. . . ~.:: .ıgJ

D~ı·; ;; ; ..• -~· ·r· r~snil llt•. -~ -----.ı

----.J

SELÇUK ÜNiVERSiTESi

iLAHiYAT FAKÜLTESi DERGiSi

Yll:1997 Sayı: 7

: .

FAKÜLTE YAYlN KURULU

BAŞKAN

Prof. Dr. Mehmet AYDIN

ÜYELER Prof. Dr. Şe rafettin GÖLCÜK Prof. Dr. İsmet KAY AOGLU

YA YIN SEKRETERi Yrd. Doç. Dr. Galip ATASAGUN

Dergide Yayınlanan Eserlerin Sorumluluğu Yazariarına aittir.

KAPAK TASARIMI Yrd. Doç. Dr. Ahmet Saim ARITAN

D İZGi DİZGİEVİ

BASK I SEBAT OFSET

KONYA- 1997

İBNİ SARNUN'UN (Öim. H240/854)

ADABU'L-MUALLİMİN'İ ÜZERİNE BİR ÇALIŞMA

Yrd. Doç. Dr. Mustafa TA VUKÇUOGLU (*)

I. HAYATI

Asıl adı Abdüsselam b. Said Habib et-Tenuhi olan Sahnun (H.l60/776)

Kayravan doğumlu olup, Ebu Abdullah Muhammed ismiyle de anılır. Babası

Said orduda asker olarak görevli iken, Şam elvanndaki Humus'tan Kav­

ravayan'a naklen gelmiştir. Sahnun'a çok cevval zekasından dolayı keskin na­

zarlı, canlı ve hafif bir kuşun adından alınarak kendisine "Sahnun" lakabı ve­

rilmiştir.

Sahnun, ilk tahsiline Kavrayan'da başlamış ve ö~enimine devam etmek

için Tunus'a giUniştir. Oradan Enes b. Malik'in talebeleri nezareti altında tahsil

görmek için Kahire'ye gelmiş, (1) burada Malik'in mümtaz ögrencilerinden

olan Abdurrahman b. Kasım, İbn Vehb ve Eşheb'le birlikte ders görmüş, Ab­

durrahman b. Kasım'dan fıkıh dersi almıştır. İmam Malik'in Muvatta'ını be­

raberinde Mısır'a getiren Sahnun, hocası Abdurrahman b. Kasım'la üzerinde

çalışmış, Sahnun daha geniş bilgiler isteyince, ona bizzat Malik'i dinlemek için

neden seyahate çıkmadı~ı sorulmuş, o da fakirligin buna engel oldu~nu söy­

lemiştir. Sahnun, Abdurrahman b. Kasım'dan (ölm.H.191/806) ders görmesi

ve İmam Malik'in Muvana'ını okuması neticesinde, Maliki mezhebinin tesiri

altında kalmış ve bu mezhep Kuzey Afrika'ya ve Endülüs'e onun vasıtasıyla

yayılmıştır.

O, Abdurrahman b. Kasım, Eşheb ve İbn Vehb ile birlikte Hac farizasını ifa etmek üzere Hicaz'a gitmiştir.Daha sonra Medine ve Suriye'yi ziyaret ederek

Malik'in talebelerinden fıkıh dersi görmüştür.

(*) s.O. Ilahiyat Fakültesi, Din E~itimi Anabilim Dalı. (1) lbn Hallikan, Vefeyatü'I·Ayan, lll, s. 180·182, Beyrut, ts.; Brockelmann, Sup. 1, 299.

268 Yrd. Doç. Dr. Mustafa Tavukçuoglu

İbn Sahnun, H.233 yılında hükümdar Muhammed b. Ağleb tarafından

yapılan Kadılık teklifini bir yıl boyunca reddetmiş ve nihayet H.234 yılı Ra~

mazan ayında kabul etmiştir. Sahnun, hükümdarıo ne hediyelerini, ne de üc~

retini almıştır. Fakat o, şahsi maratları ile, memurlarınicini müslüman ol~

mayanlardan alınan cizye yardımı ile ödemiştir. Rahatsız edilmeden kadılık

vazifesini yerine getirmek için, Kavrayan'da camiin yanına yapılmış bir odası

vardı. Buraya yalnız davacılar ile şahitlerini kabul ediyordu (2). hk işlerinden biri bütün gayri sünni fırkaları camiden çıkarmak oldu. Zira o tarihte Kav~

rayan'da pek çok fırka vardı. Cami için muntazam bir bir imam tayin eden ilk

kimse o oldu. O zamana kadar Kadı'nın evinde muhafaza edilen rehine bu~

rakılmış eşyalar için, şehrin itimada şayan şahısiarına teslim eden ilk Kadı yine

İbni Salınun olmuştur.

Sahnun, kadı olarak herkese çok terbiyeli ve nazik muamele etmiştir. Bir

meseleye cevap verdiği zaman, son derece dikkatli ve ihtiyatlı davranmıştır.

Çünkü bu hususta acele cevapların nifak ve fesada sebep olacağını iddia eder~

di.

Sahnun. H.234 yılında aldığı kadılık görevini ölünceye kadar devam et~

tirmiştir (2). Davalarda taratların birbirlerine laf atınalarına müsaade etmezdi. Allah'tan başkasına yemin etmesinler diye talak ve atak'a (köle azad etmek)

yemin edenleri te'dip ve ta'zir ederdi(*).

Sahnun hakkında yazılmış Ebu1 Arab'ın (Muhammed b. Ahmed b.

Temim'in) "Menakıbı Salınun ve Siyretuhu ve Ebeduhu" isimli bir eseri vardır (3).

ILESERLERİ

l.ei~Müdevvene

H.191(807) de Kayravan'a tekrar dönen Sahnun, Maliki Mezhebini

yaymaya başlamıştır (4). İmam Malik'den 20 yıl ders okuyan, Maliki fıkhıru en

iyi bilen Mısır'lı Abdurahman b.Kasım'ın "el Müüdevvene" adlı eserini, Sah~

nun genişleterek Endülüs'te yaymıştır. Hocası Abdurrahman b. Kasım Müc~

(2) Hayrettin ez-Zirikli, ei-A'Iam Kamus ve Teracim, IV, 5. Baskı, Beyrut, 1980, s. 5. (*)Osman Keskio{Jiu, Fıkıh Tarihi ve Islam Hukuku, Ankara 1980, ss. 115-117. (3) Hayrettin ez-Zirikli, a.g.e., IV, s. 5.

/bni Sahnun'un Adabu'l-Muallimin'i Ourine Bir Çalışma 269

tehid-i mulak decesine ermiş bir zattır. &et b. Fırat (ölm.H.213/828) İmam Malik'in fikıhtaki ictlhatlanm Kuzey Afrika'da, M~bde yaymış, bu fetvalan

tertip olunarak ei-Müdevvene adlı fıkıh kitabını meydana getirmiştir. Bu eser

Malik'in Muvatta'ına dayanmakla olup, Maliki fıkhını yansıtmaktadır.

