplota se proizvodi u industrijskim kotlarnicama i jednoj javnoj kotlarnici. Industrijske kotlarnice su u privatnom vlasništvu pojedinih vlasnika preduzeća.

2.3.2 ENERGETSKA EFIKASNOST I GUBICI ELEKTRI ČNE ENERGIJE

Vlada RCG je 2005. godine usvojila Strategiju energetske efikasnosti Republike Crne Gore. Ova Strategija implementira se godišnjim akcionim planovima koje Jedinica za energetsku efikasnost predlaže resornom ministarstvu. U aprilu 2007. godine usvojen je Akcioni plan za tekuću godinu.

Imajući u vidu činjenicu da nema racionalnije valorizacije energije od one koja se dobija smanjenjem gubitaka, ovaj problem u kontekstu energetske efikasnosti izrazito privlači pažnju ove Strategije.

2.3.2.1 GUBICI EE U PRENOSU I DISTRIBUCIJI

Prenos: Prema dokumentu „Izvještaj o poslovanju EPCG za 2006. godinu“, gubici električne energije (EE) u prenosnoj mreži EPCG za tu godinu iznosili su 156,6 GWh, odnosno 2,7% u odnosu na bruto potrošnju EE na prenosnoj mreži (5.720,6 GWh). Gubici EE imaju tendenciju smanjenja (3,6% u 2004. i 3,2% u 2005. godini).

Distribucija: Ukupni gubici (tehnički i ne-tehnički) EE u distributivnoj mreži EPCG u 2006. godini iznosili su 693,3 GWh ili 29,1%, u odnosu na ukupnu potrošnju elektrodistributivnih potrošača.

Rezultirajuči ukupni gubici električne energije u prenosu i distribuciji u 2006. godini iznosili su oko 850 GWh, što predstavlja 14,9% u odnosu na na bruto potrošnju u prenosnoj mreži, što je izrazito visok nivo gubitaka EE.

Gubici električne snage i energije u elektrodistributivnoj mreži EPCG uvijek su bili visoki, a drastičan rast je zabilježen u periodu 1991. -1998. godine, u čijim uzrocima su i duboka ekonomska kriza, pad industrijske proizvodnje, disparitet cijena energenata (niska cijena EE i njeno enormno korišćenje za grijanje), povremeno povećavanje broja stanovnika zbog dolaska raseljenih lica iz Hrvatske, BiH i sa Kosova (i do 80 hiljada ili 13%), kao i organizacione slabosti u elektrodistributivnoj djelatnosti na planu kontrole i sankcionisanja neovlašćenog trošenja EE.

I sam društveni ambijent je u proteklom periodu, u kome je EE prećutno tretirana kao socijalni element standarda, u uslovima tranzicije društva i vlasništva, odsustva efikasnog sudstva, slabog i netransparentnog informacionog sistema o infrastrukturi, nepouzdanih evidencija o potrošačima, neažurnih podataka na nivou države o nelegalno izgrañenim objektima, nepostojanje geografskog informacionog sistema (GIS) i dr., pospješivao i «stimulisao» neadekvatan odnos potrošača prema EE, odnosno pored tehničkih (neizbježnih) gubitaka, generisao i povećanje ne-tehničkih gubitaka.


______________________________________________________________________________________________________________________

17

2.3.3 ENERGETIKA I ŽIVOTNA SREDINA

2.3.3.1 EKOLOŠKI ASPEKTI PROIZVODNJE

U Republici Crnoj Gori postoje tri ekološko najopterećenija područja:

� prostor opštine Pljevlja, � Kombinat aluminijuma Podgorica (KAP) i � Željezara Nikšić (ŽN).

Ekološki uslovi u prostoru opštine Pljevlja su prije svega rezultat obavljanja djelatnosti energetskog sektora dok su KAP i ŽN ekološki problemi industrijskih proizvoñača.

Prostor Pljevalja jedan je od ekološki najopterećenijih prostora, što je svakako i posljedica aktivnosti Rudnika uglja, TE, kao i manjih kotlarnica u samom gradu. Na ovom području se javlja nadprosječna učestalost respiratornih oboljenja, a koncentracija SO2 i prašine u vazduhu daleko prelazi standardne vrijednosti u odnosu na nacionalne i meñunarodne standarde kvaliteta vazduha. Tako je u području grada Pljevalja, koji je smješten u dolini s vlažnom klimom i slabim vjetrom tokom dvije trećine godine, učestalost oboljenja disajnih organa znatno iznad prosjeka u RCG. Takoñe, zbog djelovanja otpadnih voda iz spomenutih postrojenja, tamošnje rijeke Vezišnica i Ćehotina su najzagañenije vodne površine u Crnoj Gori. Konačno, jalovina iz Rudnika uglja smatra se, zajedno s pepelom i šljakom iz TE Pljevlja, opasnim otpadom.

Negativni uticaji na životnu sredinu sistema za eksploataciju uglja i tehnoloških sistema za proizvodnju energije iz uglja su brojni i ne mogu se lako otkloniti. Ako se posmatraju samo osnovni elementi ove tehnologije: iskopavanje više miliona tona uglja, njegovo sagorijevanje sa ispuštanjem velikih količina štetnih gasova i prašine, deponovanje značajnih količina pepela i šljake, deponovanje više miliona tona otkrivke i drugi prateći elementi, vidi se da ova proizvodnja utiče na sve segmente životne sredine: zemljište, vazduh, vodu, narušavanje okoline bukom i toplotom, floru, faunu i zdravlje ljudi.

2.3.3.2 POVRŠINSKA EKSPLOATACIJA UGLJA

Uticaji površinske ekploatacije uglja su različitih intenziteta, te lokalnog karaktera ili se njihov domet stalno mijenja tokom eksploatacije. Prema tome, veoma su raznovrsni i zahtijevaju analiziranje uticaja, kao što slijedi:

� Kompleksni hidrogeološki uticaji, � Integralno prostorni uticaji uključujući: o rekultivaciju zemljišta, o rješavanje iseljenja, o pejzažne vrijednosti, o prostiranje prašine i gasova, o prostiranje buke, o uticaji na mikroklimu.

Uticaj na zemljište pokazuje se u obliku poremećaja reljefa na užem lokalitetu (uzvišenja, iskopi) rudnika. Zatim se pokazuje poremećaj stabilnosti terena i povećanje sklonosti ka eroziji (u kosinama se pojavljuju klizišta i odronjavanja, a na deponijama i odlagalištima ispiranja, jaruženja i erozija). Uobičajena je i degradacija površinskog sloja zemljišta. Zauzimanje terena za smještaj objekata i pogona površinskih kopova je dodatni uticaj na zemljište, a treba pomenuti i izmještanje riječnih tokova, izgradnju brana, kanalisanje i izmjenu hidrografske mreže.

Uticaj na vode, odnosno zagañenje voda nastaje rudarskom djelatnošću i odvodnjavanjem. Najznačajnije su vode od odvodnjavanja površinskih kopova. Količina ovih voda je do 15 miliona m3


______________________________________________________________________________________________________________________

18

godišnje. Ove vode potiču od odvodnjavanja eksploatacionih površina. Nastaju od atmosferskih voda koje se slivaju sa etaža i podzemnih voda. Prikupljaju se na najnižim kotama kopa u vodosabirnicima, a odatle se ispumpavaju u vodoprijemnik. Osim ovih voda prisutne su i otpadne vode iz radionica, servisa i postrojenja za pripremu uglja kao i sanitarne i fekalne vode.

Emitovanje buke u okolinu nastaje upotrebom rudarske mehanizacije, postrojenja, kao i pri miniranju. U okolinu se emituje buka intenziteta preko 80 dB.

Uticaj na klimu su izmjena morfologije terena, koja utiče na strujanje vazduha i stabilnost atmosfere, aero-zagañenje sa uticajem na osunčanost i formiranje magle, akumulacije, vodosabirnici i površine bez vegetacije koje utiču na mikroklimatske uslove.

Aero-zagañenje (uticaj na vazduh) nastaje kao posljedica emitovanja prašine, štetnih gasova od oksidacije i samozapaljenja uglja, miniranja i izduvnih gasova motora sa unutrašnjim sagorijevanjem. Gasoviti proizvodi su osnovni nosioci toksičnih materija koje se emituju u atmosferu. Osnovne komponente su CO, SOx, NOx, H2S, a u različitim fazama se obrazuje čitav niz produkata termičkog razlaganja i parcijalne oksidacije goriva i čañi.

Ostali uticaji su formiranje akumulacija, promjena režima vodotoka i hidrografske mreže, promjena hidrogeoloških uslova, seizmička aktivnost pri miniranju, indukovana seizmičnost usled formiranja akumulacija i odlagališta, estetski uticaj i štetna zračenja.

2.3.3.3 TERMO-ENERGETSKI OBJEKTI

TE Pljevlja vrši uticaj na okolinu višestruko i intenzivno zagañivanjem vazduha, zemljišta, potrošnjom tehnološke vode, ispuštanjem otpadnih voda i narušavanjem okoline, bukom i toplotom.

Najznačajnija zagañenja vazduha prouzrokovana su dimnim gasovima. To su SO2, NOx, COx, leteći pepeo, fluoridi, fenolne materije i dr. Zagañenje vazduha djeluje na živu prirodu, zdravlje ljudi, na okolno zemljište, na materijalna dobra i biosferu. Uticaji su raznovrsni, kako po načinu djelovanja tako i po intenzitetu:

� čestična zagañenja najviše ugrožavaju bližu okolinu TE. Sadrže teške metale, okside i druga jedinjenja ili su nosioci drugih polutanata (SO2, NOx, prašina);

� najveći uticaj na okolinu imaju SO2 i NOx koji izazivaju kisjele kiše, što za posledicu ima zakisjeljavanje zemljišta, aktivaciju teških metala, uticaj na poljoprivrednu i šumsku vegetaciju, materijale i drugo;

� sljedeću grupu štetnih materija u dimnim gasovima čine gasovi staklene bašte (CO2, CH4, N2O i drugi);

� NOx pod uticajem sunčevog zračenja podliježe fotohemijskoj oksidaciji pri čemu nastaju ozon i drugi fotooksidanti;

� deponija pepela, šljake kao i deponija uglja vrše uticaj u uslovima neadekvatnog održavanja;

� zagañenje voda je vrlo intenzivno iz različitih izvora;

� zagañivanje zemljišta je vrlo intenzivno putem aerozagañenja i otpadnih voda, a prisutno je i zauzimanje zemljišta za smještaj objekata i deponije pepela i uglja;

� narušavanje okoline ispuštanjem toplote u atmosferu putem recirkulacionog rashladnog tornja, što izaziva povećanje vlažnosti, smanjenje insolacije, pojavu magle i drugo.

2.3.3.4 KVALITET ŽIVOTNE SREDINE – POSTOJEĆE STANJE DO 2004. GODINE

Gledano u cjelini, kvalitet životne sredine je očuvan, sa izuzetkom nekoliko poremećaja, tako da omogućava sveobuhvatan i dinamičan razvoj RCG.


______________________________________________________________________________________________________________________

19

2.3.3.4.1 Zemljište

Zemljište je bilo izloženo negativnim promjenama koje se odražavaju u izmjeni reljefa i opštoj devastaciji na velikim površinama, gubicima kvalitetnog poljoprivrednog zemljišta i u zagañivanju zemljišta.

Zauzimanjem kvalitetnog zemljišta za smještaj industrijskih objekata izgubljeno je oko 220 hektara (termoelektrana, fabrika cementa, ciglana …) bez urbane izgradnje i puteva. Privremeno je isključeno iz poljoprivredne proizvodnje oko 700 hektara, od čega na Rudnik uglja otpada 90%. Značajna su i oštećenja kao posljedica erozionih pojava.

Veoma snažan razvoj ima i tendencija daljeg i većeg osvajanja novih površina usljed povećanja potreba za energijom i izgradnjom naselja, saobraćajnica i drugih objekata.

Prisutne su i neke promjene u hemijskim osobinama zemljišta, kao što je zakisjeljavanje udaljenih lokaliteta, a povećanje alkalnosti je posebno izraženo u Pljevaljskom polju.

Na osnovu detekcije vještačkih radionukleida (CS 137), kao posljedice akcidenta u Černobilu zabilježeno je značajno povećanje vještačke radioaktivnosti u odnosu na preñašnje stanje (prosječno 210 Bekarela/kg).

Preliminarna istraživanja radioaktivnosti pepela i šljake TE Pljevlja nalažu sistematsku kontrolu aktivnosti različitih uzoraka iz životne sredine sa ciljem da se procijeni eventualno povećanje iznad prirodnog fona u okolini TE i da se procijeni odgovarajući efekat tehnološki izmijenjene prirodne aktivnosti na zdravlje populacije koja živi u ovoj sredini.

2.3.3.4.2 Vode

Utvrñeni bonitet voda rijeke Ćehotine jasno potvrñuje prisustvo zagañivača i njihov uticaj na vode tog vodotoka. Vode rijeke Ćehotine uzvodno od Pljevalja posjeduju bonitetnu klasu A1 C I, a u nizvodnom toku A2 C II, a u odreñenim akcidentnim situacijama je van kategorije. Meñu pritokama najugroženije su Vezišnica (nizvodno od TE), kao i Breznica na nizvodnom dijelu. Meñu zagañenjima površinskih voda preovlañuju otpadne vode različitog porijekla i sastava: komunalne otpadne vode, industrijske i tehnološke, vode od odvodnjavanja rudničkih kopova, atmosferske i druge. Rijeka Ćehotina je neposredno ili posredno preko svojih pritoka glavni prijemnik zagañenja sa ovog područja.

2.3.3.4.3 Vazduh

Kvalitet vazduha u pljevaljskoj kotlini je rezultat emisija iz brojnih izvora kao i geomorfoloških i klimatskih karakteristika. Opšti pokazatelji zagañenja vazduha od strane urbanih izvora (kućna ložišta, kotlarnice, saobraćaj) u velikoj mjeri se poklapaju sa specifičnim pokazateljima od strane lokalnih proizvodnih procesa, s obzirom na karakter privrede (rudarstvo i energetika). Opšti pokazatelji zagañenja vazduha SO2 – dim, NOx - čañ i oksidansi u velikom dijelu godine ne predstavljaju dominantno zagañenje već je to u prvom redu sadržaj lebdećih čestica.

Vrednovanje kvaliteta vazduha po uobičajenoj metodologiji na osnovu opštih pokazatelja zagañenosti dovodi do zaključka da je atmosfera Pljevalja malo ili umjereno zagañena dok bi ocjena kvaliteta vazduha na osnovu sadržaja lebdećih čestica i specifičnih pokazatelja zagañenosti svrstala Pljevlja u veoma ugroženo područje. Specifični pokazatelji zagañenja vazduha kao što su fenolne materije, fluoridi, H2S, merkaptani, formaldehid, teški metali i PAH u lebdećim česticama predstavljaju značajno zagañenje vazduha i negativno djeluju na zdravstveno stanje stanovništva.

Za četvorogodišnji period 1998 - 2001 rezultati na dvije lokacije pokazuju da je koncentracija SO2 kao C-srednje su ispod GVV-a, a kao C-maksimalno neznatno prelaze dozvoljene norme. Koncentracije NOx su daleko ispod dozvoljenih normi, koncentracije dima i čañi kao C-srednje su u dozvoljenim granicama, dok C-maksimalno prevazilazi GVV.


______________________________________________________________________________________________________________________

20

Koncentracija lebdećih čestica kao C-srednje su u granicama dozvoljenih dok kao C-maksimalne prevazilaze dozvoljene norme. Sadržaj taložnih materija kao C-srednje je u dozvoljenim granicama, dok kao C-maksimalno u 1999. godini prevazilazi dozvoljene norme. Sadržaj olova u lebdećim i taložećim česticama u dozvoljenim je granicama, dok je sadržaj kadmijuma u lebdećim česticama iznad GVV.

2.3.4 ENERGETSKI OBJEKTI I PROSTOR

Energetski objekti predstavljaju jedan od najvećih i najznačajnijih pojedinačnih zahvata u prostoru. Zbog toga se često nailazi na žestoke diskusije u procesu definisanja konkretnih lokacija, koje su voñene brigom o zaštiti životne sredine, privatnim interesima i strahom od promjena.

Danas su u Crnoj Gori najznačajniji energetski objekti kompleks TE Pljevlja i Rudnika uglja Pljevlja, HE Piva i HE Perućica sa akumulacijama, te prenosna i distributivna infrastruktura. Zbog energetskih i tehnoloških potreba, te zbog potreba zaštite životne sredine biće potrebni novi energetski objekti, kao i rekonstrukcije postojećih energetskih objekata.

Potencijalne investicije TE i velikih HE na značajnijim rijekama navedene su u Nacrtu Prostornog plana Crne Gore. U njemu su predstavljene i 43 planirane i potencijalne akumulacije, 11 ležišta uglja u pljevaljskoj regiji i više ležišta u beranskom i poličkom basenu, te 69 potencijalnih malih HE.

Pravila za smještanje objekata u prostor definiše Zakon o planiranju i ureñenju prostora. Za planiranje većih energetskih objekata predviñeno je usvajanje Detaljnog Prostornog Plana, koji po zakonu priprema Vlada, a usvaja Skupština Republike. Detaljni Prostorni Plan donosi se za energetske objekte preko 10 MW, dalekovode i trafo stanice napona 110 KV i više, priobalni pojas uz jezera, rijeke i druge vodotoke i dr.

2.3.5 INFORMACIONI SISTEM

U skladu sa Zajedničkom izjavom, potpisanom u Ljubljani, 4. juna 2002. godine u okviru Pakta Stabilnosti i Inicijative za Jugoistočnu Evropu članovi Pakta stabilnosti za Jugoistočnu Evropu, Albanija, Bosna i Hercegovina, Bugarska, Hrvatska, Jugoslavija (Srbija i Crna Gora), Makedonija, Moldavija i Rumunija, usvojili su “eSEE Agendu za razvoj Informacionog društva”. Prepoznajući uspjeh procesa, započetih u Lisabonu 23/24 Maja 2000 i pozitivna iskustva u procesu eEurope i eEurope+ za Informaciono društvo, svaka zemlja potpisnica se, na ovaj način, uključila u eErope procese i planirala preduzimanje konkretnih aktivnosti u granicama njihovog specifičnog okruženja, u oblasti:

1. Usvajanja politike i strategije za Informaciono društvo

2. Usvajanja i implementacije pravne infrastrukture za Informaciono društvo, u skladu sa odgovornostima ustanovljenim u okviru EU

3. Uspostavljanja regionalne saradnje i implementacije državnih mehanizama

4. Promocije razvoja Informacionog društva

Crna Gora je prihvatila principe i akcione planove Svjetskog Samita o Informatičkom društvu (WSIS), i usvojila je Strategiju Razvoja Informacionog Društva 2004. godine i Strategiju sektora elektronskih komunikacija u Crnoj Gori.

2.3.5.1 PRIKUPLJANJE I POVEZIVANJE PODATAKA

U Crnoj Gori se uočava odsustvo sistemskog pristupa razvoju informatičkih programskih rješenja koja podržavaju kako energetsku, tako i ostale struke. Još uvijek nema minimalnog seta zajedničkih standarda razvoja sistema prikupljanja podataka. Nude se samo različita programska rješenja na koja se ne može računati da će predstavljati pouzdanu podršku razvoju GIS-a (Geografski Informacioni Sistem), što znači da postoji mnoštvo ponuñača informatičkih sistema za odreñena područja. Ne postoji nijedan ponuñač koji bi bio u stanju informatizovati sva područja, imajući u vidu očekivani


______________________________________________________________________________________________________________________

21

prelazak energetskog sistema Crne Gore na tržišne uslove poslovanja, zbog čega se nameće potreba za uspostavljanjem svih potrebnih aktivnosti za poslovanje u tržišnim uslovima. Informatička tehnologija još uvijek ne predstavlja rezultat procesa razvoja, projektovanja i održavanja elektro-energetskih ureñaja. Način pristupa svim ključnim podacima distributivnog EES je dosta komplikovan kao npr. pristup jednopolnim šemama, GIS podlogama, atributnim podacima osnovnih sredstava preko intraneta i njihovo održavanje.

U energetskom sektoru Zakonom o energetici, kao i u drugim oblastima (Zakon o ure ñenju prostora, Zakon o izgradnji objekata, Zakon o gra ñevinskom zemljištu, Zakon o životnoj sredini, Zakon o vodama ) ne predvi ña se obaveza prikupljanja i ažuriranja podataka, št o se u ovoj fazi razvoja crnogorskog društva može smatra ti zna čajnim nedostatkom. Stoga je potrebno u svim tim oblastima predvidjeti zakonske izmjene koje bi popravile sadašnje stanje.


______________________________________________________________________________________________________________________

22

2.4 OSNOVNI MAKROEKONOMSKI I ENERGETSKI POKAZATELJI

Osnovne karakteristike makroekonomskog sistema Crne Gore se, prema makroekonomskim pokazateljima, ogledaju u ostvarenju stabilnog rasta realnog bruto društvenog proizvoda (BDP-a), uz konstantno opadanje nivoa inflacije i smanjenje nivoa nezaposlenosti.

Meñutim Crna Gora, kao i sve zemlje u regionu, ima visok spoljnotrgovinski deficit od oko 7,3% BDP-a (u regionu JIE on u prosjeku iznosi 9,32% BDP-a). Na spoljnotrgovinski deficit u značajnoj mjeri utiče i visoka energetska zavisnost RCG (uvoz energenata). Imajući u vidu navedene trendove, značaj investicija u energetski sektor i razvoj sopstvene proizvodnje energije za Crnu Goru je utoliko veći, jer predstavlja jedan od najefikasnijih mehanizama za podsticanje rasta i smanjenje deficita platnog bilansa.

Bruto društveni proizvod (BDP) izražen primjenom službenog tečaja u 2003. godini iznosio je 2.477 USD po stanovniku (USD 2000), što je 8,7 puta manje od petnaest zemalja u EU (EU-15), ali je veći od BDP većine zemalja u regiji.

Potrošnja finalne energije po stanovniku u 2003. godini iznosila je 1.159 kilograma ekvivalentne nafte po stanovniku, što je 2,5 puta manje od prosjeka u EU-15, ali je slična potrošnji finalne energije ostalih zemalja u regiji.

Bruto potrošnja EE iznosi 7.290 kWh po stanovniku, što je skoro jednako potrošnji u EU-15 i dva puta više od potrošnje zemalja u regiji.

Energetski intenzitet bruto potrošnje EE iznosi 2.955 kWh/103 USD (USD 2000), što je 8,5 puta više od vrijednosti u EU-15 i više od skoro svih zemalja u regiji.

Intenzitet ukupno utrošene energije u Crnoj Gori iznosi 1908 kilograma ekvivalenta nafte/USD 2000, što je 5,6 puta veće od prosjeka u EU-15.

2.4.1 POZICIJA ENERGETSKE DJELATNOSTI U PRIVREDI RCG

Prema makroekonomskim pokazateljima, osnovne karakteristike makroekonomskog sistema Crne Gore se ogledaju u ostvarenju stabilnog rasta realnog BDP-a, uz konstantno opadanje nivoa inflacije i smanjenje nivoa nezaposlenosti.

Meñutim Crna Gora, kao i sve zemlje u regionu, ima visok spoljnotrgovinski deficit od oko 7,3% BDP-a (u regionu Jugoistočne Evrope on u prosjeku iznosi 9,32% BDP-a). Na spoljnotrgovinski deficit u značajnoj mjeri utiče i visoka energetska zavisnost RCG (uvoz energenata). Imajući u vidu navedene trendove, značaj razvoja sopstvene proizvodnje energije i privlačenje investicija u energetski sektor za Crnu Goru je utoliko veći, jer predstavlja jedan od najefikasnijih mehanizama za podsticanje rasta i smanjenje deficita platnog bilansa.

BDP u RCG izražen primjenom službenog tečaja u 2003. godini iznosio je 2.477 USD po stanovniku (USD 2000), što je 8,7 puta manje od prosjeka u EU-15, ali je veći od BDP većine zemalja u regiji. U istoj godini, potrošnja finalne energije po stanovniku iznosila je 1.159 kilograma ekvivalenta nafte po stanovniku, što je 2,5 puta manje od prosjeka u EU-15, ali je slična potrošnji finalne energije ostalih zemalja u regiji. Bruto potrošnja EE iznosi 7.290 kWh po stanovniku, što je skoro jednako potrošnji u EU-15 i dva puta više od potrošnje zemalja u regiji.

U strukturi BDP po pojedinim granama ekonomskih djelatnosti usko povezanih sa energetikom, sektor proizvodnje i snabdijevanja EE, gasa i vode, iskazivali su porast u periodu 2000.-2003. (od 5,7 na 6,3%), dok se udio sektora vañenja rude i kamena smanjio sa 2,7% na 2,0%. Sektor prerañivačke industrije iskazuje udio od 9,6-12% u istom periodu.


______________________________________________________________________________________________________________________

23

U sektoru proizvodnje i snabdijevanja EE, gasa i vode, od ukupnog broja zaposlenih u Crnoj Gori (141 hiljada u 2000. i 144 hiljada u 2005. godini), bilo je zaposlenih 3,8-3,9% (oko 5.400-5.500 ljudi), dok je najveći udio zaposlenosti bio u sektoru prerañivačke industrije, približno 18%. Pored navedenih, sektor vañenja rude i kamena predstavljao je dodatnih oko 3% zaposlenih u istom periodu (Rudnik uglja AD Pljevlja: 1570 zaposlenih u 2006. godini).

Osnovni indikatori sadašnjeg mjesta energetskih djelatnosti u crnogorskom privrednom prostoru sažeti su u nastavku. Da bi mogli energetske djelatnosti analizirati neizolovano, već relativno u odnosu na ostalu privredu, moramo napustiti fizičke indikatore i preći na finansijske.

U Tabelama 2 i 3 prikazana je pozicija energetske djelatnosti RCG po BDP i zaposlenosti.

TABELA 2

Struktura BDP-a po pojedinim djelatnostima

2000 2001 2002 2003

Sektor vañenja rude i kamena 2,7 2,0 2,3 2,0

Prerañivačka industrija 9,7 12,0 10,9 9,6

Proizvodnja i snabdijevanje električnom energijom, gasom i vodom

5,7 5,6 5,6 6,3

Ukupno BDP (tekuće cijene, milioni EUR) 1.022,2 1.244,8 1.301,5 1.392,0

Izvor: Ministarstvo ekonomije, Podgorica 20.7.2006

TABELA 3

Zaposlenost u pojedinim sektorima djelatnosti

2000 2001 2002 2003 2004 2005

Sektor vañenja rude i kamena

4492

3,1%

4503

3,2%

4471

3,1%

4553

3,2%

4578

3,2%

4079

2,9%

Prerañivačka industrija

25.779

18,3%

25.843

18,3%

25.658

18,3%

26.130

18,3%

26.286

18,3%

25.971

18,0%

Proizvodnja i snabdijevanje EE, gasa i vode

5.388

3,8%

5.401

3,8%

5.362

3,8%

5.461

3,8%

5.491

3,8%

5.496

3,9%

Ukupna zaposlenost u Crnoj Gori

140.762 141.112 140.100 142.679 143.479 144.340

Izvor: Ministarstvo ekonomije, Podgorica 20.7.2006

Udio zaposlenosti u sektoru prerañivačke industrije, približno 18%, dok za sektor energetike zbog neraspolaganja podacima za vrijeme izrade ove studije, treba uzeti u obzir i broj zaposlenih u sektoru snabdijevanja naftnim derivatima, u toplotnim postrojenjima, sektoru primarne energije i drugo, što


______________________________________________________________________________________________________________________

24

energetskim djelatnostima odreñuje značajno učešće, kako u ukupnom značajnom zapošljavanju radno sposobnog potencijala države, tako i značajan doprinos energetike ukupnom BDP-u države Crne Gore .

2.4.2 POKAZATELJI POTROŠNJE ENERGIJE

Ukupna potrošnja primarne energije u Crnoj Gori porasla je od 1990 godine sa 45,72 PJ do 2004. godine na 62,72 PJ. Prosječna godišnja stopa rasta bila je od 2,3%. Dijagram 1 prikazuje kretanje ukupne potrošnje primarne energije od 1990. godine do 2004. godine.

DIJAGRAM 1

Ukupna potrošnja primarne energije u RCG (1990, 199 7-2004)

0,00

10,00

20,00

30,00

40,00

50,00

60,00

70,00

PJ

UKUPNA POTROŠNJA 45,72 43,15 52,87 50,34 53,79 54,51 51,52 55,16 62,72

1990. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004.

Izvor: Energetski institut Hrvoje Požar, IREET Institut: Predviñanje potrošnje finalne energije, Ljubljana 2006

U istom periodu povećana je potrošnja svih glavnih oblika energije koji učestvuju u ukupnom snabdijevanju energijom – ukupnoj potrošnji primarne energije. Ukupna potrošnja je rasla sa sljedećim prosječnim godišnjim stopama:

� potrošnja derivata nafte 5,5%,

� ukupno iskorišćena hidroenergija 8,2%,

� potrošnja uglja 3,9% i

� potrošnja ogrijevnog drveta 4,2%.

Finalna potrošnja energije je porasla sa 29,33 PJ u 1990. godini na 30,58 PJ u 2004. godini.


______________________________________________________________________________________________________________________

25

2.5 CIJENE ENERGENATA I ELEKTRI ČNE ENERGIJE

Cijene naftnih derivata u periodu od 1994. do 2004. godine prikazane su u Tabeli 4. Iz nje je uočljivo, da je cijena D2 u zadnjem razdoblju najviše porasla čak za 15% u periodu od tri godine, a najmanje MB 98, za samo 4%. U periodu prije upotrebe EUR, najviše je cijena rasla MB 86 i MB 98, a najmanje D2 i mazutu.

TABELA 4

Cijene naftnih derivata u RCG u periodu 1994-2004

DIN/litru DEM/litru EUR/litru Naftni derivat 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

MB 86 1,60 1,60 3,30 3,30 4,52 8,73 1,20 1,50 - - -

MB 98 2,00 2,00 3,50 3,50 4,83 8,75 1,20 1,50 0,87 0,86 0,91

BMB 95 2,00 2,00 3,50 3,50 4,83 8,96 1,20 1,50 0,87 0,87 0,92

D2 1,50 1,50 3,00 3,00 3,67 5,85 0,85 1,10 0,66 0,70 0,76

Eko dizel

- - - - - - - - - 0,71 0,77

Lož ulje - - - - - - - - 0,48 0,50 0,57

Mazut 1) 0,90 0,77 1,50 1,50 1,50 2,41 0,41 0,54 0,28 0,142) 0,133)

1) cijena po kg

2) berzanska cijena bez carine, akcize, naknada i poreza

3) berzanska cijena bez carine, akcize, naknada i poreza

Izvor: Podgorica 31.1.2007


______________________________________________________________________________________________________________________

26

Tabela 5 u nastavku studije prikazuje pregled cijena uglja za industrijsku i široku potrošnju i TE Pljevlja. U razdoblju zadnje tri godine ugalj je poskupio za 17% kod komercijalnih ugovora, a za TE Pljevlja cijena ostaje nepromijenjena. U razdoblju upotrebe dinara 1994 – 2000 cijena je narasla za više od 46 puta.

TABELA 5

Cijene uglja u RCG u periodu 1994-2004

komercijalni ugovori godina datum valuta

komad Kocka Sitni TE

1994 24.1. Novi dinar 45,57 41,99 34,76 19,45 din.

28.8. Novi dinar 73,20 73,20 56,81

3.10. Novi dinar 98,07 98,07 76,11

1995 29.12. Novi dinar 112,78 112,78 87,53

%

1996 19.4. Novi dinar 172,00 172,00 124,90 79,37 din.

1997 1.1. dinar 243,69 243,69 169,87 138,36

28.7. dinar 316,80 316,80 220,83 138,36 1998 30.12. dinar 380,16 380,16 265,00 159,12

24.4. dinar 494,21 494,21 344,50

1.10. dinar 617,76 617,76 430,62 1999

18.10. dinar 895,75 895,75 624,40

13,32 DEM

24.4. dinar 1.264,56 1.264,56 881,52

25.7. dinar 1.317,25 1.317,25 918,25

4.8. dinar 1.369,94 1.369,94 954,98

10.8. dinar 1.422,63 1.422,63 991,71

23.8. dinar 1.580,70 1.580,70 1.101,90

27.9. dinar 1.896,84 1.896,84 1.322,28

2.10. dinar 2.002,22 2.002,22 1.395,74

2000

3.10. dinar 2.107,60 2.107,60 1.469,20

20,00 DEM

2001 1.1. DEM 57,48 57,48 41,94 30,00

2002 9.1. EUR 35,21 35,21 25,69 21,44

2003 1.4. EUR 41,20* 41,20* 30,06* 21,44

2004 EUR 41,20* 41,20* 30,06* 21,44

* sa PDV



______________________________________________________________________________________________________________________

27

Cijene EE bez poreza, taksi i doprinosa su prikazane u Tabeli 6, a prosječne ponderisane godišnje cijene EE, koja je uvezena za potrošače u Tabeli 7. Najviše poskupljenje cijena EE dogodilo se za distributivne potrošače i iznosi u periodu od tri godine 13,5%.

TABELA 6

Cijene EE u RCG u periodu 2003-2005

2003 2004 2005

Potrošači cEUR/kWh cEUR/kWh cEUR/kWh

Potrošači na 110 kV

2,82 2,18 2,24

KAP – aluminijum 2,77 2,04 2,15

ŽNK – čelik 3,30 2,83 2,62

ŽCG - željeznica 5,11 5,53 5,66

Distributivni potrošači

5,77 6,26 6,55

Komercijalna prodaja

- - 0,93


TABELA 7

Cijene uvezene EE u RCG u periodu 1999–2006

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

cUS$/MWh cUS$/MWh cUS$/MWh cUS$/MWh EUR/MW

h EUR/MW

h EUR/MW

h EUR/MW

h

2,60 2,34 2,66 3,10 3,24 3,68 3,70 4,50



______________________________________________________________________________________________________________________

28

Kao što se vidi iz sljedeće Tabele 8, u odnosu na zemlje u regionu Crna Gora ima najniže prosječne cijene EE, telekomunikacijskih i internet veza.

TABELA 8

Cijene EE, telekomunikacijskih i internet usluga u JIE

Zemlja

Cijena EE u 2005.

EUR/kWh

Internet penetracija/na

10.000 stanovnika

Cijena telefonskog razgovora sa

Parizom EUR/min

CEE Prosjek 0.031 70.5 0.24 Albanija 0.096 0.8 0.54 Rumunija 0.086 22 n/a Makedonija 0.07 17.4 0.25 Moldavija 0.059 - 0.2-1 Bugarska 0.046 84 0.15

BiH 0.035 i 0.06 20.1 0.13-1.1 Hrvatska n/a 78.6 1.31 Srbija 0.035 26.2 0.54

Crna Gora 0.035 17 0.07

Izvor: OECD, Izvještaj regionalni prioriteti u reformskoj politici zemalja JIE, 2005 – 2006.


______________________________________________________________________________________________________________________

29

2.6 ENERGETSKO SNABDIJEVANJE RCG I PROTEKLE DRUŠTVE NO – POLITIČKE I PRIVREDNE PROMJENE

Od 1945. godine Crna Gora je narodna, potom socijalistička republika, sa državnim subjektivitetom i legitimitetom jedna od šest ravnopravnih članica jugoslovenske federativne zajednice. Aprila 1991. godine proglašena je Republika Crna Gora, koja je od 1992. godine, zajedno sa Srbijom, konstituisala federalnu državu «Savezna Republika Jugoslavija» a potom državnu zajednicu «Srbija i Crna Gora».

Konačno, 21. maja 2006.g., na referendumu grañani Crne Gore izglasali su nezavisnost. Deklaracijom o nezavisnosti, koju je Skupština Crne Gore usvojila 3. juna 2006.g. Crna Gora je postala «najmlaña» evropska država, koja samostalno ureñuje i vodi svoju ekonomsku politiku i kreira pravac budućeg privrednog razvoja. Nakon sticanja državne nezavisnosti, već 28. juna 2006.g. Crna Gora je primljena u punopravno članstvo u UN.

Posljednja decenija 20. vijeka je bila vrijeme nemira na Balkanu i raspada ex–Jugoslavije, vrijeme, u kojem je Crna Gora, postupnim i dramatičnim samoosvješćenjem, prešla put od sljedbenika destruktivne politike tada aktuelnog srpskog voñe, do značajnog i u meñunarodnoj zajednici priznatog protivnika njegovog režima. U epohi ratova i meñuetničkih sukoba u ovom periodu Crna Gora je u velikoj mjeri uspjela da sačuva tradicionalni meñuetnički sklad na svom prostoru, ali su materijalno propadanje stanovništva i život u uslovima meñunarodne izolacije neminovno doveli do prekida meñunarodne saradnje i drugih negativnih pojava.

Ekonomska tranzicija, kao segment transformacije crnogorskog društva, ostvaruje se u dvije etape. Prva je trajala do 1996. godine i sastojala se u podržavljenju društvenog kapitala. Poslije prve etape, koja je bila neminovna da bi se dobio titular vlasništva, pristupilo se drugoj fazi transformacije kroz proces privatizacije privrede. Efekti prvog dijela privatizacije ogledaju se u usvojenoj zakonskoj regulativi, potrebnoj za sprovoñenje ovog procesa, koji se ostvaruje na dva načina: prodajom akcija strateškim investitorima i masovnom vaučerskom privatizacijom.

Društveni proizvod u Crnoj Gori u periodu od 1990. do 1999. godine značajno se smanjio. Kvalitet života veoma se pogoršao u razdoblju ekonomske tranzicije i pojedine grupacije stanovništva nijesu u stanju da zadovoljavaju neke životne potrebe ni na nivou egzistencijalnog minimuma.

Sve spomenute promjene imale su uticaj i na energetski sektor. Država je najveći vlasnik energetskog sektora. Ulaganja u energetski sistem u posmatranom periodu praktično nisu postojala osim nužnog održavanja.


______________________________________________________________________________________________________________________

30

3 ANALIZA POSTOJE ĆIH I PREDLOG USVAJANJA NOVIH ZAKONA U ENERGETSKOM SEKTORU RCG

U ovom dijelu je izvršen načelni pregled osnovnih propisa relevantnih za procedure izgradnje objekata u ES i mogućnost realizacije investicija u energetici RCG. U nastavku dajemo pregled propisa koji stvaraju investicioni ambijent sa aspekta zakonske infrastrukture u energetici.

3.1 REGULATIVA NA PODRU ČJU ENERGETIKE

Zakon o energetici (Službeni list RCG broj 39/03) je osnovni propis kojim se ureñuju osnovna načela za implementaciju Energetske politike i Strategije, okvir za sektor energetike, nadležnosti Vlade u sektoru energetike, te osnivanje, uloga i odgovornost regulatornog tijela. Djelatnosti koje definiše ovaj zakon, su:

� proizvodnja, prenos, distribucija i snabdijevanje EE na tržištu i/ili za javne usluge, � organizacija i funkcionisanje tržišta EE, � proizvodnja i tržište uglja za potrebe proizvodnje EE i � transport, distribucija, skladištenje, trgovina na malo i veliko i snabdijevanje

naftnim proizvodima i gasom.

Na osnovu ovog Zakona Vlada utvrñuje i sprovodi nacionalnu energetsku politiku, nacionalnu energetsku strategiju, te dugoročni i godišnji energetski bilans, osigurava sprovoñenje mjera zaštite životne sredine, promoviše i olakšava investicije u energetskom sektoru, olakšava konkurenciju, povezivanje ES CG sa sistemima drugih zemalja i učešće privatnog sektora, definiše politiku i strategiju izgradnje novih i rekonstrukciju postojećih kapaciteta.

Ministarstvo nadležno za poslove energetike realizuje politiku za energetsku efikasnost i očuvanje energetskih resursa, razvija i promoviše efikasno korišćenje energije i upotrebu OIE, podstiče upotrebu OIE u proizvodnji na unutrašnjem tržištu i upravlja sredstvima za štednju i efikasno korišćenje energije.

Regulatorno tijelo, pored stvaranja uslova za uvoñenje tržišta EE i drugih kontrolnih funkcija, ima nadležnost i po pitanju ovlašćenja koja su potrebna za izgradnju novih proizvodnih kapaciteta. Ovlašćenja izdaje Agencija na osnovu kriterijuma koji uključuju sigurnost energetskih sistema, instalacije i opreme, zaštitu životne sredine, iskorišćavanje zemljišta i gradilišta, korišćenje javne imovine, efikasno korišćenje energije, prirodu primarnih resursa, tehničke, ekonomske, finansijske i radne kapacitete potencijalnog investitora.

Sa ovim zakonom započeo je proces reformi u energetskom sektoru na principima implementacije Direktiva EU i propisa o tržištu EE i gasa. Sa formiranjem Energetske zajednice za Jugoistočnu Evropu o zajedničkom tržištu EE i gasa, tok reformi u ES CG je usklañen sa procesima reforme ES u EU.

Vlada RCG je usvojila Energetsku politiku, kojom su definisani pravci razvoja i reformi ES.

Na osnovu Zakona o energetici u postupku su donošenja ili su već usvojeni sljedeći dokumenti:

� Strategija energetske efikasnosti u Republici Crnoj Gori � Strategija razvoja i izgradnje malih HE u Crnoj Gori do 2015. godine sa Akcionim

planom, � Uredba za dodjelu koncesija za izgradnju malih elektrana,� Pravilnik za priključenje malih elektrana na distributivnu mrežu i � Uputstvo za odreñivanje cijena EE iz malih elektrana.


______________________________________________________________________________________________________________________

31

3.2 REGULATIVA NA PODRU ČJU ORGANIZACIJE PRIVREDNIH SUBJEKATA I PORESKI SISTEM

Na području regulative organizacije privrednih subjekata i poreskog sistema značajni su sljedeći zakoni:

Zakon o privrednim društvima (Službeni list RCG broj 06/02),

Zakon o porezu na dodatu vrijednost (Službeni list RCG broj 65/01, 12/02, 38/02, 72/02, 21/03),

Zakon o porezima na imovinu (Službeni list RCG broj 3/92, 30/93, 3/94, 42/94, 11/95, 20/95, 22/95, 45/98, 65/01, 69/03),

Zakon o porezu na nepokretnosti (Službeni list RCG 4/94, 65/01).

3.3 REGULATIVA NA PODRU ČJU IMOVINSKO – PRAVNIH ODNOSA

Regulativu na području imovinsko – pravnih odnosa sačinjavaju:

Zakon o osnovama svojinskopravnih odnosa (Službeni list SFRJ 6/80, 36/90, 29/96),

Zakon o eksproprijaciji (Službeni list RCG broj 55/00, 12/02).

3.4 REGULATIVA NA PODRU ČJU VODOPRIVREDE I ŠUMARSTVA

Zakon o vodama (Službeni list RCG 16/95) ureñuje vodoprivrednu djelatnost pod kojom se smatraju:

• ureñenje voda i vodotoka,

• zaštita od štetnog djelovanja voda,

• zaštita od zagañivanja i

• osiguravanje vode za korišćenje.

Zakon o šumama (Službeni list RCG 55/00) utvrñuje da se promjena namjene površine pod šumama može izvršiti samo kada to zahtijeva opšti javni interes.

3.5 REGULATIVA NA PODRU ČJU INVESTICIJA

Zakon o stranim ulaganjima (Službeni list RCG 52/00) utvrñuje da strani ulagači mogu, radi obavljanja djelatnosti u RCG, ulagati u preduzeća, osnivati preduzeća i vršiti druga ulaganja u skladu s ovim Zakonom.

Zakon o učešću privatnog sektora u vršenju javnih usluga (Službeni list RCG 30/02) ima za cilj podizanje nivoa učešća privatnog sektora u vršenju javnih usluga, uzimajući u obzir potrebu za efikasnim upravljanjem i ekonomskim rastom.

3.6 REGULATIVA NA PODRU ČJU PROSTORNOG UREðENJA

Zakon o planiranju i ureñenju prostora (Službeni list RCG 28/05) planiranjem prostora smatra utvrñivanje namjene korišćenja prostora, donošenje planskih dokumenata i praćenje njihovog ostvarivanja.

3.7 REGULATIVA NA PODRU ČJU ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINE

Domaći propisi na području zaštite životne sredine RCG sastoje se iz sljedećih zakona i podzakonskih akata:

• Zakon o životnoj sredini (''Službeni list RCG'', broj 12/96 i 55/00),

• Zakon o zaštiti prirode (''Službeni list RCG'', broj. 36/77, 27/94),


______________________________________________________________________________________________________________________

32

• Zakon o strateškoj procjeni uticaja na životnu sredinu (''Službeni list RCG'', broj. 80/05),

• Zakon o integrisanom sprečavanju i kontroli zagañivanja životne sredine (''Službeni list RCG'', broj. 80/05),

• Zakon o upravljanju otpadom („Službeni list RCG“, br. 80/05 od 28.12.2005),

• Zakon o zaštiti od jonizirajućih zračenja („Službeni list RCG“, broj 46/96),

• Zakon o nacionalnim parkovima („Službeni list RCG“, broj 47/91, 17/92, 27/94),

• Uredba o procjeni uticaja zahvata na životnu sredinu („Službeni list RCG“, broj 14/97),

• Uredba o visini, naknadama, načinu obračuna i plaćanja naknada zbog zagañivanja životne sredine („Službeni list RCG“, 9/00),

• Odluka o sistematskom ispitivanju sadržaja radionuklida u životnoj sredini („Službeni list SRJ“, broj 45/97),

• Odluka o obrazovanju savjeta za održivi razvoj („Službeni list RCG“, broj 53/02),

• Pravilnik o emisiji zagañujućih materija u vazduhu („Službeni list RCG“, broj 25/01),

• Pravilnik o dozvoljenim koncentracijama štetnih i opasnih materija u zemljištu i metodama za njihovo ispitivanje („Službeni list RCG“, broj 18/97) ,

• Pravilnik o kriterijumu za izbor lokacija, načinu i postupku odlaganja otpadnih materija („Službeni list RCG“, broj 56/00),

• Pravilnik o kvalitetu otpadnih voda i načinu njihovog ispuštanja u javnu kanalizaciju i prirodni recipijent („Službeni list RCG“, broj 10/97, 21/97).

3.8 REGULATIVA NA PODRU ČJU GRAðENJA

Zakon o izgradnji objekata (Službeni list RCG 55/00) ureñuje izgradnju i rekonstrukciju objekata kao i njihovo rušenje. Njegove odredbe se primjenjuju i za rudarske, telekomunikacijske i elektroenergetske objekte.

3.9 POTREBA USVAJANJA NOVIH ZAKONSKIH PREDLOGA U ENERGETSKOM SEKTORU

U postupku donošenja ili pripremi su sljedeći propisi koji su bitni za energetski sektor:

• Zakon o vodama,

• Zakon o koncesijama (umjesto Zakona o učešću privatnog sektora u pružanju javnih usluga),

• Zakon o izgradnji objekata,

• Zakon o finansiranju voda,

• Zakon o ekološkom fondu,

• Izmjene i dopune Zakona o zaštiti životne sredine i

• Prostorni plan Republike Crne Gore do 2020. godine.

Zakonska infrastruktura za ES daje dobru osnovu za realizaciju investicionih zahvata u ovom sektoru. Vlada intenzivno radi na uklanjanju svih normativnih barijera, poboljšanju propisa i njihovom usklañivanju sa propisima EU.

Pored navedenog potrebne su promjene i dopune sljedećih propisa:

• Zakon o energetici

• Pravilnik o tarifama za EE

• Zakon o životnoj sredini

• Zakon o učešću privatnog sektora u vršenju javnih usluga

• Zakon o planiranju i ureñenju prostora

• Zakon o izgradnji objekata:


______________________________________________________________________________________________________________________

33

Potrebno je usvojiti još neke od zakonskih predloga vezano na pravni poredak EU:

• Energetska efikasnost zgrada; prema Direktivi o energetskoj efikasnosti zgrada 2002/91/EC potrebno je kod svih novih zgrada i kod rekonstrukcija postojećih zgrada usvojiti prijedloge za minimalnu energetsku efikasnost. Njene zahtjeve smisleno bi bilo uključiti u Zakon o izgradnji objekata ili djelimično u Zakon o etažnom vlasništvu. Direktiva o energetskoj efikasnosti takoñe propisuje redovnu kontrolu kotlova na ugalj i tečna goriva i klimatske sisteme, koji bi se mogli propisati u Zakonu o životnoj sredini.

• Direktive o efikasnosti generatora toplote, o izolaciji distributivne mreže toplote i tople vode, o smanjenju CO2 sa poboljšanjem efikasnosti potrošnje energije, o propisima o energetskoj efikasnosti za električne hladnjake, zamrzivače i njihove kombinacije u domaćinstvima i o propisima za energetsku efikasnost u odnosu na prigušnice za fluorescentnu rasvjetu je potrebno prenijeti u odgovarajuće podzakonske propise nadležnih ministarstva.

• Propis o priključivanju novih proizvoñača EE na mrežu.


______________________________________________________________________________________________________________________

34

4 EVROPSKA DIMENZIJA ENERGETIKE CRNE GORE

Namjera Republike Crne Gore je nastaviti svoj budući razvoj u EU. Tako i energetska politika RCG mora biti usaglašena sa evropskom energetskom politikom.

4.1 USLOVI ZA ZAJEDNI ČKU EVROPSKU ENERGETSKU POLITIKU

Energija nije zajedničko područje u smislu Ugovora u Rimu i njegovih revizija (Maastricht i Amsterdam). Zajednička politika zaštite okoline, te velika meñusobna zavisnost država EU u energetskom snabdijevanju, naročito uvozna zavisnost, dovele su do stanja da se i energetska politika vodi kao zajednička energetska politika EU. Energetska politika je jedno od najbolje regulisanih područja, a uloga Direktorata za transport i energiju Evropske komisije vrlo je značajna.

Spoljno politički razlozi početkom devedesetih, rat u Zalivu i raspad bivšeg Sovjetskog saveza bili su upozoravajući faktori za evropsko snabdijevanje energijom. Glavna smjernica evropske energetske politike je stav, da je energija strateška sirovina. Taj stav je 1994. bio vodilja za potpis multilateralnog Ugovora o energetskoj povelji. Ugovor je bio potpisan 17.12.1994 u Lisabonu sa namjerom veće saradnje na području energetike izmeñu država proizvoñača i izvoznika energenata, država preko kojih ide tranzit energije (posebno nafte i prirodnog gasa), kao i država koje su pretežni uvoznici energije.

Najvažnije stvari, o kojima su se države ovim ugovorom obavezale su:

• trgovanje i investicioni zahvati, koji su povezani sa trgovanjem, izvode se u skladu sa pravilima bivšeg GATT-a (Opšti sporazum o tarifama i trgovanju) i pravilima Svjetske trgovinske organizacije;

• države moraju izraditi zahvate za olakšanje tranzita energenta u skladu sa principima prostog tranzita bez razlikovanja porijekla, konačne destinacije ili vlasništva energenta u tranzitu;

• države će sve strane investicije i investitore tretirati jednako kao domaće investicije i investitore.

Ugovor o energetskoj povelji ističe suverenost država nad energetskim izvorima i daje posebnu pažnju pogledima zaštite životne sredine. U njemu su definisani i načini rješavanja sukoba izmeñu države potpisnice ugovora i investitora iz druge države potpisnice ugovora, te izmeñu država potpisnica.

Pored Ugovora o energetskoj povelji potpisan je i Protokol energetske povelje o energetskoj efikasnosti i s njom povezanom zaštitom životne sredine. Osnovna namjera protokola je promovisanje meñusobne saradnje država na tom području i povećavanje energetske efikasnosti u državama potpisnicama ugovora.

Drugi meñunarodni dokument, koji bitno utiče na energetsku politiku svijeta, svakako je Kyoto protokol. Taj protokol je bio predložen na potpis državama potpisnicama Okvirne konvencije Ujedinjenih nacija o promjeni klime, na konferenciji u Kyotu izmeñu 1. i 11. 12. 1997. Sve države članice EU protokol su ratifikovale.

Kyoto protokol obavezuje države potpisnice na izvoñenje aktivnosti čiji je cilj količinsko ograničenje i smanjenje emisija gasova sa efektom staklene bašte. U okviru tih aktivnosti predviña se i povećanje energetske efikasnosti na nekim područjima privrede u državi, istraživanja, promovisanje, razvoj i povećana upotreba novih i OIE.

Sljedeći važan proces na području energetike je stvaranje Energetske zajednice u JIE. Sporazum o Energetskoj zajednici potpisan je 25.10.2005. godine u Atini. Proces nastavka integracije umreženih energetskih sistema u JIE pokrenut je na inicijativu EU. Zamisao je povezati države JIE u energetskom smislu, na način da se kroz sprovoñenje sistemskih reformi u energetskim sektorima pojedinih zemalja


______________________________________________________________________________________________________________________

35

postigne otvaranje energetskog tržišta prema modelu definisanom direktivama EU o stvaranju zajedničkog tržišta EE i gasa.

Na razvoj energetike utiče i Konvencija o dalekosežnom prekograničnom zagañenju vazduha, koja je usvojena 1979. godine u Ženevi, a na snagu je stupila 1983. godine. Konvencija predstavlja prvi meñunarodni obavezujući sporazum, koji se bavi problemom zagañenja vazduha na široj regionalnoj bazi. Sve zemlje EU i JIE (osim Albanije) Konvenciju su ratifikovale.

4.2 GLAVNI SMJEROVI RAZVOJA EVROPSKE ENERGETSKE POL ITIKE

Postoji pet grupa evropske energetske regulative, koje državama članicama odreñuju smjer djelovanja u budućnosti:

� sigurnost snabdijevanja energijom, � zajedničko tržište za EE i prirodni gas, � efikasna potrošnja i proizvodnja energije, � upotreba OIE i � nuklearna energija.

4.2.1 SIGURNOST SNABDIJEVANJA SA ENERGIJOM

Glavni zadatak energetske politike EU, zasnovan na Zelenoj knjizi Evropske Komisije, je usmjeren na postizanje sigurnog snabdijevanja energijom, uzimajući u obzir konkurentne i nediskriminatorne cijene i zahtjeve zaštite okoline. Glavni problem EU je velika spoljna zavisnost od snabdijevanja energetskih izvora. Njena spoljna zavisnost će sa 50% u 1999. godini u slučaju nepromijenjene energetske politike u narednih 20 do 30 godina porasti na 70% , pa će u 2030. godini dostići nivo veći od 70%. Postizanje sigurnog snabdijevanja energijom je najznačajniji elemenat nesmetanog rada zajedničkog evropskog tržišta; nestabilne cijene sirove nafte i prirodnog gasa, te politička nestabilnost glavnih proizvoñača fosilnih goriva, imaju negativni uticaj na sve grane evropske privrede. Problem zavisnosti od spoljnog snabdijevanja energijom trebao bi se po predlozima Zelene knjige rješavati većom diversifikacijom energetskih izvora i područja snabdijevanja.

Ugalj i druga čvrsta goriva u EU zauzimaju 80% udijela svih potencijalnih izvora fosilnih goriva, ali u snabdijevanju primarnom energijom, zbog svoje visoke cijene i ekoloških ograničenja, imaju samo 16% udio. Od 247 miliona tona potrošenog uglja samo je trećina domaćeg, njegova proizvodnja je u potpunosti zavisna od subvencija. Odredba Savjeta 1407/2002/EC predviña subvencije do kraja 2010. godine, a njihov cilj je prestrukturiranje proizvodnje uglja s obzirom na socijalne i regionalne karakteristike i omogućavanje eksploatacije zaliha domaćeg uglja kao strateške rezerve.

Direktive, koje se odnose na formiranje i održavanje zaliha nafte i njenih derivata, nalažu državama, da drže zalihe, koje su dovoljne za 90 dana potrošnje nafte i njenih derivata u državi u protekloj godini. Zalihe se moraju nalaziti u državi ili u jednoj od država članica EU. Pored održavanja zaliha države članice moraju imati pripremljene mjere u slučaju nedostatka naftnih derivata na tržištu.

Zbog nastajanja zajedničkog energetskog tržišta, nestabilnosti cijena nafte i gasovitih goriva, te sve veće energetske zavisnosti predlog Evropske komisije je, da svaka država članica do kraja 2007. godine ustanovi javno preduzeće ili agenciju, koja bi imala u svojem vlasništvu bar 40 dnevne zalihe, a od strane Evropske komisije bi se ustanovio evropski posmatrački sistem za snabdijevanje naftom i prirodnim gasom, koji bi nadzirao dogañanja na naftnom i gasnom tržištu u svijetu, proučavao njihove efekte na sigurnost snabdijevanja i nadzirao sigurnost zaliha u EU. Predlog Komisije odnosi se i na sigurnost snabdijevanja prirodnim gasom. Minimalni zahtjevi su neometano snabdijevanje domaćinstava, zalihe prirodnog gasa i supstituta, diversifikacija izvora, prekogranična saradnja, dugoročni ugovori te visoka sigurnost snabdijevanja za gasne elektrane.


