Download - Shame and Guilt Culture

© Michel Pauw Over het concept ‘schuld’ DC – Themasyllabus 2004-2005

1

Inhoud

SCHULDIG! .................................................................................................................................................... 2

INLEIDING .............................................................................................................................................................. 2

SCHULD ALS CHRISTELIJKE NOTIE ................................................................................................................................. 2

Schuld, zonde en de ander ............................................................................................................................. 3

Schuld en individualiteit ................................................................................................................................. 3

DE GRIEKEN EEN DWAASHEID .................................................................................................................................... 3

‘SHAME-CULTURE’ EN ‘GUILT-CULTURE’ ....................................................................................................................... 4

Enkele voorbeelden ........................................................................................................................................ 4

CHRISTEN, SCHULD EN VERGEVING .............................................................................................................................. 6

EEN ANTWOORD OP HET SECULIERE DENKEN ................................................................................................................. 6

GEBRUIKTE LITERATUUR ............................................................................................................................................ 7


2

Schuldig! Een assertieve houding ten opzichte van het seculiere denken

“Ik vind geen schuld in deze Mens!” – (Luk. 23:4)

Zo dan, gelijk door een misdaad de schuld gekomen is over alle mensen tot verdoemenis; alzo ook

door een rechtvaardigheid komt de genade over alle mensen tot rechtvaardigmaking des levens –

(Rom. 5:18)

O Felix culpa quae talem et tantum meruit habere Redemptorem

(Vert.: O gelukkige schuld, die het verdiende zulk een en zulk een grote Verlosser te hebben)

(uit het in de Paasnacht gezongen Exsultet

Inleiding

‘In hoeverre is de reformatorische traditie beïnvloed door het moderne denken over schuld en

vergeving?’, luidde een van de vragen die het bestuur aan onze lector, dr. G. van den Brink, heeft

gesteld. Een tamelijk suggestieve vraag, in die zin dat eigenlijk al aangenomen wordt dát de

reformatorische traditie wordt beïnvloed door het moderne denken. De vraag is alleen in hoeverre

dat het geval is.

Ik laat het aan dr. Van den Brink over om in te gaan op de vraag of deze suggestieve aanname terecht

is. Toch denk ik, dat we op z’n minst ook een andere, wat assertievere vraag mogen stellen. We

denken al veel te vaak, dat we aangevallen worden door het seculiere denken en dat het

christendom door het (al dan niet moderne) heidendom wordt aangetast. Zullen we het dit keer eens

omdraaien en wat vrijmoediger naar buiten treden door te vragen in hoeverre het seculiere denken

over schuld is beïnvloed door het christendom? Is schuld niet een typisch christelijk concept? Kennen

andere culturen, die niet met het christendom in aanraking zijn gekomen, óók een schuldbegrip?

Het is niet mijn bedoeling om een kant-en-klaar antwoord op deze vraag te geven, maar ik wil deze

vraag onder de aandacht brengen, zodat er over nagedacht wordt. Bezie dit artikel als een aanzet tot

discussie.1

Schuld als christelijke notie

In de lezing zal het gaan over de vraag hoe het moderne, seculiere denken over begrippen als schuld

en vergeving het christelijke denken over deze begrippen beïnvloedt. Ik denk echter dat het ons

aangenaam zal verrassen, als we bedenken, dat het hele concept ‘schuld’ eigenlijk een typisch

christelijke notie is.

1 Hetzij in Documentum, hetzij in de plenaire discussie op Deo volente 17 maart 2005, hetzij in persoonlijke sfeer.


3

Schuld, zonde en de ander

Ik verwacht dat de meeste christenen schuld direct zullen relateren aan zonde (vgl. Rom. 5:18). Deze

relatie wordt ook gelegd door de seculiere westerling, hoewel deze veeleer het woord fout, of

gebrek, of misser in de mond zal nemen in plaats van de meer christelijke term zonde.

Als iemand iets goeds heeft teweeggebracht, is het onzin om te zeggen: ‘dat is zijn schuld’. In plaats

daarvan zeggen we dan: ‘dat hebben we aan hem te danken’, of iets dergelijks. We spreken pas over

‘schuld’ als iemand iets verkeerds heeft gedaan.

Daarmee is echter nog niet alles gezegd, want wanneer is iets verkeerd, zonde? Iets is verkeerd,

zonde, als bepaalde regels overtreden zijn, die door een ander of door anderen worden

gehandhaafd. Schuld is relatief, schuld bestaat bij de gratie van de ander. Als die ander er niet zou

zijn, dan zouden wij geen schuld kunnen hebben. Dat suggereert ook de ondertitel van ons

jaarthema: Schuld en vergeving. Vergeving kan slechts door een ander geschieden. Daarom, als wij

schuldig zijn, staan we schuldig tegenover de ander…, tegenover de Ander, … coram Deo.