Salınun'un geniş bir şekilde şerhetmiş oldu~u el Müdevvene, Kahice'de

biri muhtasar ve di~eri mufassal olmak üzere 8.1324-1325 (1905-1906) yal­

ıarında iki defa basılnuş, biri büyük boyda dört cilt, di~eri küçük boyda 16 cüz

halindedir.

Salınun'un bu eseri çabucak mücaat edilmeyecek kadar hacirnli ol­

duğundan, Ebu Muhammed Abdullah b. Ebi Zeyd (ölm.H.386/996) tarafından

ihtisar edilmiştir. "Muhtasaru'l-Müdevvene" adını taşıyan bu bulasa bir çok

defalar basılnuştır. Bu eseri pek çok kimse de şerh etmiştir. Bunlar arasında

Salınun'un o~lu Muhammed de vardır.

Salınun, Müdevene'sinde en çok tesadüf edilen meseleler hakkında Ab­

durrahman b. Kasım'a sorular sorarak bÜ eseri genişletmiştir. İbni Kasım ile

Salınun'un zeka ve anlayışlan bu eserde açıkça göze çaıpar. &er çok kolay

okunan açık bir dille yazılnuş, şerheden ve üstadının deltasını tetkik etmek için

emin bir eserdir. Daha sonra bu eser Fas'da Ebu Meymun tarafından ders kitabı

olarak okututmuştur (5).

2.Adabu'l-Muallimin

İslam dünyasının il k e~itim nazariyecilerinden biri olan İbn Sahnun, el­

Cahız'ın (ölm.H. 258/869) ça~daşıdır. Hicri 3. asır gibi erken dönemlerde

eğitim ve öğretime dair görüşler ileri süren Sahnun, bu konuda müstakil yazılı

eser veren ilk İslam eW,timcilerinden kabul edilir (6). İslam dünyasında belirli

bir eğitim nazariyesini yansıtmaktan çok, ögüt türünde olan kitaplar Hz. Pey­

gamber döneminden sonra çok yaygınlaşnuştır. Ancak eğitim ve ö~retim fa­

aliyetlerinin sistemli ve organizeli bir şekilde yaygınlaşması İslam Me­

deniyetinin gelişmesiyle paralellik arz etmektedir. İbn Salınun'un eğitim -

öğretimle ilgili sistemli ve organizeli olmasa bile, eğitim -ö~tim faaliyetlerini

(4) Brockelmann, a.g.e., 1, 299. (5) Brockelmann, a.g.e., 1, 300. (6) Mehmet Da!)- H. Raşit öymen, Islam E!)itim Tarihi, 1. Baskı, M.E.B., Ankara 1974,

s. 14; lbrahim Canan, Hz. Peygamberin Sünnetinde Terbiye, Ankara 1980, s. ıs.

270 Yrd. Doç. Dr. Mustafa Tavukçuoğlu

düşünen ve bu konuda görüş belirten ilk egitim nazariyedierinden birisi olması nedeniyle önemli bir şahsiyettir. O'nun Adabu1 -Muallimin adlı eseri, ilk defa Hasan Hüsnü Abdulvehhab tarafından Tunus'ta h.1348/(1931)'de neş­

redilmiştir. Daha sonra Ahmet Fuat el-Ehvani'nin "et-Terbiye fi'l·İslam ev et· Ta'lim fı Re'y el-Kabisi" isimle eserle birlikte 1955'te Kahire'de basılmıştı (7).

İbni Suhnun'un bu küçük hacimli risal~i ı 7 sahifeden oluşmaktadır. Bu ri­salesinde o günkü egitim dünyasının karşı karşıya olduğu çeşitli sorunları ele alır. Kendisi fakih olduğu için, sorunları daha ziyade İslam Hukuku açısından inceler ve Hz. Peygamber'in uygulamalarından ve hadis-i şeriflerinden örnekler sunar ve delillendirerek çözmeye çalışır.

H. 403 yılında vefat eden el-Kabisi'nin "er·Risaletu'l-Mufassale Li­

Ahvali1-Müteallimin ve Ahkami'l-Muallimin ve'l·Müteallimin" isimli eserine Salınun'un bu risalesi kaynak vezifesi görmüştür.

Ad§bu'l-Muallimin'de geçen konular on başlık altında verilmektedir. Biz de bu başlık alUnda verilen muhtevayı özetlemeye çalışUk. Muhtevayı özetlerken Salınun'un nsalesinde belirttigi Hadislerin tahrici tarafımızdan yapılmış ve dip­notlar halinde gösterilmiştir. Müellifin kullandıgı Hadisler Kütüb-ü Tis'a'dan taranmıştır. Burada bulunmayan Hadislerin tahrici için ilk kaynaklara atıfda bulunan tm kaynaklara ve onlar için hazırlanmış fihristiere müracaat edilmiştir.

Salınun'un kullandığı Hadislerin 4'üne belirttigirniz bu Hadis Li­

teratüründe rastlayamadık. Rastlayamadığımız bu Hadisler ve bazı kavramlarla ilgili açıklamalar dipnotlarda (çev.notu) şeklinde gösterilmiştir. Bu çalışma bO­yunca yararlanılan kaynakların listesi son kısımda Bibliyoğrafya halinde ve­rilmiştir.

l.KUR' AN-I KERİM ÖGRETİMİ

Bu kısımda Kur'an öğretim ve öğrenimini teşvik eden Hadisler şöyle bir sıralama ile verilmektedir

a."Sizin en üstününüz Kur'an'ı öğrenen ve öğretendir."

(7) Ahmet Fuat ei-Ehvani, et-Terbiye fi'l-lslam ev et-Ta'lim fi Re'yi'I-Kabisi, isimli esere mülhak olarak verilmiştir. ss. 351-367, Kah i re 1955; Abdulemir Şemseddin, el­Fikru~-Tebevi' inde lbn Sahnun ve'I-Kabisi, ss. 53-71, Beyrut 1985.

lbni Sahnun'un Adabu'l-Muallimin'i O zerine Bir ÇalıJnıa

b."Sizin en hayırlınız Kur'an'ı ö~renen ve ö~retendir." (8)

c."Allah bazı kavimleri Kur'an'la yüceltir." (9)

271

d."Kur'an'a sımsıkı sarılın, çünkü Kur'an ateşin demirdeki yabancı maddeleri giderdi~i gibi nifakı giderir." (lO)

e."İnsanlar arasında Allah'ın sevgili kullan vardır. Onlar Kur'an hafizları ve Allah'ın gösterişten uzak, ibiaslı ve samimi kullarıdır. (ll)

f."Kur'an yedi harf üzere nazil olmuştur, Kur'an'dan okuyabildi~iniz kadarını okuyunuz. (12)

g."Kur'an'ı gere~ gibi okuyan kimse için bir şehit sevabı vardır." (13)

h."Kur'an genç yaşta ö~enilmelidir. Çünkü Kur'an o yaştaki kimsenin kanı ve etiyle karışır. Yetişkinli~inde Kur'an'ı ısrarla ö~enmeye çalışan ve onu okumayı bırakmayan kimse için de iki ecir vardır. (14/1) ·

İbn Salınun burada bir para~af açarak Fitır suresinin 32. ayetini zik­retmektedir: "Biz Kur'an'ı kullanınız arasında seçtigirniz kimselere miras olarak bıraktık."