______________________________________________________________________________________________________________________

36

4.2.2 ZAJEDNIČKO TRŽIŠTE ZA EE I PRIRODNI GAS

Otvaranje zajedničkog tržišta je glavni prioritet EU na području energetske politike već od kraja osamdesetih godina, kada se i započelo sa izvoñenjem revolucionarne politike liberalizacije energetskih tržišta. EU je zbog privrednih razloga odlučila uvesti konkurentno tržište EE i prirodnog gasa. Regulatorni osnov za zajedničko evropsko tržište čine Električna direktiva i odredba, te Gasna direktiva (2003/54/EC, 1228/2003 i 2003/55/EC), koje podrazumijevaju potpuno otvaranje tržišta EE i prirodnog gasa.

4.2.3 EFIKASNA POTROŠNJA ENERGIJE

U smislu obaveza iz Kyoto protokola vrlo bitno mjesto u energetskoj strategiji EU zauzima efikasna potrošnja energije. Aprila 2000. godine izrañen je Akcioni plan za poboljšanje energetske efikasnosti u EU, na osnovu kojeg su nastale Direktiva o efikasnoj potrošnji energije u zgradama i Direktiva o kogeneraciji.

Efikasna potrošnja energije u EU je u početku bila posljedica brige za zaštitu životne sredine. U novom dokumentu Zelena knjiga o energetskoj efikasnosti iz 2005. godine (alternativni naziv: ''Doing More With Less'') i u Akcionom planu iz 2006. godine predviñeno je da energetske uštede do 2020. godine dostignu najmanje 20%, što je ekvivalentno 390 Mtoe, odnosno smanjenju emisije CO2 za oko 780 Mt u odnosu na bazni scenario. Dodatna ulaganja u energetski efikasne nove tehnologije će biti više nego kompenzovana sa više od 100 milijardi € godišnjih energetskih ušteda.

Prema tome, efikasna potrošnja energije EU definisana je kao instrument za podizanje konkurentnosti privrede i povećanje zaposlenosti, za sigurnost energetskog snabdijevanja i za smanjenje emisija gasova sa efektom staklene bašte. Najvažniji sektori su zgrade, transport i produkti koji troše energiju. Direktive koje se odnose na efikasnu potrošnju energije su:

� Direktiva o energetskoj efikasnosti zgrada 2002/91/EC, � Direktiva o efikasnoj potrošnji konačne energije i energetskim uslugama 2006/32/EC, � Direktiva o promovisanju kogeneracije 2004/8/EC i � Direktiva o oblikovanju okvira za postavljanje zahtjeva za produkte, koji troše energiju,

sa primjernom osnovom za zaštitu okoline 2005/32/EC.

Značajne energetske i finansijske uštede mogu se postići relativno malim ulaganjima, boljim izborom energetski efikasnih tehnologija, boljom organizacijom i poboljšanjem kvaliteta.

4.2.4 PROIZVODNJA ENERGIJE IZ OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE

EU već više godina pridaje posebnu pažnju OIE. Najznačajniji akt sa tog područja je Direktiva o promociji proizvodnje EE iz OIE, koja od država članica traži aktivnosti za postizanje ciljeva na tom području. Cilj je povećanje udjela EE iz obnovljivih izvora energije sa 14% u 1997. godini na 22% do 2010. godine.

4.2.5 NUKLEARNA ENERGIJA (NUE)

Krajem 2002 godine oblikovan je paket nove regulative za područje NUE, u kojem su najznačajnije Direktiva o standardima nuklearne bezbjednosti i nadzornim mehanizmima te Direktiva o nuklearnim otpacima.


______________________________________________________________________________________________________________________

37

4.3 UTICAJ RAZVOJA REGIONALNOG TRŽIŠTA ENERGIJE NA RAZVOJ ENERGETSKOG SEKTORA RCG

4.3.1 SPORAZUM O ENERGETSKOJ ZAJEDNICI U JIE

25. oktobra 2005. godine u Atini potpisan je prvi multilateralni i pravno obavezujući sporazum na području JIE – Sporazum o Energetskoj zajednici. Potpisivanjem ovog sporazuma, EU i devet partnera na jugoistoku Evrope – Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Srbija, Crna Gora, Makedonija, Albanija, Bugarska, Rumunija i Prelazna uprava Ujedinjenih nacija na Kosovu (UNMIK - United Nations Interim Administration Mission in Kosovo) stvorile su jedinstveni pravni okvir za organizovanje zajedničkog energetskog tržišta u regiji. Na taj način će se uspostaviti jedinstveno tržište EE i gasa u 34 zemlje Evrope. Osnovni razlozi za potpisivanje sporazuma su:

� poboljšanje ravnoteže izmeñu proizvodnje i potrošnje energije kako bi se unaprijedio i omogućio nesmetan razvoj privreda država jugoistočne Evrope; u zemljama je potrebno sprovoñenje tržišnih reformi, regionalno udruživanje, održiv razvoj i stvaranje povoljnog i stabilnog okvira za investicije u energetski sektor;

� diversifikacija snabdijevanja gasom i električnom energijom, te povezivanje ove strateško značajne regije i EU povećava sigurnost snabdijevanja energijom i EU i zemalja regije;

� veoma negativan efekat na sigurnost lica u regiji imalo je razaranje energetske strukture u toku ratnih sukoba 90 – tih godina prošle decenije na ovim prostorima kao i zastoj u razvoju privrede.

Države regije su se obavezale na sprovoñenje procesa koji će omogućiti stvaranje usklañenih nacionalnih tržišta energije, meñusobno povezivanje sistema i tržišta, te stvaranje mogućnosti trgovine energijom, podizanje nivoa zaštite životne sredine u skladu s jednakim standardima za sve države, podsticanje razvoja OIE, uklanjanje barijera za slobodno tržišno nadmetanje i meñusobnu pomoć u slučajevima poremećenog snabdijevanja energijom.

Imajući u vidu činjenicu da CG veliki dio svojih potreba za EE zadovoljava uvozom iz susjednih sistema, stoga organizovanje regionalnog tržišta energije i razvoj energetske infrastrukture predstavljaju značajan faktor za budući razvoj EES CG. Sa razvojem tržišta i realizacijom novih objekata (prenosna mreža i nove elektrane) će se otvoriti veći broj mogućnosti nabavke EE.

Osnovna karakteristika svih tržišta EE u regiji je postojanje subvencija u cijenama EE. Postojeći nivo cijena nije dovoljan za poslovanje elektroprivrednih kompanija što ima za posljedicu nedovoljna ulaganja u razvoj sistema, nisku sigurnost i slabiji kvalitet snabdijevanja EE. S obzirom da većina državnih elektroprivrednih kompanija nijesu u stanju realizovati velike investicione projekte, u EES kompletne regije očekuje se dalji prodor kompanija iz EU.

Nova moguća struktura vlasništva i potrebna ulaganja u razvoj i obnovu sistema postepeno će podići cijenu EE za krajnje kupce. Prema nekim novim procjenama u regiji je do 2020. godine potrebno izgraditi oko 11 GW novih i obnoviti oko 11,5 GW postojećih proizvodnih kapaciteta. U periodu do 2010. godine ulaganja će biti podjednaka za nove elektrane i postojeće objekte, a kasnije, većina ulaganja će se odnositi na nove elektrane. Povećanje instalisanih kapaciteta za proizvodnju biće praćeno sa odgovarajućim pojačanjima i dogradnjom prenosnog i distributivnog sistema.


______________________________________________________________________________________________________________________

38

4.3.2 OBAVEZE RCG PREMA SPORAZUMU O ENERGETSKOJ ZAJEDNICI

RCG je potpisala Sporazum o Energetskoj zajednici. Sporazum je stupio na snagu 1.7.2006. godine. RCG je usvojila Sporazum na sjednici Vlade 20.7.2006., a isti je ratifikovala u parlamentu 26.10.2007. godine. Kao sve zemlje koje su ratifikovale Sporazum, takoñe i RCG ima velike i specifične obaveze vezane za ES, sa rokovima implementacije od „sada do 2017. godine“, i to:

� Implementacija Acquis Communautaire za energetiku1, životnu sredinu2, konkurenciju i obnovljive izvore energije3. Neke od specifičnih obaveza RCG su:

o U roku 12 mjeseci od datuma stupanja na snagu (do 1.7.2007. godine), implementirati Direktivu Evropske komisije 2003/54/EC (za EE) i 2003/55/EC (za prirodni gas), te Uredbu EC-a 1228/2003/EC o uslovima pristupa mreži za prekograničnu razmjenu EE;

o Osigurati da kvalifikovani potrošači (u skladu sa Direktivom 2003/54/EC i 2003/55/EC) uključuju potrošače koji nisu domaćinstva od 1.1.2008. godine, a zatim i sve ostale potrošače od 1.1.2015. godine dalje;

o Odmah poslije 1.7.2006. godine, primijeniti Direktivu 85/337/EC o procjeni uticaja odreñenih javnih i privatnih projekata na životnu sredinu (dopunjena Direktivama 97/11/EC i 2003/35/EC);

o Do 31.11.2011. godine, primijeniti Direktivu 1999/32/EC, u vezi sa smanjenjem sadržaja sumpora u odreñenim tečnim gorivima (nadopunjena Direktivom 93/12/EC);

o Do 31.12.2017. godine, primijeniti i Direktivu 2001/80/EC o ograničenjima emisija odreñenih zagañivača u vazduh iz velikih postrojenja spaljivanjem;

o Odmah posle 1.7.2006. godine, primijeniti član 4. stav 2 Direktive 79/409/EC o očuvanju divljih ptica;

o Činiti napore za uključenje u Kyoto Protokol4;

o Do 1.7.2007. godine, pripremiti za Evropsku Komisiju plan o implementaciji Direktiva o OIE: 2001/77/EC (o promociji EE iz OIE) i 2003/30/EC (o promociji korišćenja biogoriva za transport).

� Usvajanje razvojnih planova kojima bi se sektori za energije koje se prenose putem mreže (EE, gas) doveli na nivo “Opšteprimjenjivih standarda Evropske zajednice”, u roku od jedne godine nakon što lista takvih standarda bude usvojena od strane Vijeća Ministara;

� Usvajanje izjave o “sigurnosti snabdijevanja”, u kojima je objašnjena raznovrsnost snabdijevanja, tehnološka sigurnost, geografsko porijeklo uvezenog goriva i drugi elementi (do 1.7.2007. godine).

Sa ratifikacijom Sporazuma, RCG je prihvatila pomenute kratko-, srednje- i dugoročne ciljeve i rokove. RCG će i dalje aktivno sarañivati u radu svih tijela Atinskog procesa koji stoji iza Sporazuma. 17.11.2006. godine u Skoplju bio je usvojen plan implementacije („road map“) RCG za primjenu Sporazuma u prvoj godini (do 1.7.2007. godine).

1 Član 11: “acquis communautaire“ za energetiku u okviru Sporazuma znači primjenu Direktive 2003/54/EC, Direktive 2003/55/EC i Odredbe 1228/2003/EC. 2 Član 16: “acquis communautaire“ za životnu sredinu u okviru Sporazuma znači primjenu Direktive 85/337/EC, Direktive 1999/32/EC, Direktive 2001/80/EC i Direktive 79/409/EC. 3 Član 20: “acquis communautaire“ za obnovljive izvore energije u okviru Sporazuma znači primjenu Direktive 2001/77/EC i Direktive 2003/77/EC. 4 Ratifikacija prema Sporazumu nije obavezna dok je pristupanje EU uslovljeno ratifikacijom Kyoto protokola.


______________________________________________________________________________________________________________________

39

5 DUGOROČNI ENERGETSKI BILANS REPUBLIKE CRNE GORE

5.1 PRETPOSTAVKE I POLAZIŠTA ZA PROJEKCIJU POTROŠNJ E I SNABDIJEVANJA RCG ENERGIJOM

Globalna projekcija privrednog razvoja države iskazana je u makroekonomskim pokazateljima kao što su porast bruto domaćeg proizvoda (BDP) i BDP «per capita». Prema podacima s kojima se raspolagalo, za potrebe scenarija energetskih projekcija ove Strategije, pretpostavljeni ključni makroekonomski ciljevi u ukupnom ekonomskom razvoju Crne Gore do 2025. godine, bili su dostizanje BDP «per capita» u iznosu od približno 8.000 € u Srednjem scenariju razvoja BDP (Niski scenarij – 5.700 €/cap, Visoki scenarij – 11.000 €/cap).

Dijagrami 2, 3 i 4 prikazuju rast BDP i stopu rasta BDP za tri različita scenarija:

• Niski scenario koji predviña dugoročnu prosječnu godišnju stopu privrednog rasta od 4,6% do 2025. godine (prema scenariju ekonomskog rasta ISSP Instituta iz Podgorice);

• Srednji scenario koji predviña stopu rasta privrede od 6%;

• Visoki scenario, koji predviña stopu rasta od 8% (prema ekonomskom razvoju utvrñenom u predloženim baznim Studijama Prostornog Plana RCG).

DIJAGRAM 2

Razvoj BDP za razli čite scenarije (2003-2025)

Izvor: Energetski institut Hrvoje Požar, IREET Institut: Predviñanja potrošnje finalne energije, Ljubljana 2006

0

1 000

2 000

3 000

4 000

5 000

6 000

7 000

8 000

BD

P (

mil.

EU

R)

Visoki scenarij 1 433 2 384 3 711 5 492 7 369 Srednji scenarij 1 433 2 160 3 061 4 242 5 504 Niski scenarij 1 433 1 935 2 412 2 991 3 639

2003 2010 2015 2020 2025


______________________________________________________________________________________________________________________

40

DIJAGRAM 3

Razvoj BDP per capita za razli čite scenarije (2003-2025)


DIJAGRAM 4

Stope rasta BDP za razli čite scenarije (2003-2025)

0,0

1,0

2,0

3,0

4,0

5,0

6,0

7,0

8,0

9,0

10,0

BD

P s

tope

ras

ta (

%)

Visoki 7,5 9,2 8,2 6,1

Srednji 6,0 7,2 6,7 5,3

Niski 4,4 4,5 4,4 4,0

2003 2010 2015 2020 2025


0

2 000

4 000

6 000

8 000

10 000

12 000

BDP per capita (EUR)

Visoki 2 261 3 691 5 667 8 278 10 996 Srednji 2 261 3 375 4 726 6 491 8 377 Nisk i 2 261 3 052 3 764 4 648 5 652

2003 2010 2015 2020 2025


______________________________________________________________________________________________________________________

41

Za svaki od scenarija odreñena je struktura društvenog proizvoda za sve posmatrane privredne grane. Predviñene poraste BDP takoñe značajno može generisati brži razvoj EES RCG.

Udio uslužnog sektora u ukupnom BDP u baznoj godini iznosi 62% i u svim scenarijima se njegov udio dugoročno povećava na 63%. Udio poljoprivrede će se sa 13% u 2003. godini smanjiti na 7 do 9%, a udio industrije povećati sa 12% na 15 do 17%. Rast udjela turizma i ugostiteljstva će biti iz 2,6% u baznoj godini na 3,9% do 2015. godine. Udjeli ostalih sektora će ostati na približno istim vrijednostima.

U visokom scenariju se predviña dugoročan porast broja stanovnika na 660.000 do 685.000 stanovnika. Predviñen je dugoročni porast od 0,25% godišnje u visokom scenariju, u srednjem od 0,16% a u niskom scenariju predviñen je prosječan porast od 0,07% godišnje. Pretpostavlja se smanjenje udjela potencijalne radne snage u ukupnom broju stanovnika sa 66% iz bazne godine na 61% u zadnjoj godini za sva tri scenarija.

U budućnosti se očekuje pad broja stanovnika po stanu i porast broja stanova prema scenarijima. U visokom scenariju bi se do 2025. godine broj osoba po stanu smanjio na 3,0, a broj stanova bi se u odnosu na 2003. godinu povećao za 28%.

Očekuje se znatno povećanje teretnog transporta za dva do tri puta prema 2,3x109 ton kilometara u 2003. godini. S povećanom privrednom aktivnošću očekuje se porast saobraćaja kroz luku Bar. Očekuje se obnova intenziteta željezničkog transporta i povećanje kamionskog saobraćaja.

S porastom BDP će porasti i udio novih, ekonomičnijih transportnih sredstava, čime će se smanjiti intenzitet potrošnje goriva kako teretnog tako i putničkog transporta.

U svim scenarijima predviñeno je smanjenje intenziteta lokalnog i daljinskog kamionskog prevoza i dizelskog željezničkog saobraćaja za oko 20%, dok je za električni željeznički i pomorski saobraćaj kroz sve godine zadržan isti energetski intenzitet.

5.1.1 SCENARIJI PRIVREDNOG RAZVOJA CRNE GORE

5.1.1.1 POLJOPRIVREDA I GRAðEVINARSTVO

Udio poljoprivrede u BDP u 2003. godini iznosi 12%. Do 2025. godine će taj udio biti od 7 do 9% u zavisnosti od scenarija, zbog bržeg rasta ostalih sektora privrede. Sa rastom poljoprivredne djelatnosti će rasti i potrošnja EE i ostalih energenata. Energetski intenzitet potrošnje motornih goriva u poljoprivredi će se povećati u efikasnom visokom scenariju za 10%, u srednjem za 5%, a u niskom će ostati na istom nivou. Energetski intenzitet potrošnje toplotne i potrošnje EE će ostati na istom nivou.

Grañevinarstvo će u strukturi domaćeg proizvoda dugoročno zadržati udio izmeñu 4 i 5%, što znači i rast potrošnje EE i ostalih energenata. Energetski intenzitet svih oblika energetske potrošnje u grañevinarstvu će ostati na istom nivou.

5.1.1.2 INDUSTRIJA

U strukturi ukupnog BDP industrija učestvuje sa 12,2%. Očekivani razvoj industrije je veoma respektabilan. Do 2025. godine industrijski bi se proizvod povećao 3 do 7 puta, a rastao bi po stopi od 5,3 do 9,5% godišnje.

Dijagram 5 prikazuje rast BDP industrije prema različitim scenarijima.


______________________________________________________________________________________________________________________

42

DIJAGRAM 5

Rast BDP industrije po scenarijima (2003-2025)

0,00

200,00

400,00

600,00

800,00

1000,00

1200,00

1400,00

mil.

EU

R

Visoki scenarij 175,20 319,49 538,03 851,28 1252,67

Srednji scenarij 175,20 284,00 431,61 629,86 880,60

Niski scenarij 175,20 249,64 330,39 424,71 545,83

2003 2010 2015 2020 2025


U sva tri scenarija pretpostavljena je značajna promjena udjela industrijskih grana u ukupnom BDP industrije. Očekuje se značajno smanjenje udjela crne metalurgije i obojenih metala sa 43% na 16 do 20%. Udio ostale bazne, tekstilne i prehrambene industrije ostaće na istoj vrijednosti, a udio ostale energetski najmanje intenzivne industrije (proizvodnja mašina i ureñaja, električnih i optičkih ureñaja, saobraćajnih sredstava i dr.) će porasti sa 12% na 31 do 35%.

5.1.1.3 SAOBRAĆAJ

Meñugradska mobilnost stanovništva će do 2025. godine porasti sa 2.600 kilometara po stanovniku na 5.000 do 6.000 kilometara po stanovniku. Gradska vožnja će porasti sa 6,7 kilometara po danu na 10 do 11 kilometara po danu. Očekuje se značajno povećanje teretnog transporta za dva do tri puta. Očekuje se obnova intenziteta željezničkog transporta i povećanje kamionskog saobraćaja.

5.1.1.4 DOMAĆINSTVA

Dugoročno treba očekivati rast životnog standarda s kojim će rasti i energetske potrebe.

Ukupan broj stambenih objekata će narasti sa 174.000 stambenih objekata u 2003. godini na 201.000 do 223.000 stambenih objekata u zavisnosti od scenarija. Udio novih stambenih objekata će biti od 22 do 30%. Zavisno od pretpostavljenog scenarija pretpostavlja se da će se centralnim sistemima grijati 20 do 30% porodičnih kuća i 8 do 10% stanova. Do 2025. godine će se zagrijavati 50 do 95% ukupne površine objekata. Udio hlañenih stambenih objekata iznosiće od 50 do 80% u zavisnosti od scenarija.

Potrošnja energije za toplu vodu po stanovniku će se povećati do 2025. godine za 50%, a za kuvanje smanjiti za oko 20%.

5.1.1.5 USLUŽNE DJELATNOSTI

Ukupni broj zaposlenih u uslužnom sektoru će porasti na 105.874 zaposlena u visokim scenariju, 97.569 u srednjem i 91.547 u niskom scenariju. Ukupna površina uslužnog sektora će porasti sa 3,16 miliona m2 na 5,95 miliona m2 do 6,67 miliona m2 u zavisnosti od scenarija. Pretpostavlja se smanjenje energetskog intenziteta od 25% u svim scenarijima. Predviñena je rast potrošnje EE za netoplotne namjene po jedinici površine uslužnog sektora do 100 kWh/m2.


______________________________________________________________________________________________________________________

43

5.1.2 PRETPOSTAVKE EFIKASNE POTROŠNJE ENERGIJE

Efikasna potrošnja energije u EU je u početku bila posljedica brige za zaštitu životne sredine, a u novom dokumentu Zelena knjiga o energetskoj efikasnosti iz 2005. godine, efikasna potrošnja energije definisana je kao instrument za podizanje konkurentnosti privrede i povećanje zaposlenosti, za sigurnost snabdijevanja energijom i za smanjenje emisija gasova sa efektom staklene bašte. Tako je cilj Zelene knjige da se sa dodatnim primjenama za efikasnu potrošnju energije smanji potrošnja energije u EU sa prognoziranih 1725 Mtoe na 1520 Mtoe do 2020. godine. Najvažniji obuhvaćeni sektori su zgrade, transport i produkti koji troše energiju. Direktive, koje se odnose na efikasnu potrošnju energije su:

− Direktiva o energetskoj efikasnosti zgrada 2002/91/EC,

− Direktiva o efikasni potrošnji konačne energije i energetskim uslugama 2006/32/EC,

− Direktiva o promovisanju kogeneracije 2004/8/EC i

− Direktiva o formiranju okvira za postavljanje zahtjeva za produkte koji troše energiju, sa primjernom osnovom za zaštitu životne sredine 2005/32/EC.

Značajne energetske i finansijske uštede mogu se postići relativno malim ulaganjima, boljim izborom energetski efikasnih tehnologija, boljom organizacijom i poboljšanjem kvaliteta.

Poboljšanje energetske efikasnosti i veće korišćenje obnovljivih izvora energije povezano je sa generalnom ekonomskom i socijalnom politikom. Da bi dostigla energetske ciljeve, Crna Gora mora preuzeti meñunarodne obaveze prema institucionalnim, zakonskim i ostalim promjenama.

Republika Crna Gora je u 2005. godini usvojila Strategiju energetske efikasnosti. Iz nje proizilazi, da značajan potencijal energetske efikasnosti postoji na području proizvodnje i prenosa (posebno u distribuciji), kao i u industriji, turizmu, javnom i stambenom sektoru. Ova Strategija implementira se godišnjim akcionim planovima koje Jedinica za energetsku efikasnost predlaže resornom ministarstvu. Glavna misija Jedinice je identifikacija, analiziranje i iznošenje prijedloga troškovno efikasnih i tehnički mogućih politika i mjera za poboljšanje energetske efikasnosti kako na strani proizvodnje, tako i na strani potrošnje, uključujući smanjenje negativnih uticaja na životnu sredinu usljed energetskih transformacija. Takoñe će promovisati saradnju i razmjenu znanja i informacija sa sličnim tijelima drugih zemalja i sa meñunarodnim institucijama i asocijacijama, koje su aktivne na području energetske efikasnosti.

Uslov za postizanje ciljeva energetske efikasnosti svakako je dobro koncipiranje i postupno sprovoñenje institucionalnih, zakonodavnih, strukturno-organizacionih i finansijsko ekonomskih reformi u odgovarajućim sektorima energetike Crne Gore. Energetski usmjerena i ekonomski podsticajna regulativa, kao i brojne finansijske inicijative stvorile bi društveni ambijent za uspješnu realizaciju programa racionalne potrošnje energije.


______________________________________________________________________________________________________________________

44

5.1.3 PRETPOSTAVKE RAZVOJA IZVORA ENERGIJE

5.1.3.1 IZVORI ELEKTRIČNE ENERGIJE

U pogonu EES CG se nalaze tri veće proizvodne jedinice: HE Perućica (307 MW), HE Piva (342 MW) i TE Pljevlja (210 MW). Uz njih u sistemu se nalazi i 7 malih HE sa relativno malim doprinosom energije. Ukupna instalisana snaga elektrana u sistemu iznosi 868 MW. Za HE Perućica predviñena je modernizacija i sanacija objekata u sljedećih nekoliko godina. I za ostale dvije elektrane u sljedećih nekoliko godina predviña se rekonstrukcija i revitalizacija njihovih postrojenja.

Posle detaljne revalorizacije ukupnog hidropotencijala Crne Gore prema raspoloživoj dokumentaciji, od potencijalnih HE kao moguće opcije za izgradnju u scenarijima razvoja razmatrani su sljedeći kandidati:

� HE na Morači: Andrijevo, Raslovići, Milunovići i Zlatica;

� HE Komarnica.

Potencijalna nova TE je:

� TE Pljevlja 2.

Od OIE kao kandidati za izgradnju su dvije grupe malih HE (10 i 20 MW), grupe vjetroelektrana (5 MW) i jedno postrojenje za spaljivanje komunalnog otpada (10 MW).

Strategija ne predviña korišćenje NUE u periodu do 2025. godine za proizvodnju EE.

Scenariji razvoja EES Crne Gore

Nakon intenzivnog razmatranja velikog broja opcija i scenarija, na osnovu dosadašnjih istraživanja koja su ovdje izložena, nameću se tri ključna scenarija razvoja EES države Crne Gore i to:

� Scenario N-1 - scenario „ograničene“ izgradnje:

o 2010 vjetroelektrane (5 MW), male HE (10 MW), o 2011 TE Pljevlja 2 (nazivna snaga 225 MW), o 2015 vjetroelektrane (5 MW), male HE (20 MW), TE na otpad (10 MW), o 2020 vjetroelektrane (5 MW), o 2025 vjetroelektrane (5 MW),

Ukupno N-1: 285 MW.

� Scenario N-2 - scenario „umjerene“ izgradnje:

o 2010 vjetroelektrane (5 MW), male HE (10 MW), o 2011 TE Pljevlja 2 (nazivna snaga 225 MW), o 2013 HE Andrijevo (127,4 MW), HE Zlatica (37 MW),5 o 2014 HE Raslovići (37 MW), o 2015 HE Komarnica (168 MW), HE Milunovići (37 MW), vjetroelektrane (5 MW),

male HE (20 MW), TE na otpad (10 MW), o 2020 vjetroelektrane (5 MW), o 2025 vjetroelektrane (5 MW),

Ukupno N-2: 691,4 MW.

5 Bez prevoñenja dijela voda rijeke Tare u Moraču.


______________________________________________________________________________________________________________________

45

5.1.3.2 SISTEM SNABDIJEVANJA UGLJEM

Ugalj je najznačajnija mineralna sirovina u RCG i predstavlja pored hidropotencijala najznačajniji prirodni resurs, čiji stepen istraženosti je visok u pljevaljskom području, a manje značajan u beranskom području. Strateško pitanje koje će energetske izvore orijentisati u budućem razvoju EES CG, svakako će odrediti i prioritete razvoja u sektoru uglja.

Razvoj kapaciteta u pljevaljskom području u zavisnosti je prvenstveno od termo-energetskih postrojenja za proizvodnju električne i toplotne energije (TE Pljevlja 1 i 2); proizvodnja uglja odvijaće se na površinskom kopu ,,Potrlica'' računajući i lokalitet ,,Cementara'' koji čini rudarsko-geološku cjelinu sa PK ,,Potrlica''. S obzirom na eksploatacione rezerve od 71.511.066 t, može se konstatovati da su rezerve uglja u pljevaljskom ugljenom basenu sa gravitirajućim basenima dovoljne za snabdijevanje bloka I ugljem do kraja vijeka eksploatacije i bloka II, istih karakteristika kao blok I, a za vijek rada od 40 godina.

Ukupne količine uglja koje bi bile izeksploatisane do 2025. godine iznose 34.140.000 t, a do kraja vijeka rada drugog bloka TE Pljevlja 65.220.000 t.

Rezerve uglja u pljevaljskom području mogu zadovoljiti potrebe za široku i industrijsku potrošnju u državi kao i za termo-energetska postrojenja kako za proizvodnju EE, tako i toplotne energije (toplifikacija grada Pljevalja) i to kroz dosta dug vremenski period.

Rezerve uglja ležišta Maoče takoñe omogućavaju razmatranje izgradnje većeg termo-energetskog izvora (snage 300 MW do 500 MW) na toj lokaciji. Otvaranje kopa Maoče zahtijeva vremenski period 7 do 8 godina uz procijenjena investiciona sredstva od oko 120 miliona EUR, pa se aktivnosti u smjeru izgradnje termo-energetskih objekata ne očekuju barem u sljedećih desetak godina.

Geološke rezerve uglja u beranskom basenu zahtijevaju dodatne istražne radove.

Za postojeće rezerve uglja u beranskom basenu potrebne su odreñene aktivnosti, koje bi omogućile optimalnu valorizaciju tog energetskog resursa u budućnosti. Na osnovu dobijenih podataka iz više projekata, moguće bi bilo izgraditi rudnik sljedećih parametara:

� sa otkopavanjem dva otkopna polja primjenom metode »široko čelo« i kompleksne mehanizacije ostvario bi se kapacitet proizvodnje uglja od maksimalno 600.000 tona godišnje. Trajanje eksploatacije rudnika bilo bi 29 godina;

� investiciona ulaganja za osposobljavanje rudnika iznose oko 31 milion EUR, vrijeme izgradnje rudnika je 3 – 4 godine.

Plasman 600.000 tona uglja godišnje moguće je ostvariti jedino izgradnjom većeg potrošača u neposrednoj blizini rudnika (TE). Položaj rudnika i karakteristike uglja ne omogućavaju ekonomični transport uglja na veće udaljenosti.

5.1.3.3 SISTEM SNABDIJEVANJA NAFTOM

Stvarna dinamika daljeg razvoja će zavisiti od otkrivanja komercijalnih rezervi nafte i gasa u Crnoj Gori. U slučaju razvoja sistema snabdijevanja naftnim derivatima u posmatranom periodu težište je smješteno na terminal u luci Bar. Za dalji transport će se koristiti drumski i željeznički saobraćaj.

Za držanje predviñenih obaveznih rezervi nafte i naftnih derivata predviñaju se investicije u nove rezervoarske kapacitete.

5.1.3.4 SISTEM SNABDIJEVANJA GASOM

Za sada u Crnoj Gori nema prirodnog gasa za zadovoljavanje energetskih potreba.

Ukoliko ne doñe do razvoja domaće proizvodnje, postoji više mogućih nabavnih pravaca. U analizama je predviñen razvoj sistema i potrošnja upotrebom TNG-a kao prethodnice prirodnom gasu.


______________________________________________________________________________________________________________________

46

5.1.4 PRETPOSTAVKE RAZVOJA ZAJEDNI ČKE PROIZVODNJE ELEKTRI ČNE I TOPLOTNE

ENERGIJE U CRNOJ GORI

U poreñenju sa odvojenom proizvodnjom, zajednička proizvodnja EE i toplote (kogeneracija) ima veću efikasnost transformacije primarne energije goriva. Zbog toga ima manju potrošnju goriva i time i manji negativni uticaj na životnu sredinu, te doprinosi smanjivanju uvozne zavisnosti. Oprema kogeneracije zahtijeva manje prostora od velikih sistemskih elektrana i locirana je bliže potrošačima, čime se postiže veća sigurnost snabdijevanja, manji gubici u prenosu EE, manja potrebna rezerva te veće zapošljavanje.

Ukupne korisne energetske potrebe za toplotu niskih temperatura u 2003. godini u Crnoj Gori su zadovoljavane proizvodnjom u industrijskim kotlarnicama. U budućnosti je predviñeno da industrijske kotlarnice jednim dijelom zamijene industrijske kogeneracije. U visokom scenariju je tako predviñen porast učešća industrijskih kogeneracija do 60%, u srednjem do 40%, a u niskom do 10% učešća.

U Tabeli 9 za sva tri scenarija prikazana je proizvodnja pare i vrele vode, te EE u industrijskim kogeneracijama.

TABELA 9

Prognoza proizvodnje industrijskih kogeneracija u R CG za razli čite scenarije

Para i vrela voda (PJ) EE (GWh) visoki srednji niski visoki srednji niski

2003 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 2010 0,34 0,16 0,05 36,16 17,25 5,33 2015 0,85 0,63 0,13 90,52 67,39 13,77 2020 1,96 1,28 0,24 209,28 136,62 25,80 2025 4,18 2,25 0,44 446,07 240,54 46,53


Industrijske kogeneracije, za pogon će koristiti tečni naftni gas (TNG) i tečna goriva. U visokom scenariju će koristiti TNG s udjelom od 80%, udio tečnih goriva je 20%, u srednjem scenariju je udio TNG-a jednak udjelu tečnih goriva, a u niskom scenariju će se TNG koristiti sa udjelom od 30%, a tečna goriva sa 70%. Potrošnja goriva po različitim scenarijima prikazana je u Tabeli 10.


______________________________________________________________________________________________________________________

47

TABELA 10

Prognoza potrošnje goriva u industrijskim kogenerac ijama u RCG za razli čite scenarije

Tečni naftni gas (PJ) Tečna goriva (PJ) visoki srednji niski visoki srednji niski

2003 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 2010 0,50 0,15 0,03 0,13 0,15 0,06 2015 1,26 0,59 0,07 0,31 0,59 0,17 2020 2,89 1,18 0,13 0,72 1,18 0,31 2025 6,16 2,08 0,24 1,54 2,08 0,56


EU je sa Strategijom za promociju kogeneracije i odstranjivanje barijera za njen razvoj definisala kogeneraciju kao najprimjereniju tehnologiju za efikasno iskorišćavanje energije tradicionalnih fosilnih goriva i smanjivanje gasova sa efektom staklene bašte. U Strategiji je postavljen cilj povećanja udjela EE iz kogeneracija sa 9% u 1994. godini na 18% u 2010. godini. Sa Direktivom 2004/8/EC o promociji kogeneracije postavljeni su temelji za mogućnost brzog razvoja kogeneracije. Direktiva dozvoljava, da se kogeneracija kao posebno poželjan oblik proizvodnje EE i toplote subvencionira sa takvim sistemom subvencija koji omogućava stabilne uslove za nove investicije u kogeneracije. Sistem mora biti transparentan i bazirati se na javnom tenderu. Proizvoñači EE u kogeneracijama mogu imati prednost prilikom pristupa mreži.

Za Crnu Goru predviñene su industrijske kogeneracije i male kogeneracije u uslužnom sektoru i domaćinstvima. Razvoj javnih kogeneracija nije predviñen. Gorivo za kogeneracije će biti TNG i tečna goriva.

Uz proizvodnju pare i vrele vode, u industrijskim kogeneracijama će se proizvoditi i EE. Tako će se u Visokom scenariju proizvoditi 1,61 PJ EE, u Srednjem scenariju 0,87 PJ, a u Niskom 0,17 PJ EE. Proizvodnja EE iz malih kogeneracija će porasti na 0,15 PJ u Visokom scenariju, na 0,07 PJ u Srednjem i na 0,03 PJ u Niskom scenariju. Proizvodnja toplote iz malih kogeneracija će porasti u Visokom scenariju na 0,40 PJ, u Srednjem na 0,19 PJ i u Niskom na 0,09 PJ.

5.1.5 POTENCIJAL OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE (OIE)

Na području obnovljivih izvora energije (OIE) usvojena je 2006. godine Strategija razvoja malih HE u Crnoj Gori. Meñu ciljevima Energetske politike Crne Gore (usvojene 2005. godine) su stvaranje uslova za veće korišćenje obnovljivih izvora energije, kombinovane proizvodnje električne i toplotne energije, kao i obezbjeñenje institucionalnih i finansijskih podsticaja za unapreñenje energetske efikasnosti i smanjenje energetskog intenziteta u svim sektorima, od proizvodnje do potrošnje energije.

rema ekonomskim analizama nekih oglednih primjera na području primjene sunčeve energije i biomase može se zaključiti, da su trenutne cijene EE u RCG preniske za ekonomičnu primjenu OIE. Zbog toga se preporučuje, da RCG razvije programe podrške sa jasno definisanim uslovima primjene ovih projekata (npr. osiguranje otkupnih cijena), te odgovarajućim zakonodavstvom.

5.1.5.1 Energija vjetra

Republički hidrometeorološki zavod Crne Gore već više od 20 godina vrši sistematska mjerenja hidrometeoroloških parametara na većem broju lokacija. Prema simulacijama i matematičkim modelima Crna Gora ima dobar potencijal za iskorišćavanje energije vjetra na specifičnim područjima svoje


______________________________________________________________________________________________________________________

48

teritorije. Najatraktivnije lokacije su duž Jadranskog mora, tačnije u području planine Rumije izmeñu Bara i Skadarskog jezera, gdje je prosječna brzina vjetra izmeñu 6-7 m/s. Ostala područja su na brežuljcima iza Petrovca i na planinama izmeñu Herceg Novog i Orahovca. Drugo interesantno područje se nalazi u kontinentalnom predjelu oko Nikšića (5,5-6,5 m/s). Pomenute lokacije su izabrane na osnovu tehničkih, ekonomskih i ekoloških kriterijuma, i postojanjem potrebne putne i električne infrastrukture. Jedna od takvih najatraktivnijih lokacija nalazi se na području masiva Lovćena. Meñutim to područje je bilo izuzeto iz daljih razmatranja zbog statusa nacionalnog parka. Tehnički potencijal na ovim područjima je procijenjen na 100 MW.

Za predložene kao i druge lokacije potrebna su detaljna mjerenja, da bi se utvrdile mikrolokacije za potencijalne projekte.

5.1.5.2 Sunčeva energija

Potencijal sunčeve energije u Crnoj Gori je veoma značajan i može se uporeñivati sa područjem Grčke i Italije, gdje se sistemi za iskorišćavanje sunčeve energije značajno primjenjuju. Godišnji broj sunčanih sati prelazi 2.000 sati i to u većini područja države, a čak dostiže 2.500 sati u priobalju (Ulcinj: 2.559 h/god., Bar: 2.543 h/god. (>5.000 Wh/m2,d od aprila do septembra sa maks. od 7.000 Wh/m2,d u julu), Podgorica 2.479 h/god., Nikšić: 2.223 h/god.) što čini priobalje i centralno područje najatraktivnijim za primjenu sunčeve energije.

Postoje dvije grupe najopravdanijih aplikacija u RCG (i) pasivna sunčeva arhitektura i (ii) aktivna upotreba sunčeve energije u toplotne svrhe (solarni kolektori za pripremu tople vode i grijanje, sunčevo hlañenje, toplotne pumpe) za potrebe sektora domaćinstava i turizma.

Prema procjenama, trenutna površina instalisanih solarnih kolektora u RCG iznosi 11.000 m2 odnosno približno 17 m2/1.000 stanovnika ili oko 5.500 kWt instalisane snage.

Trenutno nema lokalne proizvodnje solarnih kolektora u RCG. Meñu brojnim tehnološkim mogućnostima, za RCG se predlažu rješenja slična onima u Grčkoj, Italiji i Kipru, gdje se mogu naći samo prosječno sofisticirani sistemi (izolacija, regulacija sistema i sl.) mogućnost konkurentnosti na tržištu. Postoji mogućnost osnivanja lokalne proizvodnje solarnih kolektora u RCG, najvjerovatnije u obliku zajedničke i izvozno orjentisane firme poznate na svjetskom tržištu. Najperspektivniji segmenti trzišta su domaćinstva, turizam, a takoñe i zgrade u javnom sektoru.

5.1.5.3 Biomasa

Godišnji prirast količine drveta u šumama RCG je ocijenjen na 2,6 m3/ha, god., dok je trenutni nivo potrošnje drveta procijenjen na oko 1,03 m3/ha,god. Procijenjeni prirast se kreće izmeñu 850.000 m3/god. i 1.060.000 m3/god.

Raspoloživi podaci nijesu usaglašeni. Za energetske svrhe, ukupni drvni otpaci su procijenjeni na 30.230 m3/god. a pilotine na 33.438 m3/god. ili ukupno, 63.688 m3/god. Pregled uključuje Rožaje, Berane i Andrijevicu. Prema direktnim podacima istih opština, ukupna količina raspoloživog drveta za energetske svrhe nije veća od 31.600 m3/god. Ako se uzme u obzir Bijelo Polje i Plav, ukupna suma se povećava na 57.120 m3/god. U direktnoj saradnji sa lokalnim vlastima potrebna su dodatna istraživanja za dobijanje pouzdanijih podataka.

Prema preliminarnim procjenama nekih studija o raspoloživom potencijalu resursa biomase, procijenjuje se, da je tehnički potencijal dovoljan za izgradnju najmanje 3 do 5 manjih elektrana sa specifičnim kapacitetom izmeñu 5 i 10 MW. Potrebne su detaljne studije izvodljivosti u uslovima konkretnih projekata da bi se opravdao ekonomski potencijal i ustanovila opravdanost ovih procjena, te stoga, za sada Strategija ne predviña takva postrojenja za proizvodnju EE.


______________________________________________________________________________________________________________________

49

5.2 PROJEKCIJE ENERGETSKIH BILANSA DO 2025. GODINE

Na osnovu: (a) dva scenarija razvoja izgradnje elektroenergetskog sistema (EES) (N-1 i N-2), (b) tri scenarija razvoja finalne potrošnje (Niski, Srednji i Visoki scenario) i (c) dva scenarija razvoja tržišta TNG (Srednji i Visoki) formirane su tri konačne projekcije – scenariji ukupnih energetskih bilansa (S1-S3) prema kombinacijama (a+b+c):

• Scenario S1; (a) scenario „ograničene“ izgradnje EES (N-1) + (b) Srednji scenario razvoja finalne potrošnje energije + (c) Srednji razvoj tržišta TNG u mrežnim sistemima,

• Scenario S2; (a) scenario „umjerene“ izgradnje EES (N-2) + (b) Srednji scenario razvoja finalne potrošnje energije + (c) Srednji razvoj tržišta TNG u mrežnim sistemima,

• Scenario S3; (a) scenario „umjerene“ izgradnje EES (N-2) + (b) Srednji scenario razvoja finalne potrošnje energije + (c) Visoki razvoj tržišta TNG u mrežnim sistemima.

5.2.1 PROJEKCIJE BILANSA PRIMARNE ENERGIJE

Tabela 11 prikazuje proizvodnju primarnih oblika energije (mrki ugalj, lignit, ogrijevno drvo, hidroenergija i drvni industrijski otpaci) u baznoj 2003. godini i očekivani razvoj proizvodnje u razdoblju do 2025. godine za tri razmatrana scenarija.

Najznačajniji primarni oblici energije u domaćoj proizvodnji su hidroenergija i lignit, koji zajedno čine preko 90% ukupne primarne energije u Crnoj Gori. Svi scenariji predviñaju znatno povećanje proizvodnje lignita i hidroenergije. Od ostalih oblika energije očekuje se povećanje proizvodnje drveta i biomase, ali će njihov udio u ukupnoj proizvodnji primarne energije u budućnosti opadati. Očekuje se povećanje korišćenja sunčeve energije, energije vjetra, komunalnog otpada i industrijskih drvnih otpadaka.


______________________________________________________________________________________________________________________

50

TABELA 11

Struktura proizvodnje primarne energije u RCG za ra zličite scenarije

S1, S2 i S3 u PJ

2003 2010 2015 2020 2025

Scenario S1

Lignit 14,90 14,05 27,56 29,30 29,59

Hidroenergija 17,60 21,03 21,00 20,97 20,96

Drvo i biomasa 1,98 2,35 2,60 2,64 2,54

Sunčeva energija 0,107 0,217 0,408

Energija vjetra 0,112 0,212 0,322 0,432

Komunalni otpad 0,958 0,962 0,963

Industrijski otpaci (drvni)

0,07 0,089 0,108 0,130 0,150

Ukupno 34,55 37,63 52,56 54,53 55,04

Scenario S2

Lignit 14,90 14,05 27,91 27,76 27,58

Hidroenergija 17,60 21,03 30,11 30,11 30,11

Drvo i biomasa 1,98 2,35 2,60 2,64 2,54


Energija vjetra 0,112 0,212 0,323 0,433



0,07 0,089 0,108 0,130 0,150

Ukupno 34,55 37,63 62,01 62,14 62,18

Scenario S3

Lignit 14,90 14,05 27,91 27,76 27,58

Hidroenergija 17,60 21,03 30,11 30,11 30,11

Drvo i biomasa 1,98 2,30 2,15 2,14 2,45


Energija vjetra 0,112 0,212 0,323 0,433



0,07 0,089 0,108 0,130 0,150

Ukupno 34,55 37,58 61,56 61,65 62,09

Izvor: Energetski institut Hrvoje Požar, IREET Institut: Dugoročni plan snabdijevanja Republike Crne Gore energijom, Ljubljana 2006

5.2.2 PROJEKCIJE BILANSA FINALNE ENERGIJE

U proračunima pojedinih scenarija finalne potrošnje energije (visoki, srednji i niski) su uzete u obzir mjere energetske efikasnosti, a posebno u sektoru uslužnih djelatnosti i domaćinstava. Energetska efikasnost u industriji podrazumijeva smanjenje energetskog intenziteta. U sektoru transporta je poboljšanje efikasnosti uključeno u gradskom javnom prevozu, a isto tako i smanjenje potrošnje energije motornih vozila. U javnim zgradama je povećanje energetske efikasnosti predviñeno poboljšanjem standarda izgradnje i samim tim smanjenjem gubitaka toplote zbog slabije izolacije. U sektoru domaćinstava je takoñe predviñeno smanjenje toplotnih gubitaka zbog poboljšanja izolacije u


______________________________________________________________________________________________________________________

51

skladu sa direktivom EU. Meñutim u ovom sektoru je predviñeno prestrukturiranje u korišćenju energenata za potrebe proizvodnje toplotne energije.

Potrebno je napomenuti da je za što brže postizanje mjera energetske efikasnosti potrebno usvojiti zakonske, regulativne i institucionalne okvire koji će eliminisati postojeće barijere na ovom području.

Tabele 12 i 13 prikazuju projekcije strukture potrošnje finalne energije u RCG za planski period do 2025. godine za različite scenarije.

TABELA 12

Struktura potrošnje finalne energije u RCG za sredn ji scenario i srednji scenario razvoja tržišta TNG u PJ

2003 2010 2015 2020 2025

Mrki ugalj 0,04 Lignit 0,60 0,71 0,71 0,67 0,63 Biodizel 0,09 0,23 0,41 0,68 Drvo i biomasa 1,98 2,35 2,60 2,64 2,54 Sunčeva energija 0,11 0,22 0,41

Obnovljivi izvori 1,98 2,44 2,94 3,26 3,62

Tečni naftni gas 0,15 0,33 0,51 0,73 0,99 Motorni benzin 2,75 3,91 4,79 5,27 5,17 Mlazno gorivo 0,57 0,72 0,81 0,87 0,90 Dizel gorivo 3,04 4,28 5,25 6,12 6,71 Ekstra lako lož ulje 0,48 0,69 1,18 1,97 2,80 Lož ulje 1,68 2,58 2,58 2,61 2,57 Petrolkoks 2,23 1,24 1,24 1,24 1,24

Derivati nafte 10,90 13,75 16,36 18,81 20,38

Vodonik 0,10 0,21 EE 13,46 15,36 16,65 18,55 20,58 Toplotna energija 2,84 3,29 3,88 4,81 6,06

Ukupno 29,82 35,55 40,55 46,19 51,48



______________________________________________________________________________________________________________________

52

TABELA 13

Struktura potrošnje finalne energije u RCG za sredn ji scenario i visoki scenario razvoja tržišta TNG u PJ

2003 2010 2015 2020 2025

Mrki ugalj 0,04 Lignit 0,60 0,71 0,72 0,67 0,63 Biodizel 0,09 0,23 0,41 0,68 Drvo i biomasa 1,98 2,30 2,15 2,14 2,45 Sunčeva energija 0,11 0,22 0,41

Obnovljivi izvori 1,98 2,39 2,49 2,77 3,53

Tečni naftni gas 0,15 0,45 1,67 3,00 4,09 Motorni benzin 2,75 3,91 4,79 5,27 5,17 Mlazno gorivo 0,57 0,72 0,81 0,87 0,90 Dizel gorivo 3,04 4,28 5,25 6,12 6,71 Ekstra lako lož ulje 0,48 0,71 0,29 1,01 0,99 Lož ulje 1,68 2,56 2,42 2,21 1,83 Petrolkoks 2,23 1,24 1,24 1,24 1,24

Derivati nafte 10,90 13,86 17,11 19,73 20,94

Vodonik 0,10 0,21 EE 13,46 15,36 16,65 18,55 20,28 Toplotna energija 2,84 3,29 3,88 4,81 6,06

Ukupno 29,82 35,55 40,55 46,19 51,65


U snabdijevanju finalnih potrošača energijom u budućnosti se očekuje početak korišćenja biodizela i sunčeve energije. Svi scenariji predviñaju porast udjela derivata nafte na oko 40%, porast udjela toplotne energije na oko 12%, te opadanje udjela EE na oko 40%. Očekuje se opadanje udjela ogrijevnog drveta i biomase i blagi porast udjela OIE. U potrošnji derivata nafte najznačajniju ulogu će zadržati energenti: dizel gorivo i motorni benzin.

5.2.3 ENERGETSKI BILANSI RCG I GLAVNI POKAZATELJI DO 2025. GODINE

U EES CG obrañena su dva scenarija razvoja (N-1 i N-2), koji uključuju veći ili manji intenzitet izgradnje HE i stepen izvozne orijentacije crnogorskog EES. U svim scenarijima predviñena je izgradnja drugog bloka TE Pljevlja 2011. godine, dok je izgradnja drugih objekata zavisna od izbora scenarija.

Kao dominantna upotreba uglja u Crnoj Gori očekuje se potrošnja u termo-energetskim postrojenjima TE Pljevlja za proizvodnju električne i toplotne energije.

Realna komercijalnost dosadašnjih pojava nafte i gasa u podmorju Crne Gore se može utvrditi samo izradom novih bušotina na odgovarajućim strukturama. Dinamika daljeg razvoja će zavisiti od otkrivanja komercijalnih rezervi nafte i gasa u Crnoj Gori. U slučaju razvoja sistema snabdijevanja naftnim derivatima iz domaćih resursa u budućem periodu težište će biti uglavnom orjentisano na terminal u luci Bar. Očekuje se dalji razvoj saobraćajnih sredstava za prevoz naftnih derivata i stanica za punjenje u privatnom sektoru. Strategija ne predviña korišćenje gasa za proizvodnju EE u velikim TE u RCG do 2025. godine.

Daljinsko grijanje predviñeno je samo za grad Pljevlja.

Energetski bilansi za period do 2025. godine izrañeni su u tri scenarija (S1, S2 i S3). Ukupna proizvodnja primarne energije od nivoa proizvodnje od 34,55 PJ u 2003. godini povećaće se na 55,04


______________________________________________________________________________________________________________________

53

PJ u 2025. godini prema scenariju S1, prema kojem je razvoj proizvodnje primarne energije najsporiji. Prema scenariju S2, koji predviña najbrži razvoj proizvodnje primarne energije, došlo bi do povećanja proizvodnje primarne energije na 62,18 PJ u 2025. godini. Kao najznačajniji oblici energije u proizvodnji primarne energije učestvovaće lignit i hidroenergija, a obnovljivi izvori energije će učestvovati sa sve značajnijim udjelima.

Sa proizvodnjom primarne energije, RCG ne može zadovoljiti svoje ukupne energetske potrebe, pa je stoga potreban uvoz energije. Ukupne potrebe za derivatima nafte zadovoljavaju se iz uvoza. Uvoziće se i EE ali će se njen uvoz značajno smanjiti (zavisno od scenarija) zbog predviñene izgradnje novih proizvodnih objekata. U zadnjem petogodišnjem periodu predviñen je uvoz manje količine biodizela i vodonika. Ukupni uvoz energije u Crnu Goru je u 2003. godini iznosio 24,03 PJ. Do 2025. godine uvoz će se povećati na minimalno 32,61PJ prema scenariju S2 i maksimalno na 34,68 PJ prema scenariju S1.

Sljedeće tri Tabele 14-16 prikazuju proizvodnju primarne energije, saldo uvoza i izvoza energije i ukupnu potrošnju primarne energije za sva tri scenarija do 2025. godine.

TABELA 14

Proizvodnja primarne energije u sistemu RCG prema p ojedinim scenarijima (PJ)

Godina/Scenario S1 S2 S3

2010 37,63 37,63 37,58

2015 52,56 62,01 61,56

2020 54,53 62,14 61,65

2025 55,04 62,18 62,09

Izvor: IREET Institut, Ljubljana 2007

TABELA 15

Saldo uvoza i izvoza energije u sistemu RCG prema p ojedinim scenarijima (PJ)


2010 23,57 23,57 23,64

2015 23,51 22,65 23,40

2020 28,92 27,59 28,51

2025 34,68 32,61 33,16 4


Pod uvozom energije u Crnu Goru podrazumijevaju se sve količine energije, koje su preko granice ušle u Crnu Goru bez obzira na njihovo porijeklo.


______________________________________________________________________________________________________________________

54

TABELA 16

Ukupna potrošnja primarne energije u sistemu RCG prema pojedinim scenarijima (PJ)


2010 61,20 61,20 61,22

2015 76,06 82,08 82,17

2020 83,44 88,22 88,36

2025 89,71 94,18 94,35


Slike 11 i 12 prikazuju ukupnu potrošnju primarne energije za scenarije S1 i S2.

SLIKA 11

Ukupna potrošnja primarne energije – Scenario S1

-10

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

2003. 2010. 2015. 2020. 2025.

PJ

Proizvodnja Uvoz Izvoz Saldo skladišta Bunker brodova UKUPNA POTROŠNJA



______________________________________________________________________________________________________________________

55

SLIKA 12

Ukupna potrošnja primarne energije – Scenario S2

-10

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

110

2003. 2010. 2015. 2020. 2025.

PJ

Proizvodnja Uvoz Izvoz Saldo skladišta Bunker brodova UKUPNA POTROŠNJA


Prema svim scenarijima, do ulaska TE Plevlja 2 u 2011. godini, uvoziće se i dalje značajne količine EE (približno 1.500 GWh godišnje). U periodu od 2012. do 2025. godine, njen će se uvoz značajno smanjiti zbog predviñene izgradnje novih proizvodnih objekata. U scenariju S1, potreban uvoz u tom periodu iznosi približno od 100 do 600 GWh godišnje. U scenarijima S2 i S3 Crna Gora postaje privremeni neto izvoznik EE u periodu 2013. – 2023. godine (maksimalno 600 GWh u 2025. godini).

Napomena: u svim scenarijima potrošnje i snabdijevanja EE Crnoj Gori veliki potrošači (KAP, Željezara Nikšić i Željeznica) su dio EE bilansa RCG.

U ukupnoj potrošnji energije učestvovaće lignit, obnovljivi izvori energije, derivati nafte, te u manjoj mjeri uvozna EE i vodonik. U zavisnosti od posmatranog scenarija u 2025. godini ugalj će učestvovati sa 25 do 33%, derivati nafte 24 do 34% i obnovljivi izvori 29 do 55%. Ukupna potrošnja energije će se povećati od 55,16 PJ u 2003. godini na minimalno 89,71 PJ prema scenariju S1 do maksimalno 94,35 PJ prema scenariju S3 u 2025. godini.

Odnos sopstvene proizvodnje primarne energije i ukupne potrošne energije predstavlja „sopstvenu snabdjevenost“. Taj odnos će iz vrijednosti 62,6% u 2003. godini pasti na 61,3% prema scenariju S1 odnosno narasti na oko 66% prema scenarijima S2 i S3.

Najznačajnija potrošnja energije u ukupnoj potrošnji je finalna potrošnja energije kojom se zadovoljavaju energetske potrebe u industriji, saobraćaju, domaćinstvima, uslugama, poljoprivredi i grañevinarstvu. Finalna potrošnja energije je po strukturi i iznosu jednaka u scenarijima S1 i S2 i iznosi 51,48 PJ u 2025. godini, a u scenariju S3 će se povećati sa 29,82 PJ u 2003. godini na 51,65 PJ u zadnjoj posmatranoj godini.


______________________________________________________________________________________________________________________

56

6 STRATEGIJA EFIKASNE POTROŠNJE I SNABDIJEVANJA ENERGIJOM

6.1 STRUKTURA POTROŠAČA I PROGNOZA UKUPNE POTROŠNJE FINALNE ENERGIJE PO SCENARIJIMA

Prognoza energetskih potreba u RCG sprovedena je postupkom koji omogućava obuhvatanje uticaja svih relevantnih odrednica energetske potrošnje (MEDEE). Predviñanje i analiza izvršeni su po pojedinim sektorima potrošnje: poljoprivreda, grañevinarstvo, industrija, saobraćaj, domaćinstva i uslužna djelatnost, a takoñe i po pojedinim oblicima energije.

Ukupna potrošnja finalne energije: će porasti sa 29,82 PJ iz bazne 2003. godine na 57,40 PJ u zadnjoj posmatranoj godini u Visokom scenariju, odnosno na 51,62 PJ u Srednjem i 44,82 PJ u Niskom scenariju. Ostvarena prosječna stopa rasta potrošnje ukupne finalne energije od bazne 2003. godine do zadnje posmatrane 2025. godine u Visokom scenariju je 3,0%, u Srednjem scenariju 2,5% godišnje, a u Niskom scenariju 1,9% godišnje, što ukazuje na značajan pomak u smislu smanjenja finalne energije po jedinici BDP-a u svim scenarijima.