Als de Heidelbergse Catechismus over de verlossing spreekt, luidt het antwoord op de 13e vraag

‘Maar kunnen wij door onszelf betalen?’: ‘In generlei wijze, maar wij maken ook de schuld nog

dagelijks meer’. Hier wordt over een schuld gesproken, een schuld van de mens tegenover God. Ook

al noemt met name het Nieuwe Testament het woord schuld niet vaak, toch is de relatie tussen de

mens en God duidelijk: wij hebben gezondigd en staan daarom in een relatie van schuld, niet alleen

ten opzichte van andere mensen, maar vooral ten opzichte van God.

Schuld en individualiteit

Een begrip dat nauw samenhangt met schuld, is het geweten. Het is een typisch westers begrip, dat

zijn wortels heeft in het joods-christelijke denken. Augustinus was de eerste christelijke denker die

een onderzoek deed naar het innerlijk van de mens. Hij wijdt in zijn Confessiones een indringend

tiende boek aan het onderzoek naar zijn eigen geweten. Door het geweten staat een mens

existentieel alleen voor het aangezicht van God. Uiteindelijk zal de mens zelf en alleen

verantwoording moeten afleggen van zijn positie ten opzichte van God. Met Augustinus (misschien:

met het christendom) is het individualisme in de wereld gekomen. Niet als alomvattend perspectief,

maar als aanvullend perspectief. We staan immers als individu in een gemeenschap en, hoewel we

als individu tegenover God staan, wil Hij dat wij Hem dienen in gemeenschap met de ander.

De Grieken een dwaasheid

Volgens Hegel hadden de Grieken geen geweten, althans geen individueel geweten. Het geweten

werd gedragen door de gemeenschap. Vergelijk het groepsgevoel bij bijvoorbeeld Marokkanen. Als

iemand ruzie heeft met een Marokkaan, dan is het heel waarschijnlijk, dat hij dan ruzie heeft met zijn

hele Marokkaanse familie- en vriendenkring.

Plato, die er vanuit ging, dat de mens handelt volgens zijn inzicht, was van mening dat niemand

vrijwillig zondigt.2 Had zijn leermeester Sokrates immers niet gezegd: “kennis is deugd”? Als een

mens zondigt en verkeerde dingen doet, dan komt dat volgens Plato, doordat hij geen kennis van het

2 Plato, Politeia 589c6.


4

goede heeft. Het logische gevolg van deze gedachte is, dat de mens dan eigenlijk ook geen schuld

treft, als hij verkeerde dingen doet: hij wist immers niet beter.3 Hoeveel overeenkomsten er ook zijn

tussen het christendom en het platonisme, hier komen we op een fundamenteel onderscheid.

Schuld: voor de Grieken een dwaasheid?

‘Shame-culture’ en ‘guilt-culture’

Eind jaren ’40 van de 20e eeuw deed men in de culturele anthropologie een revolutionaire

ontdekking: men ging onderscheiden tussen een shame-culture en een guilt-culture. Een onderscheid

dat E.R. Dodds enkele jaren later ook toepaste op de Griekse cultuur, zoals beschreven door

Homerus, versus de christelijke, westerse cultuur.

Het verschil brengt Ruth Benedict als volgt onder woorden: een man uit een guilt-culture heeft een

‘internalized conviction of sin, precisely because he lives in a society that inculcates absolute

standards of morality and relies on men’s developing a conscience’, terwijl ‘shame-cultures (…) are

those that rely on external sanction for good behaviour, whereby feeling comes as a reaction to other

people’s criticism’.4 Ofwel, precies wat Hegel over de Grieken zei: mensen uit een guilt-culture

hebben een geweten, mensen uit een shame-culture niet. Nu is het met dit onderscheid gegaan zoals

met zoveel andere wetenschappelijke theorieën: aanvankelijk hebben ze groot succes, maar later

worden ze weer afgezwakt of met een mooier woord: gerelativeerd.

Met het onderscheid shame/guilt-culture meende men aanvankelijk veel beter in staat te zijn om

verschillen tussen bepaalde culturen te beschrijven en daar zit ook zeker een kern van waarheid in.

We moeten er echter voor oppassen, dat we dit onderscheid niet verheffen tot een scheidend

principe: natuurlijk kent men in een shame-culture wel schuld en in een guilt-culture schaamte, maar

het gaat om het accent. Respectievelijk speelt schaamte en schuld een grotere rol.

Enkele voorbeelden

Iemand uit een shame-culture bidt niet tot de goden om vergeving van zonden, maar om geluk.