Bu ayet-i kerimeden sonra İbni Mesud'un şu görüşüne yer ve­rilmektedir ..... Kur'an'ın nesilden nesile aktarılması, dagıtılması, nakJedilmesi, alım satımının yapılması gerekir, böyle olmazsa AHalı'ın kitabının sayısı azalır.

Bunlardan en önemlisi ö~etmenlerdir. O, çoculdarı e~tir. bilgi verir, buna karşılık ücret alır. Şayet ögretmenler olmasaydı insanlar okuma-yazma bil­meyen cahillerden olurdu.

Daha sonra Ata ve Sa'd b. Malik'in, Kur'an ö~etimi için kazanç elde

(8) Buhari, Fedail'ui-Kur'an ı 6; Tirmizi, Sevabu'l Kur'an ı 5; lbn Mace, Mukaddime ı 6.

(9) Müstim, Müsafirin 269; Darimi, F. Kur'an 9; lbn Mace, Mukaddime ı6; Hanbel, ll/ 337.

(ı O) Müslim, Hac 487, 488; Tirmizi, Hac 2; Nesei, Hac 6; lbn Mace, Fiten 33, Menasik 3.

(ı1) Darimi, F. Kur'an 33, AOya 13; HanbeiiiV127, 128, 242; lbn Mace, Mukaddime 16.

(12) Buhari, Fedail'il Kur'an 12, ı3; Buhari, Husumat 4. (ı3) Kenzu'l Ummal, C.l, Hadis no: 239ı. (ı4/ı) Kenzu'l Ummal, c. ı, Hadis no: 2381.

272 Yrd Doç. Dr. Mustafa Tavukçuoğlu

etmenin kötü görülmedigi, bu taktirde ögeetmenin Kur'an'ı ögeetmesi ve hat­mettirmesi gerekir, şeklindeki kanatlarını belirten Sahnun, bunun, kendi za­manında ülkesindeki uygulama şekli oldugunu belirUnektedir. (14/2)

2. ÇOCUKLAR ARASINDA ADALETLİ ÖGRETİM

Salınun, Bu konuda Enes b. Malik'den rivayet edilen şu Hadis-i Şerifi nakletmektedir: "Kendisine üç öğrenci teslim edilen bir öğretmen, zengin öğ­rencilerle fakirleri, fakirlerle zenginleri birlikte eğitip ~it şekilde öğretmezse, kı­

yamet gününde görevini kötüye kullanan hainlerle birlikte muamele göriir" (15).

Müellif, öğrencilere ücretle tayin edilip de eşit davranmayan öğretmeni,

zalim ö~retmen tipi olarak nitelendirmektedir. (16)

3.ÖG RENMEK GAYESiYLE YAZILAN AVETLERİ SİL ME İLE İLGİLİ DAVRANIŞLAR

Öğrenci, Kur'an ayetlerini ( 17) levhalardan, yazılı olduğu yerlerden aya­ğıyla silerse, ögeetmende bu hareketi umursamaz ise, o ögi"etmen Allah'ın hu­zuruna vardığında, o zaman da Allah onu umursamaz olur, şeklindeki Enes'in şu görüşlerine yer vermektedir: Raşit Halifeler döneminde ögeetmenlerin ya­nında, içinde bez kaftan yıkanan bir temizlik kabı (iccfule) bulunurdu, tüm ço­cuklar hergün nöbetl~e temiz su getirirler ve o kaba dökerlerdi. Levhaları, ya­zıları o suyla silerler, yerde bir çukur kazar suyu o çukura dökerler ve o çukur suyu emerdi. Ayetlerin yazıldığı levhalar ayaklarla silinmez, yalayarak si­linebilir, mendil ve benzeri şeylerle silinir. Ayet olmayan yazıları ayakla sil­menin bir sakıncası yoktur.

Bu konunun son paragrafında İbrahim en-Nehai'nin şu görüşü vardır:

Kişinin dudagında ve elbisesinde mürekkeb görülmesi muruvettendir, onu sil­mek maksadıyla yalamasında sakınca olmadığına dair delil vardır. (18)

(14/2) Ahmet Fuad ei-Ehvani'nin eserine mülhak olarak verilen lbni Sahnun'un Adabu'I-Muallimin'i, ss. 351-352. ·

(15) Hadis'in mertu olarak rivayeti varsa da, lbn Abbas'a nisbetle mevkuf olması daha kuwetlidir. Bkz: lbn Arrak, Tenzihü'ş-Şeria, 1, s. 253 (çev. notu).

{16) lbn Sahnun, a.g.e., s. 353. (17) Burada örnek olarak Vakı'a 56/80, Hakka 69/43 ayetleri verilmektedir. (18) lbni Sahnun, a.g.e., ss. 353-354 (Müellif bu görüşü belirtirken söz konusu delili

zikretmemiştir. Çev. notu).

/bni Sahnun'un Adabu'l-Muallimin'i Ozerine Bir Çalışma 273

4 .EGİTİMDE CEZA

Ö~retmenin bir ö~renciyi dövme olayı üzerine İbni Abbas'dan şu Hadis-i Şerif nakledilmektedir: "Ümmetimin en kötüleri, fakiriere ve zavalblara karşı sert davranan, kabalık eden, yelimiere de en az merhamet eden çocuklann ö~retmenleridir." (19)

Ö~rencinin menfaatinden dolayı ö~retmen ö~renciye vurursa, bunda sa­kınca yoktur, bu da ö~enciye vurma bakırnından 3 ten fazla olamaz .. Ancak çocuk birine eziyet etti~ taktirde, bundan fazlasına babası müsade ederse, izin verirse 3 ten fazla vurulabilir. ögrencinin fazla oyun oynamasından, boş ve faydasız şeylerle u~raşmasından dolayı ögeetmen çocu~a vurabilir, o da 10'u geçemez. Kur'an okumayı ö~enrne konusunda Ise, çocu~a vunna şekli 3 da­yaktan fazla olmaz (20). Kur'an ögretirninde 3 ile, Kur'an dışındaki şeylerle en çok 10 ile niçin sırnrlandınlmaktadır, diye soruldu~unda, 10, cezada nihai noktadır ve bu konu şu Hadis-i Şerltıere dayandınlmaktadır: "Sizden birinize, had cezası dışında 10 dan fazla vurulmaz." (21)