Industrija: Potrošnja će porasti sa 14,07 PJ iz bazne 2003. godine na 23,91 PJ u Visokom scenariju, 21,59 PJ u Srednjem scenariju i 18,52 PJ u Niskom scenariju. Prosječna godišnja stopa rasta potrošnje finalne energije u Visokom scenariju iznosi 2,4%. U Srednjem scenariju iznosi 2,0% i u Niskom scenariju iznosi 1,3% godišnje.

Saobraćaj: Potrošnja će porasti sa 5,7 PJ iz bazne 2003. godine na 13,8 PJ u Visokom scenariju, odnosno 11,7 PJ u Srednjem i 9,7 PJ u Niskom scenariju. Ostvarena prosječna godišnja stopa rasta korisne potrošnje energije u saobraćaju u Visokom scenariju je 4,1%, a u Srednjem i Niskom scenariju 3,3% odnosno 2,4%.

Javni sektor i domaćinstva: Potrošnja u domaćinstvima će porasti sa 6,32 PJ u baznoj godini na 10,58 PJ u zadnjoj posmatranoj godini u Visokom scenariju, odnosno na 10,2 PJ u Srednjem scenariju ili 9,62 PJ u Niskom scenariju. Ostvarena prosječna godišnja stopa rasta u Visokom scenariju iznosi 2,4% u Srednjem scenariju 2,2%, a u Niskom scenariju 1,9%. Ukupna potrošnja energije u uslužnom sektoru će porasti s 2,99 PJ u baznoj godini na 5,83 PJ u Visokom scenariju, odnosno na 5,52 PJ u Srednjem scenariju ili 5,21 PJ u Niskom scenariju. Ostvarena prosječna godišnja stopa rasta u Visokom scenariju iznosi 3,1%, u Srednjem 2,8%, a u Niskom 2,5%.

Poljoprivreda: Potrošnja će porasti sa 0,30 PJ iz bazne 2003. godine na 0,76 PJ u Visokom scenariju, odnosno na 0,69 PJ u Srednjem ili 0,53 PJ u Niskom scenariju. Ostvarena prosječna godišnja stopa rasta finalne potrošnje energije u poljoprivredi je u Visokom scenariju 3,2%, a u Srednjem i Niskom scenariju 2,7% odnosno 1,7%.

Građevinarstvo: Ukupna finalna potrošnja energije u grañevinarstvu će porasti sa 0,42 PJ iz bazne 2003. godine na 2,54 PJ u Visokom scenariju, odnosno na 1,90 PJ i 1,25 PJ u Srednjem i Niskom scenariju. Ostvarena prosječna godišnja stopa rasta finalne potrošnje energije u grañevinarstvu je u Visokom scenariju 7,5%, a u Srednjem i Niskom scenariju 6,2% odnosno 4,5%.

Udio pojedinih potrošačkih grupa u ukupnoj potrošnji finalne energije za sva tri scenarija prikazan je u Tabeli 17, na Slici 13 i 14.


______________________________________________________________________________________________________________________

57

TABELA 17

Struktura potroša ča i prognoza ukupne potrošnje finalne energije po scenarijima

VISOKI SCENARIO 2000 2003 2010 2015 2020 2025

Poljoprivreda 0,35 0,30 0,44 0,57 0,70 0,76

Grañevinarstvo 0,42 0,42 0,74 1,20 1,83 2,54

Industrija 11,43 14,07 15,48 16,96 19,88 23,91

Domaćinstva 5,42 6,32 7,18 8,25 9,38 10,58

Usluge 2,27 2,99 3,92 4,85 5,52 5,83

Saobraćaj 7,74 5,73 9,11 11,39 13,07 13,79

UKUPNO 27,63 29,82 36,87 43,22 50,38 57,40

SREDNJI SCENARIO 2000 2003 2010 2015 2020 2025

Poljoprivreda 0,35 0,30 0,41 0,51 0,62 0,69

Grañevinarstvo 0,42 0,42 0,67 0,99 1,41 1,90

Industrija 11,43 14,07 15,50 16,59 18,79 21,59

Domaćinstva 5,42 6,32 7,14 8,16 9,13 10,24

Usluge 2,27 2,99 3,72 4,43 5,08 5,52

Saobraćaj 7,74 5,73 8,13 9,95 11,29 11,70

UKUPNO 27,63 29,82 35,56 40,64 46,32 51,62

NISKI SCENARIO 2000 2003 2010 2015 2020 2025

Poljoprivreda 0,35 0,30 0,37 0,42 0,48 0,53

Grañevinarstvo 0,42 0,42 0,60 0,78 1,00 1,25

Industrija 11,43 14,07 15,30 15,95 17,19 18,52

Domaćinstva 5,42 6,32 7,01 7,96 8,81 9,62

Usluge 2,27 2,99 3,59 4,22 4,81 5,21

Saobraćaj 7,74 5,73 7,11 8,54 9,39 9,70

UKUPNO 27,63 29,82 33,99 37,87 41,68 44,82



______________________________________________________________________________________________________________________

58

SLIKA 13

Struktura potroša ča i prognoza ukupne potrošnje finalne energije po s cenarijima

27,6329,82

35,56

43,2240,64

37,87

50,38

46,32

41,68

57,40

51,62

44,82

33,99

36,87

29,8229,8227,6327,63

0,00

10,00

20,00

30,00

40,00

50,00

60,00

70,00

Vis

oki

Sre

dnji

Nis

ki

Vis

oki

Sre

dnji

Nis

ki

Vis

oki

Sre

dnji

Nis

ki

Vis

oki

Sre

dnji

Nis

ki

Vis

oki

Sre

dnji

Nis

ki

Vis

oki

Sre

dnji

Nis

ki

2000 2003 2010 2015 2020 2025

PJ

Industrija Saobraćaj Domaćinstva Usluge

Graditeljstvo Poljoprivreda UKUPNO


SLIKA 14

Struktura potroša ča i prognoza ukupne potrošnje finalne energije u RC G do 2025. godine – Srednji scenario

0

10

20

30

40

50

60

Poljopriv reda Grañev inarstv o Industrija Domaćinstv a Usluge Saobraćaj UKUPNO

2000

2003

2010

2015

2020

2025



______________________________________________________________________________________________________________________

59

6.2 STRATEGIJA EFIKASNE POTROŠNJE ENERGIJE

U okviru usaglašavanja nacionalnog zakonodavstva sa EU zakonodavstvom biće neophodno donošenje novih propisa i standarda u oblasti energetske efikasnosti. S obzirom na ozbiljan zastoj u oblasti racionalnog korišćenja energije i njen značaj za privredni i društveni razvoj Crne Gore, treba ozbiljno razmotriti mogućnost da se, poput niza zemalja koje su to uradile u početnoj fazi, donese poseban Zakon o energetskoj efikasnosti. Zakon bi definisao ciljeve, prioritetna područja i administrativnu funkcionalnu odgovornost institucija vlasti, kao i obaveze proizvoñača, isporučioca i korisnika energije u pogledu implementacije Strategije Energetske efikasnosti.

Evropsko iskustvo govori da se bilo koja Strategija Energetske efikasnosti ne može uspješno implementirati bez saradnje i podrške širokog kruga učesnika i njihove pojedinačne odgovornosti (Vladine institucije – posebno Jedinice ili Agencije za energetsku efikasnost, proizvoñači i isporučioci energije, proizvoñači energetske opreme, univerziteti i NIR centri, udruženja potrošača i NGOs). Pritom je često potrebno pojedine politike i akcije energetske efikasnosti uvezati sa politikama i akcijama u drugim oblastima (na primjer ekologija, grañevinarstvo, turizam, poljoprivreda i šumarstvo, obrazovanje i sl.).

6.2.1 CRNOGORSKA JEDINICA ZA ENERGETSKU EFIKASNOST

Uslov za postizanje ciljeva energetske efikasnosti je neophodno koncipiranje i sprovo ñenje institucionalnih, zakonodavnih, strukturno-org anizacionih i finansijsko–ekonomskih reformi u svim sektorima energetike.

Glavna institucionalna mjera do sada je osnivanje Crnogorske jedinice energetske efikasnosti sa odgovarajućim finansiranjem iz budžetskih sredstava Ministarstva za ekonomski razvoj. Osnovna misija Jedinice je identifikacija, analiziranje i iznošenje prijedloga troškovno efikasnih i tehnički mogućih politika i mjera za poboljšanje energetske efikasnosti na strani proizvodnje kao i na strani potrošnje, uključujući smanjenje negativnih uticaja na životnu sredinu usljed energetskih transformacija. Takoñe će promovisati saradnju i razmjenu znanja i informacija sa sličnim tijelima drugih zemalja i sa meñunarodnim institucijama i asocijacijama, koje su aktivne na području energetske efikasnosti.

Ciljevi usvojene politike energetske efikasnosti su:

� Identifikacija miksa energetskih sistema sa niskim troškovima i mjera za unapreñenje postojećih sistema;

� Stvaranje ekonomskog podsticaja za uštedu energije;

� Priprema sveobuhvatne strategije i pravnih akata;

� Povećanje informacija o energetski efikasnim tehnologijama i metodama primjene uz meñunarodnu saradnju.


______________________________________________________________________________________________________________________

60

U Crnoj Gori postoji zna čajan ekonomski potencijal uvo ñenja mjera energetske efikasnosti u smanjenju potrošnje energije koji je procijenjen od strane stranih i lokalnih eksperata na najmanje 20%. Taj potencijal postoji u sektorima proizvodnje i prenosa energije, industriji, transportu, turizmu, javnom i stambenom sektoru (uklju čuju ći i doma ćinstva).

Mada tema analize svih gubitaka u energetskom sistemu RCG zahtijeva posebnu ekspertsku analizu i iziskuje izradu Strategije razvoja EPCG i svih njenih Sektora, imajući u vidu podatak o izuzetno visokim gubicima EE u distributivnoj mreži do kojeg se došlo tokom izrade Strategije (tehnički i komercijalni gubici: ukupno 20%) u nastavku će biti predložena osnovna rješenja za smanjenje ovih gubitaka i biće ukazano na značaj velikih potrošača EE (KAP, ŽN i Željeznica) u procesu racionalizacije i efikasnije potrošnje EE u CG uvoñenjem novih modernih industrijskih tehnologija.

Preporuke:

� Preporu čuje se donošenje posebnog Zakona o energetskoj efik asnosti;

� Za dublju ekspertsku analizu ostvarenih ukupnih gub itaka u energetskom sektoru Crne Gore preporu čuje se izrada posebne specijalisti čke studije;

� Preporu čuje se izrada ekspertske analize velikih potroša ča (KAP, ŽN i Željeznice RCG) s aspekta racionalizacije potrošnje energije;

� Kao mjera uvo ñenja energetske efikasnosti za velike industrijske potroša če predlaže se hitno regulativno uvo ñenje obaveze izrade godišnjih/polugodišnjih energet skih bilansa i uvoñenje mjera energetske efikasnosti!

6.2.2 STRATEGIJA SMANJENJA GUBITAKA EE U PRENOSU I DISTRIBUCIJI

U 2006. godini gubici u prenosnoj mreži EES CG izno sili su 156,6 GWh, odnosno oko 2,7% u odnosu na bruto potrošnju na prenosnoj mreži, što čini oko 18,4% ukupnih gubitaka u toj godini, dok su ukupni gubici (tehni čki i ne-tehni čki) EE u distributivnoj mreži EPCG iznosili 693,3 GWh ili 29,1%, u odnosu na ukupnu po trošnju elektrodistributivnih potroša ča., što je izrazito visok nivo gubitaka.

Netehnički (ili tzv. komercijalni) gubici su u strukturi ukupnih gubitaka dominantni, a posljedica su isključivo ljudskog faktora, i pretežno su locirani u krajnjem elementu elektrodistributivne mreže - brojilu, ukoliko se ne radi o klasičnoj krañi EE priključivanjem potrošača ispred brojila na vodovima spoljašnjeg i unutrašnjeg kućnog priključka.

U cilju preduzimanja organizovanih i sistematskih m jera na smanjenju gubitaka, uz moto da nema racionalnije valorizacije energije od one koja se dobija smanjenjem gubitaka, EPCG u narednom kratkoro čnom periodu, s ciljem poboljšanja finansijske stabi lnosti i efikasnosti poslovanja, mora nastaviti sa efikasnim sprovo ñenjem programa mjera za smanjenje gubitaka EE u distributivnoj mreži i hitno izraditi Strategi ju razvoja svih sektora EPCG koja će detaljnije obuhvatiti i podru čje ukupne racionalizacije poslovanja preduze ća, revidirati sve dosadašnje Studije gubitaka EE u elektrodistributivnim mrežama i Akcionim planom definisati potrebne mjere za smanjenje gubitaka do utvr ñenog tehni čki ostvarljivog nivoa 10% (distribucija) koji predvi ña ova Strategija.


______________________________________________________________________________________________________________________

61

Preporuka:

� Izraditi novu Studiju gubitaka elektri čne snage i energije u mrežama prenosa i distribucije Crne Gore i Akcioni plan smanjenja gub itaka do predvi ñenog tehni čki ostvarljivog nivoa od 10% (distribucija)!

6.4.1.1 PROGRAMSKA RJEŠENJA I POVEZIVANJE PODATAKA

U Crnoj Gori uočava se odsustvo sistemskog pristupa razvoju informatičkih programskih rješenja koja podržavaju kako energetsku, tako i ostale struke.

Infrastruktura predstavlja dio imovine s kojom upravlja i gazduje vlasnik koji može biti subjekat javnog i/ili privatnog sektora. Preduslov za svaku upravljačku akciju, koja se mora obavezno temeljiti na načelima ekonomičnosti i preduzetnosti, svakako je (odgovarajuća) informisanost. Ovu udžbeničku konstataciju smo primorani ponoviti na ovom mjestu jer uvijek postoji opasnost mehaničkog prikupljanja i naslaganja podataka ne da bi pri tome bili svjesni koliko puta, kada, kome i zašto će služiti.

Prema Zakonu o planiranju i ure ñenju prostora, nelegalno izgra ñeni objekti su svi oni objekti koji su na teritoriji Crne Gore izgra ñeni bez prethodno dobijene dozvole, a takvih objeka ta je, prema nekim procjenama, oko 10 do 15 odsto od ukupn o izgra ñenih objekata, čiji vlasnici/stanari pretežno nelegalno troše EE, vodu itd.

S tim u vezi, resorno ministarstvo za planiranje i ureñenje prostora trebalo bi sagledati postojeće stanje i utvrditi pravce razvoja Informatičkih Tehnologija (IT), primjenu u energetskoj struci, kao i principe evidentiranja objekata u CG. Suočeni sa problemom efikasnog evidentiranja i ažuriranja prostornih podataka o nepokretnosti, sa aspekta korišćenja i potrebe društva za tim podacima, evidentna je stalna potreba za razvojem tehnoloških procesa koji jednoznačno oslikavaju rješenje energetske oblasti ili druge srodne oblasti, koja je direktno vezana za geodetske podatke.

Razvoj informacionih tehnologija kao i potpuna i ta čna evidencija prostornih podataka, ima poseban zna čaj za efikasnost energetskog sektora, lokalne samou prave i za davaoce komunalnih usluga.

Kako je strategija razvoja države okrenuta ka razvoju informatičkog društva u kome su informacije lako dostupne, znanje i stručnost nerazdvojni dio kulture i najznačajniji činioci ekonomije, razvojem «elektronske uprave» Vlada Republike Crne Gore će podstaći razvoj i primjenu informatičkih i komunikacionih tehnologija (IKT) kao jedan od ključnih prioriteta razvoja državnog sektora, (Ministarstava, Republičkih Zavoda, Javnih preduzeća, Direkcija, Agencije). Privredni sektor je već prepoznao neophodnost za modernizaciju svojih poslovnih procesa, koja se može ostvariti samo znatno većim učešćem IKT funkcije u razvoju energetske struke i u ukupnom razvoju države.

Informati čke Tehnologije (IT) daju snažan podsticaj razvojnoj politici i zna čajnom ure ñenju poslovanja na svim nivoima.

Kako je Uprava za nekretnine (Bivši Republički zavod za geodetske i imovinsko-pravne poslove) državna institucija odgovorna za podatke o prostoru, to je i njena odgovornost za obezbeñenje dostupnosti kvalitetnih i pouzdanih podataka svim krajnjim korisnicima, grañanima, privrednim i društvenim subjektima sigurno najveća.

Kako je razvoj IT u geodetskoj struci sigurno najkompleksniji u Upravi za nekretnine, to bi stručne službe Uprave za nekretnine zajedno sa stručnom javnošću koja se bavi razvojem IT trebale zajednički da definišu Strategiju i Standarde daljeg razvoja IT u geodetskoj struci.


______________________________________________________________________________________________________________________

62

Preporuka:

� Preporu čuje se da stru čnjaci iz geodetske struke prou če predlog Zakona o premjeru i katastru RCG vezano za uvo ñenje GIS-a i potrebe energetskog sektora, te da pre dlože izmjene i dopune!

6.4.1.2 EVROPSKA STRATEGIJA DJELOVANJA GEODETSKIH I NEKRETNINSKIH DRŽAVNIH INSTITUCIJA

Članice EuroGeographicsa, evropskog udruženja državnih geodetskih i nekretninskih institucija na generalnom godišnjem zasjedanju septembra 2006.g. usvojile su revidiranu strategiju poslovanja za naredni period. Vizija ovih institucija je usmjerena na postizanje interoperabilnosti državnih nekretninskih i geografskih baza podataka, kako bi doprinijele implementaciji usmjerenja Lisabonske strategije, prema kojoj EU treba postati najkonkurentnije i dinamizirano tržište na svijetu. Strateški ciljevi povezani su sa uticajem na evropske razvojne politike, sa izradom interoperabilnih baza podataka i servisa u okviru nacionalnih, evropskih i globalnih prostornih podataka infrastrukture, te sa ažuriranjem referentnih podataka za podršku prekograničnoj potražnji korisnika (EuroRegionalMap, EuroGlobalMap, EuroBoundaryMap). Usvojena evropska direktiva INSPIRE (nov. 2006.g.) za države članice predstavlja dodatne obaveze.

6.4.1.3 EVIDENCIJA POTROŠAČA U NN ELEKTRIČNOJ MREŽI

Za ažuriranje evidencije potrošača NN mreže pomoću informatičke tehnologije potrebno je raspolagati s odreñenim bazama podataka, koje posredno omogućavaju odreñivanje vjerovatnih priključaka na NN mrežu.

U prvu grupu zbirki podataka, koji predstavljaju potreban preduslov za odreñivanje vjerovatnih priključaka spadaju:

� zbirka registara prostornih jedinica

� evidencija naselja

� evidencija kućnih brojeva s pripadajućim centroidima

� zbirka već službeno priključenih kućnih brojeva na NN mrežu

U drugu grupu zbirki podataka spadaju zbirke koje mogu povećati vjerovatnoću pravilnog lociranja priključka, omogućavaju odreñivanje vjerovatnih (potrošača-platiša) korisnika NN mreže i omogućavaju lakše i brže usklañenje prikupljenih podataka.

U ovu grupu spadaju sljedeće atributne i grafičke zbirke podataka:

� grafička zbirka NN električne mreže (linijski i tačkasti elementi mreže)

� grafički i atributni katastarski podaci

� digitalni orto-foto

� zbirka postojećih korisnika NN mreže s pripadajućim kućnim brojem mjesta priključka

� zbirka pravnih subjekata s pripadajućim kućnim brojevima mjesta obavljanja djelatnosti

� zbirka centralni registar stanovništva

� eventualni dosadašnji rezultati statističkih popisa stanovništva.


______________________________________________________________________________________________________________________

63

Preporuka:

� Uvoñenje Geografskog informacionog sistema (GIS)!

6.2.3 ENERGETSKA EFIKASNOST JAVNOG SEKTORA

U javnom sektoru značajna su dva područja: planiranje i sprovoñenje održivog energetskog razvoja lokalnih zajednica u pogledu snabdijevanja energijom i racionalno upravljanje energijom u javnim zgradama. U javnom sektoru postoje značajni potencijali kako za povećanje energetske efikasnosti tako i za upotrebu OIE i suproizvodnje EE i toplote.

Efikasno i racionalno koriš ćenje energije u javnom sektoru Vlada RCG treba podr žavati subvencioniranjem energetskih planova opština, ener getskih analiza javnih zgrada i studija izvodljivosti za investicije u efikasnu potrošnju e nergije i koriš ćenje obnovljivih izvora energije. Na raspolaganju treba imati niz informativnih brošu ra i uputstava.

Preporuka:

� Efikasno i racionalno koriš ćenje energije u javnom sektoru, subvencioniranjem p održavati energetske planove opština, energetske analize javn ih zgrada i studije izvodljivosti za investicije u efikasnu potrošnju energije i upotreb u OIE!

6.2.4 DOMAĆINSTVA

Domaćinstva su, pored industrije i saobraćaja, jedan od najvećih potrošača energije u CG i zato takoñe značajno doprinose zagañenju životne sredine i globalnom zagrijavanju atmosfere zbog efekata staklene bašte. U CG ustvari postoji veliki broj stambenih zgrada i kuća u kojima je moguće smanjiti potrošnju energije čak za više od 30%. Domaćinstva u CG trebaju imati na raspolaganju niz mjera za smanjenje potrošnje energije s kojima će moći u kratkom vremenskom periodu rasteretiti domaći budžet, poboljšati uslove življenja i doprinijeti zaštiti životne sredine.

Dominantni udio električnog grijanja u domaćinstvima – oko 66% neophodne toplotne energije je realno područje za primjenu brojnih mjera energetske efikasnosti, kao što su izolacija za sprečavanje toplotnih gubitaka kroz zidove i prozore i toplotne pumpe.

Takva nastojanja domaćinstava treba podsticati besplatnim energetskim savjetovanjem. Treba pripremiti niz informacija i brošura u kojima će biti moguće pronaći korisne informacije za uštedu energije i upotrebu OIE. Povremeno treba ponuditi finansijske podsticaje za obnovu stambenih objekata i upotrebu OIE, koji će se grañanima dodjeljivati preko javnih raspisa.

Preporuke:

� Besplatnim energetskim savjetovanjem podsticati šted nju energije u doma ćinstvima;

� Povremeno treba ponuditi finansijske podsticaje za obnovu stambenih objekata i upotrebu OIE, koje će se grañanima dodjeljivati preko javnih raspisa!


______________________________________________________________________________________________________________________

64

6.2.5 ENERGETSKA EFIKASNOST CRNOGORSKIH DOMA ĆINSTAVA U PRAKSI

Približiti temu “efikasna potrošnja energije” crnogorskom domaćinstvu i potrošaču nije jednostavno. Trenutno crnogorsko domaćinstvo najveću pažnju posvećuje prvenstveno traženju finansijskih sredstava za preživljavanje i nedovoljan dio sredstava za nabavku energije i zamjenu odsluženih ureñaja s novim, atestiranim, te energetski efikasnijim tehnologijama.

Život bez tehnike je danas nezamisliv, zato se prosječnom potrošaču čini potpuno normalnim i samorazumljivim, da je gas iz gasne mreže uvijek na raspolaganju, da toplota iz daljinskog grijanja zagrijava stanove, kada nam se to čini potrebno, i da je EE iz utičnice na raspolaganju u neograničenim količinama. Pravo „otriježnjenje“ dolazi tek prilikom plaćanja računa za utrošenu energiju.

Za crnogorsko društvo potpuno je normalno, da na prelazu u nov sistem strastno grabi i žudi za najnovijim dostignućima zapadnog potrošačkog društva. Tako možemo na crnogorskom tržištu naći kotlove, gorionike, peći, klimatske ureñaje i aparate za domaćinstva, koje u Evropskoj uniji ne bi kupio nijedan prosvećeni potrošač, iako su izgledni i imaju zvučno ime. Razlog - njihova potrošnja goriva ili EE je previsoka ili uopšte nije označena. Bez takvih oznaka proizvodi u EU se još od mjeseca marta 1999. godine ne mogu naći u ponudi ili na prodajnom pultu.

Najveći problem crnogorskog domaćinstva je nedovoljna energetska i ekološka prosvećenost. Jednostavno ne razumije, kakve dugoročne posljedice takav odnos prema energiji i uopšte potrošnji ima za pojedinca, zajednicu i prirodu jer je novi svijet tržišne ekonomije na glavu postavio osnovnu socijalnu sigurnost i stečene životne ritmove, na drugoj strani na pojedinca se pritiska sa sve više informacija o ponudi tržišta. Tako se uistinu ne bi smjeli osjećati, ako bi potrošači prilikom kupovine energenata i energetskih tehnologija zanimalo još nešto drugo kao neposredna tržišna cijena i kad bi se zapitali o ukupnim troškovima investicije, tj. koliko će koštati mogućnost čuvanja odreñene količine hrane u frižideru preračunato na rok trajanja proizvoda.

6.2.6 ENERGETSKO SAVJETOVANJE GRA ðANA

Namjena projekta "Energetsko savjetovanje za grañane", kojeg bi država mogla uvesti bila bi formiranje službe za savjetovanje grañana, kako efikasno koristiti energiju u domaćinstvima. Tako organizovana savjetodavna služba savjetovala bi i obrazovala grañane, te povećala energetsku efikasnost i ekološku svjesnost ukupnog stanovništva. Iskustva zapadnih zemalja na ovom području potvrñuju da je na ovaj način moguće pospješiti dostizanje poboljšanja energetske efikasnosti do 2% na godišnjem nivou.

Posredni ciljevi ovog projekta su otklanjanje barijera za efikasnu potrošnju energije, koje predstavljaju:

• premalo zanimanje šire javnosti (grañana) za sprovoñenje mjera efikasne potrošnje energije,

• slaba ekološka i energetska svijesnost grañana,

• nedovoljna ponuda dobrih ureñaja i materijala koji efikasno koriste energiju,

• manjkavo i zastarjelo zakonodavstvo za efikasnu potrošnju energije,

• opšta oskudica odgovarajućeg sistema za stimulisanje grañana, da racionalno koriste energiju u domaćinstvima.

Samo izvoñenje projekta treba se zasnivati na jednogodišnjim programskim osnovama koje treba pripremiti resorno ministarstvo ili Jedinica za energetsku efikasnost zajedno sa, na javnom raspisu


______________________________________________________________________________________________________________________

65

odabranim, stručnim izvoñačem projekta. Program projekta se mora temeljiti na izvoñenju osnovne djelatnosti – savjetovanje, te izvoñenju dodatnih djelatnosti za promociju mjera efikasne potrošnje energije. U okviru projekta treba teći kontinualno stručno osposobljavanje energetskih savjetnika, uspostavljanje opštinskih kancelarija za energetsko savjetovanje i organizacija raznih tečajeva i radionica za osposobljavanje energetskih savjetnika. Pored toga mora biti obezbijeñena permanentna koordinacija rada izmeñu naručioca i izvoñača projekta, organizacija i koordinacija rada energetskih savjetnika, te uključivanje projekta u izvoñenje drugih projekata Jedinice za energetsku efikasnost.

Iskustva Slovenije pokazuju da u mreži za energetsk o savjetovanje godišnje savjet zatraži veliki broj gra ñana. Broj posjeta se pove ćava srazmjerno akcijama prosve ćivanja, obavještavanja i informisanja. Analiza uloženih sredstava u projekat pokazuje, da cijena kWh EE “proizvedene” na ovaj na čin iznosi 0,021€/kWh. To zna či, da se svaki euro uložen u podizanje svjesti, obrazovanje i savjetovanje potroša ča, vrati petostruko, što je tako ñe prema evropskim mjerilima solidna osnova za dalji razvoj.

Preporuka:

� Uvesti projekat «Energetsko savjetovanje za gra ñane»!

6.2.7 STAMBENI I POSLOVNI OBJEKTI (JAVNI SEKTOR I DOMA ĆINSTVA)

Povećanje efikasnosti korišćenja energije u zgradama (javni sektor i domaćinstva) može se

postići kroz sljedeće mjere:

� Poboljšanje standarda izgradnje;

� Smanjenje gubitka toplote iz bojlera i parnih kotlova;

� Smanjenje potrošnje EE za grijanje;

� Poboljšanje upravljanja energijom u zgradama.

Stoga bi u Crnoj Gori bilo potrebno napraviti dodat ne studije koje će kvantifikovati i opredijeliti mogu ćnosti uštede energije u crnogorskim stambenim jedin icama kako bi mogli na osnovu tih rezultata izraditi nacionalni program energetske sa nacije stambenih zgrada .

Studije trebaju da pokažu koliko su razne mogućnosti za uštedu energije tehnički i ekonomski ostvarljive.

Na osnovu analiza 18 karakterističnih stambenih zgrada u Sloveniji ustanovljeno je da je upotrebom energetsko-efikasnih, tržišno dostupnih tehnologija prosječno moguće uštedjeti čak 64% potrebne energije za grijanje.

Na osnovu spoznaja i studija treba planirati i izve sti nekoliko studija od kojih bi bila najzanimljivija studija koja bi ispitala odnos potr ošača do sprovo ñenja mjera za efikasniju potrošnju energije.

Sa istraživanjem javnog mnjenja recimo “Ispitivanje spremnosti javnosti za izvoñenje mjera energetske sanacije” s kojom bi ocijenili koliko je crnogorska javnost spremna sprovesti mjere energetske sanacije stambenih zgrada i tako opredijeliti socijalno prihvatljiv opseg mogućnosti za uštedu energije u Crnoj Gori.


______________________________________________________________________________________________________________________

66

Rezultati dosadašnjih istraživanja su pokazali, da su toplotne izolacije spoljnih zidova više od 60% stambenih jedinica slabe, odnosno da je koeficijent prelaza »k« veći od 1,1 kW/m2K, te da je skoro polovina ureñaja za grijanje, prvenstveno kotlova, starija od 15 godina. Kod tehnologije grijanja gdje je u poslednjim godinama postignut najveći napredak, mogućnosti za uvoñenje efikasnije upotrebe energije su najveće. Industrija ureñaja za grijanje u okruženju u stvari je zastarjela i praktično se raspada dok se jako razvila trgovina koja na žalost u Crnu Goru uveze veliki dio proizvoda takvih proizvoñača koji na Zapadu za svoje tehnologije zbog rigoroznih zahtjeva zaštite životne sredine i drugih tehničkih zahtjeva, jednostavno ne mogu naći kupca. Posljedica je puno slabih i zastarjelih ureñaja, koji su samo sudeći po izgledu novi, dok su po tehnološkoj strani veoma zastarjeli. U toplotnoj zaštiti zgrada treba računati i na učešće radne snage koja je još uvijek u Crnoj Gori srazmjerno povoljna (računa se cca 40%), zato država treba investitore dodatno stimulisati kako bi se lakše odlučivali za obnavljanje zgrada.

Na drugoj strani, naročito za veće stambene zgrade ovaj proces otežavaju neriješeni odnosi u upravljanju takvim zgradama. Predloženi projekat bi mogao biti osnova za pripremu konkretnih akcija koje bi podstakle investicije u energetsku sanaciju stambenih zgrada.

Na osnovu rezultata istraživanja javnog mnjenja o odnosu javnosti do energetske sanacije zgrada potrebno je izvesti akciju u kojoj će se uvesti finansijski podsticaji izvoñenja jeftinijih mjera energetske sanacije zgrada. Grañani bi tako mogli podnijeti zahtjev za nepovratna sredstva kako za toplotnu izolaciju postojećih stambenih objekata, tako i za izolaciju prozora i npr. regulaciju uljnih gorionika. Subvencije bi tako pomogle domaćinstvima koja bi djelimično ili u cjelosti pokrila troškove a ukupni efekti uštede energije bili bi veoma značajni. Pretpostavlja se da bi interes potrošača takoñe bio veoma veliki. Vlada bi morala planski i kompleksno pristupiti rješavanju ovog problema, te pronaći linije finansiranja ovih projekata i brinuti za permanentnije načine subvencioniranja sprovoñenja mjera energetske efikasnosti.

Dugoročnije podsticanje takvih programa takoñe ima i druge efekte: podstiče industriju izolacionih materijala, otvara nova radna mjesta na strani izvoñača takvih mjera i promoviše efikasnu potrošnju energije po načelu «od usta do usta». Pokazalo se, da treba na nivou države izraditi dugoročnu strategiju podsticaja i tako prekinuti začarani krug »nema proizvodnje, jer nema potražnje i nema potražnje jer nema proizvodnje«.

Cilj subvencioniranja mora biti prije svega formira nje tržišta mjera za efikasnu potrošnju energije.

6.2.8 MJERENJA I OBRA ČUN TROŠKOVA PREMA STVARNOJ POTROŠNJI

Program uvoñenja mjerenja i obračunavanja troškova prema stvarnoj potrošnji, u državama evropske zajednice ima veliku prednost. U Crnoj Gori uvoñenje takvog načina obračunavanja značilo bi kraj nelojalne utakmice. Treba imati u vidu da je centralizovano snabdijevanje toplotom u gusto naseljenim područjima najpouzdanije, kako sa stanovišta snabdijevanja s toplotom tako i sa stanovišta efikasnosti potrošnje goriva. U energetsko naprednim državama EU (Švedska, Holandija, Danska, Italija) prelaze na istovremenu proizvodnju EE i toplote (kogeneracija) i to u većim centralnim postrojenjima. EU sufinansira brojne pilot i demonstracione projekte suproizvodnje EE i toplote manjih kapaciteta (škola, bolnica, veći stambeni blok odnosno naselje) na bazi gasa ili novih OIE (biomasa, geotermalna energija). Još marta 1998. godine u Sloveniji je bio usvojen Zakon o zaštiti potrošača koji daje potrošačima mogućnost da od dobavljača toplotne energije zahtijevaju obračunavanje troškova sa mjerenjima i raspodjelom troškova prema stvarnoj potrošnji.


______________________________________________________________________________________________________________________

67

Preporuke: �

� Sufinansiranje projekata kogeneracije i toplifikaci ja grada Pljevalja;

� Obračunavanje troškova sa mjerenjima i raspodjelom trošk ova prema stvarnoj potrošnji energije!

6.2.9 EVROPSKA PERSPEKTIVA

Prilikom priprema za ulazak Crne Gore u EU biće potrebno uzeti u obzir nekoliko preporuka koje je za postizanje efikasnije upotrebe energije pripremila skupština EU. U preporuci 93/97/EWG, u vezi sa smanjenjem emisija CO2 i uvoñenjem programa efikasnije upotrebe energije (SAVE) piše u prvom članu da je za postizanje postavljenog cilja potrebno u državama članicama pripremiti i sprovoditi sljedeće programe:

• Energetski karton za zgrade

• Mjerenje i obračunavanje troškova za grijanje, klimatizaciju i pripremu tople vode na osnovu stvarne potrošnje

• Podsticanje sufinansiranja trećega („third party financing“) u tehnologije koje efikasno koriste energiju prvenstveno u javnim zgradama

• Toplotna zaštita novo izgrañenih objekata

• Redovni nadzor rada kotlova za grijanje

• Izrada energetskih bilansa u preduzećima koja troše puno energije

Crna Gora će morati prije ulaska u EU prihvatiti i neke »neprijatne« obaveze. Njihove posljedice osjetiće i crnogorska domaćinstva.

Cijene energije na nekim podru čjima još uvijek ne pokrivaju sve proizvodne troškov e i troškova kapitala. Prije svega to važi za cijene EE. Cijena goriva i gasa za konzum doma ćinstava je blizu evropske, njoj tako ñe treba približiti i cijenu EE.

Pošto je subvencioniranje instrumenat koji u EU postepeno odumire, Crna Gora neće imati mogućnost za razvoj nekih tržišta. To će pogoditi prije svega domaću industriju (i industriju u okruženju) za efikasniju upotrebu energije. Prije svega time će biti pogoñena upotreba OIE, kao što je aktivno korišćenje sunčeve energije (priprema tople sanitarne vode, SSE, fotovoltaika) korišćenje biomase u malim ureñajima do 100 kW, toplotne pumpe i pasivno korišćenje sunčeve energije (transparentna toplotna izolacija, pasivna arhitektura itd.).

Grañane treba naučiti da prave razliku izmeñu dobrih i slabih tehnologija, da ne bi Crna Gora postala tehnički i tehnološki otpad EU, jer se može desiti da privredno siromašnije stanovništvo, nije sposobno prihvatiti druge tehnologije koje efikasnije koriste energiju. Crnogorsko domaćinstvo mora prepoznati, da je ulaganje u efikasnu potrošnju energije investicija koja se dugoročno isplati a nikako staromodni način štednje.

Država bi morala za brži razvoj »energetike doma ćinstava« predvidjeti dugoro čno-usmjerene programe sa kojima bi podsticala izvo ñenje mjera za efikasno koriš ćenje energije, koje bi trebalo izraditi na osnovu postoje ćih studija stranih i doma ćih stru čnjaka i na osnovu izvedenih pilot akcija za subvencioniranje. Država mora izraditi strategiju prosve ćivanja i obrazovanja doma ćinstava i uklju čivanja u lokalnu energetsku politiku.


______________________________________________________________________________________________________________________

68

Grañanin ima najveći uticaj na razvoj svog kraja i samog sebe na lokalnom opštinskom nivou.

Opštine treba podsticati da razviju programe efikas ne potrošnje energije i obezbijede po četna sredstva za pokretanje takvih programa. Opštine bi s takvim programima imale prednost u konkurisanju za sredstva iz državne blagajne.

6.2.10 PRIVREDA I CILJEVI ENERGETSKE EFIKASNOSTI U INDUSTRI JI

Industrija, uslužni sektor i mali proizvoñači predstavljaju najvećeg potrošača energije u CG i takoñe značajno doprinose zagañivanju okoline i globalnom zagrijavanju atmosfere zbog uticaja gasova staklene bašte.

Racionalnijim koriš ćenjem energije i upotrebom modernih proizvodnih i e nergetskih tehnologija (KAP, Željezara Nikši ć, Željeznica) u ovom sektoru je mogu će sniziti potrošnju energije čak za više od 20% i s time pove ćati konkurentnost i smanjiti negativan uticaj na ži votnu sredinu.

Vlada RCG treba podržati ovakva nastojanja subvencioniranjem energetskih analiza preduzeća i studija izvodljivosti za investicije u efikasnu potrošnju energije i korišćenje OIE. Takoñe treba izraditi niz informacija za projekte dobre prakse i uputstva za energetski menadžment i energetske tehnologije, kao i u saradnji sa medijima svake godine uvesti praksu dodjele priznanja za energetski efikasna preduzeća, energetske menadžere i energetsko efikasan projekat. Povremeno odobravati subvencije za investicije u OIE.

Ciljevi za povećanje konkurentnosti industrijskih grana sa primjenom energetske efikasnosti su:

� Analiza potencijala na osnovu energetskih revizija;

� Primjena Strategije energetske efikasnosti na industrijski sektor;

� Smanjenje energetskog intenziteta;

� Poboljšanje finansijskog stanja industrije.

6.2.11 EFIKASNI MODELI TRANSPORTA

Efikasniji modeli transporta mogu se postići kroz:

� Poboljšanje ukupne efikasnosti gradskog javnog prevoza;

� Demonstriranje energetsko efikasnih mjera;

� Smanjenje potrošnje energije privatnih vozila;

� Obezbjeñenje koordinacije procesa planiranja u sektoru transporta.

Preporuke:

� Subvencioniranje energetskih analiza preduze ća i studija izvodljivosti za investicije u efikasnu potrošnju energije i koriš ćenje OIE;

� U saradnji s medijima uvesti praksu dodjele priznan ja za energetski efikasna preduze ća, energetske menadžere i energetski efikasan projekat !


______________________________________________________________________________________________________________________

69

6.2.12 PREKOGRANIČNA TRGOVINA I NJENI EFEKTI NA GUBITKE EE

Prekogranično trgovanje s EE, pored pozitivnih ekonomskih efekata, ima za trgovce energijom, za sam prenosni sistem takoñe neke negativne posljedice jer se zbog povećanja protoka energije takoñe povećavaju gubici u mreži.

Energiju za pokrivanje gubitaka, elektroprivreda će morati obezbijediti iz naslova sistemskih usluga što naravno znači i dodatan trošak. Gubitke bi po tom osnovu elektroprivreda inače pokrivala iz sredstava koja bi dobila u okviru uvažavanja tzv. meñunarodnog mehanizma CBT, meñutim treba imati u vidu, da je učešće tih sredstava manje od stvarnih troškova jer su takoñe cijene takve EE na tržištu u porastu. Crna Gora ustvari nema na raspolaganju dovoljno sistemske energije tako da će biti prisiljena energiju za ove potrebe takoñe kupovati u inostranstvu.

EPCG će potrebnu energiju za pokrivanje gubitaka u mreži prenosa kupovati na godišnjim aukcijama, a isto tako mora obezbijediti dio energije za sistemske usluge iz inostranstva.

6.2.13 ZAKLJU ČAK ENERGETSKOJ EFIKASNOSTI

Povećanje energetske efikasnosti može biti najjeftinija i najproduktivnija energetska alternativa, sa prakti čno neograni čenim mogu ćnostima. Racionalizacija energije može značajno doprinijeti stimulisanju inovacija, zaposlenos ti i ukupnom ekonomskom rastu Crne Gore.

Dobrobiti od povećanja energetske efikasnosti za crnogorsko društvo su u:

� racionalnom korišćenju prirodnih resursa, � smanjenju energetske zavisnosti,

� smanjenju potreba za izgradnjom novih energetskih postrojenja i � u smanjenju štetnog uticaja na životnu sredinu.

Dobrobit za individualnog potrošača je u smanjenju troškova za energiju i optimalnom korišćenju energetskih ureñaja.

Potrebno je najprije procijeniti potencijal energetske efikasnosti u svim energetskim sektorima. Ovaj potencijal može biti sagledan sa aspekta:

� tehničkog potencijala,

� ekonomskog potencijala i

� tržišnog potencijala.

Osnovne barijere za brzu implementaciju mjera poboljšanja energetske efikasnosti su:

� Zakonski i regulatorni okvir

� Institucionalni okvir

� Fiskalna, poreska i cjenovna politika � Pristup finansijskim fondovima

� Informisanost i publicititet � Barijere razvoju resursa obnovljivih izvora energije.

Za postizanje navedenih ciljeva, jedan od zadataka Strategije jeste da svim akterima u Crnoj Gori pomogne kako bi brže prepoznali i uspješno ukl onili barijere za implementaciju programa energetske efikasnosti u svim sektorima energetike, a naro čito u sektoru finalne potrošnje.


______________________________________________________________________________________________________________________

70

6.3 PROGNOZA POTROŠNJE ELEKTRI ČNE ENERGIJE

Osnova za planiranje proizvodnih kapaciteta za EE je planirana potrošnja EE za planski period 2005 – 2025 godine.

Tabela 18 i Dijagram 6 prikazuju kretanje prognozirane potrošnje EE, te vršnog i minimalnog opterećenja u elektroenergetskom sistemu.

TABELA 18

Prognoza potrošnje EE, te vršnog i minimalnog opter ećenja

Godina P max (MW) P min (MW) W (GWh)

2005 752,1 361,3 4.443

2006 764,8 367,4 4.518

2007 777,8 373,6 4.594

2008 791,0 380,0 4.672

2009 804,4 386,4 4.751

2010 818,0 391,1 4.765

2011 826,9 395,4 4.817

2012 836,0 399,7 4.870

2013 845,1 404,1 4.923

2014 854,3 408,5 4.976

2015 868,3 407,9 4.982

2016 878,0 414,7 5.065

2017 892,6 421,6 5.150

2018 907,4 428,6 5.235

2019 922,6 435,8 5.323

2020 937,9 447,4 5.372

2021 953,0 454,6 5.458

2022 968,3 461,9 5.546

2023 983,9 469,3 5.635

2024 999,7 476,9 5.726

2025 1.015,8 491,1 5.791

Izvor: Energetski institut Hrvoje Požar, IREET Institut: Plan razvoja elektro-energetskog sistema RCG, Ljubljana 2006


______________________________________________________________________________________________________________________

71

DIJAGRAM 6

Prognoza potrošnje, vršnog i minimalnog optere ćenja u elektro-energetskom sistemu RCG za period 2005 – 2025

Izvor: Energetski institut Hrvoje Požar, IREET Institut: Plan razvoja elektro-energetskog sistema RCG, Ljubljana 2006

U periodu 2005 – 2025. godine pretpostavljeni prosječni godišnji porast potrošnje EE iznosi 1,33%, dok prosječni godišnji porast vršnog opterećenja u sistemu iznosi 1,51%.

Energetska partnerstva s proizvoñačima energije, tranzitnim državama i drugim meñunarodnim akterima istinski bi povećala sigurnost snabdijevanja i predvidljivost u crnogorskom ES i predstavljala bi pouzdanu osnovu za hitna i dugoročna ulaganja u nove kapacitete sistema.

Iskustva Crne Gore nameću potrebu za brzim i u cjelosti usklañenim odzivom energetskog sektora (ES) države na spoljne krizne situacije. Potrebno je proučiti načine najadekvatnijeg odziva u slučaju krize povezane s spoljnim snabdijevanjem RCG energijom. Crna Gora nema formalnih instrumenata, s kojim bi ureñivala spoljno snabdijevanje energijom. To bi mogla napraviti s novim više formalnim usmjerenim instrumentom koji bi se koristio za krizne situacije za spoljno snabdijevanje energijom.

Preporučuje se npr. uključenje mehanizma praćenja pomoću kog bi obezbijedili blagovremeno upozoravanje i ubrzali mogućnost efikasnog odziva ES CG na dogañaje povezane sa spoljašnjom energetskom krizom.

P max

P m in

W

0

200

400

600

800

1000

1200

2005 2010 2015 2020 2025

MW

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000 GW h


______________________________________________________________________________________________________________________

72

6.4 STRATEGIJA SNABDIJEVANJA ELEKTRI ČNOM ENERGIJOM

6.4.1 REVITALIZACIJA I REKONSTRUKCIJA POSTOJE ĆIH OBJEKATA

Revitalizacija i rekonstrukcija postojećih postrojenja za proizvodnju EE koja se približavaju kraju svog životnog vijeka opcija je koju Strategija preporučuje iz više razloga:

• Finansijska sredstva za revitalizaciju objekata u pravilu su znatno manja od potrebnih sredstava za izgradnju novog objekta sličnih karakteristika;

• Revitalizacija postojećeg objekta ne postavlja nove zahtjeve u pogledu korišćenja prostora, tj. izbora lokacije, što je od posebnog značaja u današnje vrijeme, kada je stav lokalnih zajednica prema izgradnji elektrana na njihovom području prilično negativan;

• Lokacija revitalizovanog objekta ponovo se stavlja u punu funkciju, bez nužnosti iznalaženja rješenja o načinu sanacije te lokacije nakon isteka životnog vijeka postrojenja;

• Povećanje nivoa proizvodnje EE, tj. poboljšanje performansi elektrana.

Kod HE se u pravilu revitalizacija odvija kao jedan kontinualni proces, kroz koji se periodičnim zamjenama i obnavljanjem opreme i objekata održava pogonska spremnost elektrane, i omogućava projektovani (ili povećani) nivo proizvodnje EE. Na taj način se jednom iskorišćena lokacija u pravilu kontinualno održava u funkciji, što je zbog ograničenosti broja kvalitetnih lokacija i velikog početnog ulaganja u objekte HE i jedino razumno rješenje.

Kod TE se najčešće jednom dobijena lokacija takoñe zadržava u funkciji, s time da je moguće birati izmeñu izgradnje novih postrojenja, odnosno blokova, ili rekonstrukcije postojećih. Kod lokacija gdje su u pogonu stariji blokovi (preko 30 godina) manjih snaga s relativno zastarjelim tehnološkim rješenjima, češće se ide na izgradnju novih jedinica, dok je za novije blokove većih snaga revitalizacija i rekonstrukcija često bolje rješenje. Naravno da konkretna odluka zavisi od preciznih karakteristika pojedine lokacije, odnosno postrojenja.

Strategijom su predviñeni veći revitalizacijski zahvati na dvije velike elektrane u Crnoj Gori: HE Perućica i TE Pljevlja, kao i malim HE. Naravno, i kod HE Piva planiraju se uobičajeni revitalizacioni zahvati (troškovi se procjenjuju na oko 70 miliona eura), meñutim do kraja završetka izrade Strategije nijesu dobijene pouzdane informacije o eventualnim promjenama instalisane snage i/ili očekivane proizvodnje HE kao rezultat tih zahvata.

Ako se, uslovno gledano, sumiraju potrebna investiciona sredstva za revitalizaciju sve tri postojeće elektrane i malih HE, ne računajući eventualnu dogradnju novih agregata, dobija se iznos od oko 152 miliona eura (sa ekološkom stabilizacijom TE Pljevlja) i povećanje nivoa proizvodnje EE za 37 MW.

Strategijom se takoñe preporučuje intenziviranje i završetak proučavanja mogućnosti ugradnje osmog agregata u HE Perućica snage 58,5 MW, što bi značilo ukupno povećanje snage postojećih elektrana za 95,5 MW. Vrijednost investicije iznosi približno 14 miliona EUR6.

Tabela 19 prikazuje elektrane koje su predviñene za rekonstrukciju i revitalizaciju, poboljšanje njihovih performansi nakon revitalizacije i potrebne investicije.

6 Energoprojekt Beograd 1984 (9 mil US$)


______________________________________________________________________________________________________________________

73

TABELA 19

Postoje ći proizvodni objekti – predvi ñena rekonstrukcija i revitalizacija

Snaga/MW Godina Postojeći objekti

Prije revit.

Poslije revit.

Poboljšanje performansi

/MW Investicije /mil. EUR

Male HE 9 9 0 4

TE Pljevlja 1 210 225 15 43

Stari agregati

285 307 80,5 35 2008

HE Perućica Novi

agregat 58,5 58,5 58,5 14

2010 HE Piva 105 105 0 70

Ukupno 609,00 95,5 166,00

Izvor: IREET Institut, Ljubljana 2007.

Napomena: Pošto se u toku izrade Strategije nije raspolagalo pouzdanim tehničkim i drugim podacima o mogućnosti ugradnje 8. agregata u HE Prerućica, njegovo učešće (58,5 MW) nije bilo moguće uzeti u dugoročnim bilansima EE.

Preporuke :

� U narednom periodu do 2010. god. postoje će elektroenergetke proizvodne objekte rekonstruisati i revitalizovati s ciljem ekološke s tabilizacije, pove ćanja efikasnosti proizvodnje i poboljšanja performansi postoje ćih elektrana;

� U cilju obezbje ñivanja relevantnih podloga za revitalizaciju i reko nstrukciju HE Piva intenzivirati aktivnosti na izradi Studije izvodlji vosti o rekonstrukciji i modernizaciji opreme i objekata, pove ćanju pogonske spremnosti i sigurnosti rada, te mogu ćem pove ćanju snage agregata ove elektrane.

� Strategijom se tako ñe preporu čuje intenziviranje i završetak prou čavanja mogu ćnosti ugradnje osmog agregata u HE Peru ćica snage 58,5 MW, što bi zna čilo ukupno pove ćanje snage postoje ćih elektrana za 95,5 MW!

_______________________________________________________________________ 6 STRATEGIJA EFIKASNE POTROŠNJE I SNABDIJEVANJA ENERGIJOM ZELENA KNJIGA

______________________________________________________________________________________________________________________

74

6.4.1.1 MALE HE

U Crnoj Gori postoji ukupno 7 malih HE: Glava Zete, Slap Zete, Rijeka Mušovića, Šavnik, Rijeka Crnojevića, Podgor i Lijeva Rijeka.

Ukupna instalisana snaga malih HE iznosi 9.025 kW, a očekivana godišnja proizvodnja 21 GWh. HE Šavnik, Rijeka Crnojevića i Podgor nalaze se u dobrom stanju. Za HE Glava Zete, Slap Zete i Rijeka Mušovića potrebno je pristupiti revitalizaciji i modernizaciji postrojenja. HE Lijeva Rijeka ne radi.

Potrebna sredstva za revitalizaciju postoje ćih malih HE do 2010. godine procijenjena su na 4 miliona EUR.

6.4.1.2 TE PLJEVLJA 1

TE Pljevlja 1 ima instalisanu snagu 210 MW i čini 33% ukupnih kapaciteta za proizvodnju EE u Crnoj Gori. Prosječna proizvodnja u periodu 2002. – 2004. godine iznosila je 1.043 GWh. Najveća proizvodnja je iznosila 1.240,5 GWh a najmanja 521,7 GWh.

TE Pljevlja 1 projektovana je sa životnim vijekom od 25 godina, koji završava 2007. godine. Uz obavljanje potrebnih rekonstrukcijskih zahvata postrojenje bi moglo nastaviti sa radom i poslije 2007. godine. Rekonstrukcijski zahvati su grupisani u dvije kategorije:

� projekti iz područja ekološke stabilizacije/sanacije elektrane i

� projekti za povećanje efikasnosti proizvodnje.

Rekonstrukcijom TE Pljevlja 1 će se pove ćati njena snaga od 210 MW na 225 MW pri čemu troškovi rekonstrukcije se predvi ñaju u iznosu 43 miliona EUR.

6.4.1.3 HE PERUČICA

HE Perućica je akumulaciono – derivaciono postrojenje izgrañeno nedaleko od Glave Zete, koje koristi vode Nikšićkog polja. Ukupna instalisana snaga svih agregata iznosi 307 MW. Najveća realizovana godišnja proizvodnja je bila 1.356 GWh, najniža 539 GWh, a prosječna proizvodnja u periodu 1978 – 2004. godine iznosila je 899 GWh. Proizvodnja HE u cjelini zavisi od hidroloških prilika. Snaga elektrane je od 2001. godine ograničena na 285 MW. HE Perućica podmiruje oko 20% potreba za energijom u Crnoj Gori. U budućnosti je potrebno investirati u modernizaciju i sanaciju objekata ove elektrane, kako bi joj se omogućio rad s nazivnom snagom od 307 MW, a čime bi se i očekivana godišnja proizvodnja povećala na 971 GWh.

Do 2008. godine potrebno je sprovesti mjere moderni zacije i osposobljavanja HE Peru ćica, koje će omogu ćiti njezin rad sa punom snagom od 307 MW, te izvrši ti ugradnju 8.-og agregata 7 58,5 MW. Ukupna potrebna sredstva za revitalizacij u i ugradnju 8.-og agregata su procijenjena do 2010. godine na oko 49 miliona EUR.

6.4.1.4 HE PIVA

HE Piva je akumulaciono – pribransko postrojenje na rijeci Pivi. Instalisana snaga agregata je 3 x 114 MW, a projektovana godišnja proizvodnja 860 GWh. HE Piva od svog puštanja u pogon radi kao vršna elektrana u EES Srbije, na osnovu naturalne razmjene EE u skladu s ugovorom o dugoročnoj saradnji, koji je obnovljen 1991. godine i zaključen za period 25 godina. Prema ugovoru se Srbiji svake godine isporučuje 765 GWh. Srbija zauzvrat Crnoj Gori isporučuje baznu EE sa snagom od 105 MW u toku čitave godine, te dodatno 105 MW za vrijeme remonta TE Pljevlja. Najveća ostvarena proizvodnja u HE

7 Nacrt studije opravdanosti o mogućnosti ugradnje 8. agregata u HE Prerućica (IBE 2007)


______________________________________________________________________________________________________________________

75

Piva je 1.029 GWh, najmanja 426 GWh, prosječna proizvodnja u periodu 1977 – 2004. godine je 739,5 GWh. Kompletno postrojenje je smješteno ispod zemlje, pa bi probleme vezane za vijek trajanja opreme i održavanje bilo potrebno rješavati sa odreñenim investicionim zahvatima, čija je procjena predmet posebne studije.

Potrebna sredstva za revitalizaciju HE Piva do 2010 . godine procijenjena su na 70 miliona EUR.

6.4.2 SCENARIJI IZGRADNJE NOVIH ELEKTRO -ENERGETSKIH OBJEKATA

Zbog izraženog deficita izmeñu potrošnje i proizvodnje EE i velikog udjela uvoza, za kojeg su uslovi u budućnosti neizvjesni, te posljedično smanjenja sigurnosti snabdjevanja EES CG sa EE, mora se razmišljati o izgradnji novih izvora EE na teritoriji RCG.

Ako iz projekcija potrošnje odnosno potreba Crne Gore za EE pretpostavimo trgovinu i uzmemo u obzir izvoz i uvoz EE te očekivane gubitke EE u prenosnoj i distributivnoj mreži zaključujemo da će Crna Gora već u narednim godinama trebati uvoziti više od 40% EE.

S obzirom na očekivani porast potrošnje takoñe u narednim godinama postaje sve jasnije, da će Crna Gora za očuvanje pouzdanosti EES na sadašnjem nivou trebati oko 200 MW dodatnih proizvodnih kapaciteta. Takoñe treba znati da je postojeća mreža na području interkonekcije UCTE rañena za prekogranične protoke i razmjenu 10-20% energije potrošene u odreñenom EES, pretpostavlja se da će Crna Gora recimo na račun trgovanja u periodu do 2015. godine imati protoka više od 30% ukupne potrošnje energije u Crnoj Gori.