Terwijl het belijden van zonden of fouten in een guilt-culture een bevrijdend effect kan hebben,

vergroot dat in een shame-culture juist het schaamtegevoel.

In de Ilias (8.130vv)5 strijdt het Griekse volk tegen de stad Troje om de geschaakte koningin Helena

weer terug te krijgen. Midden in de strijd richt Homerus de schijnwerpers op twee Griekse helden,

Nestor en Diomedes, die voortdurend grote tegenslag te verduren hebben. Het lijkt zelfs alsof de

oppergod Zeus hen slecht gezind is. Dan zegt Nestor tegen Diomedes: “laten we toch vluchten,

wellicht zijn de goden ons morgen beter gezind!”. Diomedes weigert vooralsnog en antwoordt: “Ja,

dat is wel waar, maar Hektor (generaal van de Trojanen) zal zich eenmaal beroemen te midden van

3 Dit leidt natuurlijk tot de vraag: moet al het kwaad dan maar toegelaten worden, omdat niemand daarvoor

verantwoordelijk kan worden gesteld? Nee, aldus Plato, maar er moet een goede staatsinrichting komen. Een staat, die

geregeerd wordt door filosofen, want zíj hebben inzicht in het Goede. Zij moeten zorgdragen voor rechtvaardige wetten en

die bekend maken onder de mensen. Alleen op deze manier kan er een goede samenleving ontstaan.

4 Geciteerd in: V. Misheva, Shame and Guilt, 114.

5 Grieks heldendicht, geschreven door Homerus in de 8e eeuw v. Chr.


5

de Trojanen, dat ik voor hem ben gevlucht,” waarop Nestor hem terecht wijst: “Hoe kun je dit

zeggen! Al noemt Hektor je zwak en een lafaard, dat geloven de Trojanen toch niet!”

Let op het laatste antwoord van Nestor. Hij kan niet zeggen: “Maak je geen zorgen, Diomedes, want

dat is tóch niet waar,” want zelfs als dat zo is, maar de Trojanen geloven Hektor wél, dan loopt

Diomedes grote schande op, waardoor hij zich afschuwelijk zou schamen. En niets is erger dan dat

mensen zeggen dat je verkeerd bent. Je kunt beter verkeerd zijn, terwijl de mensen zeggen dat je

goed bent, dan andersom.

In de Odyssee (boek 21)6 dingen vele mannen naar de hand van Penelope, de vrouw van de

doodgewaande Odysseus. Penelope hoopt nog steeds op de terugkeer van haar man en stelt alles in

het werk om haar ja-woord aan een van de ‘vrijers’ uit te stellen. Op het laatst organiseert ze een

wedstrijd: wie met de boog van Odysseus een pijl kan schieten door 12 gaten, zal haar man worden.

Het lukt niemand, totdat de teruggekeerde, als bedelaar vermomde Odysseus, de boog vraagt. De

omstanders zijn verontwaardigd: stel je voor, dat die bedelaar de boog wel kan spannen, … Daarop

reageert Penelope: “Denken jullie echt dat zo’n sloeber, zelfs al kan hij de boog wel spannen, met mij

zou trouwen?”, waarop de omstanders antwoorden: “Nee, natuurlijk geloven wij dat niet (want dat

druist in tegen elk standsbegrip), maar wij zijn bang voor geroddel hier bij de mannen en vrouwen.

Straks stookt er zo’n Griek: wat een laf stelletje dingt naar de vrouw van die beroemde Odysseus. Ze

kunnen zijn boog niet eens spannen, terwijl de eerste de beste zwerver hem zo maar spant en een

pijl door de gaten heen schiet.”

Opnieuw, mensen uit een shame-culture zijn bang voor wat mensen van hun zullen zeggen. Het

hoogste goed voor de Griek is niet iets objectiefs, maar: de situatie dat mensen goed van je spreken,

terwijl het ergste kwaad dat je kan overkomen is, dat mensen slecht van je spreken.7

‘Pollution, so important later, plays no active part in the beliefs of Homeric man’, aldus Adkins.8

Homerus vertelt in de Odyssee (22.35vv) van een Theoclymenus, die een stamgenoot had vermoord.

Toch wordt hij door Telemachos, de zoon van Odysseus, zonder enige moeite opgenomen. ‘There is

no supernatural danger in consorting with a murderer’.9

In Lukas 18:10vv komen de twee ‘culturen’ misschien dicht bij elkaar. We lezen daar van een

Farizeeër en een tollenaar. De Farizeeër wil door de mensen gezien worden en is afhankelijk van wat

de mensen van hem zullen zeggen (shame-culture), terwijl de tollenaar in een hoekje, achter in de

tempel tot God bidt: “O God! Wees mij, zondaar, genadig!”. Zijn geweten sprak, omdat God in zijn

hart was gekomen (guilt-culture).