Çocu~a üç dayak vurulabilir, bundan fazla olursa kıyarnette kısas ya­pılır." (22)

"Kişinin çocugtınu egitmesi sadaka vermesinden daha hayırlıdır." (23)

Said b. Müseyyeb gibi ilim ehli de ceza, suçla orantılı, suça uygun ve suç miktarında olmalıdır, şeklinde görüş bildinnektedlrler. (24)

(19) Bu hadis mevzudur. O~lunun okuldan a~layarak geldi~ini gören Sa'd b. Tarif (IINIII. asır) onun ö~retmeni tarafından dövüldü~ü için a~ladıOını öfırenince çok hiddetlenmiş ve "V allahi ben şimdi mu allimieri rezil edece{Jim." diyerek lkrime ve lbn Abbas tarıkıyla gelen bu hadisi uydurmuştur. Bkz.: Keşfu'I-Hafa, ll, Hadis No: 1542; lbn Arrak, T enzihu'ş-Şeria, 1, s. 253; lbn Cevzi, K. Mevzuat, ı, ss. 222-223 (Çev. notu).

(20) Kur'an ö~retiminde çocuklara bütün metodlar uygulandıktan sonra netice alı­narnıyacak olursa ancak üç defa vurulabilece~i görüşünde olanlar, Cebrail (A.S.)'ın Hz. Muhammed (S.A. V.)'ml üç defa şiddetle sı kmasına ba~lamaktadırlar; Süheyli, er-Ravd'üi-Unf, 1, 272; lbn Ebi Cemre, Behcetü'n·NOfus, 1, s. 15, lbn Ku­teybe, Uyunu'I-Ahbar, ll, s. 167 (Çev. notu).

(21) Darimi, Hudud, 97; Hanbel, 111/466, IV/45; Buhari, ei·EdebO'I·MOfred. (22) Bibliyo~rafyada zikretti~imiz hadis literatüründe bu şekliyle bir hadise rast­

lanamamıştır (Çev. notu). (23) Ahmed b. Hanbel bu hadisin senedinde bulunan Nasıh'ı zayıf olarak ni­

telendirmiştir (V/96). Tirmizi'ye göre ise garibtir. Bkz. Elbani, Silsiletü'I-Ehadis ed-Daife, IV, Hadis No: 1887 (Çev. notu).

(24) lbni Sahnun, a.g.e., ss. 354-355.

274 Yrd. Doç. Dr. Mustafa Tavukçuollu

S. KUR'AN-I KERİM'İ HA TİM KONUSUNDA ÖGRETMENİN GÖREVLERİ

Salınun burada Kur'an'ın bütününden başka birşeyde hatim ge­

rekmed.igini belirterek, hatlm yapacak kişinin maddi imkanlanndan da söz et­

mektedir. O, bir gün veya günün bir kısmında ögtencilere izin verme konusunda

titiz davranarak, daha fazla izin için ögtencilerin babaları veya velilerinin mü­

sadesinin gerektlgine işaret ederek, ögt'etmenin ücretli olmasına dikkat çek­

mektedir.Çünkü ögtetmen velilerin ücretli çalışarudır.

ögrencinin ögeetmenine bayram, hatim ve benzeri günler dışında birşey hediye etmesini uygun görmemekte, ancak diğer zamanlardaki hed.iyeler, ba­

basının izniyle olursa kabul edilmektedir.

Hatim konusunda öğretmen, aylık veya senelik belli bir ücretle ögretim

yapıyorsa hüküm böyledir. Eğer öğretmesi herhangi bir şarta baglı olmayıp,

verileni alıp verilmeyeni de istemiyorsa ögeetmen diledigini yapabilir. ög­

rencllerin vellleri, ögeetmenin çocukları ihmal ettigini bildikleri takdirde, veliler

isterlerse ona birşey verirler, dilerlerse vermezler (25).

6. BAYRAMDA ÖGRETMENE HEDİYE VERİLMESİ

ögrencilerin, öğretmeni n ücretinin üzerinde birşeyle veya hediye He mü­

kellef tutulması uygun değildir, kötü görülmüştür, haramdır. Ancak istemeden

hediye ederlese veya örfte-adette bilinen şeyleri verirlerse haram olmaz, öğ­

renciler hediye vermezlerse de doğru değildir. Kendisine bir şey hediye edil­

diğinde öğrencileri boş bırakması da doğru değildir. Çünkü onları boş bı­

rakmak, bu takdirde hediyeyi gerektirir, bu da kötü görülmüştür. (26)

7. ÇOCUKLARlN İZİNLİ OLMASI GEREKEN ZAMANLAR

Sahnun, öğrencilere Ramazan Bayramında 1 veya üç gün Kurban Bay­

ramında ise 3 veya 5 gün izin verilmesinin uygun olacağı kanaatini ta­

şımaktadır.

Sahnun, Öğrencilerden birinin diğerini çağırmaya gitmesinin doğru ol-

(25) lbni Sahnun, a.g.e., ss. 355-356. {26) lbni Sahnun, a.g.e., ss. 356.

f ı {.

/bni Sahnun'un Adabu'l-Muallimirı'i O zerine Bir Çalışma 275

mayaca~ ancak çocukların velileri veya babalan bu konuda muvafakat gös­teriderse yapabileceği kanaatini taşımaktır. Çünkü öğrenci dersten geri kalacak

olursa, çocuk bu konuda meşgul edilmez. Öğretmen çocukların okula ge­lecekleri ve gidecekleri zamanı bizzat kendisi tayin edip kontrol etmeli, yoklama yapmalı ve gelmeyenleri velilerine haber vennelidir.

Öğretmenin çocuklardan birini diğer çocuklan dövmesi konusunda yet­kili kılması iyi değildir. Fakat öğretmen Kur'an'ı bilen ve batıneden bir çocugu diğer çocuklara başkan olarak seçebilir, çünkü o öğretimini tamamlamıştır, öğ­retime ihtiyacı yoktur. Bunda bir sakınca gönnemektir. Bu yetişmiş öğrencinin bir çocuğa yardım etmesi, yetişmesi konusunda çocuğun rnenfaati içindir, veya çocuğun babası bu konuda izin verir. Öğretmen bilgi yönünden kendisi gibi dirayetli olmak şartıyla, kendine yardım edecek birini ücretle tutar ve bu işi

kendisi bizzat yüklenmelidir. (27)

8. ÖGRETMENİN ÇOCUKLARLA İLGİLENMESİ

Öğretmenin çocukları bırakıp da bir şeyle meşgul olması, başka birisiyle konuşması uygun değildir. Ancak onlara ders vennediği zamanlarda onları gö­zeterek konuşmasında, onlarla sohbet etmesinde bir sakınca yoktur.