Ovaj procenat će se dalje povećavati u EES Crne Gore, te je zato revitalizacija i pojačanje prenosne mreže u sljedećim godinama hitna, ne samo zbog obezbeñenja željenog obima trgovine uz nesmanjenu pouzdanost pogona već takoñe zbog smanjenja gubitaka koji će prouzrokovati veće i ne u cjelosti priznate troškove. Ukratko, ako rezimiramo crnogorski EES će svejedno biti savladljiv zbog porasta tražnje EE i dejstvu, da od usvajanja odluke do izvoñenja nekog projekta u energetici proñe nekoliko godina, obavezno treba upozoriti da će se pouzdanost snabdijevanja sve više smanjivati, a s tim i rasti mogućnost povremenih električnih ispada i posljedično velike privredne štete ukoliko Crna Gora u narednom petogodišnjem periodu ne obezbijedi dodatne elektroenergetske proizvodne kapacitete.

Struktura izvora EE za pokrivanje potrošnje prema scenarijima N-1 i N-2 prikazana je na Slikama 15 i 16.


______________________________________________________________________________________________________________________

76

SLIKA 15

Struktura izvora u pokrivanju potrošnje EE prema

Scenariju N-1

2010 971 1.152 1.065 60 1.516 4.765

2015 971 2.441 1.065 197 308 4.982

2020 971 2.618 1.065 209 509 5.372

2025 971 2.663 1.065 220 872 5.791

Godina HE

(bez HE Piva)

TE Valorizacija HE Piva

Obnovljivi izvori Uvoz Ukupno


0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

2005 2010 2015 2020 2025

GWh Uvoz

TE na otpad

Vjetroelektrane

TE Pljevlja 2

TE Pljevlja 1

EPS-Piva

Male HE

HE Perućica

Potrošnja


______________________________________________________________________________________________________________________

77

SLIKA 16

Struktura izvora u pokrivanju potrošnje EE prema Scenariju N-2

-1000

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

2005 2010 2015 2020 2025

GWh

Uvoz

TE na otpad

Vjetroelektrane

HE Komarnica

HE na Morači

TE Pljevlja 2

TE Pljevlja 1

EPS-Piva

Male HE

HE Perućica

Potrošnja

Uvoz

Izvoz

Saldo uvoz-izvoz

2010 971 1.152 1.065 60 1.516 0 4.765

2015 1.896 2.473 1.065 197 134 783 4.982

2020 1.896 2.473 1.065 209 240 511 5.372

2025 1.896 2.473 1.065 220 398 262 5.791

Godina HE

(bez HE Piva) TE

Valorizacija HE Piva

Obnovljivi izvori

Uvoz Izvoz Ukupno


Postoji značajan debalans izmeñu proizvodnje i potrošnje EE, koji se pokriva iz uvoza. Zbog tolikog deficita EE izgradnja novih izvora u EES CG ima veliko značenje.

Pravila za smještanje novih objekata u prostor definiše Zakon o planiranju i ureñenju prostora. Za planiranje većih energetskih objekata predviñeno je usvajanje Detaljnog Prostornog Plana, kojeg u skladu sa zakonom priprema Vlada, a usvaja Skupština Republike. Detaljni Prostorni Plan donosi se za energetske objekte preko 10 MW, dalekovode i trafo stanice napona 110 KV i više, priobalni pojas uz jezera, rijeke i druge vodotoke i dr. Za ovu vrstu objekata, koji se smatraju od značaja za državu, grañevinsku dozvolu izdaje ministarstvo nadležno za grañevinarstvo. Prije izdavanja grañevinske dozvole potrebna je izrada studije opravdanosti, koja u sklopu idejnog projekta, izmeñu ostalog, uključuje kako ekološke, tako i ekonomske aspekte.

Meñutim, Zakon o izgradnji objekata (Sl. List RCG br. 55/00), ureñuje i područje gradnje svih vrsta elektro-energetskih i rudarskih objekata, jer Crna Gora nema poseban zakon kojim bi ureñivala ovo specifično područje. Ovaj zakon predviña da se pripremni i prethodni radovi većeg obima, čije izvoñenje traje duže vrijeme, mogu izvoditi i na osnovu posebne grañevinske dozvole. Za izdavanje posebne grañevinske dozvole potrebno je pribaviti: idejni projekat; pravnosnažno rješenje o lokaciji; situaciju objekta prikazanu na katastarskom planu; podatke o dinamici i roku izgradnje objekta; načelnu saglasnost za grañenje cijelog objekta od organa nadležnog za izdavanje grañevinske dozvole, što sve skupa u konkretnom slučaju gradnje elektro-energetskih objekata, kao objekata javne privredne infrastrukture državnog značaja, može predstavljati ozbiljan problem.


______________________________________________________________________________________________________________________

78

Zato bi ministarstvo nadležno za energetiku moralo predlagati sveobuhvatnije promjene Zakona o izgradnji objekata ili usvajanje posebnog Zakona o gradnji energetskih objekata, koji bi bliže definisao djelatnosti, odredio suštinske zahtjeve u vezi karakteristika objekata i njihovo ispunjavanje, te precizirao druga važna pitanja pov ezana sa gradnjom ovih vrsta objekata.

Važeća zakonska regulativa takoñe nalaže, da se pri definisanju i korišćenju voda u energetske svrhe moraju uzeti u obzir vodoprivredni i ekološki zahtjevi. Ukoliko je riječ o vodotocima, koji protiču kroz više država, mora se voditi računa i o interesima nizvodnih država prema odredbama meñunarodnog prava u oblasti voda. Specifičnost rijeke Tare, koja raspolaže najvećim neiskorišćenim hidropotencijalom u Crnoj Gori, je u tome, što je značajna dužina njenog toka obuhvaćena nacionalnim parkom Durmitor, koji je uveden u spisak svjetske prirodne baštine UNESCO-a., a cio bazen rijeke Tare uključen je u rezervate biosfera UNESCO programa. Zakon o vodama i Zakon o izgradnji objekata RCG predviñaju obavezu pribavljanja vodoprivrednih uslova i saglasnosti u postupku izrade tehničke dokumentacije za grañenje objekata. Zakon o životnoj sredini predviña obavezu procjene uticaja na životnu sredinu planiranih zahvata, na koju saglasnost daje nadležno ministarstvo. Prema odredbama zakona o nacionalnim parkovima Crne Gore, na teritoriji nacionalnih parkova nije dozvoljeno grañenje novih objekata, osim po posebnim odlukama.

Po Zakonu o životnoj sredini kod izrade i donošenja prostornih i urbanističkih planova mora se procijeniti kapacitet životne sredine, sagledati njezina osjetljivost na odreñenom prostoru, odnos prema ambijentalnim vrijednostima, prirodnim bogatstvima, kulturnoj baštini, obnovljivim i neobnovljivim prirodnim izvorima i ukupnosti meñusobnih uticaja planiranih i postojećih zahvata. Planovi se donose nakon pribavljenog mišljenja ministarstva nadležnog za zaštitu životne sredine.

Po zakonu investitor mora prije izvršenja zahvata sprovesti postupak prethodne procjene uticaja na životnu sredinu. Procjenom će se identifikovati, opisati i predvidjeti direktni i indirektni uticaji na životnu sredinu i to posebno i pojedinačno na ljude, floru i faunu, zemljište, vodu i more, vazduh, klimu i pejzaž, njihovo meñusobno djelovanje, materijalna dobra i kulturno–istorijsko nasljeñe, te ekonomsko i socijalno okruženje.

Moguće elektrane kao novi proizvodni kapaciteti su II blok u TE Pljevlja, te niz HE na rijekama Morači, Komarnici, Pivi, Tari, Limu, Ćehotini, Ibru i drugim vodotocima. Kao što je bilo već spomenuto, postoje dva analizirana scenarija izgradnje novih proizvodnih objekata (N-1 i N-2) koje proučavamo u nastavku.

Proračuni optimalnog snabdijevanja potrošnje i pokrivanja dijagrama opterećenja u pojedinim godinama od 2005. do 2025. godine bili su napravljeni primjenom dinamičkog optimizacijskog modela WASP (metodologija IAEA) koji je jedan od široko primijenjenih i priznatih modela u svijetu za takve analize. Rezultati WASP-a predstavljaju rješenje za razvoj EES kod kojeg su ukupni diskontovani troškovi izgradnje i pogona EES-a u planskom razdoblju (do 2025. godine) minimalni, ali u uslovima zadovoljavanja svih tehničkih standarda snabdijevanja potrošnje. Rezultati WASP-a predlažu, koje elektrane sa liste kandidata i u kojim godinama trebaju ući u pogon, i kakav je obim njihove proizvodnje u uslovima ekonomsko optimalnog angažmana jedinica. Tipični troškovi, koji se izračunavaju u WASP-u8 odvojeno su: investicioni troškovi za nove jedinice i rehabilitacije, troškovi pogona i održavanja, troškovi goriva, troškovi uvoza i prihod od izvoza, te troškovi kamata tokom izgradnje.

Scenario N-1 predviña izgradnju TE Pljevlja 2, malih HE, vjetroelektrana i TE na otpad. Ukupno izgrañeni proizvodni kapaciteti iznose: 285 MW. Ukupni iznos investicija za ovaj scenario je 231,6 miliona EUR. Tokovi novca odnosno kategorije troškova po pojedinim godinama planskog perioda prikazani su na Slici 17. Sa slike se jasno vidi kako ulaskom u pogon TE Pljevlja 2 u 2011. godini rastu troškovi goriva, kao i pogona i održavanja, dok se s druge strane smanjuju troškovi uvoza EE. Moguće

8 IDC - Interest During Construction


______________________________________________________________________________________________________________________

79

je uočiti i investicione cikluse uoči ulaska u pogon TE Pljevlja 2 u 2011. godini, odnosno obnovljivih izvora u 2015. godini.

Neto trenutna vrijednost svih novčanih tokova u ovom scenariju iznosi 1.215,2 miliona EUR, a ukupna investicija iznosi 231,6 mil. EUR.

Osnovni značaj scenarija N-1 je:

o 2010 vjetroelektrane (5 MW), male HE (10 MW), o 2011 TE Pljevlja 2 (225 MW), o 2015 vjetroelektrane (5 MW), male HE (20 MW), TE na otpad (10 MW), o 2020 vjetroelektrane (5 MW), o 2025 vjetroelektrane (5 MW),

Ukupno N-1: 285 MW

SLIKA 17

Dinamika troškova prema scenariju N-1

0

50

100

150

200

2005 2010 2015 2020 2025

mil. EUR

IDC

Investicije

Uvoz

O&M

Gorivo

Izvor: Energetski institut Hrvoje Požar, IREET Institut: Plan razvoja elektro energetskog sistema Republike Crne Gore, Ljubljana 2006

Scenario N-1 se ne preporu čuje jer se izgradnja novih elektro-energetskih obje kata prema ovom scenariju ne može smatrati kao “alternativna v arijanta” mogu ćeg razvoja u skladu s ciljevima Energetske politike RCG o smanjenju uvoza EE i pove ćanja energetske nezavisnosti zemlje.

U scenariju N–2 su, pored objekata iz scenarija N-1 predviñene i HE na Morači (HE Andrijevo, HE Raslovići, HE Milunovići i HE Zlatica) u varijanti bez prevoñenja dijela voda rijeke Tare u Moraču, te HE Komarnica. Ukupna snaga svih izgrañenih elektrana iznosi: 691,4 MW. Slika 18 prikazuje tokove novca po svim godinama planskog perioda. Jasno se vidi pad troškova uvoza i porast troškova goriva i pogona, te porast troškova održavanja nakon ulaska u pogon TE Pljevlja 2. Neto sadašnja vrijednost


______________________________________________________________________________________________________________________

80

svih tokova novca prema ovom scenariju iznosi 1.290,3 miliona EUR, a ukupne investicije potrebne za ostvarenje ovog scenarija su 795,6 miliona EUR.

SLIKA 18

Dinamika troškova prema scenariju N-2

-50

0

50

100

150

200

250

300

2005 2010 2015 2020 2025

mil. EUR

IDC

Investicije

Uvoz

O&M

Gorivo

Izvoz

Izvor: Energetski institut Hrvoje Požar, IREET Institut: Plan razvoja elektro energetskog sistema Republike Crne Gore, Ljubljana 2006

Scenario N-2 - „umjerene izgradnje “ pretpostavlja ulazak sljedećih objekata u pogon i to:

o u 2010. godini vjetroelektrane (5 MW), male HE (10 MW), o u 2011. godini TE Pljevlja 2 (225 MW), o u 2013. godini HE Andrijevo (127,4 MW), HE Zlatica (37 MW) o u 2014. godini HE Raslovići (37 MW), o u 2015. godini HE Komarnica (168 MW), HE Milunovići (37 MW), vjetroelektrane

(5 MW), male HE (20 MW), TE na otpad (10 MW), o u 2020. godini vjetroelektrane (5 MW), i o u 2025. godini vjetroelektrane (5 MW).

Ukupno N-2: 691,4 MW

Izgradnja energetskih objekata u EES CG prema Scena riju N-2 preporu čuje se kao najoptimalnija varijanta kako s aspekta zadovoljenj a energetskih potreba u skladu s Ekonomskom politikom RCG, tako i sa zahtjevima zašt ite životne sredine.


______________________________________________________________________________________________________________________

81

6.4.3 NOVE ELEKTRANE PREMA SCENARIJU N-2

Hidroenergija je najzna čajniji prirodni resurs za proizvodnju EE u Crnoj Go ri. Procjenjuje se da mogu ća godišnja proizvodnja za tehni čki iskoristivi potencijal projektovanih rješenja na prirodnim pravcima oticanja voda iznosi 5,4 do 6,1 TWh godišnje. Od toga je u do sada izgrañenim elektranama iskoriš ćeno samo 1,7 TWh.

Iako unutar Crne Gore postoji veliki broj lokacija i mogu ćnosti za izgradnju elektrana, Strategija preporu čuje gradnju samo onih elektrana kod kojih postoji d ovoljan stepen razrade, odnosno za koje je napravljena projektna ili barem pretproj ektna dokumentacija i njihova gradnja nije u koliziji sa me ñunarodnim i doma ćim deklaracijama i propisima.

U nastavku slijedi pregled elektrana-kandidata za i zgradnju.

U Tabeli 20 prikazane su nove elektrana prema Scena riju N-2 čiju gradnju preporu čuje Strategija.

TABELA 20

Nove elektrane prema Scenariju N-2

Godina ulaska u pogon Novi objekti Snaga

Male HE 10 MW 2010

Vjetroelektrane 5 MW

2011 TE Pljevlja 2 225 MW

HE Andrijevo 127,4 MW 2013

HE Zlatica 37 MW

2014 HE Raslovići 37 MW

HE Komarnica 168 MW

HE Milunovići 37 MW

Vjetroelektrane 5 MW

Male HE 20 MW

2015

TE na otpad 10 MW

2020 Vjetroelektrane 5 MW

2025 Vjetroelektrane 5 MW

Ukupno Scenario N-2 691.4 MW

Izvor: IREET Institut, Ljubljana 2007.


______________________________________________________________________________________________________________________

82

OPRAVDANOST SCENARIJA N-2

Na temelju analize plana izgradnje proizvodnih obje kata koji se bazira na predvi ñenoj potrošnji EE, uzevši u obzir prilike u EES CG i reg ionu, mogu će je izdvojiti nekoliko klju čnih pitanja;

� Mogu ćnost izgradnje novih TE na ugalj i realni pokazatel ji dovoljnih rezervi uglja;

� Nivo "elektroenergetske suverenosti" države Crne Go re (nivo samodovoljnosti ili mjera oslanjanja na uvoz EE), pravilna je koncepcij a razvoja koja zadovoljava elektro-energetsku nezavisnost;

� Mogu ćnost izgradnje novih hidro-elektrana koje negativno ne uti ču na okolinu i prostor;

� Udio obnovljivih izvora EE u podmirivanju ukupne po trošnje. U studijama razvoja je potrebno maksimizirati udio obnovljivih izvora k oji se baziraju na realnim osnovama;

� Uticaj izgradnje novih izvora na životnu sredinu i mogu ćnost harmonizacije s doma ćom i me ñunarodnom pravnom regulativom koja tretira problem zaštite životne sredine.

Scenario N2 predstavlja najoptimalniju i najrealnij u opciju u kontekstu realizacije izgradnje predvi ñenih objekata jer nema zna čajnih ekoloških ograni čenja.

U Scenariju N-2 se u periodu od 2013 do 2015 godine zbog intenzivnije izgradnje HE u sistemu pojavljuju viškovi EE, za koju se pretpost avlja da će se izvoziti. Radi se pretežno o vršnoj proizvodnji HE, pa se od prodaje te energije mogu o čekivati solidni prihodi na okolnom tržištu. Neto izvoz maksimalnu v rijednost ostvaruje u 2015. godini, u iznosu od oko 650 GWh.

Zbog izgradnje nekoliko HE u periodu 2013-2015. čitav period od 2008. do 2015. godine predstavlja jedan zna čajan investicioni ciklus, u kojem potrebna investic iona sredstva dosežu vrijednost od oko 160 mil. EUR godišnje, odn osno oko 180 mil. EUR godišnje uklju čuju ći i interkalarne kamate.

Kako se izgradnjom novih HE u sistemu povremeno jav lja višak EE, od 2013. godine nadalje prisutan je prihod od izvoza EE. Taj prihod opada s porastom doma će potrošnje, zbog čega se smanjuje i koli čina energije raspoloživa za izvoz.

Ukupne investicije potrebne za ostvarenje ovog scen arija iznose 795,6 mil. EUR.

MAKROEKONOMSKO ASPEKTI SCENARIJA N-2

Na temelju predviñenih novih investicija u dodatne proizvodne objekte energetskog sektora Crne Gore potrebno je izraditi ocjenu makroekonomskih multiplikativnih efekata na neke glavne ekonomske kategorije u privredi CG, a posebno uticaj na:

� Investicije, � Rast BDP, � Finalnu potrošnju, � Industrijsku proizvodnju, � Grañevinarstvo, � Spoljno trgovinski bilans, � Zaposlenost itd.


______________________________________________________________________________________________________________________

83

Za ocjenu makroekonomskih efekata je potrebno razvi ti ekonometri čki model privrede Crne Gore koji će služiti kao dobar pokazatelj realnih doga ñaja u pojedinim sektorima i svim uticajima na ostale segmente crnogorske privrede.

Preporuka :

� Na osnovu dosadašnjih istraživanja o mogu ćnostima izgradnje novih proizvodnih objekata-elektrana Strategijom se preporu čuje izgradnja novih elektrana prema analiziranom Scenariju N-2;

� Razviti ekonometri čki model privrede Crne Gore za ocjenu makroekonomsk ih efekata!

6.4.4 STRATEGIJA UVOðENJA OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE

Na nivou Crne Gore, meñu obnovljivim izvorima (bez hidroelektrana snage više od 10 MW), najveći potencijal razvoja imaju male HE i vjetroelektrane ali ne može se očekivati snažnije oslanjanje na ove izvore kad se radi o proizvodnji EE. Njihova uloga će biti da u odreñenom manjem postotku učestvuju u elektro-energetskom bilansu.

a. Male HE: U periodu do 2025. godine planira se izgradnja više malih HE ukupne snage minimalno 30 MW, proizvodnje 78 GWh/god.

b. Vjetroelektrane: Pošto je tehnički potencijal na najatraktivnijim područjima u Crnoj Gori procijenjen na 100 MW potrebno je izvršiti detaljna mjerenja, da bi se utvrdile mikrolokacije za potencijalne projekte, te izraditi studiju razvoja vjetroelektrana. Uz investicione troškove u rangu od 1.000 EUR/kW i očekivan broj sati rada od 2.200 godišnje, u Strategiji se predviñaju minimalno četiri farme vjetroelektrana ukupne snage 20 MW s ulascima u pogon 2010., 2015., 2020. i 2025. godine. Predviñena investiciona ulaganja do 2025. godine iznose 20 miliona EUR. U slučaju znatnog interesa investitora, Strategija dopušta i veći kapacitet i bržu dinamiku, sve dok su riješeni potencijalni problemi uključivanja vjetroelektrana u relativno mali EES RCG, problemi rezerve u EES i dok postoji ekonomsko opravdanje.

c. Energija sunca: Velika prepreka značajnijem korišćenju fotonaponskih sistema je visoka cijena instalacije izmeñu 4.000 i 6.000 EUR/kW, dok je njihova efikasnost pretvaranja veoma mala. Zbog toga se u periodu do 2025. godine ne planira korišćenje energije sunca za proizvodnju EE (fotovoltaik) već je za očekivati samo korišćenja neposredne energije sunca za grijanje, pripremu tople vode i druge niskotemperaturne procese najviše u sektoru usluga, uključujući turizam i domaćinstva.

d. Biomasa: Iako su potrebna dodatna istraživanja za dobijanje pouzdanijih podataka, prema procjenama tehnički potencijal je dovoljan za najmanje 3 do 5 manjih elektrana sa specifičnim kapacitetom izmeñu 5 i 10 MW. Za sada Strategija ne predviña takva postrojenja ali ostaje otvorena za potencijalni interes privatnih investitora.

e. Energija otpada: Do 2025. godine predviña se izgradnja jednog takvog objekta snage 10 MW na području opštine Podgorica, investicioni troškovi su oko 3.200 EUR/kW. Predviñena investiciona ulaganja do 2025. godine iznose 32 miliona EUR.

f. Biogas: U Strategiji se sada ne predviña uvoñenje značajnijih postrojenja na biogas do 2025. godine.

g. Biogoriva: Upotreba biogoriva u transportnom sektoru može korisno doprinijeti većem stepenu zaštite životne sredine. Predviña se upotreba biogoriva poslije 2010. godine. U 2025. godini, potrošnja biogoriva bi bila oko 0,68 PJ.


______________________________________________________________________________________________________________________

84

Preporuke :

� U narednom periodu je potrebno intenzivirati istraž ne radove predvi ñenih lokacija s ciljem osiguranja dovoljno kvalitetnih podloga za donošenje investicionih odluka za gradnju malih HE;

� Izraditi Studiju razvoja vjetroelektrana!

6.4.5 TE PLJEVLJA 2

Već prilikom izgradnje i puštanja u pogon I bloka TE Pljevlja 1982. godine veliki dio izgrañene infrastrukture dimenzionisan je za zajednički pogon dva TE bloka. Osim toga, na području Pljevalja postoji značajna i dobro istražena sirovinska osnova u obliku zaliha uglja potrebnih za pogon oba bloka TE Pljevlja. Iz ova dva razloga lokacija TE Pljevlja je svakako prvi kandidat za izgradnju novog TE bloka u Crnoj Gori. Pretpostavljena instalisana snaga novog bloka je 225 MW i prosječne proizvodnje 1.320 GWh godišnje.

Takoñe je potrebno rekonstruisati prvi blok sa 210 MW snage na 225 MW. Za pogon bloka II sa životnim vijekom od 40 godina biće potrebno oko 42 – 44 miliona tona uglja. Količine eksploatacionih rezervi u pljevaljskom basenu dovoljne su za snabdijevanje oba bloka za vrijeme trajanja njihovog životnog vijeka. Rad blokova bi se preklapao u trajanju oko 12 godina, tokom kojih bi kapacitet eksploatacije rudnika trebao iznositi oko 2,5 miliona tona uglja godišnje.

Na osnovu vrijednosti izgrañenih objekata, preliminarnih ponuda za izgradnju bloka II, potrebnih ulaganja za rješavanje ekoloških pitanja tog prostora i iskustava u gradnji bloka I procjenjuje se da su ukupna potrebna ulaganja u drugi blok TE Pljevlja oko 120 miliona EUR9. Proračuni optimizacije razvoja EES ove Strategije obavljeni su najprije s tom visinom investicija, no na osnovu iskustva autora Strategije, činjenice da su dotične analize pomalo zastarjele (a i sprovedene su za blok snage 210 MW), studije10 i nekih viših procjena11, ocijenjeno je realnijim računati s nešto većim nivoom investicija, pa su proračuni obavljeni i s investicijama u visini 135 miliona EUR, što meñutim, ipak nije uticalo na rezultate proračuna. Ove investicije obuhvataju samo sredstva za izgradnju bloka elektrane, bez sredstava za otvaranje rudnika.

Trajanje izgradnje bloka II procjenjuje se na 4 god ine, a ukupna potrebna ulaganja iznose oko 135 miliona EUR. Dodatna investiciona ulaganja za p otrebe rudnika Potrlica predvi ñena su u visini 79 miliona EUR.

Preporuka :

� Izgradnja TE Pljevlja 2;

� Rekonstrukcija TE Pljevlja 1!

9 M. Gomilanović, S. Vukašinović, R. Stanić, Savjetovanje: Stanje i razvoj termoenergetike u Crnoj Gori, Tema: „Tehnoekonomska opravdanost izgradnje II bloka TE Pljevlja“, Žabljak 2002.

10 „Projected Costs of Generating Electricity (2005 Update)“, NEA/IEA/OECD, Pariz, Francuska, 2005.

11 “Termoelektrana Pljevlja – informacioni memorandum” (za potrebe privatizacijskog tendera) / Raiffeisen Investment / Podgorica 2005.


______________________________________________________________________________________________________________________

85

6.4.6 HE NA MORAČI

U slivu rijeke Morače razmatrana je projektovana kaskada od šest HE duž osnovnog vodotoka sa čeonom akumulacijom HE Andrijevo. Od šest projektovanih Strategija preporučuje realizovanje HE Andrijevo, HE Zlatica, HE Raslovići i HE Milunovići. Tehnički i ekonomski parametri HE na Morači za obje varijante12 prikazani su u Tabeli 21.

TABELA 21

Tehni čki i ekonomski pokazatelji HE na Mora či

Objekat Kori

sna

zapre

min

a ak

um

. (h

m3)

Inst

alis

ani

pro

tok (

m3/s

)

Inst

alisa

na

snag

a (

MW

)

Godiš

nja

pro

izvo

dnja

(G

Wh)

Tro

škovi

iz

gra

dnje

(m

il

EU

R)

Speci

fičn

a

inve

stic

ija

(EU

R/k

W)

Inve

stic

ioni

količn

ik

(cEU

R/k

Wh)

HE na Morači (bez prevoñenja)

Andrijevo 249 120 127,4 318,6 194,9 1.530 61,2

Zlatica 13 120 37 151,0 84,7 2.289 56,1

Raslovići 7,8 120 37 106,9 73,5 1.987 68,8

Milunovići 6,8 120 37 117,2 77,0 2.081 65,7

Ukupno hidroelektrane na Morači bez prevoñenja

238,4 693,7 430,1 1.804 62,0

HE na Morači (sa prevoñenjem 22,2 m3/s)

Andrijevo 249 180 191,1 512,7 207,8 1.087 40,5

Zlatica 13 180 55,5 209,2 90,3 1.626 43,2

Raslovići 7,8 180 55,5 158,9 78,3 1.411 49,3

Milunovići 6,8 180 55,5 173,1 82,0 1.478 47,4

Ukupno hidroelektrane na Morači sa prevoñenjem 357,6 1.053,9 458,4 1.282 43,5

Izvor: Energetski institut Hrvoje Požar, IREET Institut: Plan razvoja elektro-energetskog sistema Republike Crne Gore, Ljubljana 2006

Ukupna snaga ove četiri elektrane u varijanti bez prevoñenja Tare u Moraču iznosi 238,4 MW, uz moguću godišnju proizvodnju od 693,7 GWh. Ukoliko bi se stekli uslovi za varijantu s prevoñenjem dijela voda Tare u Moraču (22,2 m3/s) ukupna bi instalisana snaga bila 357,6 MW, uz očekivanu godišnju proizvodnju od 1 053,9 GWh. Za sve četiri HE napravljeni su Idejni projekti (iz 1987.) i Projekti organizacije grañenja. Na osnovu idejnih projekata dovršena je i licitacijska tenderska dokumentacija, na osnovu koje je moguće donošenje odluke o izgradnji ovih objekata u skladu sa zakonodavnom procedurom.

Osnovni objekat ovog lanca hidroelektrana je HE Andrijevo, s branom u profilu udaljenom oko 35 km od Podgorice, koja potapa postojeći Jadranski put u dužini od oko 13 km, kao i manji broj kuća u okolini. HE Andrijevo trebala bi raditi kao vršno postrojenje prema potrebama potrošnje u EES-u koristeći raspoloživi volumen svoje akumulacije od 249 hm3, što omogućuje godišnje

12 S prevoñenjem i bez prevoñenja dijela voda rijeke Tare u Moraču


______________________________________________________________________________________________________________________

86

regulisanje protoka. HE Andrijevo je najznačajniji objekat u slivu Morače u pogledu mogućnosti akumulacije i izravnanja protoka, tj. smanjenja poplavnih voda i povećanja malih voda na Morači, što doprinosi racionalnoj proizvodnji svih nizvodnih HE u lancu. Ostale HE u kaskadi takoñe će raditi sinhronizovano s HE Andrijevo koristeći njezine izravnate protoke.

Izgradnjom lanca HE na Morači postići će se multiplikativni efekti, jer osim što će biti omogućena značajna proizvodnja EE, istovremeno će se osigurati veći broj radnih mjesta za lokalno stanovništvo i podstaknuti razvoj turističke i ugostiteljske ponude vezane uz izgrañene akumulacije. Drugi pozitivni efekti uključuju ribarstvo i plovidbu, navodnjavanje, snabdijevanje pitkom vodom, aktiviranje domaće industrije i poboljšanje ekološke situacije nizvodno od Podgorice u vrijeme malih vodostaja rijeke.

Osnovni problem kod izgradnje ovog sistema je potapanje Jadranskog puta na pojedinim dionicama, što je moguće riješiti odgovarajućim rekonstrukcijama njegove trase. Takav će zahvat ujedno biti opravdan i sa stanovišta saobraćajne problematike, jer je moguće primijeniti neka kvalitetnija rješenja od postojećih. Kako su elektrane smještene u kanjonskom dijelu doline Morače, ne bi došlo do poplavljivanja većih površina aktivnog zemljišta, dok bi potapanje naselja bilo ograničeno na pojedinačne stambene objekte.

Meñutim, akumulacija Andrijevo, sa kotom uspora od 285 m.n.m, izaziva odreñeno protivljenje kulturoloških krugova, budući da se akumulacija sa tom kotom uspora nalazi samo nekoliko metara ispod platoa manastira Morača, pa se stvara odreñeni psihološki efekat da će takvim rješenjem biti ugrožen taj vrijedni kulturno-istorijski spomenik. Iako je prvobitnim tehničkim rješenjem čak predviñeno i da se poboljša geotehnička sigurnost terena na kome se nalazi manastir, ove dobronamjerne ideje nijesu bile kvalitetno objašnjene javnosti, te se javio otpor takvom rješenju. Zbog toga valja spomenuti kako postoji i alternativa toj varijanti, koja je nastala tokom rada na Vodoprivrednoj osnovi Crne Gore. Druga varijanta predviña sniženje kote uspora akumulacije Andrijevo za oko 35 m (na kotu 250 m.n.m.), koja se sa psihološkog stanovišta bolje uklapa u kulturološko okruženje, a povoljnija je i u ekološkom pogledu, jer znatno manje potapa kanjon Platija. U toj varijanti dio zapremine akumulacije Andrijevo koja se gubi obaranjem kote uspora nadoknañuje se izgradnjom uzvodne čeone akumulacije Dubravica, zapremine oko 100 hm3, uz instalisanu snagu HE Dubravica od 60 MW. U tom bi slučaju zapremina akumulacije Andrijevo bila smanjena na oko 100 hm3. Ta je varijanta, prihvatljivija sa gledišta uklapanja u zonu oko Manastira Morača, kao i uklapanja u ekološko okruženje.

Preporuka :

� U narednom periodu je potrebno intenzivirati istraž ne radove s ciljem osiguranja dovoljno kvalitetnih podloga za donošenje investici onih odluka za gradnju HE na rijeci Mora či!


______________________________________________________________________________________________________________________

87

6.4.7 HE KOMARNICA

Predviñena snaga HE Komarnica iznosi 168 MW, moguća godišnja proizvodnja iznosi 231,8 GWh. Ostali tehničko ekonomski parametri su prikazani u Tabeli 22.

TABELA 22

Tehni čki i ekonomski pokazatelji HE Komarnica

Objeka

t

Korisna zapremina aim. (hm3)

Instalisan protok (m3/s)

Instalisana snaga (MW)

Godišnja proizvodnja

(GWh)

Troškovi izgradnje (mil. €)

Specifična investicija (€/kW)

Komarnica

160 130 168 231,8 134,1 798


Pregradno mjesto za HE Komarnica predviñeno je u profilu Lonci, 45 km uzvodno od postojeće brane Mratinje (HE Piva) na rijeci Pivi. S obzirom na zahtjev iz Prostornog plana Crne Gore za izbjegavanje potapanja Šavnika, rješenje HE Komarnica odreñeno je u profilu Lonci s kotom normalnog uspora od 816 m.n.m. Ovakvim rješenjem nije potrebno spuštanje nivoa vode u akumulaciji HE Piva, odnosno ne bi bilo uticaja na njezin rad. Prednost ovog profila je i mogućnost energetskog korišćenja dodatnog pada kod nižih nivoa vode u akumulaciji HE Piva, do kote 660 m.n.m., što je moguće realizovati adekvatnim visinskim smještajem agregata u strojarnici.

Lučno-betonska brana buduće HE Komarnica bila bi smještena u vrlo uskom „V“ profilu kanjona, i imala bi konstruktivnu visinu od 176 m.

Izgradnja HE Komarnica predviñena je i prostornim i vodoprivrednim planovima Crne Gore, i nema značajnih prepreka njezinoj izgradnji. Ne postoje industrijski kapaciteti, saobraćajnice, privredni objekti ili domaćinstva koja bi bila ugrožena njenom izgradnjom, već bi HE Komarnica potopila jedino kanjon i nenaseljeno i neplodno područje. Realizacijom HE Komarnica, u uslovima turističke valorizacije akvatorija jezera „Piva“ i „Komarnica“i ekonomski trenutno vrlo nerazvijen grad Šavnik dobio bi veliku šansu da razvojem tercijarnih djelatnosti (posebno u oblasti turizma) ostvari ubrzaniji razvoj.

Preporuka :

� U narednom periodu je potrebno intenzivirati istraž ne radove s ciljem osiguranja dovoljno kvalitetnih podloga za donošenje investici onih odluka za gradnju HE Komarnica!


______________________________________________________________________________________________________________________

88

6.4.8 OSTALE ELEKTRANE KOJE SU RAZMATRANE KAO ENERGETSKI P OTENCIJALI

Tokom izrade ove Strategije obavljena su detaljna i straživanja raspoloživih potencijala i u tom okviru, kao energetski potencijali, razmatrane su e lektrane koje navodimo u nastavku. Meñutim, valorizacija potencijala voda rijeke Tare nij e mogu ća imaju ći u vidu odluku Skupštine Republike Crne Gore o zaštiti rijeke Tare , te zašti ćene zone «Tara» i «Nacionalni park Durmitor».

HE Koštanica

HE Koštanica bi imala snagu od 552 MW i prosječnu godišnju proizvodnju od 1.332 GWh pri varijanti s prevoñenjem 22 m3/s voda Tare u Moraču. Tehnički i ekonomski parametri HE Koštanica prikazani su u Tabeli 23.

TABELA 23

Tehnički i ekonomski pokazatelji HE Koštanica

O

bje

kat

Kori

sna

zapre

min

a

akum

. (h

m3)

Inst

alis

ani

pro

tok

(m3/s

)

Inst

alisa

na

snaga (

MW

)

Godiš

nja

pro

izvo

dnja

(G

Wh)

Tro

škovi

iz

gra

dnje

(mil. EU

R)

Spec

ifič

na

inve

stic

ija

(EU

R/k

W)

Inve

stic

ioni

količn

ik

(cEU

R/k

Wh)

Koštanica 198 92 552 1.332 373,4 676,4 28,0


U slučaju prevoñenja dijela voda rijeke Tare u rijeku Moraču, smanjenje proizvodnje na već izgrañenim elektranama na Drini iznosilo bi 182 GWh odnosno 5,25%. Ovim bi se rješenjem znatno povećala proizvodnja na svim budućim HE na Morači, povećanje bi iznosilo 360,2 GWh odnosno 52% prema varijanti bez prevoñenja. Pozitivni efekti izgradnje HE Koštanica uključuju vodosnabdijevanje okolnog područja, održavanje biološkog minimuma, smanjenje koncentracije otpadnih voda nizvodno od Podgorice i navodnjavanje poljoprivrednih površina u okruženju ove HE.

Meñutim, treba računati i sa negativnim efektima na nizvodne korisnike ovog hidro potencijala. Zato je potrebno proučiti sve mogućnosti racionalnog upravljanja vodama ove rijeke kako bi se izbjegli i mogući negativni efekti uticaja na nacionalni park.


______________________________________________________________________________________________________________________

89

HES Buk Bijela

HES Buk Bijela bi se sastojao od HE Buk Bijela i HE Srbinje. Parametri ovog sistema prikazani su u Tabeli 24. Prema Sporazumu o zajedničkoj izgradnji i korišćenju HES Buk Bijela izmeñu Crne Gore i Republike Srpske bilo je predviñeno da Crnoj Gori pripada 1/3 snage i proizvedene EE, jer bi se dio buduće akumulacije HE Buk Bijela nalazio na teritoriji Crne Gore.

TABELA 24

Tehni čki i ekonomski pokazatelji hidroenergerskog sistema Buk Bijela

O

bje

kat

Kori

sna

zapre

min

a ak

um

. (h

m3)

Inst

alis

ani

pro

tok (

m3/s

)

Inst

alisa

na

snaga (

MW

)

Godiš

nja

pro

izvo

dnja

(G

Wh)

Tro

škovi

iz

gra

dnje

(mil. EU

R)

Spec

ifič

na

inve

stic

ija

(EU

R/k

W)

Inve

stic

ioni

količn

ik

(cEU

R/k

Wh)

Buk Bijela

328 600 450 1.158,3

Srbinje 4,6 450 55,5 192

Ukupno hidroenergetski sistem Buk Bijela

505,5 1.350,3 508,4 1.006 37,3


HE Ljutica

Tehničko-ekonomski parametri akumulacije Ljutica, koja se bi se nalazila na toku rijeke Tare nizvodno od Mojkovca prikazani su u Tabeli 25.

TABELA 25

Tehni čki i ekonomski pokazatelji hidroelektrane Ljutica

Objekat

Kori

sna

zapre

min

a

akum

. (i

3)

Inst

alisa

ni

pro

tok

(m3/s

) Instalisana snaga (MW)

Godišnja proizvodnja

(GWh)

Troškovi izgradnje (mil. EUR)

Specifična investicija (EUR/kW)

Ljutica 316,3 200 250 533,6 317,6 1.270


Preporuka:

� Za eventualno koriš ćenje hidropotencijala voda rijeke Tare za proizvodn ju EE u budu ćnosti treba uzeti u obzir prvenstveno odluke Skupšt ine RCG i UNESCO-a, kao i stru čne procjene ekoloških, vodoprivrednih, ekonomskih, energetskih, bezbjedonosnih, socijalnih i turisti čkih uslova i rezultata dodatnih studija koje treba u budu ćnosti izraditi!


______________________________________________________________________________________________________________________

90

HE Kruševo

Prilikom projektovanja HE "Piva" kao kompenzacioni bazen ove HE, bila je predviñena HE Kruševo,pa su na tom profilu tada rañeni odreñeni istražni geološki i geodetski radovi. HE Kruševo zapravo predstavlja najoptimalnije rješenje koje najbrže može doprinijeti smanjenju elektroenergetskog deficita u Crnoj Gori a ujedno bi i za ekologe bio najprihvatljivije rješenje. Potrebno je istaknuti da je potrebno napraviti više studija iz domene energetike , potrebne optimizacije postrojenja i iz domena uticaja na habitate, okolinu i prostor.

HE “Kruševo” je projektovana na rijeci Pivi, na 12 km nizvodno od HE “Piva”, na lokaciji koja je hiljadu i šesto metara udaljena od sastavaka rijeka Pive i Tare.

Sa projektovanih 24 miliona m3 vode akumulacija HE “Kruševo” predstavlja nedjeljno izravnanje voda HE “Piva”.

Instalisani protok elektrane je 240m3/sec, maksimalni pad je 58 metara, a instalisana snaga je 2 x 65 MVA, broj obrtaja generatora je 150 obrtaja u minuti a faktor snage koštanja 0,92. Izlazni napon na stezaljkama generatora je 10,5 kV.

Razvodno postrojenje 220 kV je smješteno izmeñu brane i mašinske zgrade. Elektrana bi bila povezana na EES na 220 kV dalekovodu “Piva - Pljevlja” i “Piva - Kakanj”. Sva energija proizvedena u ovoj elektrani mogla bi se prenijeti sa jednim DV 220 kV.

Ekonomski pokazatelji po troškovima i cijenama na dan 31. januar 2007. godine bi bili sledeći:

� grañevinski radovi bi koštali 69,5 miliona EUR,

� oprema 36,2 i osnivačka ulaganja 10,8 miliona EUR,

� odnosno ukupne investicije bi iznosile 116,5 miliona EUR.

Kada se uračunaju i interkalarne kamate od 12,5 miliona EUR, ukupna cijena izgradnje ovog objekta iznosi 129 miliona EUR.

HE na Limu

Pri razmatranju različitih hidroenergetskih rješenja na toku rijeke Lima razrañeno je nekoliko varijanti, s obzirom na energetsko iskorišćenje i mogućnost potapanja. Podaci s kojima su se razmatrali potencijalni kandidati za izgradnju preuzeti su iz projekta „Idejno rješenje HE Lukin Vir – optimalno korišćenje hidroenergetskog potencijala Lima na potezu Plav – Berane“, projektanta Energoprojekt-Hidroinženjering iz 2001. god. Koncepcija korišćenja hidropotencijala gornjeg Lima na potezu Plav-Berane u ovom projektu je razmatrana kroz tri varijantna rješenja:

Varijanta I:

Hidroenergetski potencijal bi se mogao realizovati formiranjem većih akumulacija, koliko to morfološki uslovi na terenu dozvoljavaju. Ukupnim korisnim akumulacionim prostorom, smještenim u okviru dvije akumulacije, kontroliše se 24% protoka, a energetski efekti su oko 440 GWh godišnje. Ovo rješenje se u najvećoj mjeri poklapa sa postojećim rješenjima koja figuriraju u studijskoj dokumentaciji. Izgradile bi se četiri hidroelektrane, od čega dvije akumulacione pribranske (HE Andrijevica i HE Lukin Vir), a dvije kanalske derivacione (HE Plav i HE Berane). Ovom varijantom se značajno narušava prirodni ambijent, izložena je velikim eksproprijacionim zahvatima, potapanjem i izmještanjem puteva, a postiže se maksimum energetskih efekata. Ovo rješenje bi dalo i znatan doprinos na nizvodnim HE na Limu i Drini. Valja napomenuti kako HE Lukin Vir i HE Berane imaju karakteristike navedene u Tabeli 26 samo ukoliko je izgrañena HE Andrijevica. Ukupno instalisana snaga ove četiri HE bi bila 166,6 MW a godišnja proizvodnja 439,9 GWh.


______________________________________________________________________________________________________________________

91

Varijanta II:

Hidroenergetski potencijal bi se koristio u osam protočnih derivacionih postrojenja (bez akumulisanja vode) na pojedinačnom padu od oko 20-30 m. Ovo rješenje minimalno narušava prirodno okruženje, troškovi otkupa i oštete su svedeni na minimum, ali nema efekata odbrane od poplava, niti regulisanja velikih i minimalnih protoka, dok bi se energetska proizvodnja kretala oko 300 GWh godišnje. Izgradnjom osam kanalskih derivacionih HE (Plav, Murino, Mostine, Jagnjilo, Sutjeska, Trešnjevo, Navotina, Lužac) bi se postigao minimum energetskih efekata i nema pozitivnih uticaja na nizvodne elektrane, jer nema akumulacionog prostora. Uspor bi se uglavnom zadržavao samo u okviru korita za veliku vodu, a elektrane bi bile izvedene sa kratkim kanalskim derivacijama i manjim padovima. Ukupno instalisana snaga ovih HE bila bi 95 MW, a godišnja proizvodnja 300,9 GWh.

Varijanta III:

Predstavlja modifikaciju Varijante I nakon analize brojnih ograničenja u slivu (izgrañenost doline Lima, magistralni put Berane-Plav). Po ovoj varijanti, razmatrane su akumulacije zapremine oko 9% godišnjeg protoka. Energetska proizvodnja iznosila bi 325 do 372 GWh, zavisno od toga da li bi HE Andrijevica bila izvedena kao pribranska ili derivaciona elektrana. Godišnja proizvodnja u ovoj varijanti iznosila bi 74%, odnosno 84% od proizvodnje po varijanti I (koja se može uzeti kao maksimalna energetska proizvodnja moguća na razmatranom potezu Lima, izmeñu Plavskog jezera i Berana). Ovom varijantom gradile bi se četiri HE, od čega su dvije akumulaciono-pribranske (Andrijevica i Lukin Vir – sa nižim kotama u odnosu na Varijantu I) i dvije kanalske derivacione (Murino i Novotina). HE Lukin Vir i HE Navotina imaju karakteristike navedene u Tabeli 26 samo ukoliko bi bila izgrañena HE Andrijevica. Ukupno instalisana snaga ovih HE iznosila bi 101,8 MW (sa pribranskom HE Andrijevica), odnosno 124,2 MW (sa derivacionom HE Andrijevica), dok bi godišnja proizvodnja iznosila 324,9 GWh (sa pribranskom HE Andrijevica), odnosno 371,7 GWh (sa derivacionom HE Andrijevica).

Energetsko-ekonomski pokazatelji elektrana koje čine pojedine varijante prikazane su sumarno u Tabeli 26, a u Tabeli 27 su prikazane i potrebe za potapanjem zemljišta, stambenih objekata i magistralnih puteva po pojedinim varijantama.


______________________________________________________________________________________________________________________

92

TABELA 26

Tehni čki i ekonomski pokazatelji HE na Limu u tri varijan te

Tip

postrojenja

Kota

normaln

og

uspora

Korisna

zapremina

akumulacije

Inst.

protok

Inst.

snaga

Godišnja

proizv.

Troškovi

izgradnje Objekat

m.n.m. hm3 m3/s MW GWh mil. EUR

Varijanta I

Plav Deriv. 906 0 40 14,5 53,9

Andrijevica Pribr. 860 224 120 96 208,4

Lukin Vir Pribr. 763 52,5 90 31,9 105,8

Berane Deriv. 720,5 0 90 24,2 71,8

Ukupno 166,6 439,9 394,8

Varijanta II

Plav Deriv. 906 0 40 13,1 48,8

Murino Deriv. 864 0 40 11,2 43,4

Mostine Deriv. 828 0 60 12,9 36,9

Jagnjilo Deriv. 800 0 60 11,4 33,5

Sutjeska Deriv. 775 0 60 12 37,0

Trešnjevo Deriv. 750 0 60 11,1 34,5

Navotina Deriv. 725 0 80 15 42,2

Lužac Deriv. 700 0 80 8,3 24,6

Ukupno 95 300,9 404,5

Varijanta III

Murino Deriv. 906 0 40 24,2 90,2

Andrijevica Pribr. 830 82 100 51 140,5

(Deriv.) (830) (94) (100) (73,4) (187,3)

Lukin Vir Pribr. 740 12 80 13,3 50,3

Navotina Deriv. 720 0 80 13,3 43,9

Ukupno 101,8

(124,2)

324,9

(371,7) 287,6


TABELA 27

Potapanje zemljišta i infrastrukture za tri varijan te izgradnje HE na Limu

Zemljište (ha) Stambeni i privredni

objekti (m2) Magistralni putevi (km)

Varijanta I 1.174,6 95.497 11

Varijanta II 190 5.685 -

Varijanta III 570,3 8.976 5



______________________________________________________________________________________________________________________

93

HE Lukin Vir u okviru hidroenergetskog korišćenja gornjeg toka rijeke Lim (Varijante I i III) imala bi ulogu kompenzacionog bazena uzvodnoj vršnoj HE Andrijevica. Izgradnja HE Lukin Vir bez uzvodne čeone HE Andrijevica nije opravdana iz dva razloga: 1) energetski efekti bi bili manji oko 15%, i 2) akumulacija bi u veoma kratkom periodu bila ispunjena nanosom sa uzvodnog dijela sliva.

U svakoj varijanti predviñeno je i rješenje regulacije korita Lima na potezu Lukin Vir – Berane. Ovom investicijom, koja bi iznosila 4,96 mil. EUR dobilo bi se oko 600 hektara zemljišta za intenzivnu poljoprivrednu proizvodnju, i praktično se kompenziralo ukupno potapanje zemljišta iz Varijante III.

Navedene varijante u odreñenoj mjeri, istina ne sasvim, korespondiraju s nekim usvojenim planskim dokumentima. Naime, Varijanta I sadrži elektrane koje su predviñene i Programom razvoja EPCG, s približno jednakim tehničkim parametrima. S druge strane, Varijanta II donekle slijedi logiku alternative iz Vodoprivredne osnove (gdje se naziva Varijantom 2), prema kojoj je takoñe predviñena izgradnja kaskade protočnih kanalsko-derivacionih elektrana u glavnom toku Lima, radi nepovoljnih uslova za podizanje akumulacija. Za razliku od ovdje opisane Varijante II, u Vodoprivrednoj osnovi je predviñena izgradnja većih akumulacija na pritokama Lima (Ljuboviñi, Lješnici, Grlji – Grnčaru, Zlorečici i ðuričkoj rijeci). Po toj bi se varijanti glavna dolina Lima maksimalno čuvala od zaposjedanja akvatorijama, dok bi se težište regulisanja protoka prebacilo u bočne doline, koje nijesu zaposjednute naseljima i drugim objektima.

HE na Ćehotini

U Vodoprivrednoj osnovi Crne Gore rijeka Ćehotina se u hidroenergetskom smislu rješava u dvije varijante. Varijantu 1 čine akumulacione i derivacione HE Gradac (23 MW) i HE Mekote (26 MW). U novije vrijeme se zbog boljih energetskih i vodoprivrednih efekata Varijanta 2 ocjenjuje kao mnogo pogodnija, a čine je HE Gradac (25 MW) i HE Milovci (50 MW). Vrijednost druge varijante je što se može realizovati velika akumulacija Milovci (386 hm3), koja se može dosta uspješno uklopiti u okruženje, a koja sa svojom velikom korisnom zapreminom može da bude atraktivna za regulisanje vodnih režima toka Drine, što je snažan argument Crne Gore u dogovoru sa nizvodnim partnerima o načinu korišćenja voda gornjeg sliva Drine. Naime, vode iz akumulacije Milovci u jednoj bi se podvarijanti prevodile derivacijom u rijeku Taru. Pokazatelji planiranih HE na Ćehotini prikazani su u Tabeli 28.


______________________________________________________________________________________________________________________

94

TABELA 28

Tehni čki i ekonomski pokazatelji HE na Ćehotini

Kota norm. Uspora

Korisna zapr. akum.

Inst. protok

Inst. Snaga

Godišnja proizv. Objekat

m.n.m. hm3 m3/s MW GWh Varijanta 1

HE Gradac

742 85 38 23 65,5

HE Mekote

657 74 38 26 70,6

Varijanta 2 HE Gradac

742 85 38 25 72

HE Milovci

650 386 50 50 149,7


Za sada je izvjesno da će realizacija HE Milovci zavisiti od obezbjeñenja meñudržavne saglasnosti oko korišćenja energetskog potencijala rijeke Ćehotine. Olakšavajuća okolnost je da nizvodno od akumulacije Milovci nema značajnijih naselja, niti posebnih zaštićenih područja, pa bi uz adekvatno rješenje ispuštanja garantovanih ekoloških protoka ekološki kriterijumi bili zadovoljeni. Što se tiče socioloških kriterijuma, ova HE bila bi izuzetno povoljna sa stanovišta obezbjeñenja ostanka stanovništva na ovim prostorima, stvaranjem povoljnih uslova za privredni razvoj.

Hidroenergetski objekti na rijeci Ćehotini, iako nesporni sa gledišta uklapanja u okruženje, imaju nešto manje atraktivne energetske i ekonomske pokazatelje. Svakako je potrebno HE na Ćehotini, radi njihove ispravne valorizacije u budućim planovima razvoja, na odgovarajući način projektno razraditi, što uključuje i studijsku analizu optimalne koncepcije razvoja sistema objekata na Ćehotini. Potencijalne prednosti tih objekata ogledaju se, osim u njihovoj velikoj korisnoj zapremini i proizvodnji kvalitetne vršne energije, i kroz argument za pregovaranje o eventualnom prevoñenju dijela voda Tare, jer se njihovim korišćenjem u malovodnim periodima mogu povećavati protoci na donjem toku Drine, što je od interesa za nizvodne partnere.

S obzirom na relativno ve ću atraktivnost objekata na drugim slivovima, te na nepostojanje preciznih podataka o potrebnim investi cionim sredstvima za izgradnju HE na Ćehotini, u okviru ove studije nijesu razmatrane izg radnje novih HE na rijeci Ćehotini do kraja planskog perioda (2025. godina).

TE Berane

Kako bi se kvalitetno iskoristio energetski potencijal uglja u beranskom basenu, u okviru ove studije kao mogući kandidat za buduću izgradnju u obzir je uzeta i TE Berane. Pritom treba snažno naglasiti kako je budućnost TE na beranski ugalj uslovljena poboljšanjem stanja istraženosti bilansnih rezervi uglja. Uz tu pretpostavku TE Berane je razmatrana kao kandidat za buduću izgradnju u EES.

Lokacija TE Berane predviña se na periferiji grada Berana, u industrijskoj zoni, gdje su već locirani drugi industrijski objekti. Plato predviñen za smještaj TE nalazi se izmeñu fabrike celuloze i ciglane, udaljen oko 800-1000 m od rijeke Lim, u neposrednoj blizini puta Berane-Rožaje. Samo područje nalazi


______________________________________________________________________________________________________________________

95

se na 630 m nadmorske visine. Izvor vode za potrebe tehnološkog procesa proizvodnje električne i/ili toplotne energije može se osigurati iz rijeke Lima, za što je potrebno sprovesti istraživanja vodnog režima rijeke u tom profilu.

Na prostoru opštine Berane utvrñeno je postojanje mrkog uglja i to u dva basena: beranskom (ležišta Petnjik, Berane, Zagorje i Budimlje, u kome je završena eksploatacija) i poličkom (ležište Polica). Ukupne geološke rezerve procjenjuju se na oko 158 miliona tona, od čega se 33,5 miliona tona bilansnih rezervi, a procijenjeno je 18,5 miliona tona kao eksploatacione rezerve. U Tabeli 29 prikazane su parametri mogućeg razvoja eksploatacije uglja u beranskom basenu povezanog s izgradnjom TE Berane.

TABELA 29

Parametri razvoja eksploatacije uglja u beranskom b asenu

Revir Podaci o uglju

Petnjik Polica Ukupno

Eksploatacione rezerve (t) 9 665 303 8 846 567 18 551 870

Toplotna moć (kJ/kg) 15 993 11 760

Vlaga (%) 19,30 24,00

Pepeo (%) 18,01 28,22

Sumpor (%) 1,91 1,32

Ukupna godišnja proizvodnja 600 000

t/god

Trajanje eksploatacije (god) 15 14 29

Vrijeme izgradnje rudnika 3-4 g.

Ukupna vrijednost

investicionih ulaganja

31,2 mil.

EUR

Izvor: Ekspertska grupa Vlade Crne Gore, Podgorica 2002.

Prema Tabeli 29, ponderisani prosjek toplotne moći eksploatacionih rezervi uglja u revirima Petnjik i Polica iznosi 13 970 kJ/kg. To znači da je energetski ekvivalent eksploatacionih rezervi ovih dvaju revira jednak 259,17 PJ.

U okviru ove studije pretpostavljeni su sljedeći parametri buduće TE Berane:

� Instalisana snaga: 125 MW

� Snaga na pragu: 110 MW

� Specifična potrošnja toplote: 11 540 kJ/kWh (η = 31,2%)

� Srednja toplotna moć uglja: 13 970 kJ/kg

� Specifična potrošnja uglja: 0,83 kg/kWh

� Investicije u izgradnju elektrane: 109,5 mil. EUR


______________________________________________________________________________________________________________________

96

� Cijena uglja: 26,03 EUR/t

� Životni vijek elektrane: 30 godina

� Trajanje izgradnje: 4 godine

Većina parametara preuzeta je iz dosadašnjih studija, dok su neki procijenjeni (kao npr. specifična potrošnja). Na osnovu iskustava s izgradnjom sličnih objekata u svijetu i studije «Projected Costs of Generating Electricity (2005 Update)“, NEA/IEA/OECD, Pariz, Francuska, 2005.», pretpostavljen je nešto viši nivo investicija u izgradnju elektrane od 123 miliona EUR (ova sredstva ne uključuju investicije u proširenje rudnika, jer su ona uzeta u obzir kroz cijenu uglja).

Prema gornjim podacima, ukupna količina toplote potrebna za pogon elektrane s navedenim parametrima u toku godine dana, uz pretpostavku rada od 6 000 sati godišnje, iznosi 7,62 PJ. Odatle se može procijeniti da su trenutno poznate eksploatacione rezerve uglja u beranskoj opštini dovoljne za 34 godine rada elektrane.