6 Tweede Griekse heldendicht, geschreven door Homerus.

7 A.W.H. Adkins, Merit and Responsibility, 154.

8 A.W.H. Adkins, Merit and Responsibility, 54.

9 Idem.


6

Christen, schuld en vergeving

Het is moeilijk om het precieze verschil te benoemen tussen schuld en schaamte. Ze hebben veel met

elkaar te maken. Je zou het als volgt kunnen proberen omschrijven: je hebt een schuldgevoel als je

andermans integriteit hebt aangetast, terwijl je een gevoel van schaamte hebt, als je in je eigen

integriteit bent aangetast. En dat gebeurt veeleer door het oordeel van anderen over jou. Ik heb al

gezegd, dat het een het ander niet uit hoeft te sluiten, maar toch roept bovenstaande bij mij de

gedachte op: als je zonder God leeft, dan moet je het inderdaad van mensen hebben. Terwijl een

christen op zijn beurt mag zeggen: ‘hetgeen mij gewin was, heb ik om Christus’ wil schade geacht’

(Fil. 3:7). De mensen konden veel over Paulus roemen, maar Christus was voor hem belangrijker. Is

een christen niet veel meer geneigd zich schuldig te voelen ten opzichte van God tegen Wie hij

gezondigd heeft, dan zich te schamen voor wat andere mensen wel niet van hem denken? Is een

christen überhaupt wel geïnteresseerd in wat mensen van hem denken? Lees eens Gal. 1:10.

Een christen mag echter meer zeggen: hij (lees uiteraard ook ‘zij’) mag roemen in Christus Jezus (Fil.

3:3), omdat Hij het is, Die zijn schuld heeft weggenomen. Omdat in Hem geen schuld gevonden werd,

noch door Pilatus, noch door Zijn Vader, mogen wij zingen:

“De schuld Uws volks hebt G’ uit Uw boek gedaan;

Ook ziet Gij geen van hunne zonden aan;

Gij vindt in gunst, en niet in wraak, Uw lust;

De hitte van Uw gramschap is geblust.” (Ps. 85:1 – ber.)

O Felix culpa quae talem et tantum meruit habere Redemptorem!

Een antwoord op het seculiere denken

Voor zover ik daar zicht op heb – maar dr. G. van den Brink moet mij maar corrigeren als ik het

verkeerd heb – is het moderne, seculiere denken erop uit om het christelijk schuldbesef uit te

schakelen. Het seculiere denken (denk aan Aleid Schilder in haar boek Hulpeloos maar schuldig?)

beschuldigt het christendom ervan, dat het mensen depressief maakt, dat het mensen opzadelt met

een deprimerende schuld tegenover God. Laten we als christenen assertief reageren en antwoorden

door te zeggen dat de schuld tegenover de Heere weliswaar een feit is (Rom. 5:18), maar dat bij de

Heere ook vergeving is (Ps. 130:4).

We kunnen de rollen zelfs omdraaien. De Homerische held werd gedreven door angst. De angst om

je gezicht te verliezen voor mensen.10 Ik denk dat er een goede parallel is te trekken naar het heden:

de mens is op zoek naar de zin van het leven en zij grijpt daarbij elke strohalm van menselijke

bevestiging aan. Hoe vaak hoor je niet, dat mensen op zoek zijn naar hun identiteit en die laten

afhangen van wat anderen van hen zeggen. Zo komen bijvoorbeeld vele ‘identiteit-zoekers’ in de

filmwereld, of iets dergelijks terecht om aandacht te krijgen die men nodig heeft om zeker te zijn van

zichzelf. Gods Woord heeft een boodschap voor deze mensgerichte mens: het oordeel van mensen

telt niet, Gods oordeel telt alleen.

10 V. Misheva, Shame and Guilt


7

Gebruikte literatuur

Adkins, A.W.H., Merit and Responsibility. A Study in Greek Values. Oxford, 1960.

Adkins, A.W.H., Moral Values and Political Behaviour in Ancient Greece. London, 1972.

Augustinus, A., Belijdenissen (vert. G. Wijdeveld). Amsterdam, 1997.

Homerus, Ilias en Odyssee.

Dodds, E.R., The Greeks and the Irrational. Berkeley/Los Angelos, 1951.

MacIntyre, A., A Short History of Ethics. London/New York, 2002.

McKenzie, J.G., Guilt. Its Meaning and Significance. London, 1962.

Misheva, V., Shame and Guilt. Sociology as a Poietic System. Uppsala, 2000.

Trefwoorden:

- schuld (guilt)

- schaamte (shame)

- cultuur

- moderne denken

- Grieken

- heidenen

Download - Shame and Guilt Culture

Top Related