Hatim esnasında "Eflam" (28) vardır, bu, o zamanın insanlarımn yapmış olduğu bir adettir ki, birbirlerine meyve ikearn ederler. Sahnun bu hususun uygun bir hareket olmadığım belirterek Peygamberimizin böyle bir davranışı yasakladığını ifade eder. Öğretmenin asli görevi öğrencileri eğitmektir.Bu ba­kımdan öğretmen tüm vaktini öğrencilere hasredip çok çalışacak, adeta kendini çocuklara adayacaktır. Ders venne zamanlannda ö~tmenin cenaze narnazına gitmesi doğru değildir.Çünkü öğretmen öğrettiği karşılığında ücret al­maktadır.Bu nedenle asU görevini bırakıp ~naze narnazına veya hasta ziyaretine

(27) lbni Sahnun, a.g.e., s. 356·357. (28) Eflam: Harflerden müteşekkil kısaltılmış bir kelimedir. Bakara suresinin baş­

langıcındaki ( ,.J 1 ) e lif lam mim gibidir. Veya ( ~ ~ l ) dan yanlış yazılmış olabilir. Fakat bu adet Kayravan'da ve umum ~frika memleketlerinde yapılmamaktadır. H. Hüsnü Abdülvehhab'ın söyledi~i gibi, bu adetin başka yer­lerde yürürlükte oldu~unu bilmiyoruz. Biz onun bu sözüne uymuyoruz. Belki de ( r':Ai. ) ma nispetle (. r)l.i~l ) veya ( ;")1..&.~1 ) dır, veya Kabisi'nin risalesinde olduQu gibi ( lb ~1 ) dır, hissedir. (Bu açıklamalar A.F. e1·Ehvani'ye ait olup, kanaatimilee eflam kavramı, ül­kemizde bazı yerleşim bölgelerinde "Perşembelik" diye tabir edilen adetin bir başka şekildeki tezahürü olabilir. (Çev. notu).

276 Yrd. Doç. Dr. Mustafa Tavukçuotlu

gidemez.Ancak bir işe mutlaka gitmesi gerekiyorsa veya bakmak zorunda ol­duğu kimselerin cenazesi olursa bu durum müstesnadır.

Öğretmen, çocukların belirli bir bilgi düzeyine ulaşmalannı sa~­lamalıdır.Ögrenci serbest bırakılmalı (29) onlara bağımsız çalışma imkanı da tanınmalıdır. Bu durum çocukların menfaati ve çıkarları içindir. Çünkü bu öğ­rencileri yetiştirmeye yönelik hareketlerdendir.

Öğretmenin çocuklara 3 den fazla dayak vuramayacagını tekraren belirten Sahnun, şayet vurması gerekirse de öğrencinin başına ve yüzüne vu­ramıyacağına dikkat çekmektedir. Eğer çocu~un iaşesi arkasından okula gön­deriliyorsa, öğrencinin bu iaşeyi yemesine öğretmeninengel olması da doğru değildir. Öğretmenin öğrencilerle meşgul olmadığı zamanlarda kendisi ve baş­kaları için kitap yazmasında bir sakınca yoktur. Öğrencilerle meşgul olmadığı zamanlarda böyle işlerle meşgul olması kendisinden beklenen bir davranıştır. Ancak öğrenciler öğretmenle beraber olduğu müddetçe öğretmenin bu işleri

yapması doğru değildir.

Çocuğun bir başkasına kitap ve yazı yazması işi, çocuğu yetiştiren şey­lerdendir. Öğretmenin çocuklara metamatiği de öğretmesi gerekir. Fakat öğ­retmen buna mecbur değildir, ancak bu konuda şart koşulursa mecburdur. Bu­nunla beraber şiir, hikaye, Arapça yazı ve tüm gramer kurallarını gönüllü olarak öğretmesi, kendini bunları öğretmeye mecbur hissetmesi gerekir. Öğretmen Kur'an'ın gramer yönünden tahlilini de öğretmelidir, çocuğa bu lazımdır.

Kur'an'ı, güzel yazıyı, güzel okumayı, vakıf yerlerini öğretmenin öğrenciye öğretmesi lazımdır. Öğretmenin müstehcen olmayan, ahlaki bozmayan Arap şiiri ve edebiyatını da öğretmesinde sakınca yoktur. Öğretmenin bunlan öğretmesi de mecbur değildir.

Öğretmenin bildiği güzel kıraatlardan, okuma usullerinden özellikle Nafi kıraatını çocuklara da öğretmesi gerekir, eğer kötü görülmemişse bunun dı­şındaki kıraatları da öğretmesinde sakınca yoktur. Sahabenin okuduğu her kı­raatı okutabilir..

(29) Bu kelime Kabisi'nin risalesinde ı)Jf..~ olarak okundu, bu okuyuş daha güzeldir. ( ;;.JJ'.. ~ )'den maksat, öğrencinin boş olduğu veya kendisine uygun düşen zamanlarda öğretmenden ders okuması kastedilmektedir. (Çev. notu).

lbni Sahrıun'un Adabu'l-Muallimirı'i O zerine Bir Çaltşma 277

Öğretmeni n ders yapacağı bir mekanın, okulun olması gerekir. Öğretmen öğrettiklerini kontrol edip okuttunnalı ve Kur'an'ın okuoacağı belli bir vakit

tespit etmelidir. Perşembe günü veya Çarşamba akşamı gibi bir vakit tayin et­

melidir. Öğretmen Cuma gününde çocuklara izin verir, bu, ö~etınenlerln yap­

tığı bir iş olup kendileri bundan dolayı ayıplanmamışlardır.

Çocuklar istedikleri takdirde, öğretmenin onlara hatiplik öğretinesi de

gerekir. Ö~etmenin Kur'an'ı lahn (30) üzere öğretinesi doğru görülen bir

davranış değildir. Çünkü Kur'an'ın elhan üzere okunmasırun caiz olmadığı

İmam Malik'in görüşü olarak ifade edilmektedir. Öğretinenin "Tahbir" (31)'i­

güzelleştirerek okuma çabasım-ö~etınesini de do~ bulmayan Malik, Tahbir

teğanniyi gerektirir, bu ise şiddetle yasaldannuştır.

Öğretmen çocuklara edepli olmayı da öğretmelldir. Çünkü Allah, ço­

cuklara nasihat etmeyi, onların kötülüklerden korunmalarıru, hakka hukuka ri­

ayet etmelerini öğretmeyi, öğretinenin üzerine vacip kılmıştır.

Öğretmen sabahın erken saatinden güneşin batışına kadar ilimle meşgul olmahdır. Çocuklardan bazılarımn bazılarına yazı yazdırmasında ve öğretmenin

bunları kontrol etmesinde bir sakınca yoktur. Çünkü bu oruann yarannadır,

öğretmen de onların irnzalarıru incelemelldir. Çocuğun Kur'an'ın yazmasım ve

tahlilini öğreninceye kadar bir sureden diğer bir sureye geçmesi doğru değildir.