Procjenjuje se da potreban nivo investicija u rudnik uglja za osposobljavanje za rad s kapacitetom od 600.000 tona godišnje iznosi 31,25 miliona EUR. Vrijeme izgradnje rudnika procjenjuje se na 3-4 godine, što bi se odvijalo paralelno s izgradnjom elektrane13.

Preporučuje se intenziviranje aktivnosti na verifikaciji postojećih rezervi, kako bi se poboljšalo stanje istraženosti zaliha.

6.4.9 UVOZ ELEKTRIČE ENERGIJE

Zbog velikog deficita izmeñu potrošnje i proizvodnje u elektro-energetskom bilansu Crne Gore i nemogućnosti izgradnje proizvodnih kapaciteta dovoljnih za pokrivanje tog deficita u kratkom roku, postoji potreba za uvozom EE iz susjednih država. Zavisnost od uvoza će i dalje rasti najmanje do 2010. godine ili realnije do 2011. godine. Za izgradnju bilo TE ili HE potrebno je najmanje 4 godine od početka gradnje do puštanja u pogon. Zavisnost od uvoza će tako do 2011. godine dostizati nivo od oko 50%.

Dosadašnje analize očekivanja u regionu ukazuju na deficit EE u narednom periodu, što će se svakako reflektirati kako na mogućnosti, tako i na cijene uvoza EE u Crnu Goru.

U scenarijima je uzeta pretpostavka da će se ugovor o razmjeni EE s republikom Srbijom na bazi valorizacije proizvodnje HE Piva nastaviti do 2025. godine, iako se Strategijom preporučuje redovna periodična revizija i usklañenje ključnih parametara ovog ugovora.

6.4.10 STRATEGIJA RAZVOJA PRENOSA EE

Zbog strukture proizvodnih postrojenja unutar EES Crne Gore i značajnih razmjena EE sa susjednim sistemima, prenosna mreža Crne Gore izložena je različitim tokovima snaga, koji dovode do izrazito promjenjivih opterećenja vodova i transformatora. Zbog nedovoljne izgrañenosti mreže i kašnjenja u njenom razvoju topologija mreže uglavnom se održava nepromijenjenom sa svim jedinicama u pogonu.

Razvoj prenosne mreže do 2025. godine planiran je tako da omogući razmjenu EE sa svim susjednim sistemima, da poboljša snabdijevanje pojedinih područja Crne Gore, kao i da omogući priključivanje novih izvora EE i da se smanje gubici.

13 Opravdanost izgradnje TE Berane“, Ekspertska grupa Vlade Republike Crne Gore, Podgorica 2002.


______________________________________________________________________________________________________________________

97

U kratkoročnom periodu (do 2008. godine) prenosna mreža će se pojačati sa: • ugradnjom TS 400/100 kV u Ribarevinama (Bijelo Polje),

• rješavanjem priključka TS Andrijevica na 110 kV mrežu,

• zamjenom postojećeg i ugradnjom novog transformatora 20 MVA u TS 110/35 kV Ulcinj,

• izgradnjom TS 110/35 kV Kotor i njenim priključkom na TS 110/35 kV Tivat, izgradnjom DV 110 kV Tivat – Kotor – HE Perućica,

• izgradnjom 400 kV dalekovoda Podgorica – Elbasan.

U srednjoročnom periodu (do 2010. godine) će se: • riješiti dvostrano napajanje TS 110/35 kV Ulcinj izgradnjom paralelnog voda prema TS 110/35

kV Bar ili dalekovoda 110 kV Ulcinj – Skadar,

• riješiti T spoj TS 220/110 kV Mojkovac,

• ugraditi sabirnički sistem 220 kV u TS Mojkovac,

• izgraditi TS 220/110 kV Grbalj i DV 220 kV HE Dubrovnik – Grbalj – HE Perućica,

• izgraditi nove TS 110/x kV te ih na odgovarajući način priključiti na 110 kV mrežu.

U dugoročnom periodu (do 2025. godine) potrebno je osigurati dvostrani priključak gotovo svih TS 110/x kV. Nezavisno o scenariju izgradnje novih elektrana potrebno će biti priključiti nove odgovarajuće TS 110/35 kV i 110/10 kV na 110 kV mrežu.

Dugoročni razvoj prenosne mreže zavisi od porasta opterećenja u sistemu i izgradnji novih elektrana. HE Koštanica i HES Buk Bijela bi se priključile na 400 kV mrežu, TE Pljevlja 2, HE Andrijevo i HE Ljutica na 220 kV mrežu, a sve ostale elektrane na 110 kV mrežu.

Nezavisno o scenariju izgradnje novih elektrana, u dugoročnom periodu će biti potrebno, na odgovarajući način, priključiti nove TS 110/35 kV i 110/10 kV na 110 kV mrežu (Rožaje, Brezna, Žabljak, Kolašin, Buljarica, Tuzi, Podgorica – Centar, Podgorica 5 i Podgorica 6, Bar 2, Virpazar, Nikšić–Bistrica, Nikšić-Kličevo, Golubovci) te izgraditi nove 110 kV vodove (Podgorica 1 – Tuzi – Golubovci – Virpazar, Kotor – Perućica, Bar – Budva 2, Brezna – Žabljak i dr.).

U dugoro čnom periodu (do 2025. godine) potrebno je osigurati dvostrani priklju čak gotovo svih TS 110/x kV i izgraditi dodatnu prijenosnu mre žu na 400 kV i 110 kV nivou.

Ukupni troškovi izgradnje i revitalizacije prenosne mreže, u zavisnosti od scenarija izgradnje elektrana (N-1 i N-2) prikazani su u Tabeli 30.

TABELA 30

Ukupni troškovi izgradnje i revitalizacije prenosne mreže Crne Gore u EUR

Period Scenario N-1 Scenario N-2

2006 – 2010 72.472.930 72.186.930

2011 – 2015 36.780.048 50.799.048

2016 – 2020 20.697.010 20.697.010

2021 – 2025 61.506.414 55.705.413

Ukupno 191.456.402 199.388.402



______________________________________________________________________________________________________________________

98

6.4.11 STRATEGIJA RAZVOJA DISTRIBUCIJE EE

U sistemu EPCG distributivna mreža obuhvata sljedeće elemente:

� vodove 35 kV, � TS stanice 35/10 kV, � TS stanice 35/0,4 kV, � postrojenja 10 kV u TS stanicama 110/10 kV, � vodove 10 kV, � TS stanice 10/04 kV i � vodove niskog napona.

Razvoj distributivne mreže do 2025. godine planiran je tako da se podigne nivo sigurnosti snabdijevanja pojedinih gradova u okruženju i smanj e gubici EE do nivoa 10%.

Dugoročno gledano, cilj je postojeći sistem transformisati u sistem s jednim nivoom srednjeg napona (20 kV) i jednom direktnom transformacijom (110/20 kV). Razvoj mreže se zasniva na dva načela: postepena zamjena naponskog nivoa 10 kV sa 20 kV i postepeno uvoñenje direktne transformacije 110/10 (20) kV te ukidanje 35 kV. U posmatranom periodu ostaje u većem dijelu distribucijske mreže u pogonu sistem 110 – 35 – 10 (20) kV, jer je za ekonomski prihvatljiv prelaz potreban relativno dug period: reda veličine 30 godina.

U planskom periodu do 2025. godine planirana je izgradnja TS stanica 110/35 kV, TS stanice 110/10 (20) kV, rekonstrukcija postojećih TS stanica 110/35 kV u TS stanici 110/35 – 10 kV, TS stanice 35/10 (20) kV i rekonstrukcija radi povećanja nazivne snage postojećih TS stanica 35/10 kV.

Takoñe je planirana izgradnja: 120 km nadzemnih vodova 3 5 kV, 41,5 km kablovskih vodova 35 kV, 1.098 km nadzemnih vodova 10 (20) kV i 654 km k ablovskih vodova 10 (20) kV.

U distributivnu mrežu za period do 2025. godine predviñena su ulaganja u iznosu od 491 milion EUR.


______________________________________________________________________________________________________________________

99

Na sljedećoj Slici 19 prikazana su ulaganja u distributivnu mrežu do 2025. godine.

SLIKA 19

Prosje čna godišnja ulaganja u objekte distributivne mreže po planskim periodima

Izvor: Energetski institut Hrvoje Požar,IREET Institut: Plan razvoja elektro-energetskog sistema Republike Crne Gore, Ljubljana 2006

6.4.12 RAZVOJ TRŽIŠTA EE

6.4.12.1 STRUKTURA TRŽIŠTA EU

U EU Direktiva 96/92/EC zajedno sa predloženim amandmanima [1, 3, 4] odreñuje opšte norme u području proizvodnje, prenosa i distribucije koje se odnose na:

o Organizaciju i funkcionisanje EE sektora;

o Pristup tržištu;

o Kriterijume i postupke prilikom tendera i dodjele odobrenja;

o Razmjenu unutar EU.

Ova Direktiva sadrži osnove za liberalizaciju tržišta EE i stvaranje jedinstvenog evropskog tržišta dok zemljama članicama, Direktiva ne nameće strogi model već se prema principima subordinacije svaka zemlja može prilagoditi u zavisnosti od svojih specifičnih uslova i modela tržišta.

Osnovne karakteristike:

o Postepeno otvaranja tržišta potrošačima (sloboda izbora snabdjevača EE) ;

o Konkurencija novih proizvoñača (bilo koji investitor može graditi elektrane i proizvoditi EE u EU preko sistema licenci, ili tendera);

o Pristup treće strane (slobodan i nediskriminatoran pristup mrežama);

0

5

10

15

20

25

30

35

2005-2010 2011-2015 2016-2020 2021-2025

godi

šnje

ula

ganj

e (m

il €)

TS 110/10(20) kV TS 35/10(20) kV vodovi 35 kV vodovi 10 kV TS 10(20)/0,4 kV vodovi niskog napona ostalo


______________________________________________________________________________________________________________________

100

o Nezavisni Sistem Operator;

o Razdvajanja aktivnosti;

o Prenosnim sistemima će upravljati nezavisni operateri.

Amandmani na Direktivu 96/92/EC tržište čine više liberalnim i oni uključuju:

� Potpuno otvaranje tržišta do 2005.g.;

� Usklañivanje struktura tržišta zemalja članica:

- Najprihvaćeniji model: Prenosni sistem operator (Transport Sistem Operator - TSO) je nezavisan i vlasnik je mreže;

- Pristup mreži može biti samo regulisani pristup i eliminiše se mogućnost ugovorenog pristupa;

- Osnivanje nezavisnih nacionalnih regulativnih institucija;

- Poboljšanje odredbi koje se odnose na kvalitet usluge;

- Ukidanje tendera (uvoñenje sistema licenci) i ukidanje modela jednog kupca (single buyer) za pristup mreži.

S ciljem ubrzanja ekonomskog rasta i blagostanja stanovništva, postupak usklañenja pojedinih područja ekonomske politike i izgradnje jedinstvenog tržišta Evrope započet je već samim formiranjem Evropske ekonomske zajednice 1957.g. iako su prvi pokušaji koordinacije nacionalnih energetskih politika zabilježeni tek u 1973. godini, kada su naglo porasle cijene nafte, što je pojedine države prisililo da ograniče uvoz i potrošnju energije.

Tek je Mastrichtskim sporazumom (1991.g.) donešena odluka o formiranju zajedničkog evropskog tržišta koje bez uvoñenja zdrave konkurencije pojedinih oblika energije, nije moglo zaživjeti.

Najznačajniji dokumenti koji definišu energetsku politiku EU nesporno su Zelena knjiga o energetskoj politici (Green Paper on Energy Policy), koja postavlja osnovna ishodišta i Bijela knjiga o energetskoj politici (White Paper on Energy Policy), koja izmeñu ostalog odreñuje puteve za postizanje strateških ciljeva. Osnovno načelo, kojim su se tvorci energetske politike vodili, bio je cilj povećati konkurentnost evropske industrije na svjetskim tržištima. Evropska komisija dala je poseban naglasak na tri područja i to:

� uvoñenje slobodnog tržišta na području energetike koje će svojim djelovanjem doprinijeti smanjenju cijena EE,

� obezbijediti transparentno i nediskriminatorno djelovanje tržišta i na taj način povećati interes za investiranje kapitala u energetski sektor i

� otklanjanje barijera za meñunarodnu trgovinu energijom izmeñu članica EU što će potpomoći uravnoteženom i efikasnom otvaranju tržišta EU.

Posljedica takve energetske politike bilo je usvajanje Direktive EU 96/92/EC o zajedničkim pravilima unutrašnjeg tržišta EE, koja je za posljedicu imala drastične promjene u poslovanju i organizaciji cjelokupnog elektro-energetskog sektora, koji ponegdje još uvijek posluje kao »prirodni« monopol. Direktiva zajedno sa ostalim aktima EU predstavlja okosnicu pravnog reda na području energetike EU.

Na osnovu nerealnih ocjena potrošnje EE u 70-tim i 80-tim godinama, u mnogim industrijskim zemljama izgrañeni su predimenzionisani kapaciteti za proizvodnju EE. Prema uobičajenoj metodi »Cost-Plus« kalkulacije, u regulisanim monopolima, posljedica takvog stanja bila je visoka cijena EE koja za mnoge države nije bila više prihvatljiva, što je za posljedicu imalo uvoñenje liberalizacije i deregulacije u EES, koja je probno najprije započeta u Engleskoj 1990.g. da bi se kasnije raširila u cijeloj zapadnoj Evropi i uvela regulaciju granične cijene EE (tzv. Price-cap).


______________________________________________________________________________________________________________________

101

Ove promjene veoma su uticale na kupoprodajne odnose na području snabdijevanja EE. Do tada uobičajeni dugoročni ugovori o nabavci EE neminovno su bili transformisani u srednjoročne a djelimično i u kratkoročne ugovore o nabavci EE za pasovnu energiju i kratkoročne poslove ("Over the counter") za vršna opterećenja. Povoljnije i dinamične cijene EE u uslovima konkurencije ugrozile su svaku dosadašnju lojalnost kupaca prilikom izbora svojeg dobavljača EE.

Odgovor na nove tržišne izazove snabdjevačka preduzeća su preuzela sa potpunom odgovornošću formirajući stručne i uspješne profitne centre koji su akcenat dali prvenstveno na područje trgovine, marketinga i prodaje te su tako ostvarila nov oblik Know-how-a koji do tada nije bio ni potreban ili je jedva egzistirao unutar postojećih preduzeća.

6.4.12.2 FORMIRANJE ENERGETSKOG TRŽIŠTA U CRNOJ GORI

Detaljni planovi implementacije programa reregulacije energetskog tržišta se razlikuju od zemlje do zemlje. Oni su uslovljeni raznim specifičnostima pojedinih zemalja: nacionalnim zakonima i javnom politikom, tehničkim i ekonomskim karakteristikama samog EES i okruženjem u kojem se proces odvija.

Usvajanjem Zakona o energetici ES Crne Gore našao se na pragu velikih promjena. Iako se još uvijek pojam konkurencije u energetici uglavnom komentariše u akademskim krugovima, konkurencija će uskoro postati crnogorska realnost koju će ubrzo svi prepoznati kao šansu ukupnog razvoja crnogorskog društva. Ne samo pravni propisi EU, već i vlastita dinamika razvoja tržišta inspirisaće preduzeća da započnu proces priprema i prilagoñavanja novim okolnostima, jer će u suprotnom biti izložena opasnosti opstanka na tržištu.

Republika Crna Gora je u skladu s nastojanjima za uključenje već potpisala Sporazum o pridruživanju EU s čime su stvoreni dodatni povoljni uslovi za njenu pravnu harmonizaciju i na području energetike te će stoga biti potrebno uspostaviti nekoliko institucija i usvojiti niz zakonskih i podzakonskih propisa u ovoj oblasti.

S tim ciljem Vlada RCG treba usvojiti predlog novog energetskog Zakona i predložiti ga u parlamentarnu proceduru kako bi isti bio usvojen. N ovi Energetski zakon treba podrazumijevati iskustva, pravila i standarde EU.

Za Crnu Goru kao i za druge države u tranziciji karakteristično je da u prošlosti nije voñena klasična energetska politika, niti je energetsko tržište uopšte postojalo. Država je u svojim energetskim planovima i bilansima administrativno upravljala razvojem energetike, koji je na drugoj strani bio podreñen politici industrijalizacije. S ciljem bržeg razvoja industrije i poboljšanja standarda grañana, država je odreñivala niske cijene energije, finansirala izgradnju energetskih objekata i infrastrukture, te odreñivala kvote za uvoz deficitarnih izvora energije. Sve je to vodilo neracionalnom korišćenju energije i kočilo razvoj tržišta u ES.

Novi energetski zakon treba ograni čiti monopolski položaj državnih energetskih preduze ća i uvesti postepenu privatizaciju, a istovremeno tako ñe i realne cijene energije, pove ćanje zaštite okoline, stimulisanje racionalne potrošnje energije, podsticanje smanjenja gubitaka u potrošnji, prenosu i koriš ćenju EE, uvo ñenje novih tehni čkih normi za ku ćanske aparate i upotrebu OIE.

Otvaranjem tržišta EE i prepoznavanjem EE tržišnim proizvodom, biće uspostavljeni uslovi za nove pristupe u definisanju ugovornih odnosa.

U novim uslovima snabdijevanje energijom će se odvijati kao tržišna djelatnost u kojoj će dobavljač i konzument slobodno dogovarati količinu i cijenu nabavljene energije izuzev ako zakon ne bude


______________________________________________________________________________________________________________________

102

odredio drugačije. Na ovaj način je i EZ pravnom normom potpuno prenijela područje energetskog snabdijevanja u sferu ugovornog prava, koje počiva na već ustaljenim tržišnim načelima.

To će imati za posljedicu nastanak potpuno novih tipova preduzeća koja će imati vrlo malo zajedničkog s tradicionalnim elektro-privrednim preduzećima. Mogućnost slobodnog izbora dobavljača i neposrednog prenosa EE do potrošača može prouzrokovati nastanak novih oblika aktera na tržištu EE kao što su npr. posrednici i trgovci, koji mogu preuzeti na sebe i rizik za svoje kupce. Moguće je pretpostaviti da se konkurencijska snaga na tržištu neće isključivo mjeriti vlasništvom mreža ili postrojenja, stoga za nova preduzeća možemo reći da će se uglavnom raditi o nekoj vrsti »virtuelnih elektro-privrednih preduzeća« koja će za kupce biti fleksibilnija.

Aktivnostima prodaje EE moguće je očekivati da će se posvetiti i neki subjekti iz drugih trgovinskih lanaca, npr. trgovine ili osiguranja, koji će već posjedovati značajne konkurencijske prednosti i jake veze s kupcima i obiman Know-how na području marketinga.

U Crnoj Gori u skladu sa evropskim normativima zapi sanim u Direktivi iz 2003 godine za EE tržište treba postepeno otvarati i tako ispuniti po trebne preduslove za nastanak konkurencije. Taj period će predstavljati prvu fazu do potpunog otvaranja trž išta koje u tom obliku ve ć funkcioniše u nekim državama Zapadne Evrope.

Bez obzira na sve navedeno, predviña se da će se u Crnoj Gori u prvoj fazi trgovina EE razvijati u obliku trgovine na veliko. Slučaj je da su u trgovini poslovni rizici inače neizbježni, te će se na tržištu EE uvijek javljati kao posljedica kompleksnosti poslova ove vrste.

Više puta se poslovni rizici poistovjećuju sa opasnostima, meñutim sami po sebi ne predstavljaju uvijek nešto slabo. Poslovni rizik je istovremeno opasnost i šansa da se na brzo rastućem tržištu prekomjerno zaradi, ali takoñe i opasnost da subjekat postane gubitnikom tržišne utakmice.

S tim bi na prvi pogled formalno mogao biti ispunjen uslov konkurencije meñu akterima na EE tržištu, meñutim najteže će biti obezbijediti finansijski zdrava domaća preduzeća, jer će sadašnja domaća energetska preduzeća zbog finansijskih dubioza iz nedavne i dalje prošlosti biti nespremna na borbu s konkurencijom koja »prijeti« iz okruženja.

Država koja je još uvijek većinski vlasnik proizvodnih energetskih preduzeća moraće svojom aktivno politikom obezbijediti takve uslove koji će preduzećima za proizvodnju povećati konkurencijsku sposobnost (odgovarajuće smanjenje kapitalske vrijednosti, otpis odnosno prodaju poslovnih nepotrebnih sredstava, smanjiti troškove poslovanja preduzeća i riješiti problematiku tzv. nasukanih investicija u sektoru proizvodnje EE).

Kako bi spriječila devijacije i iskorišćavanje monopolističkog položaja, država kao regulator tržišta mora posegnuti i u dogañanja na tržištu (u ove mjere se ubrajaju npr. povezivanje proizvodnje, ograničenje maksimalne sistemske cijene na tržištu, aktiviranje državne pomoći za povrat investicijskih kredita, oslobañanje uvoza i izvoza EE i sl.).

Mehanizam po kojem se uspostavlja i mijenja cijena energije na konkurentnom tržištu bi, kao i strukturu sektora, bilo poželjno ustanoviti prije p rivatizacije energetskih preduze ća.

Potrebno je obezbijediti pošten i jednostavan pristup prenosnim i distributivnim mrežama kao osnovu efikasnog sistema razmjene energije. Potencijalni investitor će u takvim tržištima zahtijevati garanciju da su tarife pravedno ustanovljene i da je pristup mrežama, a ujedno i potrošačima, nediskriminatoran.

Posebnu pažnju će takoñe biti potrebno posvetiti otklanjanju mogućih uzroka koji bi mogli dovesti do naglog skoka cijena EE kao što su npr. preslaba ponuda, prevelika tražnja, nedovoljan kapacitet prenosnih vodova, ispadi nosećih proizvodnih jedinica i drugo.


______________________________________________________________________________________________________________________

103

Na osnovu svega možemo prognozirati da će transformacija tržišta EE biti prvenstveno usmjerena na industrijske potrošače. Industrija i njena želja za povećanjem konkurentnosti na svjetskim tržištima mogu nesumnjivo dovesti do prelaska iz regulisanog i monopolnog okruženja u okruženje zdravih tržišnih principa djelovanja. Domaćinstvima i malim individualnim potrošačima, novo zakonodavstvo u budućnosti će donijeti odreñene prednosti koje svim potrošačima donosi tržište. Tako će, po prvi put u uslovima potpuno otvorenog tržišta birati svojeg dobavljača. Upravo njihova sloboda izbora prinudiće dobavljače EE na stalnu borbu za svog kupca.

Posebnu pažnju kupci će posvetiti izboru dobavljača koji će u datom trenutku biti iskusniji i fleksibilniji na promjene, te će stoga svu svoju aktivnost usmjeriti na marketing kako bi na različite načine pokušao kupce ubijediti da je najbolji.

Kupci obično na tržišne promjene reaguju sporo, zato postoji jedna od mogućnosti da će se kupci u budućnosti povezivati u tzv. kupovna udruženja, koja imaju za cilj sniženje troškova snabdijevanja. Prednosti takvih udruženja su prije svega u boljoj startnoj poziciji prilikom pregovora, smanjenju napora u pregovorima, minimalizovanje upravnih troškova, promtna saradnja na tržištu i sl.

Moramo biti svjesni da nastanak tržišta nije jednokratan posao već se kroz duži vremenski period nadgrañuje i to prije svega u smjeru povećanja boniteta za kupce.

Na najrazvijenijim evropskih tržištima (Engleska, Njemačka) uveliko su u primjeni tzv. "ugovori po mjeri kupca", koji uvažavaju potrebe kupca. Javljaju se generalni ugovori za EE, gas, toplotu, telekomunikacije itd., koji kupcu nude potpuno snabdijevanje i to po povoljnim cijenama tako da kupac ima samo jedan obračun s obavezom jednog plaćanja. Možemo takoñe biti ubijeñeni da će pridobijanje kupaca na drugim tržištima u uslovima otvorenog tržišta takoñe imati pozitivne efekte na kupce u CG. Rastuća konkurencija ponude usluga u takvim uslovima ne poznaje granice i upravo kupci su ti koji će najjače osjetiti sve prednosti tržišta.

Trebalo bi ozbiljno razmisliti o mogućoj potrebi prenosa nadležnosti za rješavanje sporova iz ugovora o nabavci energije na organe izvan radovnih sudova čije su odluke u Crnoj Gori sve drugo osim ekspeditivne, jer kupac ustvari želi da se eventualne sporne stvari iz ugovora rješavaju brzo i bez velikih troškova (sudske takse, advokati…) te da ima zagarantovanu potrebnu pravnu sigurnost.


______________________________________________________________________________________________________________________

104

6.5 STRATEGIJA SNABDIJEVANJA UGLJEM

Kao što je već ranije rečeno, rezerve uglja u Crnoj Gori nalaze se u dva basena: pljevaljskom i beranskom. Stepen istraženosti uglja je visok u pljevaljskom području, a nedovoljan u beranskom. Ugalj iz pljevaljskog područja ima toplotnu moć od oko 10-12 MJ/kg i nizak sastojak sumpora. Utvrñene eksploatacione rezerve omogućavaju značajniju proizvodnju električne i toplotne energije do 2020. godine. Zbog vrlo strogih ekoloških zahtjeva (emisije CO2) upotreba uglja u sektoru industrije i široke potrošnje biće u budućnosti ograničena.

6.5.1 PLJEVALJSKO PODRU ČJE

Ležišta uglja u pljevaljskom području podrazumijevaju dva prostora: pljevaljski basen i basen Maoče. U Tabeli 31 prikazane su ukupne bilansne rezerve uglja i njihova srednja toplotna vrijednost.

TABELA 31

Rezerve uglja u pljevaljskoj regiji (stanje 31.12.2 004)

Ležište uglja Bilansne rezerve (t) Toplotna vrijednost

(kJ/kg)

POTRLICA 43.529.000 10.720

CEMENTARA 5.608.703 11.439

KALUŠIĆI 14.916.269 7.200

GREVO 2.378.642 13.693

RABITLJE 6.549.490 13.690

KOMINI 7.498.970 11.677

LJUĆE-ŠUMANI I 3.458.759 8.655

BAKRENJAČE 1.332.313 10.914

OTILOVIĆI 3.490.885 10.518

MATARUGE 7.749.000 8.200

MAOČE 118.882.670 12.342

UKUPNO 215.394.701

Izvor: Energetski institut Hrvoje Požar, IREET Institut: Dugoročni plan snabdijevanja Republike Crne Gore energijom, Energetski bilansi do 2025. godine,

maj 2006

Ukupne eksploatacione rezerve u pljevaljskom području iznose oko 71,5 miliona tona, a za maočki basen oko 113 miliona tona, što rezultira ukupnim eksploatacionim rezervama od 184,5 miliona tona.

Trenutni kapaciteti Rudnika uglja AD Pljevlja omogućavaju proizvodnju na nivou od 1,5 miliona tona, od toga 1,35 miliona tona za potrebe TE Pljevlja 1 (planiran nivo proizvodnje EE od oko 1.000 GWh) te 150.000 tona za opštu i široku potrošnju.

Eksploatacija uglja trenutno se odvija u dva aktivna lokaliteta: površinski kop (PK) Potrlica i PK Šumani I. Planovima uprave Rudnika predviñeno je postepeno gašenje PK Šumani I do kraja 2007, od kada će eksploatacija biti preusmjerena na PK Potrlica.

Razvoj sistema za eksploataciju uglja zavisi od str ategije razvoja proizvodnog dijela EES. Razvoj kapaciteta u pljevaljskom podru čju prvenstveno je u zavisnosti od termo - energetsk ih postrojenja za proizvodnju elektri čne i toplotne energije.


______________________________________________________________________________________________________________________

105

Nakon perioda od 2009. godine do 2025. godine proiz vodnja uglja odvijala bi se na PK Potrlica, uklju čuju ći i lokalitet Cementara. U svim scenarijima razvoja EES predvi ñena je izgradnja TE Pljevlja 2, pa se ovaj momenat tako može smatrati relevantni m u smislu razvoja kapaciteta eksploatacije uglja u pljevaljskom basen u.

Iz podataka o eksploatacionim rezervama i prosječnoj toplotnoj vrijednosti uglja, može se konstatovati, da su rezerve uglja u pljevaljskom ugljenom basenu sa gravitirajućim basenima dovoljne za snabdijevanje bloka I ugljem do kraja vijeka eksploatacije, kao i bloka II (istih karakteristika kao blok I) za vijek rada od 40 godina.

6.5.2 SNABDIJEVANJE UGLJEM ZA PROIZVODNJU ELEKTRI ČNE I TOPLOTNE ENERGIJE

Do 2011. godine ući će u pogon TE Pljevlja 2. Do tada će se reorganizovati proces proizvodnje u Rudniku uglja Pljevlja tako, da će se proizvodnja u potpunosti preusmjeriti na PK Potrlica. Potrošnja uglja za oba bloka će iznositi 2,5 – 2,8 miliona tona godišnje.

U gradu Pljevlja postoji oko 40 kotlarnica, u kojima se koristi ugalj iz pljevaljskog područja za proizvodnju toplotne energije.

Meñu razvojnim projektima termo-energetike u pljevaljs kom podru čju važno mjesto zauzima projekat toplifikacije grada Pljevalja. Može se pre tpostaviti, da se ukupna potrošnja uglja u TE Pljevlja ne će bitno promijeniti, jer bi se u tom slu čaju supstituirala odre ñena koli čina uglja, koja se trenutno koristi za loženje kotlova u manji m kotlarnicama.

Ugalj iz beranskog basena nije predviñen za korišćenje u proizvodnji EE do 2025. godine.

6.5.2.1 TOPLIFIKACIJA GRADA PLJEVALJA

U opštini Pljevlja trenutno postoji mnogo malih izvora toplotne energije za grijanje koje snabdijevaju jednu ili nekoliko kuća ili zgrada.

Centralnoj toplifikaciji grada Pljevalja bi trebalo pristupiti kako zbog ekonomi čnosti, tako i zbog ekoloških prednosti toplifikacije.

Ekonomske i ekološke prednosti toplifikacije se ogledaju u integrisanim kapacitetima i njihovoj lokaciji van grada, smanjenju emisije štetnih materija, kao i smanjenju neposrednog uticaja na zagañenje životne sredine:

� Toplotni izvor smješten van grada na području većeg ekološkog kapaciteta okoline i omogućava preduzimanje mjera zaštite životne sredine i optimizaciju tehničkih rješenja. Omogućava se visoko efikasno prečišćavanje dimnih gasova i njihovo razrjeñenje (disperzija) preko visokog dimnjaka, a postaje ekonomski prihvatljivo ugrañivanje postrojenja za odsumporavanje dimnih gasova i preduzimanje ostalih mjera za racionalno korišćenje izdvojenih otpadnih efluenata (tretman i recirkulacija otpadnih voda), praćenje stanja zagañenosti okoline i drugo.

� Zagañenje u zoni kretanja ljudi postaje znatno podnošljivije jer je izvor zagañenja sada udaljen a koncentracija štetnih materija znatno manja.

� Uticaj sekundarnih koristi toplifikacije dolazi sve više do izražaja, a to se ogleda u znatnom smanjenju zagañenja od transporta u gradu zbog odsustva prevoza i manipulacije ugljem, šljakom i pepelom do i od individualnih potrošača kao i prljanja grada koje je najizraženije upravo u samoj zoni kretanja ljudi.


______________________________________________________________________________________________________________________

106

� Druga sekundarna korist, koja nije zanemarljiva je ušteda goriva koje se troši na transport uglja, pepela i šljake i naravno smanjenje emisije štetnih materija u okolinu. Tome se dodaje i smanjenje troškova radne snage za manipulaciju goriva i pepela.

Gašenjem kotlarnica i individualnih ložišta grad se oslobaña dimnih gasova, prašine i čañi ali i cirkulacije transportnih vozila, prljanja ulica i buke.

6.6 STRATEGIJA SNABDIJEVANJA PRIRODNIM GASOM

Iako Crna Gora ne raspolaže značajnim konzumom prirodnog gasa, postoji nekoliko mogućih opcija nabavnih pravaca za snabdijevanje i to:

� spoj preko teritorije Republike Srbije (nakon izgradnje gasovoda Dimitrovgrad – Niš),

� opcije nabavke gasa preko teritorije Albanije uz spoj na interkonektor Grčka – Italija ili TAP gasovod,

� nabavka preko teritorije Republike Hrvatske.

Ukoliko bi istraživanja u crnogorskom podmorju poka zala znatne koli čine prirodnog gasa, logi čno je o čekivati da će se i sistem snabdijevanja prirodnim gasom u Crnoj Gori daleko brže razvijati.

S obzirom na nizak potencijal potrošnje gasa u Crnoj Gori i predviñene visoke investicije u razvoj gasne mreže, predviña se prethodno razvijanje sistema i potrošnje upotrebom tečnog naftnog gasa (TNG) kao prethodnice prirodnom gasu. Prethodno razvijena potrošnja uslov je uspješnog razvoja magistralnog sistema nezavisno od toga da li će se raditi o prirodnom gasu iz domaće proizvodnje ili o prirodnom gasu iz uvoza.

6.7 STRATEGIJA SNABDIJEVANJA TE ČNIM GORIVOM

6.7.1 POTENCIJAL NAFTE I GASA U RCG

Na osnovu dosadašnjih sprovedenih istraživanja s ciljem utvrñivanja rezervi nafte i prirodnog gasa, utvrñen je ukupan naftno matični potencijal u dvije izdvojene zone podmorja Crne Gore u iznosu od 12,5 x 109 tona. Prema dostavljenim podacima, potencijalne rezerve nafte iznose približno 7 milijardi barela, a potencijalne rezerve prirodnog gasa 425 milijardi m3. Izračunate rezerve nafte i gasa su na nivou geoloških rezervi (perspektivne i potencijalne) razvrstane u D1 i D2 kategoriju (prepoznavanje sedimentnog bazena gdje su mogli postojati uslovi za stvaranje ugljovodonika). Realna komercijalnost dosadašnjih pojava nafte i gasa u podmorju Crne Gore se može utvrditi izradom novih dodatnih bušotina na odgovarajućim strukturama.

Procjenjuje se, da bi se sa ovog prostora, sa većim obimom istraživanja, uz pretpostavku da doñe do skorog otkrivanja komercijalnih ležišta, mogla ostvariti značajna proizvodnja.

6.7.2 SNABDIJEVANJE TE ČNIM NAFTNIM GASOM (TNG)

Definisana su dva scenarija razvoja tržišta TNG-a :

� Visoki scenario s nivoom priključenja od 60% potencijalnih potrošača i


______________________________________________________________________________________________________________________

107

� Srednji scenario s nivoom priključenja od 30% potencijalnih potrošača.

Ukupna potrošnja energije za toplotne potrebe prikazana potrošnjom TNG-a će porasti sa 99,8 hiljada tona iz bazne godine na 227,6 hiljada tona u zadnjoj posmatranoj 2025. godini. Udio domaćinstava u ukupnoj potencijalnoj potrošnji će se smanjiti sa 67% u baznoj godini na 63% u 2025. godini, udio uslužnog sektora će porasti sa 21% na 24%, a udio industrije će porasti s 12% na 13%.

Slika 20 prikazuje ukupnu potencijalnu potrošnju TNG.

SLIKA 20

Ukupni potencijal potrošnje TNG iz gasovodnih mreža

Izvor: Energetski institut Hrvoje Požar, IREET Institut: Razvoj sistema uglja, nafte i gasa Republike Crne Gore, Ljubljana 2006

U Visokom scenariju predviñeno je postepeno priključivanje domaćinstava do 2022. godine. Za Podgoricu je posebna dinamika priključivanja; kuće se priključuju predviñenom dinamikom do 60%, dok se stanovi priključuju duplo sporijom dinamikom do 30%. U kategoriji uslužnog sektora i industrije je predviñeno zasićenje od oko 60% u 2022. godini.

U srednjem scenariju predviñeno je jednolično priključivanje domaćinstava do 2022. godine do zasićenja od oko 30%. Za Podgoricu je opet posebna dinamika priključivanja; kuće se priključuju predviñenom dinamikom do 30%, dok se stanovi priključuju duplo sporijom dinamikom do 15%. U kategoriji uslužnog sektora i industrije je predviñeno zasićenje od oko 30% u 2022. godini.

Po visokom scenariju s maksimalnim priklju čenjem bi ostvarena potrošnja TNG iznosila 125 hiljada tona u 2025. godini.

0

50 000 000

100 000 000

150 000 000

200 000 000

250 000 000

Pot

rošn

ja T

NG

-a (

kg)

Industrija 11 861 567 14 924 622 18 685 032 23 424 264 28 857 960

Usluge - hlañenje 5 919 941 8 000 243 10 348 874 13 456 577 17 059 147

Usluge - toplota 15 508 991 18 623 397 23 395 668 31 123 379 38 001 479

Domaćinstva 66 524 211 82 558 400 100 854 023 120 182 448 143 656 672 UKUPNO 99 814 709 124 106 662 153 283 597 188 186 667 227 575 258

2003 2010 2015 2020 2025


______________________________________________________________________________________________________________________

108

Porast potrošnje TNG-a prikazan je na Slici 21.

SLIKA 21

Porast potrošnje TNG uz razvoj sistema u 2010. godi ni – Visoki scenario

0

50 000 000

100 000 000

150 000 000

200 000 000

250 000 000

(0)2006

(0)2007

(0)2008

(0)2009

(1)2010

(2)2011

(3)2012

(4)2013

(5)2014

(6)2015

(7)2016

(8)2017

(9)2018

(10)2019

(11)2020

(12)2021

(13)2022

(14)2023

(15)2024

(16)2025

Pot

rošn

ja T

NG

-a (

kg)

Industrija

Usluge - hlañenje

Usluge - toplota

Stanovi

Domaćinstva

UKUPNO



______________________________________________________________________________________________________________________

109

Po srednjem scenariju s maksimalnim priklju čenjem bi ostvarena potrošnja TNG iznosila 63 hiljada tona u 2025. godini.

Porast potrošnje TNG-a prikazan je na Slici 22.

SLIKA 22

Porast potrošnje TNG uz razvoj sistema u 2010. godi ni – Srednji scenario

0

50 000 000

100 000 000

150 000 000

200 000 000

250 000 000

(0)2006

(0)2007

(0)2008

(0)2009

(1)2010

(2)2011

(3)2012

(4)2013

(5)2014

(6)2015

(7)2016

(8)2017

(9)2018

(10)2019

(11)2020

(12)2021

(13)2022

(14)2023

(15)2024

(16)2025

Pot

rošn

ja T

NG

-a (

kg)

Industrija

Usluge - hlañenje

Usluge - toplota

Stanovi

Domaćinstva

UKUPNO


Predviñene ukupne investicije u zavisnosti od scenarija prikazane su u Tabeli 32.

TABELA 32

Investicije u gasni sistem posmatranih gradova ( Po dgorica, Nikši ć, Tivat, Bar, Budva, Cetinje, podru čje Kotora, Herceg Novi, Ulcinj)

Oprema Vrijednost investicije (mil. EUR)

Visoki scenario

Gasna mreža 39,5

Isparivači ili mješališta 7,61

Spremnici 4,80

Ukupno 51,91

Srednji scenario

Gasna mreža 39,50

Isparivači ili mješališta 5,11

Spremnici 2,39

Ukupno 47,00


Uvoñenje sistema koriš ćenja TNG u turizmu za potrebe grijanja svakako će pozitivno uticati na produženje turisti čke sezone.


______________________________________________________________________________________________________________________

110

Preporuka:

� Preporu čuje se uvo ñenje sistema TNG-a u turizmu!

6.7.3 SNABDIJEVANJE NAFTNIM DERIVATIMA

Slika 23 prikazuje očekivani razvoj potrošnje naftnih derivata za period do 2025. godine u zavisnosti od posmatranog scenarija finalne potrošnje (Niski, Srednji i Visoki).

SLIKA 23

Prognoza finalne potrošnje naftnih derivata u perio du do 2025. godine po grupama naftnih derivata i po scenarijima (naturaln e jedinice)

404.073376.443

465.242

393.762

497.175470.451 486.232 473.867

422.847

433.692

348.180431.740

0

100.000

200.000

300.000

400.000

500.000

600.000

Visokisc.

Srednjisc.

Niskisc.

Visokisc.

Srednjisc.

Niskisc.

Visokisc.

Srednjisc.

Niskisc.

Visokisc.

Srednjisc.

Niskisc.

2010 2015 2020 2025

m3

Motorni benzin Mlazno gorivo Dizelsko gorivo Ekstra lako lož ulje Lož ulje UKUPNO:


Scenariji porasta finalne potrošnje ukazuju na porast od 40% do 60% u odnosu na baznu godinu 2003. Predviñen je pad finalne potrošnje naftnih derivata u sektoru industrije zbog porasta udjela drugih energenata (TNG), te smanjenja udjela industrijskih kotlarnica.

Realnu komercijalnost dosadašnjih pojava nafte i ga sa u podmorju Crne Gore potrebno je utvrditi izradom novih dodatnih bušotina.

U budućem periodu je težište smješteno na terminal u luci Bar. Doprema većih količina naftnih derivata vrši se vodnim putem, zato je u luci Bar izgrañena petrolejska instalacija, koja se sastoji od terminala, pretakačkog prostora i skladišnog prostora.

326.800 379.706 390.984 399.965

318.782 374.800

305.177 349.908

282.780

350.448 342.278 382.546

0 50.000

100.000 150.000 200.000 250.000 300.000 350.000 400.000 450.000

Visokisc.

Srednjisc.

Niski sc. Visokisc.

Srednjisc.

Niski sc. Visokisc.

Srednjisc.

Niski sc. Visokisc.

Srednjisc.

Niski sc.

2010 2015 2020 2025

tona

Motorni benzin Mlazno gorivo Dizelsko gorivo Ekstra lako lož ulje Lož ulje UKUPNO:


______________________________________________________________________________________________________________________

111

Terminal za naftne derivate se sastoji od dva veza:

� stari vez, za prijem brodova do 5.000 dwt, samo za izdavanje goriva manjim brodovima,

� novi vez, za prijem brodova do 80.000 dwt, dnevni i noćni rad, tankeri, koji dopremaju derivate.

Za dalji transport derivata koristi se drumski i željeznički saobraćaj, sa početkom na odsjeku izmeñu luke Bar i glavne željezničke stanice u Baru. U budućnosti se predviña oslanjanje na drumski i željeznički transport za snabdijevanje naftnim derivatima na području Crne Gore.

Očekuje se dalji razvoj saobra ćajnih sredstava za transport naftnih derivata i sta nica za pumpe u privatnom sektoru, a sli čna je situacija i s razvojem rezervoarskih kapacite ta.

Tabela 33 prikazuje postojeće rezervoarske kapacitete na teritoriji Crne Gore.

TABELA 33 Skladišni kapaciteti za naftne derivate na teritori ji Crne Gore

Lokacija Derivat Ukupni kapacitet (m3)

BMB-95 39.850

MB-98 11.200

D-2 48.700

MAZUT 25.500

BAR

PRAZAN 1.300

MB-98 6.260

D-2 7.500 LIPCI

PRAZAN 7.860

BMB-95 2.600

MB-98 3.900 BIJELO POLJE

D-2 20.000

BMB-95 42.450

MB-98 21.360

D-2 76.200

MAZUT 25.500

UKUPNO

PRAZAN 9.160

Izvor: Energetski institut Hrvoje Požar, IREET Institut: Dugoročni plan snabdijevanja Republike Crne Gore energijom, Energetski bilansi do 2025. godine, Ljubljana 2006


______________________________________________________________________________________________________________________

112

Prognozirani skladišni kapacitet za držanje obaveznih devedeset dnevnih rezervi naftnih derivata u skladu s Direktivom 98/93/EC prikazan je u Tabeli 34.

TABELA 34

Potreban volumen skladišnog prostora za čuvanje obaveznih 90 dnevnih rezervi naftnih derivata na podru čju Crne Gore u zavisnosti od scenarija

2010 2015 2020 2025

Visoki scenario (m3)

Motorni benzin 31.177 38.206 41.129 38.763

Mlazno gorivo 4.698 5.534 6.151 7.017

Dizelsko gorivo 33.222 41.171 47.528 51.860

Ekstra lako lož ulje

6.766 8.406 9.133 8.496

Lož ulje 23.771 21.400 18.650 13.757

ukupno 99.634 114.717 122.591 119.893

Srednji scenario (m3)

Motorni benzin 27.007 33.094 36.349 35.666

Mlazno gorivo 4.994 5.627 6.041 6.257

Dizelsko gorivo 29.971 36.775 42.908 47.010


6.891 8.626 9.519 9.417

Lož ulje 23.958 22.816 21.184 18.494

ukupno 92.822 106.938 116.002 116.844

Niski scenario (m3)

Motorni benzin 24.085 29.229 31.293 30.353

Mlazno gorivo 4.599 4.946 5.031 5.341

Dizelsko gorivo 26.245 31.284 35.572 38.458


6.982 8.426 9.966 11.064

Lož ulje 23.942 23.207 22.402 21.240

ukupno 85.853 97.092 104.264 106.456



______________________________________________________________________________________________________________________

113

Potrebne investicije u nove skladišne kapacitete po prosječnoj cijeni kapaciteta 157 EUR/m3 zavisno od posmatranog scenarija sa predviñanjem izgradnje ukupno potrebnog kapaciteta prikazane su u Tabeli 35.

TABELA 35

Potrebne investicije u kapacitete za skladištenje d evedeset dnevnih obaveznih rezervi naftnih derivata na podru čju Crne Gore – izgradnja

ukupno potrebnog kapaciteta

Visoki scenario (mil. EUR)

Kumulativ 15,6 18,0 19,3 0,0

Po petogodištima 15,6 2,4 1,2 0,0

Srednji scenario (mil. EUR)

Kumulativ 14,5 16,8 18,2 18,3


Niski scenario (mil. EUR)

Kumulativ 13,5 15,2 16,4 16,7



Postoji i mogu ćnost koriš ćenja postoje ćeg skladišnog kapaciteta za čuvanje operativnih rezervi dovoljnih za 45 dana.


______________________________________________________________________________________________________________________

114

U Tabeli 36 prikazano je uporeñenje postojećeg skladišnog kapaciteta sa potrebnim volumenom skladišta za čuvanje obaveznih 90-dnevnih rezervi.

TABELA 36

Potrebne investicije u kapacitete za skladištenje d evedeset dnevnih obaveznih rezervi naftnih derivata na podru čju Crne Gore – iskorištavanje dijela postoje ćih

skladišnih kapaciteta

osnovni 2010 2015 2020 2025

Postojeći kapacitet skladišta umanjen za operativne rezerve (m3)

Motorni benzin 63.810 48.221 44.707 43.246 44.429

Dizelsko gorivo i ekstra lako lož ulje

76.200 56.206 51.412 47.869 46.022

Lož ulje 25.500 13.614 14.800 16.175 18.621

Prazan 9.160 9.160 9.160 9.160 9.160

90 – dnevne obavezne rezerve (m3)

Motorni benzin 31.177 38.206 41.129 38.763

Mlazno gorivo 4.698 5.534 6.151 7.017

Dizelsko gorivo i ekstra lako lož ulje

39.988 49.577 56.662 60.356

Lož ulje 23.771 21.400 18.650 13.757

Ukupno nedostaje (m3)

Motorni benzin Višak slobodnog kapaciteta 2.117 5.666

Dizelsko gorivo i lož ulja

Nedostatak za lož ulja pokriven viškom za dizelsko gorivo

-6.600 -11.267 -9.470

Prazno 9.160 9.160 9.160

Razlika, ako se koristi prazan kapacitet

10 5.356

Potrebna investicija u dodatni kapacitet (mil. EUR) 0,841

Izvor: Energetski institut Hrvoje Požar, IREET institut:Razvoj sistema uglja, nafte i gasa Republike Crne Gore, Ljubljana 2006

Preporuke:

� Za čuvanje operativnih rezervi naftnih derivata dovoljn ih za 45 dana preporu čuje se koriš ćenje postoje ćeg skladišnih kapaciteta;

� Preporu čuje se izgradnja dodatnih skladišnih kapaciteta za čuvanje obaveznih 90-dnevnih rezervi naftnih derivata!


______________________________________________________________________________________________________________________

115

6.8 STRATEGIJA SNABDIJEVANJA TOPLOTNOM ENERGIJOM

Potencijalna tržišta za sistem daljinskog grijanja (gradovi za izgradnju sistema daljinskog grijanja) procijenjena su na osnovu empirijskih podataka o minimalnoj gustoći konzuma, koja iznosi 40 – 45 MW/km2 i minimalno potrebnoj instalisanoj toplotnoj snazi (30 do 60 MW). Tako su potencijalna tržišta za razvoj sistema daljinskog grijanja svi gradovi, koji imaju ukupno oko 4.400 (sjever zemlje) do oko 17.500 (jug zemlje) stanova.

U Tabeli 37 su navedeni gradovi u RCG, koji predstavljaju toplotni konzum za razvoj sistema daljinskog grijanja.

TABELA 37

Gradovi sa potencijalnim konzumom za sistem daljins kog grijanja

Grad Stanovništvo

2003. Stanovi 2003.

Rast/pad stanova

T januar (°C)

T jul

(°C)

Berane 11.734 4,0% 3.785 3,6% + -1,5 18,4

Bijelo Polje

15.875 5,4% 4.490 4,3% + -1,3 17,9

Nikšić 58.358 19,8% 16.926 16,2% + 1,3 20,6

Pljevlja 21.353 7,2% 6.717 6,4% + -2,6 17,5

Podgorica 136.351 46,2% 44.855 43,0% + 5,1 26,1

Cetinje 15.168 5,1% 4.967 4,8% + 0,9 19,9

Ukupno 258.839 87,7% 81.740 78,3% +


Prvenstveno lokacije za sistem daljinskog grijanja su Pljevlja i Nikši ć, a zatim Bijelo Polje, Cetinje i Berane. Koriš ćenje daljinskog grijanja u Podgorici je konkurentno samo uz koriš ćenje otpadne toplote iz procesa spaljivanja otpada ili sli čnih procesa. Mogu ća opcija uvo ñenja sistema daljinskog grijanja je i u manjim loka lnim zajednicama u opštinama Kolašin, Žabljak i Plužine, ali samo u slu čaju koriš ćenja otpadne toplote iz industrijskih procesa, spaljivanja otpada ili koriš ćenja biomase.

Na osnovu prikazane procjene postojećih stanova te potencijalne nove izgradnje moguća su tri scenarija potencijala grijane površine:

� viši: optimistični, penetracija na tržištu od 19%,

� srednji: ostvarujući 11% udjela na potencijalnom tržištu i

� niži: ostvarujući 4% udjela na tržištu.

Za nestambenu izgradnju (sektor usluga, administrat ivne i poslovne zgrade) procjenjuje se ukupna grijana površina do 2025. godine oko 28.000 m2 i očekivana potrošnja toplote oko 5,6 GWh.


______________________________________________________________________________________________________________________

116

Slika 24 prikazuje ukupnu procjenu isporuke toplotne energije za grijanje stambenim i nestambenim objektima u zavisnosti od scenarija. Potencijal DH je potencijal grijane površine.

SLIKA 24

Potencijal porasta isporuke toplotne energije u sis temima daljinskog grijanja

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

2003. 2010. 2015. 2020. 2025.

toplinsk

e p

otr

ebe (

GW

h)

Potencijal DH - niži Potencijal DH - srednji Potencijal DH - viši

Izvor: Energetski institut Hrvoje Požar, IREET Institut: Dugoročni plan snabdijevanja Republike Crne Gore energijom, Energetski bilansi do 2025. godine, Ljubljana 2006.

Preporuke:

� Za sistem daljinskog grijanja preporu čuju se lokacije Pljevlja i Nikši ć, a zatim Bijelo Polje, Cetinje i Berane;

� Za potrebe daljinskog grijanja u Podgorici kao najk onkurentnije preporu čuje se koriš ćenje otpadne toplote iz procesa spaljivanja otpada ili s ličnih procesa;

� Kao mogu ća opcija uvo ñenja sistema daljinskog grijanja u manjim lokalnim zajednicama u opštinama Kolašin, Žabljak i Plužine, preporu čuje se koriš ćenje otpadne toplote iz industrijskih procesa, spaljivanje otpada ili koriš ćenje biomase!

6.8.1 TOPLIFIKACIJA GRADA PLJEVALJA

Najizglednija lokacija za izgradnju sistema daljins kog grijanja je grad Pljevlja, zato je u Strategiji predvi ñena toplifikacija ovog grada.

Koristi toplifikacije su racionalno korišćenje energije pri proizvodnji EE i korišćenje otpadne toplote, a posebno treba naznačiti ekološke prednosti. Sa instalacijom sistema daljinskog grijanja u gradu Pljevlja bi se ugasilo 5.000 dimnjaka, potrošnja uglja bi opala za oko 100.000 tona godišnje.

Potrebna investiciona ulaganja za toplifikaciju gra da Pljevalja ocijenjena su na 20 miliona EUR.


______________________________________________________________________________________________________________________

117

Osnovni podaci o toplifikacionom sistemu Pljevalja prikazani su u Tabeli 38.

TABELA 38

Osnovni podaci za sistem daljinskog grijanja za gra d Pljevlja

Bazni toplotni izvor Termoelektrana Pljevlja

Vršni izvor Proširena kotlarnica u TE Pljevlja,

kotlarnica KID V. Jakić

Eksploatacioni vijek 25 godina

I. faza izvoñenja Prvih 10 godina

II. faza izvoñenja Sljedećih 10 godina

Faktor stvarnog toplotnog opterećenja

0,733

Instalisana snaga toplotnih potrošača I. faza 35 MJ/s, II. Faza 101,7 MJ/s

Maksimalna snaga toplotnog izvora I. faza 25,7 MJ/s, II. Faza 74,5 MJ/s

Dužina magistralnog primarnog voda I. faza 4.500 m, II. Faza 4.770 m

Dužina primarne vrelovodne mreže I. faza 8,83 km, II. Faza 19,32 km

Broj podstanica I. faza 36, II. Faza 66

Dužina sekundarne mreže I. faza 13 km, II. Faza 18 km


Preporuke:

� Preporu čuje se revidovanje postoje ćih i izrada novih potrebnih studija o opravdanosti i izvo ñenju projekta toplifikacije grada Pljevalja;

� U narednom periodu je potrebno intenzivirati istraž ne radove s ciljem osiguranja dovoljno kvalitetnih podloga za donošenje investici onih odluka za izgradnju sistema daljinskog grijanja u Pljevljima!

6.9 STRATEGIJA UVOðENJA OIE

Obnovljivi izvori energije (OIE) su po definiciji Direktive 2001/77/EC nefosilni izvori energije kao na primjer vjetar, sunčeva energija, geotermalna energija, energija talasa, energija plime i osjeke, energija vode, biomasa, gas sa deponija, gas sa objekata za prečišćavanje otpadnih voda i biogas. Njihovo korišćenje doprinosi zaštiti životne sredine i održivom razvoju. Njihova upotreba može osigurati nova radna mjesta u lokalnoj zajednici, imaju pozitivan efekat na društvenu koheziju, zbog diversifikacije izvora energije doprinose sigurnosti u snabdijevanju i omogućavaju smanjenje emisija gasova sa efektom staklene bašte.

EU je u više dokumenata sebi postavila za cilj, da će do 2010 godine dobijati 12% primarne energije iz obnovljivih izvora energije i 22,1% ukupne EE. Iz svih tih razloga u EU oblikovani su različiti sistemi subvencioniranja proizvodnje EE iz tih izvora, kao što su garantovana cijena, premija na tržišnu cijenu, zeleni sertifikati, sufinansiranje izgradnje novih kapaciteta i poreske olakšice.

Strategija predviña upotrebu obnovljivh izvora energije bar u visini 20% ukupne potrošnje primarne energije do 2025. godine.


______________________________________________________________________________________________________________________

118

Evropska komisija je 10. januara ove godine objavila dokument pod naslovom: Energetska politika za Evropu. U tom dokumentu su postavljeni vrlo ambiciozni obavezni ciljevi da se do 2020. godine postigne 10% udio biogoriva u ukupnoj potrošnji goriva i što je najvažnije 20% udio obnovljivih izvora u ukupnoj primarnoj energetskoj bilanci. To znači dodatno povećanje udjela obnovljivih izvora s obzirom na cilj iz 2001. godine, kada se predvidjelo da bi ta udio u 2010. godini iznosio 12%.

U periodu od 2002.-2004. godine Crna Gora je proizv ela u prosjeku 61% 14 EE na osnovu OIE (Slika 10) , pa je tako daleko iznad prosjeka EU. A li baš kod proizvodnje EE iz OIE Crna Gora ima još mnogo rezervi, koje bez novih investicija n e može iskoristiti.

Zakon o energetici RCG već uključuje mogućnost za primjenu subvencija po sistemu garantovane cijene ili zelenih sertifikata, što daje ministarstvu nadležnom za energiju pravo na formiranje otkupnih cijena EE iz elektrana na OIE, kao i Agenciji za energetiku pravo da od aktera na tržištu traži kupovanje EE iz elektrana na OIE. Najprikladniji način je subvenciona šema po sistemu povoljnijih tarifa.

Adekvatan sistem stimulacija upotrebe OIE bi bio preko visine tarife za upotrebu mreže. Pokrivanje razlike izmeñu prosječne cijene na tržištu EE i administrativno postavljene cijene nose svi potrošači u okviru troškova za upotrebu mreže za svaki potrošeni kWh. Takav način promovisanja je za državni budžet neutralan.