Ancak öğrencilerin ve1ileri bu konuda öğretınene kolaylık (32) gösterirse, çocuk

o sureyi geçebilir. Eğer çocukların babalan yoksa, veli veya vasi tarafından

öğretmenin ücreti veriliyorsa onların da babası gibi öğretmene kolaylaştınDa

yetkisi vardır. Veli ve vasi tarafından öğretınene verilen ücret çocuğun malından

olursa, çocuğun bir sureden diğer bir sureye geçmesi konusunda, veli veya

vasinin kolayiaştırma hakkım kullanması do~ değildir. Baba, öğretminin üc­

retini çocuğun malından verirse de durum yine böyledir.

(30) Lahn: Okuma hataları (Çev. notu). (31) Tahbir-hibre: Lugatta Kur'an kıraatı esnasında sesi güzelleştirmektir, sesin çok

çok güzel olmasıdır, (Zebidi, Tae el Arus). "Ben Kur'an okurken dinlediriini bil­saydim, senin için kıraatı daha güzel okurdum." hadisinde sesin güzellirJi ve hislendirici olması kasdediliyor. (lbn Esir, Nihaye, 1, s. 226). H. Hüsnü Ab· dülvehhab'ın yorumu şöyledir: Bu kavramla kasdedilen, lafızda okuma hatası vardır. Kur'an'ı okuyanların, okurlarkan hata etmeleri üzerinde durulmuştur.

(32) Buradaki kolaylaştırmadan maksat, babanın veya velinin çocuk için ö~retmene "çocuk bu sureyi artık biliyor, başka bir süreye geçsin" demesidir (Çev. notu).

278 Yrd. Doç. Dr. Mustafa Tavukçuoglu

Eger ögi"etmenin yalnız giyecek ve nafakasına yetecek kadar malı varsa, diger ihtiyaçlarını karşılayamıyorsa ögi"enci kendi malından ögi"etmenin bu ih­tiyaçlarını karşılayabilir .

.... ögretınenin kendi ihtiyacı için çocuklan saga-soıa göndermesi dogru degildir. Çocuklar 7 yaşını doldurdukları vakit, ögeetmenin bu çocuklara Namaz kılın! demesi lazımdır. Bu konuda erkek-kız arasında bir ayrım yoktur. ög­retmenin çocuklara abdest almayı ve namaz kılınayı ögeetmesi lazımdır, çünkü

bu onların dinidir. Namazlailgili bütüngerekli kurallan ögretmelidir. ÖgTetmen, çocuklara dua ögi"etimini de bizzat yaptırmalı, Allah sevgisini ögtencilerine ög­retmelidir. ögeetmenin hacet namaziarına da çocuklan getirmesi yerinde bir ha­reket olur. Kıtlık gören Yunus A.s'mın kavminin, çocuklarıyla birlikte duaya çıkmaları, buna örnek olarak verilmektedir.

ögretmenin Rasulullah S.A. V.min sünnetlerini de ögTetmesi gerekir. Hıristiyan çocuklarına Kur'an'ın ögretilmesi dogru degildir.

ögretmenin Abdestsiz olarak ayetleri yazmasında, çocugun ergenlik ya­şına ulaşmadan da ayetleri öğrenmek maksadıyla abdestsiz olarak okumasında bir sakınca yoktur. ögretmen, öğretmek, ögrenci ögrenmek gayesiyle yapıyorsa da durum böyledir.Çocuk, Kur'an'a ancak abdestli olarak do­kunur.ögreninceye kadar çocuğa ögretmen böyle emretmelidir.Çocuklar cenaze ve dualarını da ögrenmelidir.ögretimde öğretmen çocuklara eşit dav­ranmalıdır ...

Birinin yolda giderken Kur'an okuması hoş görülmez, ancak ezberinde bulunan ayetleri yolda giderken okuyabilir.

Öğretmenin Kur'an'daki secde ayetleri lle ilgili hükümleri ögrenenerine öğretmesi de kendisinden beklenen bir husustur.

Sahnun, ögeetmenin erkek ve kız öğrencileri birbirine karışurarak okut­masını hoş görmez, çünkü bu onların ergenlik dönemlerinde bozulmaianna sebep olabilir. Öğretmen çocukların başkalarına kötülük yapmamasını öğütler. Çocuklardan biri diğerini cezalandırırsa, buna ögtetmen göz yummaz. Ço­cuklardan bazıları diğerlerini şikayet babında çekiştirecek olursa, ögretmen, öğrencilerin bu sözlerine itibar etmez, ögeetmenin böyle davranması bir hükme dayanmak demek degildir. Sahnun, çocukların yaralama ve katı konusundaki

lbni Sahnun'un Adabu'l-Mual/lmin'i Ozerine Bir Çalı~ma 279

şahitlllderine pek çok arkadaşınun cevaz verdigini duydum, bu nasıl olur? ola­maz, diye kanaatini belirtmektedir. (33)

9. ÜCRETLE ÖGRETMEN TAYİNİ

ögeetmenin Kur'an'ı çocuklara ögeetmesi hususunda, belli bir ücret veya aylıkla anlaşma yapılnuşsa, ö~retmene ücret verilmesi gerekir. Kur'an'ın hep­sini ezberleyen çocuk, Kur'an'ı yüzünden okuyan çocu~a nazaran ö~etmene daha çok ücret vermesi lazımdır.Kendisine yazdırılan ibareyi çoaık oku­yamıyorsa, bilmlyorsa ve Kur'an'ı da okuyamıyorsa, bu takdirde ö~retmene ücret ödenmez. Bu husus bilindi~nde öğretmen öğretimden el çektirilir ve ce­zalandınlır. ögretmenin bu konudaki gevşekli~i ve ilunali ortaya çıknuş olur ... .

Öğretmen belirli bir yıllı~ına ücretle tutulduğunda, çocuk hastalarur veya babası misafirii~e. seyahate götürtirse, çocuk okula ister gitsin, isterse git­mesin, babası ögt"etmenin ücretini vermesi lazımdır. Çocuk öldü~ takdirde, geri kalan zamandaki ücret babadan sakıt olur. Baba ölürse, ücretin geri kalanı babadan düşer, kalan kısmı çocu!tJn malından ödenir ....

Ö~reUnenin ücreti çocu~n velisinin maddi durumuna göredir. Bu ko­nuyla ilgilenen tecrübeli kimseler bu hususta bir miktar tesbit ederler. Ö~­rennenin kendi tbtiyaçlannı temin eden birisi yoksa, zaruri ihtiyaçlanru almak üzere alış-verişe gitmesinde; çocukların ögtetmene ihtiyaçlan olmadı~ va­kitlerde, çocukların kendi aralannda birbirlerine imla yazdırmaları ve kitap okumalan gibi zamanlarda, öğretrnenin ilimle meşgul olmasında bir sakınca yoktur. ..