Preporuka :

� Strategija u narednom periodu do 2025. godine prepo ručuje održavanje upotrebe OIE na bar 20% ukupne potrošnje primarne energije u skladu sa ciljem kojeg su sebi zadale države EU!

OIE predstavljaju značajan izvor primarne energije u Crnoj Gori, povećavanje njihovog udjela jedan je od prioriteta energetske politike države. Uzevši u obzir činjenicu, da se više od jedne trećine ukupne primarne energije za potrebe CG uvozi, OIE se pored njihovih povoljnih socijalnih i prostornih efekata takoñe računaju kao značajna nacionalna strateška rezerva energije. Država CG ima isto tako dobre ili čak i bolje prirodne potencijale za korišćenje OIE u poreñenju sa državama EU. Korišćenje OIE sa brojnim njihovim prednostima u odnosu na konvencionalne energetske izvore doprinosi smanjenju energetske uvozne zavisnosti, povećanju sigurnosti rezervi, efikasnoj potrošnji energije, omogućava otvaranje novih radnih mjesta i doprinosi oživljavanju lokalnog seoskog razvoja crnogorskih regija. Vlada treba podsticati veće korišćenje OIE subvencioniranjem investicija u OIE i subvencioniranjem domaćinstava za iskorišćavanje ovih energetskih izvora. Isto tako Vlada treba izdavati informativne materijale (informativni listovi, brošure) o OIE.

Preporuka:

� Subvencioniranjem investicija podsticati koriš ćenje OIE!

6.9.1 MALE HE

Napravljene studije o potencijalima malih HE pružaju širok izbor interesantnih lokacija. Rješenja elektrana na malim vodotocima karakterišu mali protoci i relativno veliki padovi. Tabela 39 prikazuje parametre za nove male HE.

14 Podatak podrazumijeva i velike HE (HE Piva – 26%, HE Peručica – 34% i male HE – 1%).


______________________________________________________________________________________________________________________

119

TABELA 39

Parametri grupa novih malih hidroelektrana

Grupa Instalisana snaga

(MW) Godišnja proizvodnja

(GWh)

male hidroelektrane 1 10 28

male hidroelektrane 2 20 50


U dosadašnjim planskim dokumentima bruto hidroenergetski potencijal na manjim vodotocima je procjenjivan na oko 800-1.000 GWh, od čega se ocjenjuje da je realno iskoristiv potencijal malih HE, na 70 potencijalnih lokacija, oko 400 GWh/god. Ta procjena je data na bazi ocjene dosta rezolutnih ekoloških i prostornih ograničenja koja se postavljaju na nizu malih vodotoka.

Meñutim, ovdje je radi cjelovitosti bitno naglasiti da na iznos procijenjenog tehnički iskoristivog potencijala malih HE (oko 400 GWh/god) ne utiču režimi korišćenja vodotoka kao ni varijante korišćenja voda rijeke Tare (sa ili bez prevoñenja) pa se, u cilju dobivanja informacije o ukupnom tehnički iskoristivom potencijalu svih vodotoka u Crnoj Gori, potencijal malih HE kao takav može jednostavno dodati potencijalu za bilo koju mogućnost, odnosno varijantu njihovog korišćenja.

Predvi ñena investiciona ulaganja do 2025. godine za male H E (ukupno: 10 do 20 MW) iznose 45 miliona EUR.

Preporuke :

� U narednom periodu je potrebno intenzivirati istraž ne radove predvi ñenih lokacija s ciljem osiguranja dovoljno kvalitetnih podloga za d onošenje investicionih odluka za gradnju malih HE;

� Otkloniti pravne i druge barijere za brže investici je u projekte izgradnje malih HE!

6.9.2 ENERGIJA VJETRA

Na osnovu raspoloživih podataka nije moguće tačno odrediti mikrolokacije sa najvećom snagom vjetra. Ovi podaci mogu samo poslužiti za približno lociranje područja s kvalitetnim vjetropotencijalom. Potencijalno dobra područja su područja oko Nikšića, planinski prevoji iznad mora i područje primorja.

Uz investicione troškove 1.000 EUR/kW i očekivan broj sati rada od 2.200 godišnje, predviñaju se četiri farme vjetroelektrana (svaka snage 5 MW) s ulascima u pogon 2010., 2015., 2020. i 2025. godine.

Predviñena investiciona ulaganja do 2025. godine za elektrane na vjetar iznose 20 miliona EUR.

Preporuke :

� Intenzivirati izradu dodatnih studija o mogu ćnostima koriš ćenja energije vjetra u Crnoj Gori i odrediti mikrolokacije sa najve ćom snagom vjetra;


______________________________________________________________________________________________________________________

120

� U narednom periodu je potrebno intenzivirati istra žne radove tako odre ñenih mikrolokacija s ciljem osiguranja dovoljno kvalitet nih podloga za donošenje investicionih odluka za izgradnju elektrana na vjet ar; � Otkloniti pravne i druge barijere za brže investici je u projekte izgradnje elektrana na vjetar!

6.9.3 ENERGIJA IZ OTPADA

Na prostoru Crne Gore se procjenjuje godišnje formiranje 200.000 do 250.000 tona čvrstog komunalnog otpada. To predstavlja mogućnost izgradnje 3 do 5 industrijskih postrojenja za njegovo spaljivanje, zavisno od kapaciteta.

Predviña se da bi zbog većeg volumena komunalnog otpada potencijalne lokacije za takva postrojenja bile u blizini većih gradova (Podgorice i Nikšića). Do 2025. godine predviña se izgradnja jednog takvog objekta snage 10 MW, investicioni troškovi su oko 3.200 €/kW.

Predviñena investiciona ulaganja do 2025. godine za elektrane na otpad iznose 32 miliona EUR.

Preporuke :

� U narednom periodu je potrebno intenzivirati istraž ne radove o mikrolokacijama i kapacitetu industrijskih postrojenja za spaljivanje otpada;

� Intenzivirati izradu dodatnih studija o mogu ćnostima koriš ćenja energije komunalnog otpada u Crnoj Gori za proizvodnju elekt rične i toplotne energije kao podloga za donošenje investicionih odluka!

6.9.4 ENERGIJA SUNCA

Današnja saznanja ne pružaju veliki optimizam u pogledu značajnijeg korišćenja energije sunca za proizvodnju EE. Velika prepreka značajnijem korišćenju fotonaponskih sistema je cijena instalacije izmeñu 5.000 i 7.000 USD/kW, dok je njihova efikasnost pretvaranja mala (8 do 20%).

Istraživanja na podru čju iskoriš ćavanja sun čeve energije u Crnoj Gori su pokazala da je realno o čekivati barem 2% supstituciju potrošnje EE za grija nje upotrebom sun čeve energije.

Preporuka :

� Preporu čuje se koriš ćenje neposredne energije sunca za grijanje, priprem u tople vode i druge niskotemperaturne procese!

6.9.5 ENERGIJA IZ BIOMASE

Šumsko drvo je jedini relevantan resurs na području Crne Gore koji bi se mogao koristiti kao biomasa. Raspoloživi podaci o ukupnoj količini drvne mase se veoma razlikuju. Njihovo sakupljanje i korišćenje kao energetsko gorivo ima nisku ekonomsku opravdanost. Otpad iz industrijske prerade


______________________________________________________________________________________________________________________

121

već se koristi kao energetsko gorivo za vlastite potrebe postrojenja za preradu drveta i pored toga može se očekivati neznatna supstitucija potrošnje EE za grijanje upotrebom energije biomase.

U postojećim uslovima nema ekonomskog i energetskog osnova za računanje na biomasu kao potencijal za proizvodnju EE, iako se prema preliminarnim procjenama nekih studija o raspoloživom potencijalu resursa biomase, procjenjuje se da je tehnički potencijal dovoljan za izgradnju najmanje 3 do 5 manjih elektrana sa specifičnim kapacitetom izmeñu 5 i 10 MW. Za sada Strategija ne predviña takva postrojenja za proizvodnju EE.

Preporuka :

� Preporu čuje se izrada dodatnih procjena raspoloživosti resu rsa biomase u RCG i studije izvodljivosti u lokalnim uslovima da bi se mogao ut vrditi ekonomski potencijal koriš ćenja biomase u konkretnim projektima!

6.9.6 BIOGAS

Biogas nastaje anaerobnom fermentacijom biogenog otpada. Prema izvoru biogas se može podijeliti na:

� gas sa odlagališta komunalnog otpada, � biogas koji nastaje na postrojenjima za pročišćavanje komunalnih otpadnih voda, � biogas koji nastaje na biogasnim postrojenjima, na kojima se obrañuju biogeni otpadi

iz poljoprivrede i stočarstva, otpadna hrana, sporedni životinjski proizvodi i drugo. Biogas se najčešće upotrebljava za proizvodnju električne i toplotne energije u postrojenjima kogeneracija.

U Strategiji se trenutno ne predviña uvoñenje značajnijih postrojenja na biogas do 2025. godine.

Preporuka :

� Preporu čuje se izrada dodatnih procjena raspoloživosti resu rsa biogasa u RCG i studije izvodljivosti u lokalnim uslovima da bi se mogao ut vrditi ekonomski potencijal koriš ćenja biogasa u konkretnim projektima!

6.9.7 BIOGORIVA

Upotreba biogoriva u transportnom sektoru može korisno doprinijeti većem stepenu zaštite životne sredine. Goriva dobijena iz rastinja i drugih organskih materija, nude transportnom sektoru više prednosti. Pomažu kod snižavanja emisija CO2 koje su posljedica transporta, te tako značajno doprinose ispunjenju obaveza iz Kyoto protokola. Sa snižavanjem 98% zavisnosti transportnog sektora od nafte mogu doprinijeti poboljšanju sigurnosti snabdijevanja sa gorivima. Mogu značiti i alternativni izvor primanja i dohotka u poljoprivrednim regijama.

Tabela 40 prikazuje predviñenu potrošnju biodizela u RCG do 2025. godine.


______________________________________________________________________________________________________________________

122

TABELA 40

Potrošnja biodizela u Crnoj Gori do 2025. godine u PJ

2010 2015 2020 2025

Energija za poljoprivredu

0,007 0,025 0,045 0,062

Energija za grañevinarstvo

0,010 0,029 0,054 0,091

Saobraćaj

0,07 0,18 0,31 0,53


Preporuka :

� Preporu čuje se izrada dodatnih procjena raspoloživosti resu rsa za proizvodnju biogoriva u RCG i studija izvodljivosti u lokalnim uslovima d a bi se mogao utvrditi ekonomski potencijal za proizvodnju biogoriva!

6.10 STRATEGIJA UVOðENJA KOGENERACIJA U SKLADU SA DIREKTIVOM 2004/8/EC

EU je sa Strategijom za promociju kogeneracije i odstranjivanje barijera za njezin razvoj definisala kogeneraciju kao najprimjerniju tehnologiju za efikasno iskorišćavanje energije tradicionalnih fosilnih goriva i smanjivanje gasova sa efektom staklene bašte. U Strategiji je postavljen cilj povećanja udjela EE iz kogeneracija sa 9% u 1994. godini na 18% u 2010. godini. Sa Direktivom 2004/8/EC o promociji kogeneracije postavljeni su temelji za mogućnost brzog razvoja kogeneracije. Direktiva dozvoljava, da se kogeneracija kao posebno poželjan oblik proizvodnje EE i toplote subvencionira sa takvim sistemom subvencija, koji omogućava stabilne uslove za nove investicije u kogeneracije. Sistem mora biti transparentan i bazirati na javnom tenderu. Proizvoñači EE u kogeneracijama mogu imati prednost prilikom pristupa mreži.

Za Crnu Goru predvi ñene su industrijske kogeneracije i male kogeneracij e u uslužnom sektoru i doma ćinstvima. Razvoj javnih kogeneracija nije predvi ñen. Gorivo za kogeneracije će biti TNG i te čna goriva.

Uz proizvodnju pare i vrele vode će se u industrijskim kogeneracijama proizvoditi i EE. Tako će se u Visokom scenariju proizvoditi 1,61 PJ EE, u Srednjem scenariju 0,87 PJ, a u Niskom 0,17 PJ EE. Proizvodnja EE iz malih kogeneracija će porasti na 0,15 PJ u Visokom scenariju, na 0,07 PJ u Srednjem i na 0,03 PJ u Niskom scenariju. Proizvodnja toplote iz malih kogeneracija će porasti u Visokom scenariju na 0,40 PJ, u Srednjem na 0,19 PJ i u Niskom na 0,09 PJ.

Preporuka :

� Preporu čuje se izrada dodatnih procjena raspoloživosti resu rsa za uvo ñenje industrijskih i malih kogeneracija u RCG i studija izvodljivosti u lokalnim uslovima da bi se mogao utvrditi ekonomski potencijal koriš ćenja kogeneracija u konkretnim projektima!


______________________________________________________________________________________________________________________

123

6.11 STRATEGIJA RAZVOJA LOKALNE ENERGETIKE

U oblasti komunalne energetike u RCG do 2025. godine razmotreni su potencijalni sistemi daljinskog grijanja, razvoj javnih kotlarnica i sistemi snabdijevanja TNG-om, jer se njihovo uvoñenje u posmatranom periodu smatra realnim.

Strategijom se predvi ña izgradnja sistema daljinskog grijanja u Pljevljim a. Meñutim, kao potencijalni gradovi za izgradnju sistema daljinsko g grijanja mogu biti i Berane, Bijelo Polje, Nikši ć, Podgorica i Cetinje, u zavisnosti od ekonomskih p otencijala razvoja lokalne energetike u ovim gradovima.

Proizvodnja toplote iz javnih kotlarnica će porasti u Visokom scenariju na 0,33 PJ, u Srednjem scenariju na 0,20 PJ i u Niskom na 0,09 PJ. Predviñena je modernizacija postojećih kotlarnica koje koriste ugalj i postepena supstitucija uglja tečnim gasom. Bez obzira na predviñenu supstituciju uglja njegova će potrošnja i dalje rasti do 2020. godine, a supstituira se u potpunosti do 2025. godine. Ukupna finalna potrošnja TNG u javnim kotlarnicama će porasti do 2025. godine na 0,38 PJ u Visokom scenariju, 0,24 PJ u Srednjem scenariju i 0,10 PJ u Niskom.

Preporuke :

� Preporu čuje se modernizacija postoje ćih kotlarnica koje koriste ugalj i postepena supstitucija uglja TNG-om;

� Preporu čuje se izrada dodatnih procjena raspoloživosti resu rsa za razvoj lokalne energetike u opštinama RCG i studija izvodljivosti u lokalnim uslovima, kako bi se mogao utvrditi ekonomski potencijal razvoja lokalne energ etike u konkretnim projektima!

6.12 POLITIKA USKLA ðIVANJA CIJENA ENERGENATA U CRNOJ GORI

Vlada RCG ulaže napore da uskladi cijene EE s njihovom tržišnom vrijednošću.

Uprkos tome, na osnovu ekonomskih izračuna zaključujemo, da su cijene EE u CG još uvijek bitno ispod nivoa tržišnih, te iste proizvoñačima EE, ni približno ne garantuju povraćaj troškova i amortizaciju. Uzrok za takvo stanje nije teško identifikovati jer Vlada s nisko postavljenim cijenama energije obezbjeñuje djelimičnu kontrolu inflacije što je, na drugoj strani, jedan od osnovnih preduslova za predstojeće članstvo RCG u EU.

Možemo zaključiti, da se s takvom dobronamjernom monetarnom politikom za kontrolu inflacije i niskim cijenama energije, koje su ispod ekonomskog nivoa već uočavaju negativne posljedice za energetiku. Ovo se može takoñe negativno odraziti i na tržište, a dovodi do odlaganja hitno potrebnih onih investicija u energetici koje će dugoročno generisati povećanje troškova, s rastom kojih će se posredno povećati, na ovaj način planirana inflacija. Sve više se dolazi do spoznaja da se distribucija, prenos i proizvodnja EE u CG susreću s većim hroničnim nedostatkom potrebnih sredstava, zbog čega energetska preduzeća postaju sve više investiciono nesposobna i tako nespremnija za konkurentne uslove za koje možemo reći da su ustvari »pred vratima«.

Na osnovu analiza, za cijene EE možemo re ći da su trenutno najniže u okruženju i daleko ispod prosjeka EU i da jedva prate inflaciju i ne d oprinose dovoljno ve ćem rastu prosje čnih cijena u Crnoj Gori. Takvo stanje cijena u doma ćem EES vodi do visokih troškova održavanja, slabe efikasnosti i nesposobnosti za reagovanja na očekivane promjene u potrošnji.


______________________________________________________________________________________________________________________

124

Važno je napomenuti da je prosje čna cijena EE marta 2007. god. u regionu bila ve ća od cijene EE na berzi u Lajpcigu.

U svjetlu opisanih uzroka i posljedica neadekvatne cijene (nemogućnost sufinansiranja djelatnosti) - neodrživi razvoj subjekata koji se bave energetskim djelatnostima, proističe uloga Regulatorne agencije za energetiku.

Regulatorna agencija treba da utvrdi opravdane troš kove odgovaraju ćih energetskih djelatnosti i predloži Vladi takve tarifne sisteme i nivo cijena, koje istovremeno štite privredu i grañane od monopolskog položaja pojedinih subjekata, od nosno energetskim subjektima omogu ćavaju, da mogu nesmetano obavljati Zakonom im povje rene energetske djelatnosti, a u skladu sa ciljevima Energetske politike RCG i ove Strategije.

U skladu sa Zakonom o energetici i nadležnostima Vlade, na osnovu uvida u ostvarivanje Strategije razvoja energetskog sektora i u slučajevima neadekvatnog i neblagovremenog interesa investitora za izgradnju novih energetskih izvora/objekata, posebnim mjerama, kao što je donošenje odluke o povećanju cijena energenata, raspisivanje javnog tendera za nove objekte i sl., Vlada treba energetskim subjektima obezbijediti uslove da mogu da izvršavaju obaveze koje proističu iz njihovih djelatnosti, a naročito obaveze koje se odnose na sigurnost i redovnost snabdijevanja potrošača potrebnim energentima.

Pri tome ako je riječ o povećanju cijena energenata, povećanje mora biti sprovedeno postepeno da bi se došlo do nivoa tržišnih cijena i Vlada posebnim programom socijalne zaštite obezbjeñuje subvencioniranje dijela troškova za energente (iz budžeta i/ili povećanih cijena), za socijalno ugrožene grupe grañana.

Preporučuje se uspostavljanje mehanizma po kojem se uspostavlja i mijenja cijena električne energije u Crnoj Gori prije privatizacije preduzeća.

Specifične tehničke i ekonomske karakteristike novonastajućeg crnogorskog tržišta energije zahtijevaju dobro ustanovljen sistem promjena cijena energije, kako bi budući investitori stekli generalno ubjeñenje o postojanosti i stabilnosti tržišnih zakonitosti, što je naročito važno za zemlje u tranziciji, jer političke i budžetske potrebe nesmiju biti jedinim razlozima za preduzimanje brzih koraka u privatizaciji i politici cijena energenata.

Preporuke :

� Regulatorna agencija treba da utvrdi opravdane troš kove odgovaraju ćih energetskih djelatnosti i predloži Vladi takve tarifne sisteme i nivo cijena, koje istovremeno štite privredu i gra ñane od monopolskog položaja pojedinih subjekata, od nosno energetskim subjektima omogu ćavaju, da mogu nesmetano obavljati Zakonom im povje rene energetske djelatnosti, a u skladu sa ciljevima Ene rgetske politike RCG i ove Strategije;

� Preporu čuje se uspostavljanje mehanizma po kojem se usposta vlja i mijenja cijena energije u Crnoj Gori prije privatizacije preduze ća;

� Preporu čuje se postepeno pove ćanje cijena energenata, da bi se došlo do nivoa trž išnih cijena i izrada posebnog Programa Vlade o socijalno j zaštiti!


______________________________________________________________________________________________________________________

125

6.13 PRIVATIZACIJA ENERGETSKOG SEKTORA RCG

6.13.1 ZNAČAJ PRIVATIZACIJE ENERGETSKOG SEKTORA

Činjenica je da su temeljni problemi sa kojima se energetski subjekti u RCG suočavaju:

� loš finansijski položaj,

� značajni troškovi, � loša organizacija,

� značajni gubici, � neefikasnost u radu i dr.

S obzirom na aktuelnu poslovnu situaciju, rešavanje problema u ES RCG nije mogu će bez značajnog investiranja u gotovo sve klju čne poslovne segmente, uklju čuju ći organizaciono restrukturiranje, optimizaciju proizvodnog procesa, amortizovanje dugova, sanaciju negativnih ekoloških efekata i program socijalne zaštite. Imaju ći u vidu navedeno i to da Vlada kao vlasnik nije u mogu ćnosti da obezbijedi zna čajna finansijska sredstva potrebna za poboljšanje sistem a, uvoñenje novih tehnologija i drugo, promjena vlasni čke strukture svakako predstavlja na čin da se obezbijede dodatna sredstva potrebna za ozdravljenje, a onda i dalji razvoj ovi h preduze ća.

Ono što je evidentirano kao namjera Vlade je prodaja onih djelova energetskih subjekata koji se bave sporednim djelatnostima, a razmišlja se o nekoliko modela: (i) privatizacija funkcionalnih cjelina po završenom procesu restrukturiranja EPCG (pravno odvojene djelatnosti), pri tome je poželjno da kod objekata nacionalnog interesa država zadrži većinski posredni ili neposredni dio (ii) prodaja većinskog ili manjinskog paketa akcija, (iii) davanje koncesija, (iv) ugovori o menadžmentu i slično.

Preporuke :

� Preporu čuje se izrada Strategije privatizacije ES RCG!

6.13.2 ANALIZA VLASNI ČKE STRUKTURE RELEVANTNIH ENERGETSKIH PREDUZE ČA U EU

U nastavku je prikazana analiza odreñenih relevantnih ponuñača EE na evropskom tržištu:

� EDF, Francuska

� EON, Njemačka

� ENDESA, Španija

� ČEZ, Češka

� ENEL, Italija

� RWE, Njemačka

� Vattenfall, Švedska

� Fortum, Finska

� EDP, Portugal

� PPC, Grčka

Pregled područja djelovanja obrañenih preduzeća prikazuje sljedeća Tabela 41.


______________________________________________________________________________________________________________________

126

TABELA 41

Pregled djelovanja pojedinih energetskih preduze ća

Preduzeće/ djelatnost

Proizvodnja EE

Prenos EE

Distribucija EE

Gas Daljinsko grijanje

Ostalo

EDF + + + + + + EON + + + + - + ENDESA + + + + - + ČEZ + + + - + - ENEL + + + + - + RWE + + + + - + Vattenfall + + + + + + Fortum + + + - + - EDP + + + + - + PPC + + *) + - - +

*) PPC je vlasnik prenosne mreže, prenos obavlja Hellenic Transsmission System Operator.

Izvor: Godišnji izvještaji 2000-2005

EDF Većinski vlasnik preduzeća je država Francuska sa 87, 3% vlasništva. Pregled vlasništva prikazuje Tabela 42.

TABELA 42

EDF Vlasni čka struktura na dan 30.01.2006

Država Francuska 87,3% Zaposleni 1,9% Ostali investitori 10,8%

Izvor: EDF Annual Report 2005

EON Vlasništvo EON-ovih dionica je raspršeno. Najveći ulagači imaju manje od 5% dionica (Tabela 43-44).

TABELA 43

EON Struktura vlasništva

Decembar 2005 Oktobar 2000

Njemačka 58,9% 70,0% Sjev. Amerika 18,7% 13,1% VB in Irska 10,3% 12,9% Kontinentalna Evropa (bez Njemačke) 11,4% 3,8% Ostalo 0,7% 0,2%

Izvor: EON Shareholder Structure: http://www.eon.com/en/investoren/979.jsp, http://www.eon.com/en/investoren/980.jsp


______________________________________________________________________________________________________________________

127

TABELA 44

EON Struktura vlasništva decembar 2000

Osiguravajuća društva, banke 61,4% Fizička lica 14,2% Investiciona društva 10,9% Države, pokrajine, opštine 8,3% Industrija, trgovina 2,5% Sopstvene dionice 1,8% ADR-i (SAD) 0,9%

Izvor: EON Corporate Structure: http://www.seerecon.org/infrastructure/sectors/energy/documents/profiles/corpprof-eon.pdf

ENDESA Endesa je imala 858.946 dioničara u maju 2005. godine. Vlasničku strukturu prikazuje sljedeća Tabela 45.

TABELA 45

ENDESA Vlasni čka struktura

Španija fizička lica 28,8% Španija pravna lica 25,4% Kontinentalna Evropa 18,9% Velika Britanija 10,8% SAD (Amerika) 15,3% Ostale države 0,8%

Izvor: ENDESA Annual Report 2005

ČEZ Preduzeće je uglavnom u vlasništvu državnog fonda (67,61%) (Tabela 46).

TABELA 46

ČEZ Vlasni čka struktura

30.12.2000 11.6.2004 31.12.2005

Državni fond 67,60% 67,612% 67,61% Domaća pravna lica 3,05% 7,032% 4,52% Strana pravna lica 26,66% 15,968% 19,77% Domaća fizička lica 2,55% 5,159% 4,54% Inostrana fizička lica 0,14% 0,185% 0,11% Investicioni fondovi - 4,045% 3,45%

Izvor: Structure of shareholders: http://www.cez.cz/presentation/eng/instance_view.jsp?folder_id=8187&instance_id=83265

i CEZ Annual Report 2005


______________________________________________________________________________________________________________________

128

VATTENFALL

Krovno preduzeće Vattenfall AB je u 100% vlasništvu švedske države.

FORTUM

Vlasništvo finske države se u preduzeću postepeno smanjivalo. Godine 2001 država je bila 70,7% vlasnik preduzeća, godine 2002 60,8%, godine 2003 60,5%, godine 2004 samo 59,3%.

PPC (PUBLIC POWER CORPORATION)

Do januara 2001. preduzeće je potpuno u državnom vlasništvu. Nakon prodaje državnog dijela decembra 2002. i oktobra 2003. država ima u vlasništvu samo 51,12% udio (Tabela 47).

Tabela 47

PPC Vlasni čka struktura, 31. decembar 2005

Država 51,12%

PPC Osiguravajuće društvo 3,81% Ostali 45,07%

UKUPNO 100%

Izvor: Public Power Corporation Annual Report 2005, 2001-2002


______________________________________________________________________________________________________________________

129

7 TEHNOLOŠKI RAZVOJ I NOVE TEHNI ČKE MOGUČNOSTI U ENERGETICI

Crna Gora mora preduzeti odlučne mjere za uvoñenje inovacija u energetskom sektoru. Za planiranje budućeg snabdijevanja energijom od posebne su važnosti nove tehnologije. S njima se mogu rješavati pitanja efikasne potrošnje energije i upotrebe obnovljivih izvora kao i pitanja zaštite životne sredine. Razvoj i uvoñenje novih energetskih tehnologija su takoñe suštinski za obezbjeñenje pouzdanog snabdijevanja, održivosti i industrijske konkurentnosti.

Nove tehnologije na području energetskog sektora moguće je podijeliti u dvije grupe:

� tehnologije za efikasnu potrošnju energije i iskorišćavanje energenata i sirovina,

� nove tehnologije za proizvodnju, prenos i distribuciju energije i zaštitu okoline.

Tehnološke inovacije na području efikasne potrošnje energije moraju postati jedan od baznih programa u industriji i proizvodnji opreme, koja troši energiju. Korišćenje energetskih etiketa može mnogo pridonijeti energetskoj efikasnosti, dok u industriji raste obim istraživanja i tehnoloških inovacija u tom smjeru. Energetske legitimacije zgrada će, pored propisa o toplotnoj zaštiti, pridonijeti tehnološkom razvoju na područjima izolacione tehnike i instalacija u grañevinarstvu.

Veliki prodor je postignut sa IPPC Direktivom, koja će biti implementirana do 2007. godine, i razvojem BREF dokumenata. BREF dokumenti su neobavezujuće smjernice pojedinim sektorima industrije u dostizanja parametara iz dozvola, koje se izdaju na osnovu IPPC Direktive. BREF dokumenti definišu najbolju raspoloživu tehnologiju za neku vrstu industrije (BAT). Normativni BREF dokumenti definišu i optimalnu potrošnju energije. Prilagoñavanje industrije tim normativima daje doprinos tehnološkim modernizacijama i inovativnosti, koje značajno doprinose uštedi energije.

7.1 FOSILNA GORIVA

Na području razvoja termoenergije i upotrebe fosilnih goriva za proizvodnju EE, velika su očekivanja. Razvoj ide u smjeru dostizanja što više efikasnosti kod postojećih objekata (gasne turbine, gasno-parni kombinovani ciklusi) i na području manjih kapaciteta, tehnologija gorivih ćelija i dr. Kod uglja, kojeg ima u svijetu najviše i njegova cijena kao energenta je najniža, razvoj ide u pravcu većeg energetskog efekta i smanjivanju štetnih uticaja na životnu sredinu.

Korišćenje prirodnog gasa za različite energetske transformacije ima relativno mali uticaj na životnu sredinu, visoki stepen iskorišćenja i nisku specifičnu investiciju.

Tehnologije, koje će imati značajan uticaj u budućnosti korišćenja gasa koje su već na nivou komercijalnih tehnologija, su sljedeće:

� kombinovana postrojenja, efikasnost 50 – 60%, � kogeneracijska postrojenja, efikasnost 80 – 90%, � gasne turbine sa ubrizgavanjem vodene pare, efikasnost 38 – 42% i � alkalne gorive ćelije.

Za rješavanje problematike gasova sa efektom staklene bašte razvija se vrsta tehnologija kao što su gašenje fosilnih goriva, smanjivanje CO2 u gorivima, gorive ćelije i gasne turbine sa visokom efikasnošću te procesi hvatanja CO2 iz goriva ili dimnih gasova.

Tehnologije čistog korišćenja uglja kod proizvodnje EE koje su već komercijalno upotrebljive su:

� proizvodnje uprašenog uglja, efikasnost 38 – 47% i,


______________________________________________________________________________________________________________________

130

� proizvodnje u atmosferskom fluidiziranom sloju, efikasnost 34 – 37%.

Kao BAT za TE na ugalj efikasnost za lignit je od 43 – 45%, a za ugljeve 45 – 47%. TE sa gasno – parnom tehnologijom bi do 2010. godine trebale imati efikasnost oko 65%. Oko 2020. godine bi se u Evropi prešlo na gasificiranje uglja sa hvatanjem CO2, a do 2030. godine tehnološki razvoj trebao bi omogućiti prelazak na tehnologiju bez ugljenika sa istovremenom vodonikovom tehnologijom.

Posle 2010. godine će u Evropi započeti proces zamjene elektrana. Zbog starosti više od 40 godina i zbog rasta potrošnje energije do 2020. godine će biti rekonstruisano oko 300.000 MW proizvodnih kapaciteta.

7.2 OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

Kod razvoja novih energetskih tehnologija na području obnovljivih izvora energije za proizvodnju EE industriji predstoji još mnogo rada, a pogotovu istraživačkim institucijama. Mnogo tehnologija obnovljivih izvora energije tek je na početku komercijalizacije, a kako su to manja postrojenja, za te elektrane su investicioni troškovi veliki. Sa proširenjem tehnologije investicioni troškovi padaju a raste tehnološka efikasnost. Dobar primjer je energija vjetra, koja je danas već na nivou konvencionalnih energetskih tehnologija.

Velika očekivanja su kod fotovoltaike, dok se kod drugih tehnologija za proizvodnju EE iz biomase, geotermalne energije i energije plime i osjeke ne očekuju revolucionarna otkrića.

Danas raspoložive tehnologije korišćenja obnovljivih izvora su:

� aktivni solarni sistemi za grijanje, efikasnost 25 – 50%,

� pasivni solarni sistemi za grijanje,

� fotovoltaički sistemi izvan mreže, efikasnost 10 – 25%,

� biomasa kao biogorivo,

� transformacija biomase u EE, efikasnost 15 - 25%,

� energija vjetra, efikasnost 25 – 45%,

� iskorišćavanje hidrotermalne energije, efikasnost 10 – 16% i

� male HE, efikasnost 80 – 90%.

7.3 VODNA SNAGA

Sa unapreñenjem postojećih tehnologija, upotrebom novih materijala i poboljšanjem izvedbe regulacije očekuje se porast efikasnosti vodnih turbina do 95%. U trendu je širenje radnih područja turbina kao i napredak u konstrukciji cijevnih turbina.

7.4 VODONIK

Za energetski sistem budućnosti poslije 2010. godine zanimljive su tehnologije proizvodnje vodonika iz čistih i obnovljivih izvora energije. Elektroliza se može već koristiti u blizini velikih hidro energetskih postrojenja. Interesantna je mogućnost njegove proizvodnje direktno iz sunčeve energije postupkom foto-elektrolize. Najbolji rezultati se očekuju u korišćenju gorivih ćelija za direktnu proizvodnju EE.

________________________________________________________ STRATEGIJA RAZVOJA ENERGETIKE REPUBLIKE CRNE GORE DO 2025. GODINE ZELENA KNJIGA

______________________________________________________________________________________________________________________

131

7.5 ALTERNATIVNA GORIVA

Alternativna goriva postaju sve aktuelnija. Već danas postoje različiti koncepti i tehnologije za razvoj alternativnih pogona, koji bi ubrzo mogli postati dio svakidašnjice. Treba imati na umu, da i najperspektivniji meñu njima nisu primjereni, ako se ne mogu uključiti u postojeće integracije i ispuniti očekivanja potrošača. Najjednostavnije rješenje stoga predstavljaju pogoni, koji su u suštini dosta slični postojećim ali umjesto nafte i njenih derivata upotrebljavaju se alternativna goriva. Tako je alternativa prirodni gas, kojeg u svijetu ima više nego nafte. Kao pogonsko gorivo moguće je upotrebljavati i metanol, koji se dobiva iz uglja. Druga mogućnost je etanol iz biomase. Etanol se proizvodi iz šećerne trske ili kukuruza i može se upotrebljavati kao samostalno gorivo ili dodatak benzinu.

7.6 PRENOS, TRANSPORT I DISTRIBUCIJA

Kod elektroenergetske opreme koriste se sve kvalitetniji materijali. Do smanjivanja mase i dimenzija primarne opreme se dolazi uvoñenjem u upotrebu ureñaja koji zahtijevaju minimalno održavanje i veću primjenu elektronske opreme. Posebno je snažan tehnološki razvoj numeričkih releja, elektroničkih brojila, sistema daljinskog upravljanja i sistema prenosa informacija. U području prenosa i distribucije EE očekuje se tehnološki napredak u pravcu poboljšanja izolacionih materijala, porast korišćenja jednosmjernih tehnologija, samodijagnostike, daljinskog nadzora i akumulacije EE.

Nove tehnologije materijala danas omogućavaju izgradnju gasne mreže s većim pritiscima i s većim protokom gasa. Takoñe je omogućeno korišćenje inteligentnih sistema i inspekcije u gasnom sistemu. Svjetski trendovi u distribuciji gasa se kreću u smjeru grafičkog prikaza gasne mreže povezanog s bazama podataka o vodovima, armaturama i kućnim priključcima. Sistem je moguće koristiti kao podršku ekipama za hitnu intervenciju i održavanje, te za planiranje. Nove tehnike mjerenja na principu ultrazvuka imaju povećanu tačnost mjerenja, dugotrajnost, bešumnost, odsustvo pokretnih dijelova, temperaturnu kompenzaciju i veću trajnost od dvadeset godina.

Savremeni sistemi u toplifikaciji vezani su sa instalacijom predizolovanih cijevi, koje omogućavaju ugradnju komunikacijskih signala za tačno lociranje gubitaka napojne vode. Nove tehnologije ultrazvučnih mjerenja i elektronske indikacije isporučene toplote omogućavaju utvrñivanje raspodjele troškova po stanu ili stambenoj jedinici, što predstavlja jednu od važnih pretpostavki racionalnog i efikasnog korišćenja energije.


______________________________________________________________________________________________________________________

132

8 MJERE ZA REALIZACIJU ENERGETSKOG SNABDIJEVANJA REPUBLIKE CRNE GORE

Prelazak u društvo koje počiva na znanju je svjetski razvojni izazov sa dubljim privrednim, kulturnim i socijalnim razmjerama. Ubrzani razvoj društva koje počiva na znanju nikada se ne dogaña spontano. Zato je u energetskom sektoru Crne Gore potrebna proaktivna politika države i privatnog sektora, jer država treba široku razvojnu koaliciju, koja će u energetskom sektoru podržati ubrzan privredni razvoj i meñunarodnu konkurentnost uz uvažavanje načela održivog razvoja. Razvoj na energetskom području takoñe omogućava integraciju znanja koja su povezana sa uvoñenjem adekvatnih savremenih tehnologija, na jednoj strani i održivim razvojem društva, na drugoj strani.

8.1 GLAVNI ZNAČAJ BUDUĆE STRATEGIJE

Planiranje budućnosti uvijek je razapeto izmeñu želja za nadziranjem privrednih procesa na jednoj strani i naše slobode i sposobnosti da upravljamo šansama uz najveće moguće isključenje rizika.

Uspješno planiranje razvoja energetike RCG u budućnosti zahtijeva jasno formulisane ciljeve, nosioce projekata, sposobnost nadzora i ostvarivanja planiranih usmjerenja.

Crnogorska Vlada treba uključivati privredne interese javnog sektora, vlasnika kapitala, domaćih i stranih investitora, menadžera i zaposlenih u preduzećima, potrošača i brojnih drugih organizacija civilnog društva i za sve učesnike i njihove interese i ciljeve, koji su često protivurječni i teško združljivi, mora pronaći zajednički imenioc u društvenoj odgovornosti, da usmjeravajući zajedničke interese djeluje u skladu s temeljnim razvojnim interesima i vrijednostima crnogorskog društva, vodeći računa o dugoročnoj stabilnosti i utvrñivanju ekonomskih temelja crnogorske države, energetske i ekonomske efikasnosti i konkurentnosti, što će nesporno doprinijeti povećanju blagostanja stanovništva na prostoru države Crne Gore.

Strategija razvoja energetike RCG prikazuje rješenja energetskih problema i prioritete na nacionalnom nivou kao i rješenja zajedničkih pitanja u okviru EU. Glavni naglasci su na rješavanju suprotnosti izmeñu održivog razvoja društva i posljedica liberalizacije energetskog tržišta.

Održivi razvoj kao imperativ boljeg kvaliteta življenja, kako današnjeg pojedinca tako i za dolazeće generacije, nesumnjivo je vizija napretka koja sjedinjuje privredni razvoj, zaštitu životne sredine i društvenu pravednost.

Energetska strategija predviña značajna ulaganja u elektroenergetsku i energetsku infrastrukturu (nove elektrane, investicije u prenosnu i distributivnu mrežu i dr.).

Osnovna pitanja, na koja je potrebno odgovoriti, bilo sa zakonodavnom regulativom, bilo sa usmjeravanjem i edukacijom ili pak poreskom politikom su slijedeća:

� suprotnost izmeñu zahtjeva i očekivanja potrošača za što jeftinijom energijom te razumnim upravljanjem i štednjom energije,

� suprotnost izmeñu slobodne preduzetničke inicijative i ograničenosti prirodnih, životnih i prostorskih mogućnosti,

� razgraničenost istinitih nacionalnih interesa i obaveza, koje nalaže život u zajednici i

� razgraničenost kratkoročnih i ponekad i kratkovidnih mjera od dugoročne vizije razvoja društva i privrede.


______________________________________________________________________________________________________________________

133

Bazno usmjerenje je uravnotežen ekonomski razvoj sa stanovišta životne sredine, socijale i privrede. Moraju se postići ciljevi generalne konkurentnosti, sigurnosti snabdijevanja i zaštite životne sredine.

Osnovne karakteristike Strategije razvoja energetike RCG sažete su u sljedećim tačkama:

� korišćenje hidro energetskog potencijala na bazi zahtjeva održivog razvoja,

� poboljšanje efikasnosti i redukcija uticaja rada rudnika lignita i TE Pljevlja na životnu sredinu,

� smanjenje energetske zavisnosti Crne Gore i poboljšanje sigurnosti snabdijevanja države,

� revitalizacija i tehnološko osavremenjivanje postojećih proizvodnih objekata i elektroenergetske mreže prenosnog i distributivnog sistema,

� poboljšanje energetske efikasnosti u proizvodnji i potrošnji energije,

� izgradnja i uključivanje u sistem obnovljivih izvora energije,

� korišćenje tečnog naftnog gasa (TNG) kao strateškog privremenog rješenja,

� program regulatornog, legislativnog i operativnog uključivanja u proces približavanja EU na području energetike i ekologije.

Crna Gora treba biti ambiciozna što podrazumijeva i kompleksno djelovanje za postizanje zacrtanih razvojnih ciljeva.

8.2 OSNOVNE SMJERNICE STRATEGIJE ZA SNABDIJEVANJE POJEDINIH SEKTORA ENERGIJOM

8.2.1 ELEKTRIČNA ENERGIJA

Zbog postojećeg deficita energije potrebno je što prije započeti sa donošenjem odluka o izgradnji novih i/ili proširenju starih proizvodnih kapaciteta. U pogledu proširenja i revitalizacije postojećih kapaciteta planiraju se odreñeni zahvati u sva tri postojeća objekta, dok su kandidati za izgradnju novih kapaciteta II blok TE Pljevlja, kao i niz HE na rijekama Morači, Komarnici i Pivi. U manjem obimu očekuje se korišćenje obnovljivih izvora energije, u prvom redu malih HE, vjetroelektrana i komunalnog otpada.

U kratkoročnom periodu prenosnu mrežu je na nekim segmentima potrebno pojačati i otpočeti sa izgradnjom dalekovoda Podgorica – Elbasan. Dugoročni razvoj prenosne mreže zavisi od porasta opterećenja u sistemu i od izgradnje novih elektrana, a potrebno je i odgovarajuće priključiti nove TS stanice na 110 kV mrežu, te izgraditi nove 110 kV vodove.

Planirana je izgradnja i rekonstrukcija nekoliko TS stanica na distributivnoj mreži kao i izgradnja i obnova nadzemnih i kablovskih vodova.

8.2.2 UGALJ

Ugalj može poslužiti kao potpuno domaći energent u proizvodnji EE, čime se smanjuje uvozna zavisnost, a proizvodnja EE na bazi uglja predstavlja najbolji način valorizacije ovog energetskog resursa. Potrošnja domaćeg uglja je predviñena za termoenergetska postrojenja i za proizvodnju električne i toplotne energije. Zbog vrlo strogih ekoloških zahtjeva, upotreba uglja u sektoru industrije i široke potrošnje će biti ograničena.


______________________________________________________________________________________________________________________

134

8.2.3 NAFTA

Dinamika daljeg razvoja sistema snabdijevanja naftom će zavisiti od dinamike otkrivanja komercijalnih rezervi nafte i gasa u podmorju Crne Gore. Predviña se oslanjanje na terminal u luci Bar, te na drumski i željeznički transport. Predviñene obavezne rezerve nafte i naftnih derivata u skladu s Direktivom 98/93/EEC zahtijevaju ili korišćenje dijela postojećih kapaciteta ili gradnju cjelokupnih rezervoarskih kapaciteta.

8.2.4 GAS

I pored toga da Crna Gora ne raspolaže značajnim konzumom prirodnog gasa, potrebno je računati sa nekoliko mogućih opcija nabavnih pravaca za snabdjevanje prirodnim gasom.

S obzirom na nizak potencijal potrošnje gasa u Crnoj Gori i predviñene visoke investicije u razvoj gasne mreže, predviña se prethodno razvijanje sistema i potrošnje upotrebom tečnog naftnog gasa (TNG) kao prethodnice. Prethodno razvijena potrošnja uslov je uspješnog razvoja magistralnog sistema nezavisno od toga da li će se raditi o prirodnom gasu iz domaće proizvodnje ili o gasu iz uvoza.

8.2.5 DALJINSKO GRIJANJE

Lokacije za sisteme daljinskog grijanja su prvenstveno Pljevlja i Nikšić, a zatim Bijelo Polje, Cetinje i Berane. Podstiče se izgradnja sistema daljinskog grijanja koji koriste prirodni gas ili gdje se koristi otpadna toplota iz postrojenja za spaljivanje otpada i biomase. Toplifikacija grada Pljevalja svakako je usko povezana sa budućnošću TE Pljevlja i gradnjom II bloka TE.


______________________________________________________________________________________________________________________

135

9 OBRAZOVANJE I ME ðUNARODNA SARADNJA

9.1 OBRAZOVANJE

9.1.1 PREDLOG PROMJENA U SISTEMU ŠKOLSTVA U REPUBLICI CRNOJ GORI U CILJU

EFIKASNOG OBRAZOVANJA NA PODRU ČJU GAZDOVANJA ENERGIJOM

Za vrijeme redovnog i vanrednog školovanja treba sprovoditi obrazovanje stručnjaka na području energetike. Time se usavršavaju znanja o gazdovanju energijom, te poboljšavaju ekonomski i društveni odnosi prema energiji. Potreban je adekvatan sistem obrazovanja kojim se širi znanje o upravljanju energijom i koji se organizovano sprovodi u toku redovnog i vanrednog školovanja kroz sljedeće aktivnosti:

� tehničko obrazovanje u okviru osnovnog školovanja, gdje ñaci dobijaju znanje o proizvodnji i potrošnji energije, te zaštiti životne sredine;

� poseban program za srednje tehničke škole; � unapreñenje nastave u vezi sa gazdovanjem energijom na tehničkim fakultetima; � dopunsko obrazovanje (seminari, tečajevi…).

Školovanje ñaka u osnovnoj i srednjoj školi, studenata i šire javnosti o održivom razvoju, efikasnoj potrošnji energije, smanjivanju negativnih uticaja energetike i potrošnje energije na okolinu, smanjivanju potrošnje energije i troškova za nju, veoma je važan proces koji će dugoročno uticati na potrošnju energije. Sa školovanjem i svjesnošću razvija se aktivna uloga pojedinaca kod racionalne potrošnje energije, a mlañe generacije takoñe mogu uticati na potrošačke običaje starijih. Osnovne potrebne aktivnosti iz tog područja su:

� Dopune i promjene školskih nacrta na svim nivoima i smjerovima školovanja. Školski nacrti moraju obuhvatati bolje poznavanje i razumijevanje energetskih procesa, te rukovanja sa energijom, projekte efikasne potrošnje energije u školama i iskorištavanje obnovljivih izvora energije, smanjivanje uticaja na okolinu i smanjivanje troškova za energiju;

� Priprema obrazovne opreme za efikasnu potrošnju energije i obnovljive izvore energije;

� Novi studijski smjerovi sa područja održivog energetskog razvoja i � Promovisanje vanškolskih programa i projekata.

Istraživanja na području energetike, razvoj domaćeg znanja i odgoj stručnjaka dugoročno utiču na konkurentnost privrede, školovanje i zapošljavanje mladih kao i na meñunarodnu prepoznatljivost. Potrebno je izraditi nacionalnu šemu istraživanja na području energetike, sa kojom će se postići zapošljavanje novog domaćeg znanja, sprečavati «bježanja» stručnog kadra iz energetike i promovisati broj doktorata. Potrebno je i pripremiti ciljne istraživačke programe na području energetike i životne sredine, promovisati nastanak stručnih i istraživačkih grupa, te finansirati različite godišnje programe.


______________________________________________________________________________________________________________________

136

9.2 MEðUNARODNA SARADNJA

Crna Gora se treba aktivno uključivati u razvojne i povezane procese na meñunarodnom nivou.

9.2.1 EVROPSKI ENERGETSKI PROGRAMI

Meñunarodna saradnja u okviru evropskih energetskih programa je usmjerena na postizanje veće energetske efikasnosti, uvoñenje čistih tehnologija i povećano korišćenje obnovljivih izvora energije kroz zajedničke projekte više država. Trenutno aktivni evropski energetski programi su:

� Održivi razvoj i globalne promjene u okviru 6. okvirnog programa EU, koji je namijenjen jačanju naučnih i tehnoloških kapaciteta za postizanje koncepta održivog razvoja u Evropi, koji obuhvata ekonomske, socijalne i prostorne vidike razvoja sa posebnim značenjem obnovljivih izvora energije, uravnoteženih transportnih tehnologija i održivim upravljanjem sa kopnenim i morskim izvorima. U razdoblju 2003 – 2006 za taj program su namijenjena sredstva u visini 2.120 miliona EUR;

� U pripremi je 7. okvirni program EU za razdoblje 2007 – 2013, koji je u svojim potprogramima usmjeren ka povezivanju sa drugim programima, koji su usmjereni u prenos znanja u industriju, te u inovacije. Novine u odnosu na 6. okvirni program su tehnološka promovisanja i bazna istraživanja sa konkurentnim finansiranjem. Meñu temama nalaze se energetika i životna sredina sa klimatskim promjenama;

� Intelligent Energy Europe. Oko 50 miliona EUR je na raspolaganju za sufinansiranje do 50% vrijednosti projekta. Program je bio višegodišnji (2003 – 2006) i predviñao je podršku aktivnostima na području energije;

� Sustainable Energy Europe Campaign 2005 – 2008; evropska kampanja za podizanje savjesti i promjena na području energije. Inicijativa od strane Evropske komisije djeluje u okviru programa Intelligent Energy – Europe (2003 – 2006);

� ManagEnergy je inicijativa od strane Direktorata za energiju i transport Evropske komisije, čiji je cilj pomoć akterima, koji rade na efikasnosti potrošnje energije i obnovljivim izvorima energije na lokalnim i regionalnim nivoima. Glavna podrška je kroz radionice i seminare. Dodatne informacije se dobiju sa studijama primjera dobre prakse, evropskom regulativom i programima;

� Energy Performance of Buildings Directive – Buildings Platform je informatički servis za pomoć kod implementacije Direktive o zgradama, kojeg je napravila Evropska komisija u okviru programa Intelligent Energy – Europe (2003 – 2006). Za implementaciju poslužuje se mehanizmima za transfer informacija, pomaže sa specifičnim akcijama i koordinacijom aktivnosti te omogućava procjena uticaja Direktive.


______________________________________________________________________________________________________________________

137

9.2.2 MEðUNARODNA BILATERALNA SARADNJA

Republika Crna Gora ima mogućnost povezivanja sa istraživačkim institutima i partnerima u Evropi preko bilateralne saradnje u već postojećim projektima u okviru meñunarodne naučne i tehničke saradnje, koja trenutno djeluje u okviru programa Energy, Environment and Sustainable Development.

Na području energije na raspolaganju su sljedeći projekti:

� Sistemi čistije energije, uključujući i energiju iz obnovljivih izvora:

o proizvodnja EE ili toplote sa smanjenjem CO2; o razvoj i demonstracija glavnih novih i obnovljivih izvora energije, posebno

biomase, tehnologije iskorištavanja energije vjetra i sunca i gorive ćelije; o integracija novih i obnovljivih izvora energije u energetske sisteme; o troškovno efikasne tehnologije smanjivanja opterećenja okoline zbog proizvodnje

energije;

� Ekonomska i efikasna energija za Evropu:

o tehnologije za racionalnu i efikasnu krajnju potrošnju energije; o tehnologije za prenos i distribuciju energije; o tehnologije za skladištenje energije na makro i mikro nivou; o poboljšanje efikasnosti za nove i obnovljive izvore energije; o izrada scenarija tehnologije proizvodnje i potrošnje za sisteme ekonomije, zaštite

okoline i energetiku, njihove interakcije i analiza troškovne efikasnosti.

Saradnja je moguća i na projektima sa područja zaštite životne sredine, meñu kojima su glavne teme:

o upravljanje i kvalitet voda, o klimatske promjene, o ekosistemi u marinama i o gradovi budućnosti i kulturno nasljedstvo.

U ovom kontekstu, predviña se uključenje i saradnja meñunarodnih faktora za postizanje dogovora o podjeli vodnih resursa izmeñu susjednih zainteresovanih država u okruženju.

Crna Gora i njeni energetski partneri su meñusobno zavisni što potvrñuju mnoge specifične rasprave o energiji, kako na bilateralnom, tako i na regionalnom nivou. Ove dijaloge bi trebalo čvršće smjestiti u okvir opšte strateške energetske vizije države Crne Gore i energetiku uključiti u ostala spoljnopolitička područja.


______________________________________________________________________________________________________________________

138

10 FINANSIJSKA SREDSTVA ZA REALIZACIJU STRATEGIJE RAZVOJA ENERGETIKE RCG

10.1 GLAVNI FAKTORI TRŽIŠTA ENERGIJE U CRNOJ GORI

Snabdijevanje energijom je privredna djelatnost, koja se ostvaruje na tržištu i mora biti ispostavljena tržišnim mehanizmima.

Vrijednost energije je za pojedine potrošače vrlo različita. Zavisi od vrste energetske usluge, vrste potrošača i količine, te se s vremenom mijenja. Za pogon modernijih tehnologija EE je neophodna, čija cijena predstavlja vrlo mali dio ukupnih troškova dok je njena vrijednost vrlo visoka.

Kod grijanja je mogućnost zamjene različitih energenata visoka, vrijednost zavisi od razpoloživih alternativnih mogućnosti, koje uključuju i mogućnost bolje toplotne zaštite zgrada. Pojedini energenti su barem dugoročno potpuno zamjenljivi – konkurencija meñu energentima.

Za pojedine industrijske procese prerade materijala kao što su sušenje papira ili drveta, elektrotermija i elektrohemija, energija predstavlja visok udio ukupnih troškova, a istovremeno je konkurencija meñu konačnim produktima velika, u nekim primjerima čak globalna, kao što je primjer kod metalnih materijala i poluproizvoda.

Odnos izmeñu cijene i vrijednosti energije utiče na elastičnost potrošnje. Ako se kod promjene cijene promijeni cjelokupni nivo potrošnje različitih vrsta energije, riječ je o cjelokupnoj elastičnosti ili unakrsnoj elastičnosti.

U principu tržište sa energijom, osim pravno regulatornog okvira, ne treba «uplitanje» države sa državnim ili javnim subvencijama. Svaki takav poremećaj bi narušio ravnotežu. Potreba miješanja države u energetsko tržište se zbog toga presuñuje na osnovu dozvoljene ili nedozvoljene državne pomoći.

Osiguravanje energije i energetskih usluga je djelatnost, koja bitno i dugoročno ima uticaj na okolinu, u većini slučajeva sa nepopravljivim posljedicama. Sigurnost snabdijevanja energijom je istovremeno i strateško pitanje funkcionisanja nacionalne ekonomije, zbog čega su intervencije države sa nacionalnog ekonomskog stanovišta nužne i opravdane a naročito u osjetljivim periodima.

O optimizacijskom radu tržišnih odnosa može se govoriti samo, ako je osigurana internalizacija troškova, koji se u poslovnom procesu ne iskazuju. Pored uticaja na životnu sredinu i degradacije prostora, koji se mogu barem približno iskazati novčanom protivrijednošću, tu su i posredni troškovi društva na drugim područjima npr. rad specijalizovanih agencija i inspekcija, specifično veći obim posla u zdravstvu, u zaštiti i školstvu, te kompenzacije strateških slabosti, npr. visoke uvozne zavisnosti.

U praksi internalizacija troškova nije izvedena zbog brojnih suprotnih interesa, nesigurnosti i problema kod izvoñenja. Moguća je i suprotna, podstaknuta politika cijena, sa manjom fiskalnom internalizacijom ili čak sa subvencijama nekih oblika energije. U osjetljivim razvojnim razdobljima je takva politika cijena opravdana.

Internalizacija svih troškova pogotovo zaostaje na području EE. U stogodišnjem razdoblju razvoja industrijalizacije bilo je podsticanje početne veće potrošnje EE bez uzimanja u obzir svih troškova proizvodnje, možda još razvojno opravdano, ali danas sve veća razmišljanja o uticaju na okolinu i smanjena mogućnost količinskog razvoja zahtijevaju baš suprotnu strategiju, strategiju pune ili čak nadprosječne internalizacije troškova snabdijevanja energijom.


______________________________________________________________________________________________________________________

139

10.2 INVESTICIJE U ENERGETIKU RCG I KOMPARATIVNA AN ALIZA

Region JIE predstavlja jednu od najkonkurentnijih lokacija za privlačenje stranih investicija, prevashodno zbog značajnih promjena u investicionim politikama ovih zemalja.

Komparacija investicionog ambijenta Crne Gore sa regionom JIE, bazira se na tri osnovna elementa, koja determinišu odluku budućeg investitora:

STANDARDNI (OPŠTI) RIZICI POSLOVANJA

Što se tiče standardnih rizika koje investitori uzimaju u obzir prilikom odlučivanja o investiranju, Crna Gora ima veoma dobre indikatore investicionog kvaliteta s obzirom na političku, makroekonomsku i finansijsku stabilnost. Prema godišnjem izvještaju ekonomskih sloboda Frejzer instituta za 2005. godinu Crna Gora je dobila ocjenu 6.0 i svrstava se u prvih 86 zemalja svijeta, odnosno odmah ispod Republike Hrvatske, dok prema poziciji indeksa finansijskog rizika Crne Gore u regionu, može se zaključiti da ima povoljniji rejting od Srbije i BiH, te da ima istu ocjenu kao Makedonija, a na svjetskoj listi Crna Gora se nalazi u rangu sa zemljama kao što su Panama, Maroko, Kolumbija i Jordan. U posljednje četiri godine (2001-2005) Crna Gora je imala izrazit rast kreditnih linija, dok je za 2006.g. ovaj rast bio najveći u regionu i to na nivou 25%.

NIVO DOSTIGNUTIH ZAKONSKIH REFORMI

Sa stanovišta dostignutih zakonskih reformi i fiskalnih podsticaja Crna Gora je veoma konkurentna: ima najnižu stopu poreza na dobit u Evropi od 9%; usvojeno je niz zakona koji su usaglašeni sa standardima EU (Zakonom o stranim ulaganjima, Zakon o privrednim društvima i drugi zakoni) što predstavlja institucionalni preduslov za dobar poslovni ambijent.

NIVO OSNOVNIH TROŠKOVA POSLOVANJA

Značajna edukovanost radne snage u odnosu na zemlje u regionu, predstavlja stratešku prednost Crne Gore. Uzevši u obzir ukupne troškove poslovanja u regionu, Crna Gora ima relativno skupu radnu snagu u odnosu na zemlje u regionu. Meñutim, tržište radne snage Crne Gore je konkurentno sa stanovišta nivoa obrazovanja, dok će visok nivo nezaposlenosti troškove radne snage, za duži vremenski period održati konkurentnim. U odnosu na zemlje u regionu Crna Gora ima najniže prosječne troškove EE, vode i telekomunikacijskih – internet veza.


______________________________________________________________________________________________________________________

140

10.3 PODSTICANJE INVESTICIJA U ENERGETSKI SEKTOR RC G

Povoljni investicioni ambijent Crne Gore i pozitivni trend, uveliko će doprinijeti prilivu investicija u procesu razvoja i ekonomskog rasta sektora energetike. U cilju privlačenja investicija, posebno stranih, u energetskom sektoru treba nastaviti sa uklanjanjem administrativnih barijera, dograñivati investicioni ambijent u Crnoj Gori, kao i podsticati učešće u regionalnim investicionim projektima.

Strategija podržava ključne poluge investicione politike Crne Gore za podsticanje direktnih stranih investicija u energetici, nove oblike investiranja (zajednička ulaganja, BOT i dr.) kao i aktivnosti na harmonizaciji energetske investicione politike na regionalnom nivou, te prilagoñavanje zakonske regulative potrebi povećanja konkurentnosti energetskog sektora Crne Gore (Zakon o koncesijama, unapreñenje privatno-javnog partnerstva, kao i procedure dobijanja i korišćenja koncesija), što će dugoročno doprinijeti prilivu novih investicija i zapošljavanju.

Strategija prepoznaje mogućnost značajnog priliva investicija u energetski sektor. Stoga se pored kreiranja opšteg povoljnog ambijenta za strana ulaganja preporučuje izrada posebne (ciljane) studije koja će biti fokusirana na kreiranje posebnih fiskalnih, regulatornih i finansijskih podsticajnih mjera u skladu sa vrstom, obimom i strukturom investicija, koje se žele privući u energetski sektor države Crne Gore. U tom smislu, kako je energetika prepoznata kao strateški sektor, pored aktivnosti obuhvaćenih u Strategiji i onih koje će kasnije biti obuhvaćene u Akcionom planu i ostalim programskim dokumentima, nameće se potreba strateškog pristupa u planiranju investicione politike u energetskom sektoru kreiranjem institucija za podsticanje investicija i komunikaciju sa potencijalnim investitorima u energetici i razvijanjem baze podataka o ciljnim kompanijama, kao i sistema za lociranje i identifikaciju potencijalnih izvora investicija.

10.3.1 TRŽIŠTE KAPITALA

Institucije tržišta hartija od vrijednosti i zakonska regulativa u Crnoj Gori uspostavljeni su skladno potrebama tržišta. Pored Montenegroberze, formirana je i Nova Berza hartija od vrijednosti sa privatnim kapitalom, dok četiri brokerske kuće i jedna dilerska imaju dozvolu za rad. Nesmetano se odvija trgovina akcijama, jedinicama privatizacionih fondova i obveznicama stare devizne štednje.

Od posebnog je značaja treba istaći realizovan projekat informacionog povezivanja berzi jugoistočne Evrope kojim je uspostavljen nezavisni web portal www.sem-on.net na kojem je moguće uporedo i u realnom vremenu pratiti dešavanja na 7 berzi: NEX berzi iz Podgorice, Ljubljanskoj, Beogradskoj, Sarajevskoj, Varaždinskoj, Skopskoj i Banjalučkoj.


______________________________________________________________________________________________________________________

141

10.4 BILATERALNI SPORAZUMI O PODSTICANJU INVESTICIJ A I NAUČNOTEHNIČKOJ SARADNJI U OBLASTI ENERGETIKE

Crna Gora i njeni energetski partneri su meñusobno zavisni, što potvrñuju mnoge specifične rasprave o energiji, kako na bilateralnom, tako i na regionalnom i naučnom nivou. Ove dijaloge bi trebalo čvršće smjestiti u okvir opšte strateške energetske vizije države Crne Gore stvaranjem pravnog osnova kroz jačanje bilateralnih veza izmeñu zemalja (BIT-Bilateral Investment Treaties, DTT-Double Taxation Treaties), i drugi bilateralni i naučno-tehnički sporazumi.

U okviru razvoja odjeljenja za unapreñenje bilateralne ekonomske saradnje i pripreme politike voñenja bilateralnih ekonomskih odnosa Crne Gore sa inostranstvom, nadležne institucije Vlade RCG izradiće operativni model za praćenje kretanja investicija i multiplikativnih efekata investiranja u energetski sektor.

10.5 FINANSIJSKI I EKONOMSKI INSTRUMENTI ZA REALIZA CIJU STRATEGIJE RAZVOJA ENERGETIKE RCG

Ciljevi mjera, koje bi se izvodile sa finansijskim instrumentima cjenovne energetske politike, trebali bi podstaći države, da se odreknu sadašnje potrošnje primarne energije i da potrošnju snize za 20 do 30%. Ti ciljevi se mogu postići sa promjenom načina života iz 20. vijeka, za koji je tipična masovna proizvodnja i masovna potrošnja sa velikom potrošnjom energije i sirovina, te velikom količinom neiskorišćenog otpada.

Finansijske i ekonomske intervencije na tržištu energije još uvijek se izvode neusklañeno sa poreskim mjerama za druge društvene i privredne djelatnosti, zbog čega će u budućnosti biti potreban usklañen sistem poreskih intervencija.

Zelena poreska reforma, koja bi stimulisala održivo ponašanje i proizvoñača i potrošača, jedno je od čestih rješenja za izazove degradacije životne sredine zbog nepouzdanih signala sa tržišta. Cilj zelene poreske reforme je riješiti taj problem sa prelaganjem poreskih tereta iz poreza na rad na porez za okolinu i sa reformom politike subvencioniranja. Glavni značaj zelene poreske reforme je taj da uvoñenje novih poreza za životnu sredinu ne vodi ka cjelokupnom povećanju poreza već se poreski teret samo prerasporedi. Cjelovita zelena poreska reforma može doprinijeti većoj energetskoj efikasnosti i smanjenju stope nezaposlenosti.

Finansiranje socijalne sigurnosti vodi ka povećavanju poreza na rad za potrebe osiguravanja i socijalne sigurnosti. Porezi na životnu sredinu mogu postati supstitucijska poreska osnovica za finansiranje socijalne sigurnosti, koja ne diže cijenu radnoj snazi već opterećuje devalvaciju okoline. Na takav način bi bila integralna upotreba prihoda od poreza na životnu sredinu održivo primjerno rješenje, a porez po osnovu životne sredine bi postao jedan od nosioca poreskog sistema. Problemi razvoja sa uticajem na životnu sredinu imaju socijalnu osnovicu i obratno.

Bez meñunarodno priznatih punih cijena energije, postepeno i dugoročno poskupljivanje energije je svakako ekonomsko najbolja garancija energetskog razvoja u smjeru porasta energetske efikasnosti, sigurnosti snabdijevanja i integracije okoline.

U skladu sa smjernicama u EU, sa minimalnom stopom se oporezuju sva tečna goriva za energetsku i saobraćajnu svrhu, te EE. Države mogu upotrijebiti povlastice za EE, koja je proizvedena iz obnovljivih izvora i u kogeneraciji, koja postiže visoke stepene iskorišćenja.

Zbog sve većih problema sa zagrijavanjem podneblja mnoge su države uvele i CO2 taksu, koja se zasniva na udjelu ugljenika u energetskom proizvodu.

Sljedeći finansijski instrumenat su različiti oblici dozvoljene državne pomoći za zaštitu životne sredine. U toj grupi se nalaze i sve mjere efikasne potrošnje energije i upotrebe obnovljivih izvora energije za proizvodnju EE. Državna pomoć mora biti ograničena, kratkotrajna i mora postizati šire ciljeve na području životne sredine, razvoja regije i namijenjena je izravnavanju neproporcionalnosti iz prošlosti.


______________________________________________________________________________________________________________________

142

10.6 POTREBNA FINANSIJSKA SREDSTVA ZA REALIZACIJU P ROGRAMA STRATEGIJE RAZVOJA ENERGETIKE RCG

U Tabeli 48 prikazana su potrebna finansijska sredstva za realizaciju programa Strategije razvoja energetike RCG po svim scenarijima i za svaki pojedinačni sektor.

TABELA 48

Potrebna sredstva za realizaciju Strategije razvoja energetike RCG

NAZIV SCENARIJI / mil. EUR

EES S1 S2 S3

Rudnik uglja Pljevlja 79 79 79

Toplifikacija Pljevalja 20 20 20

Ulaganja u nove TE (Pljevlja II) 135 135 135

Ulaganja u nove HE 0 565 565

Ulaganja u obnovljive izvore energije

Ulaganja u male HE 45 45 45

Ulaganja u vjetroelektrane 20 20 20

Ulaganja u TE na otpad 32 32 32

Revitalizacija postoje ćih elektrana

Revitalizacija TE Pljevlja I 43 43 43

Revitalizacija HE Piva 70 70 70

Revitalizacija HE Perućica 49 49 49

Revitalizacija male HE 4 4 4

Ulaganja u elektroenergetsku mrežu

Ulaganja u prenosnu mrežu 191 199 199

Ulaganja u distributivnu mrežu

491 491 491

SEKTOR GASA I TEČNOG GORIVA

Tečni naftni gas TNG 47 47 52

Ulaganja u postojeće kapacitete 1 1 1

Skladištenje obaveznih rezervi naftnih derivata (novi kapaciteti, srednji scenario)

18,3 18,3 18,3

ULAGANJA UKUPNO 1.245,3 1.818,3 1.823,3



______________________________________________________________________________________________________________________

143

10.7 POTREBNA FINANSIJSKA SREDSTVA ZA REALIZACIJU P ROGRAMA EFIKASNE POTROŠNJE ENERGIJE

Finansijski nacrt iz Akcionog plana za realizaciju Strategije energetske efikasnosti u 2006. godini predviñao je finansiranje iz budžeta Republike Crne i iz sredstava Evropske agencije za rekonstrukciju (European Agency for Reconstruction - EAR). Veći dio sredstava je predviñen za povećanje energetske efikasnosti u javnom sektoru (izrada baze podataka potrošača i potrošnje energije, analiza podataka, obuka energetskih menadžera, implementacija demonstracionih projekata, stvaranje obnovljivog Fonda za realizaciju mjera energetske efikasnosti) i za studiju o povećanju energetske efikasnosti grijanja prostora u stanovima.

U buduće je potrebno za povećanje energetske efikasnosti pored regulatornih mjera omogućiti i sredstva za:

� rad Jedinice za energetsku efikasnost,

� rad najmanje jednog ugovorno angažovanog energetskog savjetnika u prosjeku u svakoj opštini za savjetovanje domaćinstava, javnog sektora i industrije,

� rad energetskih menadžera javnih zgrada (na primjer u Ministarstvu zdravlja, Ministarstvu prosvjete i nauka),

� redovan pregled kotlova i toplotnih postrojenja,

� do 30% subvencioniranje upotrebe solarnih kolektora u stambenim objektima,

� do 30% subvencioniranje izgradnje dimnjaka u stambenim objektima, gdje je u planu prelazak sa električnog grijanja na centralno grijanje,

� do 30% subvencioniranje upotrebe energetsko štedljivih prozora u stambenim objektima,

� do 30% subvencioniranje upotrebe izolacionih materijala kod rekonstrukcija starijih stambenih objekata,

� subvencioniranje individualnih brojila oduzete toplote kod postojećih sistema grijanja.

Subvencije će biti direktne ili u obliku povoljnih kredita sa kamatom nižom od kamate na tržištu kapitala.

Sve aktivnosti će se finansirati iz državnog i opštinskih proračuna, iz Fonda za realizaciju mjera energetske efikasnosti i iz sredstava meñunarodnih institucija kao što su: EAR, Svjetska banka, namjenska sredstva iz proračuna EU te bilateralne tehničke asistencije (npr. Njemačka (KfW, GTZ), Norveška i dr.).

Troškovi iz javnih sredstava će predstavljati i poreske olakšice za grañevinski materijal za energetsku uštedu kod obnove starijih objekata (izolacija) i poreske olakšice za nove objekte, koji su energetsko manje potrošni od propisanih normativa. Proračunski dobici će se smanjiti i sa prekidanjem eko naknada za investicije i zbog prekida eko naknada zagañivanje – ispuštanje zagañujućih materija u vazduh iz kogeneracijskih postrojenja.

Dodatne proračunske dobitke predstavljaće povećani porezi na prodaju i registraciju automobila sa nadprosječnom potrošnjom goriva.

Procjenjuje se, da će u obliku troškova iz državnih i opštinskih proračuna te Fonda za realizaciju mjera energetske efikasnosti na godišnjem nivou biti potrebna sredstva, prikazana u Tabeli 49.


______________________________________________________________________________________________________________________

144

TABELA 49

Potrebna sredstva za realizaciju mjera energetske efikasnosti

Domaćinstva 3.000.000 EUR

Sredstva za rad službe savjetovanja i menadžera 1.500.000 EUR

Sektor usluga i industrija 500.000 EUR

Subvencije za energetsku efikasnost – ukupno, te sredstva za rad godišnje

5.000.000 EUR

Izvor: Tehnička podrška Ministarstvu ekonomije i EPCG: Strategija energetske efikasnosti Republike Crne Gore, Podgorica 2005

Zbog svega navedenog, neophodno je postojeću Strategiju energetske efikasnosti inovirati novim rezultatima i projekcijama iz Strategije razvoja energetike RCG do 2025. godine, razviti dugoročniji Program energetske efikasnosti u RCG a zatim donijeti realan Akcioni plan za prvih tri do pet godina implementacije.

10.8 POTREBNA FINANSIJSKA SREDSTVA ZA REALIZACIJU P ROGRAMA IZGRADNJE KOGENERACIJA U RCG

Za postizanje postavljenih ciljeva proizvodnje EE iz kogeneracija je potrebno obezbijediti sredstva za subvencioniranje EE. Subvencija može biti dio otkupne cijene EE od identifikovanih proizvoñača, koji predstavlja razliku izmeñu otkupne cijene i cijene po kojoj upravljači mreže prodaju EE.

Razliku izmeñu prosječne cijene na tržištu EE i administrativno definisane cijene pokrivaju svi potrošači u okviru troškova za upotrebu mreže za svaki potrošeni kWh. Takva šema podsticanja je proračunsko neutralna.


______________________________________________________________________________________________________________________

145

10.9 FISKALNI I PORESKI INSTRUMENTI ZA REALIZACIJU PROGRAMA LOKALNOG ENERGETSKOG SNABDIJEVANJA

Izvoñenje mjera efikasne potrošnje energije i upotrebe obnovljivih izvora energije je potrebno stimulisati. U svijetu su poznati različiti mehanizmi za stimulisanje, koji su na kratko predstavljeni:

� Dobrovoljni pristup: bazira na dobrovoljnom plaćanju više cijene za „zelenu“ električnu ili drugu energiju. Izvoñenje tog programa traži veliku vjerodostojnost ponuñača i vrlo velike promotivne napore;

� Investicijske subvencije, poreske olakšice i oproštenje takse: poreske olakšice kod investiranja u mjere efikasne potrošnje energije su primjereni oblik podsticaja. Olakšice kod investiranja ili čak subvencije za investicije u obnovljive izvore energije mogu prouzrokovati situaciju da korisnik pomoći nema interesa za optimalni rad objekta. Program traži nadzor i obrañuje se kao državna pomoć. Prihvatljiv je za neke oblike efikasne potrošnje energije i za pokretanje pilotskih energetskih tehnologija;

� Odreñene fiksne otkupne cijene ili premije za otkup EE iz elektrana na obnovljive izvore energije i kogeneracija: to je vjerovatno najefikasniji način za početak investiranja u elektrane na obnovljive izvore energije i kogeneracije, koji potvrñuje optimalni rad. Troškovi izvoñenja šeme podsticanja su vrlo niski. To je primjeren oblik za podsticanje investicija kod malih preduzeća i lokalnih zajednica. Nedostatak te šeme je nekonkurentnost izmeñu proizvoñača te vrste energije;

� Zeleni certifikat: Prednost te šeme je uvoñenje tržišnih principa meñu proizvoñačima EE, a nedostatak su veliki troškovi postavljanja i rada tržišta zelenih certifikata, te investiciona nesigurnost kod investicionih ulaganja u elektranu;

� Javni tenderi: Direktiva o otvaranju tržišta EE omogućava i tu vrstu podsticanja novih investicija, ako autorizacija ne daje očekivanih efekata i vjerovatno će biti potrebno njih upotrijebiti.


______________________________________________________________________________________________________________________

146

11 UTICAJ RAZVOJA PROIZVODNJE I SNABDIJEVANJA ENERGIJOM NA ŽIVOTNU SREDINU I PROSTOR

REPUBLIKE CRNE GORE

Proizvodnja i potrošnja energije su značajni uzročnici globalnog i lokalnog zagañenja. Stoga budući razvoj energetskog sektora u RCG treba zasnivati na proizvodnji i potrošnji energije u skladu sa zahtjevima za zaštitom ljudskog zdravlja, očuvanjem biološke i raznolikosti životne sredine, te kvaliteta lokalnog, regionalnog i globalnog okruženja.

Ciljevi zaštite životne sredine definisani su u skladu s ovim osnovnim usmjerenjem i mogu se istaći sljedeći principi:

� proizvodnju energije u Republici Crnoj Gori treba uskladiti s principima zaštite životne sredine,

� povećati energetsku efikasnost i udio obnovljivih izvora energije,

� razviti tehnološke, institucionalne, ekonomske i pravne osnove, te meñunarodnu saradnju radi smanjenja uticaja energetskog sektora na životnu sredinu,

� razvijati i održavati naučne temelje na kojima će se zasnivati briga o zaštiti životne sredine energetskog sektora.

Kao mjere za zaštitu životne sredine u energetskom sektoru posebno je potrebno razraditi:

� infrastrukturne zahvate, uklanjanje prepreka, smanjenje emisija planskim mjerama, planiranje razvoja i drugo,

� zakone i propise odnosno stalno dopunjavanje postojećih te ugradnja principa zaštite životne sredine u zakona koji regulišu energetski sektor i tržišta energenata,

� ekonomsko-finansijske mjere (uvoñenje principa »zagañivač plaća« i subvencija; uključivanje eksternalija u cijenu energenata, trgovina emisijama),

� fiskalne mjere (porezi, poreske i carinske olakšice),

� podsticanje istraživanja i primjena tehnoloških rješenja za smanjenje zagañenja,

� tehničke mjere za smanjenje zagañenja,

� naučna istraživanja.


______________________________________________________________________________________________________________________

147

11.1 ZAKONSKE OBAVEZE (DOMA ĆA I PRAVNA REGULATIVA EU)

Zemlje članice EU su preuzele obaveze promjene odnosa u energetskom sektoru prema dogovorenim zajedničkim standardima i pravilima (Direktive EU), ali u okviru mogućih nacionalnih rješenja. Direktive EU utvrñuju minimum zahtjeva za otvaranje elektro-energetskog i gasnog tržišta zemalja članica EU.

11.1.1 DOMAĆI PROPISI

Domaći propisi sa područja zaštite životne sredine RCG navedeni su u poglavlju 3.7, stoga je ovdje detaljnije opisan samo krovni zakon:

Zakon o životnoj sredini (Službeni list RCG 12/96, 55/00) je temeljni propis koji čini okosnicu prava okoline i kao životnu sredinu definiše prirodno okruženje, pojave i djelovanja i okruženje koje je stvorio čovjek. Ovim zakonom Republika Crna Gora usklañuje svoj privredni i društveni razvoj s načelima zaštite životne sredine. Prema spomenutom Zakonu, životna sredina je:

� prirodno okruženje: vazduh, zemljište, voda i more, biljni i životinjski svijet,

� pojave i djelovanja: klima, jonizirajuća zračenja, buka i vibracije,

� kao i okruženje koje je stvorio čovjek: gradovi i naselja, kulturno istorijska baština, infrastrukturni, industrijski i drugi objekti.

U Zakonu su u poglavlju Osnovne odredbe definisani ciljevi zaštite životne sredine (član 5.), način podsticanja tih ciljeva (član 6.) i osnovni principi zaštite životne sredine, koji su definisani u članu 7.

U poglavlju „Mjera zaštite životne sredine“ definisana su:

� zabrane i ograničenja,

� programi zaštite životne sredine,

� zaštićena prirodna dobra,

� standardi kvalitete životne sredine, emisije i procesa proizvodnje,

� procjena uticaja na životnu sredinu,

� monitoring stanja životne sredine te

� stimulativne mere.

U cilju prikupljanja i koordinacije informacija o stanju životne sredine definisan je informacioni sistem i način informisanja kao i javnost podataka.

Dalje je definisana u nekoliko članova odgovornost za zagañivanje životne sredine, izvori iz kojih se finansira zaštita životne sredine i naknade za zagañivače.

Zakon opisuje i nevladine ekološke organizacije kao organizovano učešće javnosti u donošenju odluka vezanih na životnu sredinu kao i nadzor nad primjenom ovog zakona.

Važan instrument u sprovoñenju zaštite je procjena uticaja na životnu sredinu koju su obavezni izraditi investitori, za sve zahvate koji se planiraju i realizuju, a koji mogu dovesti do zagañenja životne sredine odnosno koji predstavljaju rizik po životnu sredinu. Prije izvršenja zahvata investitor sprovodi postupak prethodne procjene uticaja na životnu sredinu. Procjenom se identifikuju, opisuju i predviñaju direktni i indirektni uticaji na životnu sredinu i to posebno i pojedinačno na ljude, floru i faunu, njihovo meñusobno djelovanje, materijalna dobra i istorijsko-kulturno nasljeñe te ekonomsko i socijalno okruženje. Troškove izrade procjene snosi investitor.


______________________________________________________________________________________________________________________

148

Saglasnost na procjenu daje ministarstvo nadležno za poslove zaštite životne sredine i bez pribavljene saglasnosti ne može se ishoditi odobrenje za realizaciju zahvata.

U uredbi o procjeni uticaja na životnu sredinu propisane su vrste zahvata za koje je potrebna izrada procjene, sadržaj i metoda izrade, izbor lokacije, način ocjene i verifikacije, učešće javnosti i druga pitanja koja su značajna za izradu procjene uticaja na životnu sredinu. Njome je propisano, da je procjenu uticaja na životnu sredinu dužan izraditi i investitor za hidroelektrane i pripadajuće objekte i postrojenja. U Uredbi se dalje navodi da je elaborat procjene sastavni dio tehničke dokumentacije.

11.1.2 MEðUNARODNI PROPISI

U pogledu pravne regulative EU koja se odnosi na zaštitu životne sredine i izbor primarnih energenata i tehnologija za proizvodnju EE izdvajaju se slijedeće grupe propisa:

� propisi koji regulišu položaj zemalja članica EU u odnosu na odredbe Okvirne konvencije Ujedinjenih nacija o promjeni klime i pripadajućeg Kyoto protokola,

� Ženevska konvencija o dalekosežnom prekograničnom zagañenju vazduha s pratećim protokolima,

� Direktiva o emisiji nekih zagañujućih materija iz velikih stacionarnih ložišta,

� Direktiva o upravljaju vodama.

11.1.2.1 UNFCCC I KYOTO PROTOKOL

Cilj Konvencije Ujedinjenih nacija o promjeni klime (UNFCCC, United Nations Framework Convention on Climate Change – Rio de Janeiro, 1992) je stabilizacija koncentracije gasova staklene bašte na nivo koji će spriječiti opasan uticaj ljudskih djelatnosti na klimatski sistem.

Najpoznatiji i najvažniji protokol Konvencije o promjeni klime je Protokol iz Kyota potpisan 1997. godine. EU je ratifikovala Kyoto Protokol u maju 2002. godine i na taj način Evropska zajednica je postala sudionica – potpisnica Protokola. Zemlje EU su postigle dogovor o zajedničkom smanjenju emisije gasova staklene bašte kako bi se ispunile preuzete obaveze. Stare članice EU obavezale su se na smanjenje gasova sa efektom staklene bašte za 8% u toku prvog obavezujućeg perioda od 2008. do 2012. godine. Nove članice EU imaju posebno definisane ciljeve smanjenja emisija izmeñu 6 i 8%. Za zemlje u razvoju nijesu postavljena ograničenja za emisiju gasova staklene bašte.

Nekadašnja državna zajednica Srbija i Crna Gora, pod tadašnjim imenom Savezna republika Jugoslavija, pristupila je Konvenciji o promjeni klime 12. marta 2001. godine. Konvencija je za Srbiju i Crnu Goru stupila na snagu 90 dana kasnije, tj. 10. juna 2001. godine.

Kao samostalna država RCG je ratifikovala Kyoto Protokol 27. marta 2007. godine sa usvajanjem Zakona o ratifikaciji Kyoto protokola uz Okvirnu konvenciju Ujedinjenih nacija o promjeni klime (SL 17/2007). Do kraja prvog perioda Kyota (2008-2012.g.) za RCG kao državu ne proizlaze nikakve konkretne obaveze u smislu smanjenja emisija gasova staklene bašte, budući da se ne nalazi na popisu zemalja Aneksa B Kyoto protokola.

Jedna od bitnih novosti koje je donio Kyoto protokol su fleksibilni mehanizmi. Njihova svrha je snižavanje troškova smanjenja emisija i posledično troškova njihovog zadržavanja unutar propisanih granica. Uslovi da bi odreñena zemlja mogla učestvovati u fleksibilnim mehanizmima su:

� ratifikacija Kyoto protokola,

� izračunata dodijeljena kvota emisija (u tonama ekvivalenta CO2),

� uspostavljen nacionalni sistem za procjenu emisija i apsorpcije gasova sa efektom staklene bašte na svojoj teritoriji,


______________________________________________________________________________________________________________________

149

� uspostavljen nacionalni registar radi bilježenja i praćenja jedinica smanjenja emisija,

� godišnje izvještavanje Sekretariata UNFCCC o emisijama i apsorpciji gasova sa efektom staklene bašte.

Od zemalja iz Aneksa 1 (potpisan sporazum iz Marrakesha godine 2001) zahtijeva se, da većina aktivnosti na smanjenju emisija treba proizaći iz domaćih aktivnosti. To je jedini način postepenog smanjenja razlike u emisijama po glavi stanovnika izmeñu razvijenih zemalja i zemalja u razvoju.

Kroz fleksibilne mehanizme potpisnice protokola imaju pristup isplativijim opcijama za smanjenje emisija u drugim zemljama.

Sporazum iz Marrakesha takoñe dopušta kompanijama, nevladinim organizacijama i drugim subjektima saradnju i fleksibilne mehanizme, zašto su nadležne njihove lokalne vlade. Tri fleksibilna mehanizma u okviru Kyoto protokola su:

� zajedničko sprovoñenje (Joint Implementation – JI, član 6 protokola) omogućava zemljama Aneksa 1 realizovanje projekata kojima se smanjuju emisije, ili apsorbira ugljenik iz atmosfere, u drugim zemljama Aneksa 1, za što u zamjenu dobijaju tako zvane jedinice smanjenja emisija (Emission Reduction Units - ERU).

� mehanizam čistog razvoja (Clean Development Mechanism – CDM, član 12 protokola) omogućava zemljama Aneksa 1 realizovanje projekata kojima se smanjuju emisije, ili povećava apsorpcija ugljenika (npr. pošumljavanje) u zemljama izvan Aneksa 1, u zamjenu za certifikate smanjenja emisije (Certified Emission Reductions - CER), čime se dotičnoj zemlji pomaže u ostvarivanju održivog razvoja, što doprinosi krajnjem cilju Konvencije.

� trgovanje emisijama (Emission Trading - član 17 protokola) omogućava zemljama Aneksa 1 kupovinu emisijskih jedinica od drugih zemalja Aneksa 1. Te jedinice mogu biti u obliku AAU, ERU, CER ili nekom drugom.

Svaka od gore navedenih jedinica jednaka je jednoj metričkoj toni ekvivalenta CO2. Sva tri mehanizma Kyoto protokola počivaju na sistemu evidencije emisijskih kvota. U tom sistemu svakoj zemlji dodijeljen je postojan ciljani iznos emisija za prvi obavezujući period (2008-2012), koji se za potrebe evidencije dijeli na jedinice dodijeljenog iznosa (Assigned Amount Units - AAU), od kojih svaka predstavlja emisiju jedne tone ekvivalenta CO2. Ovi dodijeljeni iznosi, zajedno s jedinicama koje proizlaze iz fleksibilnih mehanizama, predstavljaju osnovu za obračun ukupnih emisija pojedine zemlje, u što se ubrajaju i jedinice proizašle iz aktivnosti preduzetih u drugim zemljama.

U pogledu fleksibilnih mehanizama, u EU od 1. januara 2005. godine započeo je s radom sistem trgovine emisijama (Emission Trading System - ETS), koji je definisan direktivom 2003/87/EC (Directive 2003/87/EC of the European Parliament and of the Council of 13 October 2003 establishing a scheme for greenhouse gas emission allowance trading within the Community and amending Council Directive 96/91/EC). Smjernice za praćenje emisije gasova staklene bašte definisane su odlukom Commission Decision of 29 January 2004 establishing guidelines for the monitoring and reporting greenhouse gas emissions pursuant to Directive 2003/87/EC of the European Parliament and of the Council iz 2004. godine. Veza izmeñu ETS sistema trgovine emisijama i preostalih fleksibilnih mehanizama Kyoto Protokola (JI, CDM) definisana je 2004. godine tzv. „povezujućom direktivom“ (Directive 2004/101/EC of the European Parliament and of the Council of 27 October 2004 amending Directive 2003/87/EC in respect of the Kyoto Protocol's project mechanisms).

U pogledu mehanizama nadzora emisije CO2 i ostalih gasova sa efektom staklene bašte potrebno je spomenuti i odluke 99/296/EC i 93/389/EEC (Council Decision 99/296/EC (26 April 1999) amending Decision 93/389/EEC for a monitoring mechanism on CO2 and other greenhouse gas emissions).


______________________________________________________________________________________________________________________

150

11.1.2.2 OBAVEZE O ZAŠTITI ŽIVOTNE SREDINE PREMA ODREDBAMA SPORAZUMA O ENERGETSKOJ ZAJEDNICI

Sporazumom o Energetskoj zajednici predviña se usvajanje evropske pravne legislative (Acquis Communautaire) u nekoliko područja, od kojih je jedno i zaštita životne sredine. Dinamika usvajanja pravne legislative takoñe je definisana u Sporazumu. Svaka promjena propisa na nivou EU će se razmotriti i može se uključiti u pravnu legislativu koju su potpisnice Sporazuma dužne usvojiti i sprovoditi.

U nastavku su citirani najbitniji članovi Sporazuma koji su vezani na zaštitu životne sredine :

� član 13. navodi kako potpisnice Sporazuma prepoznaju važnost Kyoto protokola, te će mu nastojati pristupiti.

� član 14. naglašava važnost pravila u Direktivi 96/61/EC od 24. septembru 1996 koja se odnosi na integralno sprječavanje zagañenja i kontrolu (IPPC, Integrated Pollution Prevention and Control). Potpisnice Sporazuma nastojaće primijeniti odredbe ove direktive.

� član 15. obavezuje potpisnice da izgradnja i pogon novih proizvodnih kapaciteta budu u skladu s pravnom legislativom EU u pogledu zaštite životne sredine.

� član 16. definiše sadržaj pravne legislative EU u pogledu zaštite životne sredine:

o Direktiva 85/337/EEC od 27. juna 1985. godine o procjeni uticaja nekih javnih i privatnih projekata na životnu sredinu i izmjene definisane Direktivom 97/11/EC i Direktivom 2003/35/EC (Council Directive 85/337/EEC of 27 June 1985 on the assessment of the effects of certain public and private projects on the environment, as amended by Council Directive 97/11/EC of 3 March 1997 and Directive 2003/35/EC of the European Parliament and of the Council of 26 May 2003). Potpisnice Sporazuma dužne su primijeniti odredbe ove direktive nakon stupanja na snagu odredbi Sporazuma,

o Direktiva 1999/32/EC od 26. aprila 1999. godine u pogledu smanjenja sadržaja sumpora u tečnim gorivima (Council Directive 1999/32/EC of 26 April 1999 relating to a reduction in the sulphur content of certain liquid fuels and amending Directive 93/12/EEC). Potpisnice Sporazuma dužne su primijeniti odredbe ove direktive do 31. decembra 2011. godine,

o Direktiva 2001/80/EC od 23. oktobra 2001. godine o graničnim vrijednostima nekih zagañujućih materija u vazduh iz velikih stacionarnih izvora (Directive 2001/80/EC of the Europian Parlament and of the Council of 23 October 2001 on the limitation of emissions of certain pollutants into the air from large combustion plants). Potpisnice Sporazuma dužne su primijeniti odredbe ove direktive do 31. decembra 2017. godine,

O član 4(2) Direktive 79/409/EEC od 2. aprila 1979. godine o očuvanju divljih ptica (Article 4(2) of Directive 79/409/EEC of the Coucil of 2 April 1979 on the conversation of wild birds). Potpisnice Sporazuma dužne su primijeniti odredbe navedenog člana direktive nakon stupanja na snagu odredbi Sporazuma (1. jul 2007. godine).

11.1.2.3 LRTAP KONVENCIJA I PRATEĆI PROTOKOLI

1979. godine u Ženevi je usvojena Konvencija o dalekosežnom prekograničnom zagañenju vazduha (The 1979 Geneva Convention of Long-Range Trans-Boundary Air Polution – LRTAP konvencija), koja


______________________________________________________________________________________________________________________

151

je 1983 godine stupila na snagu. LRTAP konvencija predstavlja prvi meñunarodni obavezujući sporazum koji se bavi problemom zagañenja vazduha na široj regionalnoj bazi. LRTAP konvencija postavlja okvir za kontrolu i smanjenje prekograničnog zagañenja vazduha i njegovog uticaja na zdravlje ljudi i životnu sredinu. Sve zemlje EU i jugoistočne Evrope, osim Albanije, ratificirale su LRTAP konvenciju, koju prati ukupno osam protokola:

1) Protokol o praćenju i procjeni meñugraničnog zagañenja (The 1984 Protocol on Long-term Financing of the Cooperative Program for Monitoring and Evaluation of the Long-range Transmission of Air Pollutants in Europe – EMEP) iz 1984. godine koji je stupio na snagu 28. januara 1988. godine. Spomenuti protokol ima tri osnovna dijela:

• prikupljanje podataka o emisiji SOx, NOx, NMVOC, CH4 i CO, • mjerenje kvaliteta vazduha i padavina te • modeliranje atmosferske disperzije.

2) Protokol o smanjenju emisije SO2 iz 1985. godine (The 1985 Protocol on the Reduction of Sulphur Emissions or their Trans-boundary Fluxes by at least 30 per cent) je stupio na snagu 2. septembra 1987. godine. Protokol predviña smanjenje emisije SO2 za najmanje 30%.

3) Protokol o smanjenju emisije NOx iz 1988. godine (The 1988 Protocol concerning the Control of Nitrogen Oxides or their Trans-boundary Fluxes) stupio na snagu 14. februara 1991. godine. Predviña zadržavanje nivoa emisije ili prekograničnog prenosa NOx u odnosu na referentnu 1987. godinu. Sagorijevanje fosilnih goriva je glavni izvor antropogene emisije NOx iz nepokretnih izvora.

4) Protokol o smanjenju emisije VOC (nepostojani organski spojevi, Volatile Organic Compounds) iz 1991. godine (The 1991 Protocol concerning the Control of Emissions of Volatile Organic Compounds or their Trans-boundary Fluxes; 21 Parties) stupio na snagu 29. septembra 1997. godine. VOC je drugi najvažniji zagañivač vazduha koji za posljedicu ima formiranje prizemnog ozona. Protokol ostavlja izbor izmeñu tri mogućnosti za smanjenje emisije VOC.

5) Drugi protokol o smanjenju emisije SO2 iz 1994. godine (The 1994 Protocol on Further Reduction of Sulphur Emissions) stupio na snagu 5. avgusta 1998. godine.

6) Protokol o smanjenju emisije teških metala iz 1998. godine (The 1998 Protocol on Heavy Metals) stupio na snagu 29. decembra 2003. godine. Protokol se odnosi na tri najvažnija štetna teška metala: kadmijum, olovo i živu. Zahtijeva se smanjenje emisije ova tri teška metala na nivo iz 1990. godine (ili izabranu godinu iz perioda 1985.-1995. godine).

7) Protokol o smanjenju emisije POP (postojani organski spojevi, Persistent Organic Pollutants) iz 1998. godine (The 1998 Protocol on Persistent Organic Pollutants) stupio na snagu 23. oktobra 2003. godine.

8) Protokol o smanjenju zakiseljavanja, eutrofikacije i prizemnog ozona iz 1999. godine (1999 Protocol to Abate Acidification, Eutrophication and Groundlevel Ozone). Protokol je usvojen, ali još nije stupio na snagu. Evropska unija je ratifikovala protokol 2003. godine. Protokol postavlja gornje granice za emisiju četiri zagañivača u 2010. godini: sumpor, NOx, VOC i amonijak. Nakon potpune primjene protokola očekuje se smanjenje emisije sumpora za najmanje 63%, emisije NOx za 41%, emisije VOC za 40% i emisije amonijaka za 17% u odnosu na nivo iz 1990. godine.

Republika Crna Gora je ratifikovala samo prvi od osam protokola (12. marta 2001. godine).

11.1.2.4 LCP DIREKTIVA

Direktiva 2001/80/EC (Directive 2001/80/EC of the European Parliament and of the Council of 23 October 2001 on the limitation of Emissions of Certain Pollutants into the Air from Large Combustion


______________________________________________________________________________________________________________________

152

Plants) od 23. oktobra 2001. godine definiše granične vrijednosti emisije za SO2, NOx i prašinu koji se emituju u vazduh iz stacionarnih ložišta s nazivnom toplotnom snagom jednakom ili većom od 50 MW bez obzira na vrstu goriva (čvrsto, tečno, gasovito) koja su namijenjena za proizvodnju energije. Prema odredbama Sporazuma o Energetskoj zajednici zemlje potpisnice sporazuma (meñu kojima je i Crna Gora) obavezale su se na primjenu odredbi LCP Direktive najkasnije do 31.12.2017. godine.

11.1.2.5 WFD DIREKTIVA

Imajući u vidu značajan hidroenergetski potencijal u Crnoj Gori potrebno je razmotriti ograničenja u razvoju hidroenergetskih objekata koja mogu biti posljedica primjene odredbi ove direktive u budućnosti. Najvažniji dokument sa tog područja je direktiva o upravljanju vodnim resursima – Direktiva 2000/60/EC (Directive 2000/60/EC of the European Parliament and of the Council of 23 October 2000 establishing a framework for the Community action in the field of water policy – WFD (Water Framework Directive)).

Ova direktiva ureñuje problematiku integrisanog upravljanja riječnim slivovima na području Evrope. Cilj direktive je postići upravljanje vodnim resursima na temeljima geografskih i hidroloških pokazatelja, a ne na osnovu političkih granica i nadležnosti. WFD donosi plan primjene direktive s jasno naznačenim ciljevima u pojedinoj fazi.


______________________________________________________________________________________________________________________

153

11.2 ANALIZA SCENARIJA RAZVOJA SA ASPEKTA ZAŠTITE Ž IVOTNE SREDINE

Uticaj EES na životnu sredinu u ovoj studiji posmatran je prije svega kroz prizmu emisija štetnih materija u životnu sredinu, koje nastaju kao posljedica sagorijevanja fosilnih goriva u TE prilikom procesa transformacije toplotne energije goriva u EE.

U pogledu uticaja na životnu sredinu, u slučaju izgradnje novih HE i pripadajućih akumulacionih jezera, potrebno je izraditi detaljnije studije uticaja hidroenergije na životnu sredinu, prostor i prirodne resurse. Posebno je potrebno istražiti višenamjensku mogućnost iskorišćavanja hidro potencijala u cilju snabdijevanja pitkom vodom, razvoja turizma i uzgoja ribe, navodnjavanja poljoprivrednih površina itd., imajući u vidu Deklaracije UNESCO o zaštiti rijeke Tare i druge domaće i meñunarodne odrednice.

Materije koje se emituju kao rezultati procesa u TE u suštini negativno djeluju na životnu sredinu na dva načina:

� narušavanje kvaliteta vazduha (emisije SO2, NOx, prašine, CO, žive ...),

� narušavanje globalne klime na zemlji zbog efekta staklene bašte (emisije CO2, CH4, N2O...).

Pri proračunu emisija u životnu sredinu pretpostavljene su odreñene vrijednosti emisijskih faktora za postojeće, ali i buduće potencijalne TE, i to za sljedeća četiri polutanta: ugljendioksid (CO2), sumpordioksid (SO2), azotni oksidi (NOx) i prašinu.

Pretpostavljene vrijednosti emisijskih faktora prikazane su u sljedećoj Tabeli 50.

TABELA 50

Emisijski faktori postoje će i budu ćih termoelektrana za četiri polutanta

Emisijski faktori (t/MWh)

CO2 SO2 NOx Prašina Termoelektrana Pljevlja 1

- prije rekonstrukcije

1.400 9,032 2,526 4,349

- nakon rekonstrukcije

1.279

8,252 (4,729)*

2,308

3,973 (0,591)*

Termoelektrana Pljevlja 2

1.200 4,5 1 0,5

* Nakon ugradnje ureñaja za smanjenje emisija u skladu s LCP direktivom

Izvor: Energetski institut Hrvoje Požar, IREET Institut: Plan razvoja elektro energetskog sistema Republike Crne Gore


______________________________________________________________________________________________________________________

154

11.2.1 EMISIJE ZA RAZLI ČITE SCENARIJE IZGRADNJE PROIZVODNIH OBJEKATA

Prikazane su emisije iz TE prema scenarijima N-1 i N-2. Pretpostavljeno je da su isti termo-energetski objekti (TE 1 i TE 2) u pogonu u oba scenarija, dok se proizvodnja EE iz tih blokova neznatno razlikuje zbog različitog sastava HE izvora.

11.2.1.1 EMISIJE CO2

Emisije CO2 prema scenarijima N-1 i N-2, a na osnovu navedenih emisijskih faktora, prikazane su na sljedećem Dijagramu 7.

DIJAGRAM 7

Emisije CO 2 za scenarije N-1 i N-2


Emisije CO2 uglavnom slijede dinamiku proizvodnje EE u TE; jasno je uočljiv ulazak u pogon II bloka TE Pljevlja 2011. godine. S ulaskom u pogon TE Pljevlja 2 godišnje emisije iz EES porastu na nivo od oko 3 miliona tona.

0

1

2

3

4

5

2005 2010 2015 2020 2025

Mt N-2

N-1


______________________________________________________________________________________________________________________

155

11.2.1.2 EMISIJE SO2

Oblik krivih emisija SO2 na Dijagramu 8 veoma je sličan prethodnim za emisije CO2. Uočljiv je nagli pad emisija SO2 kot scenarija N-1 u 2010. godini, zbog pretpostavke o ugradnji ureñaja za odsumporavanje u postojeći blok TE Pljevlja. Nakon toga ponovo dolazi do porasta zbog ulaska u pogon drugog bloka na istoj lokaciji. Može se očekivati godišnji nivo emisija SO2 od 11,4 hiljada tona.

DIJAGRAM 8

Emisije SO2 za različite scenarije


0

5

10

15

2005 2010 2015 2020 2025

kt N-2 N-1


______________________________________________________________________________________________________________________

156

11.2.1.3 EMISIJE NOX

Emisije NOx prikazane su na sljedećem Dijagramu 9.

DIJAGRAM 9

Emisije NOx za različite scenarije


Kod emisija NOx mogu se uočiti slični trendovi kao i kod emisija ugljendioksida, s porastima u onim godinama kada ulazi u pogon nova TE. Uz izgradnju TE Pljevlja 2 emisije NOx rastu na oko 4 hiljade tona godišnje.

0

1

2

3

4

5

2005 2010 2015 2020 2025

N-2

N-1

kt


______________________________________________________________________________________________________________________

157

11.2.1.4 EMISIJE PRAŠINE

Na Dijagramu 10 prikazano je kretanje emisija čestica prašine. Kod emisija prašine vidljiv je trend znatnog smanjenja, kao posljedica ugradnje ureñaja za smanjenje emisija u postojeće postrojenje TE Pljevlja i izgradnje novih postrojenja u skladu sa zahtjevima koji proizilaze iz direktiva EU. Prema takvim pretpostavkama, emisija prašine bilježi pad s nivoa od 4,6 hiljada tona u 2009. godini (samo za TE Pljevlja 1) na nivo od 1,3 hiljade tona (za oba bloka TE Pljevlja posle 2011. godine).

DIJAGRAM 10

Emisije čestica prašine za razli čite scenarije


0

1

2

3

4

5

2005 2010 2015 2020 2025

kt N-2

N-1


______________________________________________________________________________________________________________________

158

11.3 ENERGETIKA I PROSTOR

Energetska infrastruktura za svoj razvoj zahtijeva prostor. RCG nije gusto naseljena, ima bogato i dobro njegovanu kulturnu baštinu, različite habitate i još mnogo netaknutih područja. Smještanje bilo kog većeg objekta u prostor a naročito objekata infrastrukture takvih uticaja i opsega, kao što su energetski objekti, je veoma „tvrd“ proces, kojeg je potrebno izvesti brižljivo i postepeno uz puno razmišljanja i sa što manjim posljedicama za životnu sredinu i prostor.

Svaki elektro-energetski objekt ima uticaj ne samo na životnu sredinu već i na prostor. Tako gradnja velikih HE sa akumulacionim jezerima kao i TE ima veći uticaj na prostor, pa je stoga potrebna prethodna analiza skladnosti takve izgradnje sa svim relevantnim propisima kako sa područja gradnje tako i sa područja zaštite životne sredine.

Republika Crna Gora postaje integralni dio evropske energetske infrastrukture na području snabdijevanja EE i gasom. Isto tako RCG postaje integralni dio evropskog privrednog prostora. To joj otvara nove mogućnosti za svestrani razvoj ali rezultira i odreñenim pritiskom na razpoloživi prostor države.

Kriteriji strategije prostornog razvoja RCG moraće favorizovati štednju energije, korišćenje obnovljivih izvora, maksimalno korišćenje postojećih energetskih lokacija, te združivanje energetskih koridora. Da bi se što manje uticalo na okolinu i prostor sa energetskim objektima, trebaće maksimalno iskoristiti postojeće objekte te ih rekonstruisati (podizanje naponskih nivoa dalekovoda) a dio mreže smještati u postojeće dalekovodne koridore i podzemne kablovode.

Liberalizacija tržišta energije znači i omogućavanje pojedinačnih inicijativa za izgradnju energetskih objekata, koji uvijek utiču na prostor. Zakon o energetici će morati prenositi odredbe evropskih energetskih direktiva; to znači i raspodjelu energetske djelatnosti na djelatnosti privrednih javnih službi (na državnom ili lokalnom nivou) i na energetske djelatnosti, koje su značajne za državu pošto proizvode energiju ili snabdijevaju sa energijom državu ili veća područja, ali nemaju formalnog statusa privrednih javnih službi. Smještanje u prostor razlikuje se za oba spomenuta primjera. Država Crna Gora će morati za smještanje tih objekata u prostor imati podršku državnih lokacijskih planova. Ali će se uprkos tome pojaviti pitanja, kako zapravo postaviti granicu izmeñu javnog i zasebnog preduzetničkog interesa.

Republika Crna Gora vjerovatno će u buduće postati i dio strateške mreže transevropskih energetskih mreža, kao što ih definiše Odluka Evropske komisije 1254/96/EC. Transevropske energetske mreže upotrebljavaju se za povećanje energetske razmjene izmeñu država članica EU i otklanjanje prepreka. Na području snabdijevanja sa EE prekogranične veze su u veličini od 7% proizvodnih kapaciteta pojedine države. Cilj zajednice EU je, da države zajednice što prije uspostave interkonekcijske kapacitete u prosjeku min. 10%.

Slična usmjerenja važe i za mreže snabdijevanja gasom. Projekti, koji jesu odnosno će biti identifikovani kao projekti u širem evropskom interesu, može zajednica EU finansijski podržati u visini od 10 do 20% investicije.

Republika Crna Gora će se morati ubuduće uključiti u realizaciju projekata evropskih energetskih mreža, koji će prelaziti preko teritorije Republike Crne Gore. Na to će je obavezati odredbe o energetskoj povelji kao što je već obavezuje i potpisani Sporazum iz Atine.


______________________________________________________________________________________________________________________

159

12 CILJEVI I MEHANIZMI ZA REALIZACIJU STRATEGIJ E RAZVOJA ENERGETIKE RCG

Pod pretpostavkom uspješnih institucionalnih reformi i održavanja makroekonomske stabilnosti države Crne Gore, Strategija detaljno rasčlanjuje mehanizme za dostizanje postavljenih ciljeva.

Strategija polazi od poznatih problema crnogorske energetike koji se prije svega ogledaju u visokoj energetskoj intenzivnosti privrede, uvoznoj zavisnosti, ograničenim skladišnim kapacitetima za derivate, u državnom vlasništvu elektroprivrede i zatvorenom monopolističkom tržištu energije sa previsokim troškovima.

Strukturne reforme energetskog sektora kao sredstva za postizanje ciljeva strategije imaće težište na tržišno usmjerenom razvoju i uključivanju u liberalizovano energetsko tržište. Zato će biti potrebno odvajanje vlasničkih, nadzornih i upravljačkih funkcija u energetici, te definisanje funkcionalnih mehanizama na svim ovim segmentima. Takoñe će biti potrebno razviti zakonodavne okvire za partnerstvo izmeñu javnog i privatnog sektora, jer u suprotnom neće biti moguće obezbijediti optimalno finansiranje investicija.

Crna Gora treba biti ambiciozna i mora djelovati kompleksno za postizanje zacrtanih razvojnih ciljeva.

12.1 CILJEVI I MEHANIZMI NA PODRUČJU POUZDANOSTI SNABDIJEVANJA ENERGIJOM

� Ciljevi na području pouzdanosti i kvalitete snabdijevanja energijom su:

o osigurati snabdijevanje električnom energijom na osnovu vlastitih kapaciteta,

o maksimalno smanjiti ranjivost EES od uvoza,

o poboljšati dugoročnu konkurentnost proizvoñača EE,

o obezbijediti sigurnost korišćenja sistemske rezerve i 90 dnevna skladišta naftnih derivata,

o permanentno dizati nivo tehničko pouzdanog djelovanja elektroenergetske mreže i s tim povećavati kvalitet snabdijevanja,

o uvoditi postupke za racionalno i svrsishodno korišćenje energije,

o uvoditi obnovljive izvore i podići njihovu upotrebu u opsegu 20% ukupne potrošnje primarne energije,

o u energetskim preduzećima od nacionalnog interesa održati značajan dio vlasništva države, posebno kod infrastrukture i u preduzećima, koja vrše obavezne javne usluge.

� Mehanizmi na području pouzdanosti snabdijevanja energijom, sa kojima će se postići gore postavljeni ciljevi, su:

o dugoročno očuvanje proizvodnje uglja u pljevalskom basenu,

o dugoročno povećanje udjela hidroenergija u proizvodnji EE,

o izgradnja termoenergetskog postrojenja za pokrivanje baznog dijagrama opterećenja,


______________________________________________________________________________________________________________________

160

o izgradnja HE,

o poboljšanje konkurentnosti proizvoñača EE u Crnoj Gori sa ograničenjem vremena prelaska u liberalizovani tržišni režim,

o lociranje kapaciteta za sistemsku rezervu u Crnoj Gori,

o lociranje kapaciteta za 90 dnevne zalihe tečnih goriva u Crnoj Gori,

o aktiviranje mehanizama za tehničko pouzdano djelovanje energetske mreže i podizanje kvaliteta snabdijevanja sa održavanjem, planiranjem, kvalitetnim sistemima sekundarnog nadzora i voñenja, nadzorom, obrazovanjem kadra, usvajanjem standarda, tipizacijom i radom inspekcije,

o očuvanje značajnog državnog vlasničkog udjela u energetskim preduzećima nacionalnog interesa,

o praćenje izgradnje meñunarodnih pravaca izgradnje gasovoda i stvaranje uslova za izgradnju gasovoda prema Crnoj Gori,

o osiguravanje potrebnih zakonskih zahtjeva za omogućavanje gasifikacije većih urbanih naselja,

o postavljanje zakonskih osnova za daljinsko grijanje većih urbanih naselja i

o uključivanja nevladinih organizacija

12.2 CILJEVI I MEHANIZMI NA PODRUČJU KONKURENCIJE U SNABDIJEVANJU ENERGIJOM

� Ciljevi na području konkurencije u snabdijevanju energijom su:

o osiguranje konkurentnosti snabdijevanja potrošača energijom u državi, koje mora biti usklañeno sa sadržajem evropskih Direktiva o unutrašnjem tržištu EE i prirodnog gasa,

o omogućavanje ubrzanog otvaranja tržišta EE u skladu sa Atinskim sporazumom,

o omogućavanje regulisanog pristupa do elektroenergetske mreže,

o omogućavanje ekonomski efikasnog djelovanja javnih službi,

o omogućavanje efikasnog i preglednog djelovanja regulisanih energetskih djelatnosti na temelju efikasne, nezavisne i pregledne regulacije energetskog tržišta,

o izvesti pravno i funkcionalno razdvajanje proizvoñača odnosno dobavljača energije od upravitelja privrednih javnih usluga kao što su prenos i distribucija,

o izraditi i izvoditi program rješavanja naslijeñenih investicija, koji će u ograničenom vremenskom periodu omogućavati domaćim proizvoñačima državnu pomoć i tako povećati njihovu konkurentnost.


______________________________________________________________________________________________________________________

161

� Mehanizmi za postizanje tih ciljeva su:

o otvaranje tržišta EE 1.1.2008. godine za sve potrošače osim domaćinstva, a za domaćinstva 2015. godine, koje će doprinijeti većoj preglednosti segmenta snabdijevanja, razvoju sistema koji onemogućuje subvencioniranje potrošača, tržišnom formiranju cijena, većoj preglednosti tržišta, odvajanju tržišnih i regulisanih djelatnosti,

o postavljanje institucionalnih uslova za efikasnu, nezavisnu i preglednu regulaciju tržišta u obliku Agencije,

o osiguravanje ekonomski – efikasnog djelovanja privrednih javnih usluga sa primjernim profitom, praćenjem podataka o cijenama i uslugama, stimulisanjem integralnog energetskog snabdijevanja,

o podsticanje domaćeg znanja i razvoja za efikasno korišćenje energije i uključivanje u meñunarodne tokove sa izgradnjom nacionalne šeme istraživanja u energetici, pripremom ciljnih istraživačkih programa i podsticanjem nastajanja istraživačkih grupa,

o zaštita potrošača sa aktiviranjem Kancelarije za zaštitu potrošača i

o uključivanje nevladinih organizacija za konstruktivan dijalog.

12.3 CILJEVI I MEHANIZMI NA PODRUČJU ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINE

Glavni cilj na području zaštite životne sredine je smanjenje emisija gasova sa efektom staklene bašte,

Mehanizmi za postizanje tog cilja su:

� Taksa za opterećenje vazduha emisijama CO2,

� Subvencija investicija za povećanje energetske efikasnosti i korišćenja obnovljivih izvora energije,

� Demonstracioni projekti i promocija novih tehnologija,

� Saobraćajna politika, koja bi obezbjedila smanjenje potrošnje goriva i korišćenje biogoriva,

� Povećanje poreza na fosilna goriva,

� Izrada lokalnog energetskog koncepta u svim opštinama.


______________________________________________________________________________________________________________________

162

12.4 CILJEVI I MEHANIZMI NA OSTALIM PODRU ČJIMA

Ciljevi na ostalim područjima dijele se na dvije grupe:

� poboljšanje efikasnosti potrošnje energije; meñu njima su povećanje efikasnosti potrošnje energije u industriji, javnom sektoru i saobraćaju, te povećanje udjela kogeneracija,

� povećanje udjela obnovljivih izvora energije u bilansu primarne energije; tako su ciljevi povećanje udjela obnovljivih izvora u snabdijevanju s toplotnom i EE i osiguravanje 10% udjela biogoriva. do 2025. godine.

U nastavku su navedeni mehanizmi sa kojima se mogu zadati ciljevi postići.