Bakara suresinin üçte birini çocuk öğrenmişse, öğretmene ücret verilmesi lazımdır. Öğrenci öğretmeninin yanında okuduklarından sorumludur. oku­madıklanndan sorumlu de~ildir. Ö~retmen verdi~ dersi ögeenelden ister, ver~ mediğini istemez ...

Çocuklara ücretle öğretmen tutulur da, ö~en ö1ürse, aralanndaki ücret sözleşmesi hükümsüz olur. Bunun gibi Çocuklardan biri ölürse, o ço­cu~un hissesine düşen miktann geri kalanı da düşer. Babanın yd boyunca, ço­cu~nu ö~retmene göndernıesi gerekir, göndermedlgi takdirde de öğretmenin ücretini tam olarak ödemesi lazımdır. (34)

(33) lbni Sahnun, a.g.e., ss. 357-362. (34) lbni Sahnun, a.g.e., ss. 362-365.

280 Yrd. Doç. Dr. Mustafa Tavukçuoğlu

10. KUR'AN'IN, FlKlH KiTAPLARININ V.B.'NİN KİRAYA VERİLMESİ

Mushafın satılmasında, onu okumak için kiralanınasında bir sakınca yoktur.Mademki mürekkep, kagıt, iş, satılıyor, mushafın da satılmasında bir beis yoktur. Çünkü Hz. Osman zamarnnda Mushafı yazıp ve satanlar vardı, Medine'de hiç kimse bu işi kötü görmüyor ve karşı çıkmıyorlardı. Fıkıh ki~ taplannda da durum aynıdır. Okuma cihetinden istifade edilir, kiralayan kimse okumak suretiyle ondan faydalarur, kıraatın mülkü olmaz. Dolayısıyla fıkıh ki­taptan da alırup satılabildigi gibi kiralarunasında da sakınca görülmemiştir.

Bir kimse çocuklara Kur'an'ı ögeetmesi için, öğretmeni belti bir zamana kadar veya bir aylığına ücretle tutabilir. Kur'an'ın yarısı, dörtte biri veya be­lirlenen bir yer için de ücretle öğretmen tutabilir.

Belirli bir grup çocuk için bir yıllığına ö~etmen tutulursa, çocuklann velileri, öğretinenin yerinin kirasını vermeleri lazımdır. Birisi ögretmeni, belirli bir grup çocuğa kira ile tuttuğunda, o çocuklarla beraber başka çocuklarada öğ­retmesi, öğretmen için uygun olur. Di~er çocukları okutınası öğretmeni meşgul edip, anlaşma yaptığı çocuklan n eğitimine engel oluyorsa, bu takdirde esas olan anlaşma yaptığı çocuklarla ilgilenmesi gerekir ....

Öğretmenin çocuklara ebacadı, yani boş şeyleri öğretınesi doğru değildir. Bunlann öğrencilere öğretilmesi haramdır. Ebacad, cahilliyye devrinde arap kültürüne girmiş, şeytarun isimlerindendir. Veya Fars meliki Sabur'un erkek çocuk1arırun isimlerinin yazılmasıdır. Onlar o zamanda bu isimleri yazmışlardır. Sahnun, burada İbni Abbas'tan şu Hadisi nakl~er: "Bir kavim yıldızlara bakıp ebacadı yazıyor, bunlar iyi ve hayırlı işler değil, boş şeylerdir. Onlann hayırda nasipleri yoktur." (35)

Öğretmenin, öğrencilerine asayla veya tahtayla vurmasına izin ve­rilmemiştir .... Sahnun, burada dayak atan öğretınen~e ilgi1i keffaret, kasame ve diyet gibi konulan ayrıntılı bir şekilde irdelemekte ve İslam Hukukundaki kar­

şılıldanyla öğretmene muamele yapılması gerektigine işaret etmektedir.

Endülüs ulemasından bazıları şiir, nahiv, feraiz, ve fıkıh ö~etimi için

(35) Bibliyografyada zikretti~imiz Hadis literatOrunda bu şekliyle bir Hadise rast­lanamamıştır (Çev. notu).

lbni Sahnıın'un Adabu'l-MilOUimin'i Ozerirıe Bir Çalı§ma 281

ücretle ö~retmen tutulmasında sakınca olmadıgıru ve bunun da Kur'an gibi

uygun oldu~unu belirttiler. Malik ve arkadaşları bu hususu iyi gönnediler. Bu

nasıl Kur'an'a benzetilir, Kur'an sonu olan bir hedeftir, di~er ilimler ise sonu

olan bir hedef de~ildir. Fıkıh ve ilim ihtilaf edilen bir şeydir. Kur'an ise ken­

disinden şüphe edilmeyen Hak'ur_ Fıkıh Kur'an gibi ezberlenmez, O, Kur'an'a

da benzemez, onun hedefi de yoktur, sonu da yoktur. (36)

Muhammed b. Salınun'un "Adabu'l-Muallimin" kitabı tamamlandı.

Allah'ın rahmetini ve faziletini ümit eden Ubeydullah bunu kendisi için

yazdı,istinsah etti. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Berri

el-Muradi.

*** *** *** Salınun'un Adabu1-Mullimin'i burada sona ennektedir. 10 B~lık al­

Unda aniatılmaya çalışılan konular, bugünkü modern e~itim anlayışının hemen

hemen tüm alt birimlerini, ewtim-ö~etim süreçlerini kapsamaktadır. Ne var ki,

girift hale gelmiştir. Bunun tek nedeni, alanında yazılnuş ilk eser olması ne­

deniyle konular miistakil olarak işlenememiştir. Konudan konuya hemen ge­

çişlerin görülmesi dikkati çekınektedir. ögreunen ve öyenci ile ilgili hü­

kiimlerin verilmesinde de İslam hukukuna riayet edildi~i Sahnun'un, özellikle Maliki mezhebinin görüşlerini yansırugı görülmektedir.

İslam dünyasının dewşik yerlerinde ögretimin böylesine ayrınuh bir şe­kilde kurallara baglanması, aynı konuların farklı şartlaıda ele alırup incelenmesi,

ar~tınna ve inceleme konusu olması İslam aleminde egitim degeri ve pedagojik

yönü agır basan çalışmaların çok erken b~ladıgimn bir göstergesidir. Salı­

nun'un işledi~i konulan kendisinden sonra gündeme getiren ve daha aynntılı bir

şekilde inceleme konusu yapan Caluz (ölm.255/869) da Risalet'ill Mullimin

isimli eserinde, "Öyeunenlik mesleği ve öyetmenin vasıfları, Çocuk ewtimi,

Kalem-yazı-kitap, edebiyat, şiir, eiber, ibadet, ticaret ve ücretle egitim-ö~etim"

(37) gibi temel konuları işlemiştir. Cahız'dan sonra egitim ve ögretmenlerle ilgili

görüşlerini dile getiren ve kendisine 'Muallim-i Sani' ünvanı verilen Farabi

(36) lbni Sahnun, a.g.e., ss. 365-367. (37) Muammer Ipek, ei-Cahız'ın Risaletü'I-Muallimin Adlı Eseri Üzerinde Bir In­

celeme, S.Ü. Sosyal Bil. Enst. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi}, Konya 1993, ss. 20-57.