Meñu mehanizmima za efikasnu potrošnju energije u zgradama su informisanje, osposobljavanje i obrazovanje, subvencioniranje energetskih pregleda i investicija.

Mehanizmi za smanjenje potrošnje energije u javnom sektoru su posebni propisi i izrada akcionih planova za efikasnu potrošnju.

Za povećanje efikasnosti pri potrošnji goriva u saobraćaju mogući su sljedeći mehanizmi: informisanje i obrazovanje vozača, priprema projekta podsticanja i subvencioniranja javnog prevoza i osiguravanje biciklističkih staza.

Povećanje udjela kogeneracija postiže se sa izradom detaljnih analiza toplotnog konzuma i utvrñivanjem ekonomske isplativosti, te donošenjem integralnog propisa o podsticanju kogeneracija.

Povećanje udjela obnovljivih izvora u snabdijevanju sa toplotnom energijom postiže se sa upotrebom biomase, biogasa, solarnih kolektora i toplotnih pumpi.

Povećanje udjela EE iz obnovljivih izvora utiče na pouzdanost snabdijevanja energijom i ostvaruje nova radna mjesta, te smanjuje energetsku zavisnost, a može se postići sa malim HE, elektranama na vjetar, biomasom i fotovoltaikom. Drugi mehanizmi za postizanje ciljeva su:

� podsticanje sistema daljinskog grijanja i hlañenja sa nadzorom nad metodologijama odreñivanja cijena toplote,

� uključivanje održivog razvoja u proces obrazovanja na svim nivoima školovanja i u medijima,

� uvoñenje kancelarija za savjetovanja o efikasnoj potrošnji energije u pojedinim regijama.


______________________________________________________________________________________________________________________

163

13 PRAĆENJE REALIZACIJE STRATEGIJE RAZVOJA ENERGETIKE RCG

13.1 IZRADA IZVJEŠTAJA – GODIŠNJI PREGLED ENERGETSK OG SEKTORA REPUBLIKE CRNE GORE

Ministarstvo nadležno za energetiku prati sprovoñenje energetske strategije sa godišnjim pregledom. Godišnji pregled energetskog sektora daje količinski i kvalitativni pregled izvoñenja zadataka energetske politike, koji su zadati u strategiji razvoja energetike na osnovu izabranog sistema pokazatelja. Godišnji pregled energetskog sektora je godišnja publikacija, koja će predstavljati izvoñenje strategije sa stanovišta najnovijih promjena, dogañaja i zakonskih propisa, povezanih sa gazdovanjem energijom u svijetu i EU. Godišnji pregled mora tekstualno i sa tabelama predstaviti izvoñenje energetske politike u državi Crnoj Gori za prošlu godinu, sa odgovarajućim pojašnjenjima za eventualne razlike od zacrtane strategije i neočekivane dogañaje, koji su uticali na gazdovanje energijom. Na osnovu zaključka u slučaju većih odstupanja od izvoñenja energetske politike potrebno je donijeti odgovarajuće mjere, koje će omogućiti postizanje ciljeva strategije. Ministar nadležan za energetiku formira posebnu grupu, koja je odgovorna za praćenje i obavještavanje o izvoñenju energetske politike.

Uslov za kvalitetno praćenje izvoñenja energetske politike je skladnost energetske statistike meñu svim odgovornim institucijama u državi. Skladna energetska statistika će omogućiti izračun pokazatelja za količinsko praćenje smjerova i postizanje zadatih ciljeva.

Kvalitetne i kvantitativne podloge su uslov i polazna tačka za kvalitetno praćenje izvoñenja energetske politike. Skladna i ažurna nacionalna energetska statistika, dopunjena i povezana sa još nekim od statističkih podataka o stanju životne sredine, omogućava kvalitetno izvoñenje i praćenje energetske politike, efikasniji rad vladinih službi, smanjenje troškova i povećanje kvaliteta izrade stručnih studija. Glavni akteri za izvoñenje skladne energetske statistike su ministarstvo nadležno za energiju, ministarstvo nadležno za obavezne rezerve nafte i njenih derivata, regulatorna agencija za energetiku, energetska udruženja, energetska preduzeća i potrošači energije. Sa meñusobnim dogovorom svih institucija će se ujediniti energetska statistika i primjerno uskladiti sa meñunarodnom metodologijom sa ciljem izrade jedinstvenog izvora podataka za izračunavanje energetskih pokazatelja.

Ministarstvo nadležno za energiju prati izvoñenje energetske politike sa godišnjim pregledom energetskog sektora. Godišnji pregled o izvoñenju energetske politike daje ocjenu uspješnosti i postizanja postavljenih ciljeva, predstavlja transparentnost izvoñenja energetske politike, omogućava javnosti pristup informacijama, racionalizuje rad vladinih službi i snižava troškove, te značajno povećava kvalitet izrade stručnih studija.

Glavni akteri pripreme pregleda su ministarstvo nadležno za energiju, ministarstvo nadležno za obavezne rezerve nafte i njenih derivata, regulatorna agencija za energetiku i energetska preduzeća, a takoñe sarañuju i potrošači energije, kao i stručna javnost.

Ministarstvo nadležno za energetiku priprema postupak izrade godišnjeg pregleda te ga terminsko i organizacijsko usklañuje sa vremenskom dostupnošću informacijama i drugim obavezama izvještavanja, koje proizilaze iz Zakona o energetici, pravnog reda države, drugih meñunarodnih obaveza o javljanju, praćenja proračuna i drugo. Godišnji pregled energetskog sektora se nadovezuje i na konstatacije drugih pregleda o izvoñenju relevantnih nacionalnih programa.

Ministarstvo nadležno za energetiku konačno potvrñuje prijedlog izbora glavnih, detaljnih i dodatnih pokazatelja za praćenje izvoñenja energetske politike i metodologiju skupljanja podataka i izračuna za


______________________________________________________________________________________________________________________

164

svaki parametar. Kod pripreme, ministarstvo nadležno za energiju se oslanja na meñunarodne metodologije ali uzima u obzir i specifičnosti Republike Crne Gore.

U RCG je potrebna institualizacija sistema za praćenje i kontrolu implementacije Strategije, uz jasnu odgovornost i autorizaciju. Na osnovu periodičnog pregleda izvoñenja Strategije, čiji period ne bi trebao biti duži od dvije godine, mogu se i pravovremeno analizirati razlozi za odstupanja i izvoditi odgovarajuće mjere za postizanje ciljeva ili promijeniti ciljevi.

Energetska Strategija predstavlja puteve, potrebne mjere i dinamiku (tzv. „roadmap”) prema kojoj će RCG realizovati usvojene ciljeve dugoročne energetske politike. Meñutim iskustva iz prošlosti pokazuju da deklarativni dokumenti prema definiciji traže i Akcioni plan za tekuće održavanje zacrtane dinamike realizacije.

Akcioni plan je u suštini sastavni dio Strategije i predstavlja konkretizaciju strateških sagledavanja razvoja energetike. Sastoji se od niza konkretnih programa i projekata čijom se realizacijom ispunjavaju ciljevi Strategije, kao i odgovarajućeg kontrolnog mehanizma za praćenje i korektivne aktivnosti.

U skladu sa zakonodavstvom i regulativom RCG, Akcioni plan će pripremiti resorno ministarstvo zaduženo za energetiku. Akcioni plan će odrediti konkretne zadatke za realizaciju Strategije u periodu najmanje prvih 5 godina implementacije, zajedno sa opisom relevantnih programa i projekata, raspodjelu zadataka izmeñu lokalnih institucija, troškove, dinamiku i način finansiranja aktivnosti kao i ukazati na posebne mjere (kritične puteve) potrebne za njihovu implementaciju.

13.2 MEðUNARODNO PRIZNATI PARAMETRI ZA UTVR ðIVANJE STEPENA IZVOðENJA ZACRTANE STRATEGIJE

Izabrani pokazatelji za Strategiju razvoja energetike su poznati meñunarodni i drugi indikatori, koji omogućavaju kvantifikovanje i praćenje postavljenih ciljeva energetske politike. Na osnovu njih moguće je napraviti procjenu uspješnosti izvoñenja energetske politike i uporediti sa ostalim državama.

U Tabeli 51 prikazani su izabrani pokazatelji izvoñenja energetske politike Crne Gore.


______________________________________________________________________________________________________________________

165

TABELA 51

Izabrani pokazatelji izvo ñenja energetske politike Crne Gore

Pokazatelj Definicija Jedinica

Energetski intenzitet Snabdijevanje energijom / BDP

Toe/mil EUR 2000

Finalna potrošnja energije po jedinici BDP

Finalna potrošnja energije / BDP

MWh/mil EUR 2000

Finalna potrošnja EE po stanovniku

Finalna potrošnja EE / broj stanovnika

kWh/stanovnika

Snabdijevanje energijom po stanovniku

Snabdijevanje energijom / broj stanovnika

Toe/stanovnika

Energetska zavisnost Neto uvoz energije / snabdijevanje energijom

%

Promjena finalne potrošnje energije

% promjene finalne potrošnje energije u usporedbi sa prošlom godinom

%

Potrošnja obnovljivih izvora energije

Ukupna količina potrošnje obnovljivih izvora energije

Ktoe

Udio obnovljivih izvora energije u snabdijevanju energijom

Obnovljivi izvori energije / snabdijevanje energijom

%

Udio proizvedene EE iz obnovljivih izvora energije u ukupnoj potrošnji EE

Proizvedena EE iz obnovljivih izvora energije na pragu /ukupna potrošnja EE

%

Uvozna zavisnost EE Neto uvoz EE / ukupna potrošnja EE

%

Ukupne emisije CO2 Emisije CO2 kod potrošnje energije

Mil. t CO2

Cijene EE za industrijske potrošače i domaćinstva

Metodologija Eurostat EUR/MWh

Cijene prirodnog gasa za industrijske potrošače i domaćinstva

Metodologija Eurostat EUR/Mwh



______________________________________________________________________________________________________________________

166

14 PROMOCIJA ENERGETSKOG SEKTORA CRNE GORE KAO DESTINACIJE ZA DIREKTNE INVESTICIJE

Energetski sektor je jedan od najinteresantnijih za strane investitore, ako se ima u vidu period do 2009. godine, kada se predviña potpuna liberalizacija energetskog tržišta Evrope. U oblasti energetike Crne Gore, za navedeni period se očekuje značajan priliv direktnih investicija, čemu će u značajnoj mjeri doprinijeti usvajanje i potpuna implementacija Strategije razvoja energetskog sektora. Takoñe se očekuje da će proces privatizacije kompanije EPCG AD Nikšić ubrzati proces investiranja i tako omogućiti brži oporavak sistema i revitalizaciju sektora energetike RCG.

14.1 ŠTA ENERGETSKI SEKTOR CRNE GORE DIFERENCIRA OD OKRUŽENJA

Kada analiziramo energetske potencijale Crne Gore u odnosu na trendove u regionu, možemo konstatovati sljedeće prednosti:

� veliki potencijal i mogućnosti iskorišćavanja obnovljivih izvora energije, a posebno hidroenergije,

� nalazi se na strateški važnim pravcima izgradnje energetskih koridora prema Hrvatskoj, Srbiji, BiH, Italiji i Albaniji,

� proces privatizacije u energetskom sektoru,

� sopstveno znanje,

� formiranje energetske informacione baze,

� Crna Gora je relativno mali i visoko otvoreni fleksibilni ekonomski sistem.


______________________________________________________________________________________________________________________

167

14.2 PROMOCIJA INVESTICIJA U ENERGETSKI SEKTOR RCG

Zbog sve veće otvorenosti država u okruženju, konkurencija će biti veoma oštra, a borba za kvalitetne investitore neminovna. Zato, u skladu sa ovom Strategijom, u cilju stimulisanja direktnih domaćih i stranih investicija, neophodno je kreirati odgovarajući ciljno orjentisani Program promocije energetskog sektora Crne Gore za privlačenje investicija, sa akcionim planom realizacije planiranih aktivnosti i jasno odreñenim ciljevima promocije, sistematičnim pristupom, koji uključuje sve raspoložive ljudske potencijale, projektni pristup i odgovarajuća finansijska sredstva.

Strateški i jasan koncept promocije investicija u energetski sektor RCG treba bazirati na dvije osnovne aktivnosti:

14.2.1 PROMOCIJA PREDNOSTI CRNE GORE KAO LOKACIJE ZA STRANE DIREKTNE

INVESTICIJE U ENERGETICI

Ciljeve promocije treba postaviti u procesu izgradnje imidža na osnovu identifikacije percepcije potencijalnih investitora. Glavne promotivne poruke, koje služe za ostvarenje ciljeva, moraju uzimati u obzir specifične konkurentske prednosti energetskog sektora Crne Gore (potencijali obnovljivih izvora i hidroenergija, destinacija na strateškim pravcima energetskih koridora, i dr.). Izbor primjerenog budućeg programa promocije energetike i aktivnosti oglašavanja je potrebno uskladiti sa drugim aktivnostima države, koje su povezane sa pridobijanjem stranih investitora.

14.2.2 OBEZBJEðIVANJE DIREKTNIH INVESTICIJA NEPOSREDNOM PROMOCIJOM

Neposredna promocija je najbolji način za uspostavljanje veza sa novim potencijalnim investitorima, jer se radi o direktnom pristupu prilagoñenom samom investitoru. Zato, pored skladnosti karakteristika ES Crne Gore kao destinacije sa potrebama i očekivanjima investitora, ipak na konačnu odluku može u velikoj mjeri uticati i aktivna profesionalna uloga promotera investicija kako u predinvesticionom periodu (informisanje, uspostavljanje kontakata i profesionalno pružanje usluga stranim investitorima, strateško komuniciranje s javnostima, razmjena posjeta i uspostavljanje veza izmeñu investitora i drugih institucija u državi), tako u toku procesa investiranja (dozvole i saglasnosti resornih organa, infrastruktura, lokacije) i u postinvesticionom periodu (poslovno komuniciranje i održavanje veza sa postojećim investitorima, efikasno rješavanje problema koji se javljaju kod svake nove investicije i pomoć kod novih investicija).

Povećanje priliva direktnih investicija (stranih i doma ćih) u energetski sektor Crne Gore jedan je od glavnih ciljeva Strategije. U tom smislu, ovim s trateškim dokumentom, samo do odre ñene granice, možemo uticati na stvarni priliv investici ja. Na odre ñene faktore, koji su tako ñe veoma važni u investicionom procesu Strategija ne može di rektno uticati, odnosno na neke je realno mogu će uticati, ali tek na dugi rok.


______________________________________________________________________________________________________________________

168

14.3 INFORMISANJE I STRATEŠKO KOMUNICIRANJE S JAVNO ŠĆU

Sprovoñenje aktivnih mjera za informisanje, konsultovanje i učešće javnosti treba biti odgovarajuće u svim procesima donošenja odluka, a naročito u raznim fazama postupka odlučivanja u oblasti strateške procjene uticaja zahvata na životnu sredinu. Budući da pravo Evropske Unije, čije standarde i Crna Gora upravo unosi u svoj pravni sistem, garantuje učestvovanje javnosti, to znači da javne debate trebaju da uključe najveći broj učesnika, u cilju rasprave o alternativnim rješenjima.

Pristup javnim dokumentima u vezi mogu ćeg uticaja svakog konkretnog projekta na životnu sredinu treba biti osiguran u državi, a procedure u vezi takvih projekata i njihovih alternativa, tako ñe trebaju biti podvrgnute transparentnom monitoring u, uz u češće doma će i meñunarodne javnosti.

Zato je, za prezentaciju i promociju Strategije raz voja energetike potreban poseban napor, jer se radi o dokumentu, koji bitno uti če na sve nivoe života u jednoj državi, pa ga stoga možemo i imenovati – društveni dokument. Od bitnog je zna čaja komunikacija ne samo sa zaposlenima u energetskom sektoru i organima Vlade, ve ć i sa nevladinim organizacijama i stanovništvom.

Zbog toga je za usvajanje Strategije, Akcionog plan a i uspješnost izvo ñenja Strategije razvoja energetike bitna konzistentna komunikacijska podršk a u svim fazama i sa svom zainteresovanom javnoš ću, od kojih će neke biti ograni čene na prostor Crne Gore, a neke će imati i me ñunarodni opseg.

Horizont vremena planskog izvoñenja Strategije razvoja energetike RCG i projekat njene komunikacijske podrške ustvari je prilično dug proces.

Dugoro čna namjera projekta komunikacijske podrške Strategi ji razvoja energetike RCG treba imati za cilj da prije svega omogu ći povoljne uslove za razvoj energetskog sektora RCG , kao jednog od najbitnijih stubova privrednog razvoja dr žave.

Zato je, za mogućnost informisanja svih zainteresovanih strana neophodno strukturiranje ciljnih javnosti.

14.3.1 CILJNE JAVNOSTI

Imajući u vidu strateški značaj razvoja energetike RCG i interese različitih participienata, na koje će uticati aktivnosti ovog projekta, kao bitnu javnost naglašavamo sljedeće:

Odlučujuća javnost podrazumijeva kako domaće (crnogorske: bitna ministarstva, organi Vlade, političke stranke) tako i stranu javnost, koja će u najvećoj mjeri uticati na uspješnost projekta u prvoj fazi (usvajanje strategije i prihvaćanje Akcionog plana) i u drugoj fazi, na implementaciju Strategije.

Mediji domaći i strani mediji, koji će svojim izvještavanjem o sadržaju Strategije i Akcionog plana, o autorima, postupku usvajanja i slično, uticati na raspoloženje ostale javnosti do Strategije i Akcionog plana, u trećoj fazi i na ostale povezane aktivnosti.

Stručna javnost Domaće i strane (meñunarodne) stručne institucije (akademija, univerzitet, fakultet, stručnjaci iz tih institucija), koji će svojim stavovima i gledištima uticati na raspoloženje ostale javnosti do Strategije i kasnijeg procesa razvoja energetike.

Investitorska javnost Preduzeća (domaća i strana) iz sektora energetike, koja će željeti da u razvoj energetike Crne Gore uključe i svoj poslovni interes.


______________________________________________________________________________________________________________________

169

Poslovna javnost Preduzeća iz preostalih privrednih sektora, na koje će razvoj energetike posredno uticati, a čiji će stavovi i gledišta takoñe neminovno uticati na uspjeh projekta.

Nevladine organizacije i interesne grupe Domaće i meñunarodne nevladine organizacije sa područja zaštite životne sredine, koje će svojim mišljenjem pokušati uticati na prihvaćanje dokumenta i njegovu dalju implementaciju.

Lokalna javnost (grañani, institucije odlučivanja) na područjima gdje su nakon prihvaćanja Strategije i Akcionog plana predviñeni konkretni prostorni zahvati (naprimjer: gradnja hidroelektrane/na/) a koji će vrlo aktivno posezati u izvoñenje projekta u kasnijim fazama.

_________________________________________________________ STRATEGIJA RAZVOJA ENERGETIKE REPUBLIKE CRNE GORE DO 2025. GODINE ZELENA KNJIGA

______________________________________________________________________________________________________________________

170

15 OSNOVNE PREPORUKE STRATEGIJE

PODRUČJE PRIMJENE PREPORUKE STRATEGIJE

A. ENERGETSKA EFIKASNOST

STRATEGIJA EFIKASNE POTROŠNJE ENERGIJE

� Donošenje posebnog Zakona o energetskoj efikasnosti ;

� Za dublju ekspertsku analizu ostvarenih ukupnih gub itaka u energetskom sektoru Crne Gore preporu čuje se izrada posebne specijalisti čke studije;

� Izrada ekspertske analize velikih potroša ča (KAP, ŽN i Željeznice RCG) s aspekta racionalizacije potrošnje energije;

� Kao mjera uvo ñenja energetske efikasnosti za velike industrijske potroša če predlaže se hitno regulativno uvo ñenje obaveze izrade godišnjih/polugodišnjih energetskih bilansa i uvo ñenje mjera energetske efikasnosti!

STRATEGIJA SMANJENJA GUBITAKA EE U PRENOSU I DISTRIBUCIJI

� Izraditi novu Studiju gubitaka elektri čne snage i energije u mrežama prenosa i distribucije Crne Gore i Akcioni plan sma njenja gubitaka do predvi ñenog tehni čki ostvarljivog nivoa od 10% (distribucija)!

PROGRAMSKA RJEŠENJA I POVEZIVANJE PODATAKA

� Preporu čuje se da stru čnjaci iz geodetske struke prou če predlog Zakona o premjeru i katastru RCG vezano za uvo ñenje GIS-a i potrebe energetskog sektora, te da predlože izmjene i dopune!

CENTRALNI (ZBIRNI) KATASTAR JAVNE PRIVREDNE INFRASTRUKTURE

� Uvoñenje Geografskog informacionog sistema (GIS)!

ENERGETSKA EFIKASNOST JAVNOG SEKTORA

� Efikasno i racionalno koriš ćenje energije u javnom sektoru, subvencioniranjem podržavati energetske planove opš tina, energetske analize javnih zgrada i studije izvodlji vosti za investicije u efikasnu potrošnju energije i upotrebu OIE!

DOMAĆINSTVA

� Besplatnim energetskim savjetovanjem podsticati šte dnju energije u domaćinstvima;

� Povremeno treba ponuditi finansijske podsticaje za obnovu stambenih objekata i upotrebu OIE, koje će se grañanima dodjeljivati preko javnih raspisa!

ENERGETSKO SAVJETOVANJE GRA ðANA � Uvesti projekat «Energetsko savjetovanje za gra ñane»!

MJERENJA I OBRA ČUN TROŠKOVA PREMA STVARNOJ POTROŠNJI

� Sufinansiranje projekata kogeneracije i toplifikaci ja grada Pljevalja;

� Obračunavanje troškova sa mjerenjima i raspodjelom trošk ova prema stvarnoj potrošnji energije!

EFIKASNI MODELI TRANSPORTA

� Subvencioniranje energetskih analiza preduze ća i studija izvodljivosti za investicije u efikasnu potrošnju e nergije i koriš ćenje OIE;

� U saradnji s medijima uvesti praksu dodjele priznan ja za energetski efikasna preduze ća, energetske menadžere i energetski efikasan projekat!


______________________________________________________________________________________________________________________

171

B. STRATEGIJA RAZVOJA PROIZVODNOG SEKTORA

REVITALIZACIJA I REKONSTRUKCIJA POSTOJEĆIH OBJEKATA

� U narednom periodu do 2010. god. postoje će elektroenergetske proizvodne objekte rekonstruisati i revitalizovati s ciljem ekološke stabilizacije, pove ćanja efikasnosti proizvodnje i poboljšanja performansi postoje ćih elektrana;

� U cilju obezbje ñivanja relevantnih podloga za revitalizaciju i rekonstrukciju HE Piva intenzivirati aktivnosti na izradi Studije izvodljivosti o rekonstrukciji i modernizaciji opr eme i objekata, pove ćanju pogonske spremnosti i sigurnosti rada, te mogu ćem pove ćanju snage agregata ove elektrane.

� Strategijom se tako ñe preporu čuje intenziviranje i završetak prou čavanja mogu ćnosti ugradnje osmog agregata u HE Peru ćica (66/58,5 MW), što bi zna čilo ukupno pove ćanje snage postoje ćih elektrana za 95,5 MW!

SCENARIJI IZGRADNJE NOVIH ELEKTRO-ENERGETSKIH OBJEKATA

� Na osnovu dosadašnjih istraživanja o mogu ćnostima izgradnje novih proizvodnih objekata-elektrana Strategijom se preporu čuje izgradnja novih elektrana prema analiziranom Scenar iju N-2;

� Razviti ekonometri čki model privrede Crne Gore za ocjenu makroekonomskih efekata!

NOVE ELEKTRANE KOJE KORISTE OBNOVLJIVE IZVORE ENERGIJE

� U narednom periodu je potrebno intenzivirati istraž ne radove predvi ñenih lokacija s ciljem osiguranja dovoljno kvalitet nih podloga za donošenje investicionih odluka za gradnj u malih HE;

� Izraditi Studiju razvoja vjetroelektrana!

TE PLJEVLJA 2 � Izgradnja TE Pljevlja 2;

� Rekonstrukcija TE Pljevlja 1!

HE NA MORAČI � U narednom periodu je potrebno intenzivirati istraž ne radove s

ciljem osiguranja dovoljno kvalitetnih podloga za d onošenje investicionih odluka za gradnju HE na rijeci Mora či!

HE KOMARNICA � U narednom periodu je potrebno intenzivirati istraž ne radove s

ciljem osiguranja dovoljno kvalitetnih podloga za d onošenje investicionih odluka za gradnju HE Komarnica!

C. STRATEGIJA SNABDIJEVANJA PRIRODNIM GASOM

UVOðENJE TNG-a � Preporu čuje se uvo ñenje TNG-a kao energetskog substituta EE i kao prethodnica prirodnom gasu!

D. STRATEGIJA SNABDIJEVANJA TE ČNIM GORIVOM

SNABDIJEVANJE TE ČNIM NAFTNIM GASOM (TNG) � Preporu čuje se uvo ñenje sistema TNG-a u turizmu!

SNABDIJEVANJE NAFTNIM DERIVATIMA

� Za čuvanje operativnih rezervi naftnih derivata dovoljn ih za 45 dana preporu čuje se koriš ćenje postoje ćeg skladišnih kapaciteta;

� Preporu čuje se izgradnja dodatnih skladišnih kapaciteta za čuvanje obaveznih 90-dnevnih rezervi naftnih derivata!

E. STRATEGIJA SNABDIJEVANJA TOPLOTNOM ENERGIJOM

SNABDIJEVANJE TOPLOTNOM ENERGIJOM � Za sistem daljinskog grijanja preporu čuju se lokacije Pljevlja i


______________________________________________________________________________________________________________________

172

Nikši ć, a zatim Bijelo Polje, Cetinje i Berane;

� Za potrebe daljinskog grijanja u Podgorici kao najk onkurentnije preporu čuje se koriš ćenje otpadne toplote iz procesa spaljivanja otpada ili sli čnih procesa;

� Kao mogu ća opcija uvo ñenja sistema daljinskog grijanja u manjim lokalnim zajednicama u opštinama Kolašin, Žabljak i Plužine, preporu čuje se koriš ćenje otpadne toplote iz industrijskih procesa, spaljivanje otpada ili koriš ćenje biomase!

TOPLIFIKACIJA GRADA PLJEVALJA

� Preporu čuje se revidovanje postoje ćih i izrada novih potrebnih studija o opravdanosti i izvo ñenju projekta toplifikacije grada Pljevalja;

� U narednom periodu je potrebno intenzivirati istraž ne radove s ciljem osiguranja dovoljno kvalitetnih podloga za d onošenje investicionih odluka za izgradnju sistema daljinsko g grijanja u Pljevljima!

F. STRATEGIJA UVOðENJA OBNOVLJIVIH IYVORA ENERGIJE (OIE)

UVOðENJE OIE � Strategija u narednom periodu do 2025. godine prepo ručuje

održavanje upotrebe OIE na bar 20% ukupne potrošnje primarne energije u skladu sa ciljem kojeg su sebi zadale dr žave EU!

OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

� Subvencioniranjem investicija podsticati koriš ćenje OIE!

MALE HE

� U narednom periodu je potrebno intenzivirati istraž ne radove predvi ñenih lokacija s ciljem osiguranja dovoljno kvalitet nih podloga za donošenje investicionih odluka za gradnj u malih HE;

� Otkloniti pravne i druge barijere za brže investici je u projekte izgradnje malih HE!

ENERGIJA VJETRA

� Intenzivirati izradu dodatnih studija o mogu ćnostima koriš ćenja energije vjetra u Crnoj Gori i odrediti mikrolokaci je sa najve ćom snagom vjetra;

� U narednom periodu je potrebno intenzivirati istraž ne radove tako odreñenih mikrolokacija s ciljem osiguranja dovoljno kva litetnih podloga za donošenje investicionih odluka za izgrad nju elektrana na vjetar;

� Otkloniti pravne i druge barijere za brže investici je u projekte izgradnje elektrana na vjetar!

ENERGIJA IZ OTPADA

� U narednom periodu je potrebno intenzivirati istraž ne radove o mikrolokacijama i kapacitetu industrijskih postroje nja za spaljivanje otpada;

� Intenzivirati izradu dodatnih studija o mogu ćnostima koriš ćenja energije komunalnog otpada u Crnoj Gori za proizvod nju elektri čne i toplotne energije kao podloga za donošenje invest icionih odluka!

ENERGIJA SUNCA � Preporu čuje se koriš ćenje neposredne energije sunca za grijanje, pripremu tople vode i druge niskotemperaturne proce se!

ENERGIJA IZ BIOMASE

� Preporu čuje se izrada dodatnih procjena raspoloživosti resu rsa biomase u RCG i studije izvodljivosti u lokalnim us lovima da bi se mogao utvrditi ekonomski potencijal koriš ćenja biomase u konkretnim projektima!

BIOGAS � Preporu čuje se izrada dodatnih procjena raspoloživosti resu rsa

biogasa u RCG i studije izvodljivosti u lokalnim us lovima da bi se mogao utvrditi ekonomski potencijal koriš ćenja biogasa u


______________________________________________________________________________________________________________________

173

konkretnim projektima!

BIOGORIVA

� Preporu čuje se izrada dodatnih procjena raspoloživosti resu rsa za proizvodnju biogoriva u RCG i studija izvodljivosti u lokalnim uslovima da bi se mogao utvrditi ekonomski potencij al za proizvodnju biogoriva!

G. STRATEGIJA UVOðENJA KOGENERACIJA I KONCEPTA LOKALNE ENERGETIKE

STRATEGIJA UVOðENJA KOGENERACIJA U SKLADU SA DIREKTIVOM 2004/8/EC

� Preporu čuje se izrada dodatnih procjena raspoloživosti resu rsa za uvoñenje industrijskih i malih kogeneracija u RCG i stu dija izvodljivosti u lokalnim uslovima da bi se mogao ut vrditi ekonomski potencijal koriš ćenja kogeneracija u konkretnim projektima!

STRATEGIJA RAZVOJA LOKALNE ENERGETIKE

� Preporu čuje se modernizacija postoje ćih kotlarnica koje koriste ugalj i postepena supstitucija uglja TNG-om;

� Preporu čuje se izrada dodatnih procjena raspoloživosti resu rsa za razvoj lokalne energetike u opštinama RCG i studija izvodljivosti u lokalnim uslovima, kako bi se mogao utvrditi ekonom ski potencijal razvoja lokalne energetike u konkretnim projektima!

H. USKLAðIVANJE CIJENA ENERGENATA

POLITIKA USKLA ðIVANJA CIJENA ENERGENATA U CRNOJ GORI

� Regulatorna agencija treba da utvrdi opravdane troš kove odgovaraju ćih energetskih djelatnosti i predloži Vladi takve t arifne sisteme i nivo cijena, koje istovremeno štite privr edu i gra ñane od monopolskog položaja pojedinih subjekata, odnosno e nergetskim subjektima omogu ćavaju, da mogu nesmetano obavljati Zakonom im povjerene energetske djelatnosti, a u skladu sa ciljevima Energetske politike RCG i ove Strategije;

� Preporu čuje se uspostavljanje mehanizma po kojem se usposta vlja i mijenja cijena energije u Crnoj Gori prije privat izacije preduze ća;

� Preporu čuje se postepeno pove ćanje cijena energenata, da bi se došlo do nivoa tržišnih cijena i izrada posebnog Pr ograma Vlade o socijalnoj zaštiti i subvencioniranju dijela troško va za energente (iz budžeta i/ili pove ćanih cijena), za socijalno ugrožene kategorije grañana!

I. PRIVATIZACIJA ELEKTROENERGETSKOG SEKTORA

ZNAČAJ PRIVATIZACIJE ELEKTROENERGETSKOG SEKTORA

� Biće definisana naknadno!

J. PROMOCIJA INVESTICIJA I TRŽIŠTE KAPITALA

PROMOCIJA INVESTICIJA U ENERGETSKI SEKTOR RCG

� Ministarstvo nadležno za energetiku bi trebalo uspo staviti jedinicu za promociju investicija u energetici na principu „ sve na jednom mjestu“ („one-stop-shop“), čiji glavni cilj bi bio osigurati zainteresovanom investitoru ažurne i relevantne inf ormacije!


______________________________________________________________________________________________________________________

174

16 ZAKLJU ČNA RAZMATRANJA

Nivo razvijenosti energetskog sektora neke zemlje direktno utiče na njen privredni sistem i ukupan kvalitet života, te je stoga prirodno očekivati da se razvoj energetskog sektora države Crne Gore zasniva na boljem i efikasnijem iskorišćenju vlastitih resursa.

Crna Gora mora preduzeti odlučne mjere za uvoñenje inovacija u energetskom sektoru. Pored toga mora podsticati raznovrsnost u vezi upotrebe vrste energije, države porijekla energije, kad je u pitanju uvoz i u vezi sa tranzitom. Na taj način će stvoriti uslove razvoja, radna mjesta, veću sigurnost i čistiju životnu sredinu. Realizacijom energetske Strategije na području sigurnosti, Crna Gora će napraviti veliki iskorak po pitanju sigurnosti snabdijevanja energijom, jer Strategija u budućnosti predviña konekciju EES CG sa svim susjednim državama kao i mogućnosti korišćenja transevropskih magistralnih pravaca prirodnog gasa.

Povećavanje potrošnje EE zahtijeva osiguravanje dodatnih izvora energije. Oni mogu biti domaći ili strani. Interes je svake države, da na prvom mjestu iskoristi povoljne domaće izvore i na taj način smanji uvoznu zavisnost. Izrazito visoka uvozna zavisnost oko 1/3 EE zbog dugogodišnjeg zastoja u gradnji vlastitih energetskih izvora, veliki neiskorišćeni i energetski kvalitetan potencijal, dominacija EE u energetskom bilansu, visoka amortizovanost energetske infrastrukture i potreba njene ubrzane revitalizacije i tehnološke modernizacije, činjenice su, zbog kojih je potrebno pristupiti izgradnji novih proizvodnih izvora.

Prednost svakako imaju OIE. Bilo koja alternativa, koja ne daje prednost obnovljivim izvorima je ekonomski iracionalna. Izgradnja novih HE, pored dodatne godišnje proizvodnje EE, omogućava i bolji razvoj lokalnih zajednica u zonama i na području novih HE, veću zaštitu okoline i bolju regionalnu razvijenost, jer paralelno sa energetskim projektima idu i infrastrukturni projekti. Bolje korišćenje obnovljive i cjenovno povoljne hidroenergije od nacionalnog je interesa prije svega zbog povećavanja samostalnosti, sigurnosti, stabilnosti i konkurencije crnogorskog elektro-energetskog sistema. Smanjenje uvozne zavisnosti može se postići i sa izgradnjom veće TE na domaći ugalj.

Sa ostvarivanjem projekata izgradnje novih proizvod nih izvora energije pove ćava se energetska efikasnost privrede. Zbog nestabilnih pr ilika na tržištu energenata ovi projekti će pove ćati energetsku samostalnost države. Direktni efekti projekata su obezbje ñivanje sigurnog i kvalitetnog snabdijevanja potroša ča elektri čnom energijom. Pored toga, pove ćavaće se raspolaganje sa energijom i sigurnost rada ele ktrosistema, što će omogu ćiti brži privredni razvoj države i ve ći životni standard njenih gra ñana. Zbog inicijativa u energetici, pove ćaće se preduzetni čka inicijativa u novim razvojnim sektorima privrede , i s njom povezano zapošljavanje.

Izgradnja HE se veoma uspješno uklapa u mjere integralnog ureñenja prostora, urbanizacije naselja i znatno uspješnije turističke valorizacije voda, vodotoka i planinskih područja. Veoma je bitna strateška odrednica da se takvom izgradnjom, koja povlači i odgovarajuće privredne i infrastrukturne objekte, kao i objekte tercijarnih djelatnosti, prije svega u sektoru turizma – stvaraju uslovi da se na planinskim područjima zadrže ljudi, jer im se omogućava privreñivanje i odlična komunikacijska povezanost sa gradskim središtima.

Glavni makro ekonomski efekat izgradnje novih energ etskih objekata je pove ćanje bruto doma ćeg proizvoda, smanjenje uvoza energije, odnosno sma njenje spoljnotrgovinskih i energetskih deficita, otvaranje novih privrednih se ktora uz pove ćanje zaposlenosti, i kona čno:

POVEĆANJE KONKURENTNOSTI UKUPNE CRNOGORSKE EKONOMIJE .


______________________________________________________________________________________________________________________

175

17 LITERATURA

1. Ageing of the system – impact on planning, CIGRE, WG 37-27, report no. 176, December 2000

2. Agreements move Balkan integration, Nabucco closer, European Gas Markets, 30 June 2005, p8

3. Aktivnosti na rješavanju elektro-energetskog deficita u Crnoj Gori, Ekspertska grupa angažovana od strane Vlade Republike Crne Gore, april 2004. godine

4. ANALIZA POTROŠNJE ENERGIJE U KUĆANSTVIMA GRADA PODGORICE I BUDVE U 2004. GODINI" – Mr.sc. Alenka Kinderman Lončarević, Energetski institut Hrvoje Požar, Zagreb 2005

5. Bošnjak, D. Matić, S. Vulama "Analiza mogućnosti plinofikacije Podgorice i Crnogorskog primorja - Studija i idejni projekt plinskog sistema grada Podgorice" Energetski institut “Hrvoje Požar”, Zagreb, rujan 2005

6. B. Makšijan, „Ugovor o Energetskoj zajednici – Liberalizacija energetskog tržišta i usklañivanje energetskog zakonodavstva s EU“, Ministarstvo gospodarstva, rada i poduzetništva RH, prezentacija, HSUP, Zagreb, 18. listopad 2005

7. Council Decision of 20 December 1968 on the conclusion and implementation of individual agreements between Governments relating to the obligation of Member States to maintain minimum stocks of crude oil and/or petroleum products (68/416/EEC)

8. Council decision of 7 November 1977 on the setting of a Community target for a reduction in the consumption of primary sources of energy in the event of difficulties in the supply of crude oil and petroleum products (77/706/EEC)

9. Council Directive 1999/32/EC of 26 April 1999 relating to a reduction in the sulphur content of certain liquid fuels and amending Directive 93/12/EEC

10. Council Directive 98/93/EC of 14 December 1998 amending Directive 68/14/EEC imposing an obligation on Member States of the EEC to maintain minimum stocks of crude oil and/or petroleum products (98/93/EEC)

11. Council Directive of 20 December 1968 imposing an obligation on Member States of the EEC to maintain minimum stocks of crude oil and/or petroleum products (68/414/EEC)

12. Council Directive of 24 July 1973 on measures to mitigate the effects of difficulties in the supply of crude oil and petroleum products (73/238/EEC)

13. Council Directive of 27 June 1985 on the assessment of the effects of certain public and private projects on the environment (85/337/EC)

14. D. Matić, „South - East Europe Strategies for NGV Success“, ENGVA 11th Annual European NGV Conference – Bolzano / Italy 7-12 June 2005

15. D. Roze , IEA China Workshop on Emergency Oil Stock Issues, „Emergency Stock Holding and Oil Stocks in France, IEA Headquarters, 2001

16. DEMOGRAFSKI RAZVOJ- 1 sveska

17. Directive 2001/80/EC of the European Parliament and the Council of 23 October 2001 on the limitation of certain pollutants into the air from large combustion plants

18. DRUŠTVENE DJELATNOSTI- 1 sveska

19. Electricity distribution network design, Peter Peregrinus Ltd., 1989

20. ELEMENTARNE NEPOGODE I RIZIK OD TEHNIČKIH INCIDENATA - 1 sveska

21. Energetika - 1 sveska

22. Energetska politika Republike Crne Gore, Vlada R. Crne Gore, Podgorica 2005

23. Energetski bilans Sektora za distribuciju EPCG ostvaren u 2002. godini

24. European Gas Markets (brojevi od 1996. do kraja 2005. godine)

25. Focus on Serbia“, European Gas Markets, 23 August 2005, p3-5


______________________________________________________________________________________________________________________

176

26. Godišnji Energetski bilansi Vlade Republike Crne Gore za period 1990-2004

27. Godišnji Izvještaji o radu i finansijskim rezultatima poslovanja Rudnika uglja A.D. Pljevlja za period 1994-2004. godine

28. Godišnji Izvještaji o radu i finansijskom poslovanju Jugopetrola A.D. Kotor za period 1994-2003

29.

Grupa autora, „PROJEKAT SS-AE SEKTORSKE STUDIJE – ANALIZE I EKSPERTIZE (SS-AE) ZA POTREBE PROSTORNOG PLANA REPUBLIKE CRNE GORE (PPR) SEKTORSKA STUDIJA (SS-AE) 4.6 PRIVREDA SUBSEKTORSKA STUDIJA (SS-AE) 4.6/5 RUDARSTVO I INDUSTRIJA“,GTZ - Njemačka organizacija za tehničku saradnju, Vlada Republike Crne Gore, Univerzitet Crne Gore, Podgorica, April 2005

30.

Grupa autora, „PROJEKAT SS-AE, SEKTORSKE STUDIJE – ANALIZE I EKSPERTIZE (SS-AE) ZA POTREBE PROSTORNOG PLANA REPUBLIKE CRNE GORE (PPR), SEKTORSKA STUDIJA (SS-AE) 4.7. SAOBRAĆAJ I KOMUNIKACIJE“,GTZ - Njemačka organizacija za tehničku saradnju, Vlada Republike Crne Gore, Univerzitet Crne Gore

31. Grupa autora, „Studija razvoja transporta, distribucije i korišćenja prirodnog gasa u Republici Crnoj Gori“, Univerzitet u Beogradu – Rudarsko-geološko-naftni fakultet – Centar za energetiku, Univerzitet u Podgorici – Mašinski fakultet, Beograd, 1998

32. Hrvoje Požar, Damir Pešut, Branko Vuk: Studija jedinstvene metodologije za izradu energetske bilance i izbora optimalne strukture, Institut za elektroprivredu Zagreb, Zagreb, 1979

33. Hrvoje Požar: Osnove energetike 3, Školska knjiga, Zagreb, 1992

34. Informacija o Rudniku mrkog uglja '' Ivangrad''- Berane, Berane februara 2004. godine

35. Izvještaj o poslovanju Montenegro Bonus-a za 2004. godine

36. Izvještaj o poslovanju Montenegro Bonus-a, jul-decembar 2003. godine

37. J. Brouwer , IEA China Workshop on Emergency Oil Stock Issues, IEA Headquarters, 2001

38. Korišćenje hidroenergetskih potencijala u okviru Strategije razvoja energetike Crne Gore (materijal CANU u sklopu supervizije izrade Strategije), Podgorica 2006

39. Kriterijumi i metodologija planiranja razvoja i izgradnje te zamjena i rekonstrukcija distributivne mreže, Energetski institut Hrvoje Požar, 2004

40. KULTURNA BAŠTINA - 1 sveska

41. M. Damjanović, „Sirovinska osnova i stepen obrañenosti investiciono-tehničke dokumentacije pljevaljskog i maočkog basena“, Pljevlja 2002.

42. M. Gomilanović, S. Vukašinović, R. Stanić, Savjetovanje: Stanje i razvoj termoenergetike u Crnoj Gori, Tema: „Tehnoekonomska opravdanost izgradnje II bloka TE Pljevlja“, Žabljak 2002

43. M. Krnić, Paket energetskih zakona – problem pričuva, prezentacija, INA d.d., Zagreb, rujan 2001

44. Maksimalna satna opterećenja za 2002, 2003, i 2004. godinu – različita mjerenja – Elektroprivreda Crne Gore

45. Mineralne sirovine i rudarska proizvodnja u Crnoj Gori", Dr Miodrag Gomilanović, Podgorica 1999. godine

46. Nabucco Gas Pipeline Project – Gas Bridge between Asia and Europe, promotivni materijal

47. ODBRANA I CIVILNA ZAŠTITA - 1 sveska

48. Odluka Vlade Republike Hrvatske od 26. listopada 2005

49. Oil Supply Security – The Emergency Response Potential of IEA Countries in 2000, IEA – International Energy Agency, OECD, Paris, 2001

50. Opravdanost izgradnje TE Berane“, Ekspertska grupa Vlade Republike Crne Gore, Podgorica 2002

51. ORGANIZACIJA I UREðENJE PROSTORA- 1 sveska

52. Podaci obrañeni od strane DOO Energogas na poseban zahtjev dopisom br. 2129/19 od 01.08.2005. godine

53. Podaci obrañeni od strane Elektroprivrede Crne Gore A.D. na poseban zahtjev dopisom br. 2129/7


______________________________________________________________________________________________________________________

177

od 05.07.2005. godine

54. Podaci obrañeni od strane INA Crna Gora na poseban zahtjev dopisom br. 2129/18 od 01.08.2005. godine

55. Podaci obrañeni od strane Javne kotlarnice Pljevlja

56. Podaci obrañeni od strane Jugopetrola A.D. Kotor

57. Podaci obrañeni od strane Kombinata aluminijuma na poseban zahtjev dopisom br. 2129/17 od 29.07.2005. godine

58. Podaci obrañeni od strane TE Pljevlja na poseban zahtjev dopisom br. 2129/20 od 01.08.2005. godine

59. Podaci obrañeni od strane Uprave carina Republike Crne Gore na poseban zahtjev dopisom br. 2129/5 od 30.06.2005. godine

60. Podaci obrañeni od strane Zavoda za statistiku Republike Crne Gore na poseban zahtjev dopisom br. 2129/2 od 20.06.2005. godine

61. Podaci obrañeni od strane Željezare A.D. Nikšić na poseban zahtjev dopisom br. 2129/4 od 30.06.2005. godine

62. Podaci obrañeni od strane Željeznice Crne Gore A.D. na poseban zahtjev dopisom br. 2129/8 od 12.07.2005. godine

63. Poljoprivreda, šumarstvo, lov i ribolov- 1 sveska

64. Pomorska privreda - 1 sveska

65. Popis stanovništva, domaćinstava i stanova 2003 – Prvi rezultati, Podgorica, decembar 2003

66. Posebni obrasci uz zahtjev za licencu za distribuciju EE i operatora distributivne mreže EPCG AD, interni dokument EPCG, 2005

67. Potvrñena suradnja INE i BH Gasa – gas će povezivati Hrvatsku i BiH“, Bilten Udruženja za gas u BiH“, Januar/Juni, 2005, Godište VI, Broj 10

68. Pravci privrednog razvoja Crne Gore - 1 sveska

69. Pravila o načinu utvrñivanja cijene uglja za proizvodnju EE / Regulatorna agencija za energetiku // Podgorica 2005

70. Pravilnik o općim uslovima i tarifi za skladištenje obveznih zaliha nafte i naftnih derivata (NN 68/03)

71. Pravilnik o utvrñivanju cijena naftnih derivata (NN 112/03)

72. Pregled sektora životne sredine SRJ – Environmental Sector Report (nacrt), Svjetska banka, 2002

73. Prezentacija, „TAP – Trans Adriatic Pipeline Project“, GIE konferencija, Atena, 3-4.11.2005

74. PRIRODNE I PEJZAŽNE VRIJEDNOSTI PROSTORA I ZAŠTITA PRIRODE - 1 sveska

75. PRIRODNE KARAKTERISTIKE- 1 sveska

76. PRIVREDA- PRAVCI PRIVREDNOG RAZVOJA CRNE GORE

77. Privremeni kodeks mreže, Elektroprivreda Crne Gore AD Nikšić, Februar 2005

78. Program razvoja i izgradnje novih elektro-energetskih objekata sa prioritetima gradnje“, Elektroprivreda Crne Gore, Nikšić 1997

79. Projected Costs of Generating Electricity (2005 Update)“, NEA/IEA/OECD, Pariz, Francuska, 2005

80. Projekat ekspertske grupe Ministarstva privrede Republike Crne Gore: Aktuelna problematika i dugoročna stabilizacija Elektroprivrede Crne Gore - Elektrodistributivna mreža, Ministarstvo privrede Republike Crne Gore, 2001

81. Projekat: Aktuelna problematika i dugoročna stabilizacija Elektroprivrede Crne Gore", Ekspertska grupa angažovana od strane Vlade Republike Crne Gore, Nikšić, avgust 2001. godine

82. Projekcije BDP-a Crne Gore – Institut za strateške studije i prognoze, Podgorica, 2005

83. Projekti izgradnje i revitalizacije objekata EPCG, Interni dokument EPCG , 2004

84. Prostorni plan Crne Gore“, SS-AE Privreda, podstudija 4.6.1. Energetika, Podgorica 2005


______________________________________________________________________________________________________________________

178

85. R. Bošnjak, "Analiza mogućnosti plinofikacije Podgorice i Crnogorskog primorja - Studija mogućnosti plinofikacije većih naselja priobalja, Cetinja i Nikšića " Energetski institut “Hrvoje Požar”, Zagreb, rujan 2005

86. R. Stanić, S. Bulajić, „Ugalj, energetski potencijal Crne Gore“, Okrugli sto CANU, Podgorica 2004

87. R. Willenborg, C. Tönjes, W. Perlot, Europe´s oil defences – An analysis of Europe´s supply vulnerability and its emergency stockholding systems, CIEP, January 2004

88. Razvitak elektro-energetskog sistema Hrvatske do 2030. godine, Energetski institut Hrvoje Požar, 1998

89. REPUBLIKA CRNA GORA - ZAVOD ZA STATISTIKU, STATISTIČKI GODIŠNJAK 2003, Podgorica, 2003. godine

90. REPUBLIKA CRNA GORA - ZAVOD ZA STATISTIKU, STATISTIČKI GODIŠNJAK 2004, Podgorica, decembar 2004. godine

91. Rudarstvo i industrija - 1 sveska

92. Rudarstvo i industrija (Sektorska studija za izradu prostornog plana Republike Crne Gore)", Univerzitet Crne Gore, april 2005. godine

93. Rudnik uglja A.D. Pljevlja – informativni memorandum“ (za potrebe privatizacionog tendera) / Raiffeisen Investment / Podgorica 2005

94. SAOBRAĆAJ I KOMUNIKACIJE- 2 sveske

95. SEKTORSKE STUDIJE - ANALIZE I EKSPERTIZE (SS-AE) ZA POTREBE PROSTORNOG PLANA RCG (PPR), GTZ, Vlada RCG, Univerzitet Crne Gore, Podgorica aprila 2005. godine

96. SEKTORSKE STUDIJE - ANALIZE I EKSPERTIZE (SS-AE)

97. Sekulić, G., Vrbić, D., „Planiranje projekata meñunarodnih tranzitnih naftovoda u Hrvatskoj“, JANAF d.d., prezentacija, 13. Forum – Dan energije u Hrvatskoj, “Dugoročno planiranje i sigurnost opskrbe potrošača u uslovima otvorenog tržišta“, Zagreb, 26.studenog 2004

98. Serbia: Gasification Study – Final Report“, Economic Consulting Associates, December 2004

99. Sirovinska osnova i stepen obrañenosti investiciono-tehničke dokumentacije pljevaljskog i maočkog basena / M. Damjanović // Pljevlja 2002

100. Smjernice za pravljenje Energetske Strategije Republike Crne Gore", urañeno od strane IPA tima, Podgorica marta 2005. godine

101. Smjernice razvoja i izgradnje malih HE (MHE) u Crnoj Gori, Elektroprivreda Crne Gore, Nikšić, 2001.

102. South East Europe: Regional Gasification Study - Technical Proposal“, Economic Consulting Associates, Penspen, March 2005

103. Statistički godišnjaci Crne Gore za period 1990-2004. godine

104. Strategija energetske efikasnosti Republike Crne gore" IPA tim, Podgorica mart 2005. godine

105. STRATEGIJA RAZVOJA ENERGETIKE REPUBLIKE CRNE GORE DO 2025. GODINE SA STRUČNIM OSNOVAMA – knjiga A - REALIZOVANI ENERGETSKI BILANSI

106. Strategija razvoja Republike Hrvatske – Hrvatska u 21. stoljeću: Strategija energetskog razvoja, Energetski institut Hrvoje Požar, 2001

107. Strategija razvoja turizma Crne Gore do 2020 godine, Master Plan

108. Strategiju razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine" , Ministarstvo rudarstva i energetike Vlade Republike Srbije, Beograd decembar 2004. godine

109. Strategiju razvoja energetike Savezne Republike Jugoslavije do 2020. godine, sa vizijom do 2050. godine" , urañena 1997. godine po odluci Savezne Vlade.

110. Studija gubitaka EE u prenosnoj mreži Elektroprivrede Crne Gore i iniciranje mjera za njihovo sniženje, EKC, April 2003

111. Studija gubitaka električne snage i energije u elektrodistributivnim mrežama Crne Gore, Elektrotehnički fakultet Podgorica, 1998


______________________________________________________________________________________________________________________

179

112. Studija o mogućnostima štednje, racionalne potrošnje i supstitucije pojedinih energenata u Crnoj Gori (sa posebnim osvrtom na EE)", Elektrotehnički fakultet Podgorica, novembar 1999. godine

113. Studija razvoja mreže 110 kV i 35 kV elektro-energetskog sistema Crne Gore (period 1995 – 2000 godina sa vizijom do 2020 godine), Elektrotehnički institut “Nikola Tesla”, Beograd, 1997

114. STUDIJSKA OSNOVA (SS-AE)- 1 sveska

115. Tehno-ekonomska opravdanost izgradnje II bloka TE Pljevlja – Simpozijum stanje i razvoj termoenergetike u Crnoj Gori / M. Gomilanović, S. Vukašinović, R. Stanić // Žabljak 2002

116. Termoelektrana Pljevlja – informacioni memorandum” (za potrebe privatizacionog tendera) / Raiffeisen Investment / Podgorica 2005

117. The Interconnector Greece-Italy (IGI) Project: a New Gas Import Route to EU and Italy“, prezentacija, Edison, GIE konferencija, Atena, 3-4.11.2005

118. Trgovina, bankarstvo, agencije i ostale usluge - 1 sveska

119. Turizam- 2 sveske

120. Ugalj, energetski potencijal Crne Gore, Okrugli sto CANU / R. Stanić, S. Bulajić // Podgorica 2004

121. Uloga TE Pljevlja u elektro-energetskom sistemu Crne Gore“, Stručni savjet EPCG, Nikšić 2001

122. UPRAVLJANJE OTPADOM- 1 sveska

123. URBANIZACIJA, RAZVOJ NASELJA I FUNKCIJA URBANIH CENTARA - 1 sveska

124. URBANIZACIJA, RAZVOJ NASELJA I FUNKCIJA URBANIH CENTARA - 2 sveska

125. Uredba o obveznim zalihama nafte i naftnih derivata (NN 27/03)

126. VODOPRIVREDA I HIDROTEHNIČKI SISTEM - 1 sveska

127. Vodoprivredna osnova Crne Gore, JP “Vodovod i kanalizacija” Podgorica, Institut za vodoprivredu “Jaroslav Černi” Beograd, 2001

128. Vodoprivredna osnova Republike Crne Gore (izvod)”, Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrde, jun 2000. godine

129. Energetska politika Republike Crne Gore

130. Energetski institut Hrvoje Požar, IREET Institut: Dugoročni plan snabdijevanja Republike Crne Gore energijom, Ljubljana 2006

131. Energetski institut Hrvoje Požar, IREET Institut: Plan razvoja elektroenergetskog sistema Republike Crne Gore, Ljubljana 2006

132. Energetski institut Hrvoje Požar, IREET Institut: Predviñanja potrošnje finalne energije, Ljubljana 2006

133. Energetski institut Hrvoje Požar, IREET Institut: Razvoj sistema uglja, nafte i gasa Republike Crne Gore, Ljubljana 2006

134. Energetski institut Hrvoje Požar, IREET Institut: Realizovani energetski bilansi, Ljubljana 2006

135. Energetski institut Hrvoje Požar: Strategija energetskog razvitka Republike Hrvatske

136. International Energy Agency: Key world energy statistics 2004

137. International Energy Agency: Key world energy statistics 2005

138. M. Šaranović: Pravci razvoja energetike Crne Gore, avgust 2006

139. Regulatorna agencija za energetiku: Pogled na ulogu Regulatorne agencije za energetiku u svjetlu donošenja Strategije razvoja energetike Republike Crne Gore, avgust 2006

140. Resolucija o nacionalnem energetskem programu, Ur.l. RS 57/04

141. Služba vlade Republike Slovenije za razvoj: Resolucija o nacionalnih razvojnih projektih za obdobje 2007 – 2023

142. Tehnička podrška Ministarstvu ekonomije i EPCG: Strategija energetske efikasnosti Republike Crne Gore, Podgorica 2005


______________________________________________________________________________________________________________________

180

143. ExternE – Externalities of Energy, istraživački projekt Evropske komisije, http://externe.jrc.es/index.html

144. http://www.epcg.cg.yu, web stranica Elektroprivrede Crne Gore

Trans-European Energy Networks: TEN-E Priority projects,

145. http://europa.eu.int/comm/energy/gas/publications/index_en.htm)

146. w3.etf.ukim.edu.mk

147. www.fer.hr

148. www.epcg.cg.yu

149. www.etf.bg.ac.yu

150. www.etf.unsa.ba

151. www.ucg.cg.ac.yu

Download - STRATEGIJA RAZVOJA ENERGETIKE REPUBLIKE · PDF fileStrategija razvoja energetike je svakako dio ukupne strategije zacrtanog privrednog razvoja ... razvoja cjeline energetskog sistema

Top Related