282 Yrd. Doç. Dr. Mustafa Tavukçuoğlu

(ölm.339/950) üç tür e~itlciden söz eder. Aile reisi, aile içindekilerin, ö~etmen, çocuk ve geçlerin, devlet başkanı da milletinin e~itimcisidir. (38) Daha sonra Kabisi (ölm.403/I014) de er-Risalet'ül Mufassala ... isimli eserinde Salınun'un büyük ölçüde etkisinde kalarak O'nun ele aldığı konular üzerinde zihin yor­muştur.Kabisinin Risalesinde ele aldı~ı konular ise şöyledir."Kur'an'ı ö~­

retmenin ve ö~renmenin önemi, ö~renip de unutanların durumu, ezberleyip tekrar etmenin ehemmiyeti, ayakta, binek üstünde, yaya, çarşı pazarda, ha­mamda Kur'an okumanın durumu, Kadınların Kur'an ve di~er bilimleri ö~­renme sorunu, ö~retmen-öğrenci ilişkileri, öğretmenin ücreti, çocukların e~i­timi, öğretmenin davranış tarzı, ö~encilerin tatil zamanları, öğretmene verilecek hediyeler, öğretmenin yerine vekil bırakıp bırakamayacağı meselesi, birkaç öğ­retmenin birlikte çalışması, okulun başka yere nakli, eğitimde dikkat edilecek hususlardır." (39)

Kabisi'den sonra gelen İbn Miskeveyh (ölm.421/1030) Tehzibü'l-Ahlak isimli eserinin bir bölümünü çocuk ve gençlerin e~itimine ayınyor ve ahlaki ni­teliklerin insanlara sonradan kazandınldı~ım, yani insanın e~itilebilir bir varlık oldu~unu ve ahiakın olgunlaşabiliceğini ifade ediyor. (40)

Sahnun'un ele aldı~ı konuları daha sitemli hale getiren ve aynntılar üze­rinde zihin yoran bir başka e~itimci ise İbn Sina'dır (ölm.428/1036). Kendisine 'Muallim-i Salis' ünvanı verilen İbn Sina'nın Tıp bilimine katkıları yanında, ahlak ve fazilet e~itimine ilişkin görüşler belirtmesi, bilim ve çocuk e~itimine büyük önem vermesi ile e~itim ve ö~etimin de~işik türlerinden bahsetmesi ( 41) bu alanda disiplinlerin yavaş yavaş sistemli hale geldiğinin bir göstergesi olarak kabul edilebilir.

İslam aleminde bu konular üzerinde aynı tempo ile daha da aynntılı bir şekilde inceleme ve ilerleme olabilseydi, çok daha ileri pedagojik aşamalara

ulaşmış olurdu. Bu geleneksel eğitim anlayışı iJeri aşamalara ulaşamadan med­reselerin kuruluşuna kadar devam etmiştir. İslam medeniyetinin gelişmesine

(38) Geniş bilgi için bkz. Farabi'nin Üç Eseri, Çev. Hüseyin Atay, Ankara 1974; Fa­rabi'de Devlet Felsefesi, Bayraktar Bayraklı, Istanbul 1983; Farabi, ei­Medinetü'I-Fadıla, çev. Nafiz Danışman, lstanbul1956.

(39) Ahmet Fuat ei-Ehvani, et-Terbiye fi'l-lslam ev at-Ta'lim fi Ra'yi'I-Kabisi, isimli eserde bu risala mülhak olarak verilmiştir, Kahira 1955, ss. 265-347.

(40) lbn Miskeveyh, Tehzibü'I-Ahlak, Kahira 1329, ss. 3-35. (41) Yahya Akyüz, Türk E~itim Tarihi, 2. bask., Ankara 1985, ss. 21-27.

lbni Sahnun'un Adabu'I-Muallimin'i Ourine Bir Çalılma 283

paralel olarak gelişen medreseler zamanla kendisini yenileyemedi~ için ih­tiyaçlara cevap veremez hale gelmiştir. Modem eAitim anlayışı ile geleneksel e~itim anlayışıru bir noktada uzlaştınp yeni gelişmelere ve de~şmelere karşı, beliren ihtiyaçlan gidermede eğitim tarihimizde alacağımız çok ders ve ibeetler vardır. Eğitim tarihimizdeki bu tecrübeler iyi bilinirse, modem eğitim an­layışımızda öz benliAiınizin temellerine dayalı ileri metodlar geliştirilebilir.

GünümUz eğitim düşüncesinde, toplumlann gelişmesi ile insan ihtiyaçları artmış ve hayat standardı da yükselmiştir. Bu gelişim beraberinde, mesleklerin zenginilAini ve derinlemesine uzmanlığı getirmiştir. Uzmanlıkların zaman içe­risinde bu kadar zenginleşrnesi ve derinlik kazanmasırun temelinde, insanın fıt­rau ve toplurnun gelişimi ile ihtiyaçlanrun artması ve seviye kazanm~ı yat­maktadır. ( 42)

Kaliteli ve seviyeli bir eğitimin sürdürebilmesi için, insana doyurucu ve do~ru bilgiler verecek uzman kimselere her zaman ihtiyaç duyuldugtı bir ger­çektir. Günümüzde eAitim disiplinleri, artık insanlan yaş gruplarına göre öğ­retim metodu geliştirmeye yönelmiştir. Programlar bu sırurlı alana göre dü­zenlenmekte, öğretmenler de bu programlara uygun bir eğitimden

geçirilmektedir. Bütün bunlar her disiplinin bir uzmanlık alaru oldugunun bir göstergesi olarak kabul edilmelidir. Bu düşünceden hareketle Salınun'un ele aldığı konulann hepsi zamanla eğitim bilimleri içinde bir disiplin olmuş ve gü­nümüzde de bu disiplinlerin her biri bir uzmanlık alanı haline gelmiştir.

BİBLİYOGRAFY A

A.J. Wensinck, el-Mu'cemu1-Müfehres li elfazı'l-Hadisi'n-Nebevi, I-VIII, Çağrı Yay. İstanbul 1988.

Abdurrahman b. Ali b. Muhammed b. Ömer İbnu'd-Deyba eş-Şeybani eş­Şafii, Temyizü't-Tayyib mine1-Habis fima yeduru ala Elsineti'n­N as mine'l-Hadis, 1. bas. Kaltire 1324.

Abdurrauf el-Münavl~ Feydu'l-Kadir Şerhu'l-Camii's-Sağir, I-VI, 1. bas. Kaltire 1356/1938.

(42) Bayraktar Bayraklı, "Kur'an-ı Kerim'de Din Adamı Kavramı•, Din E{litimi Araş­tırmaları Dergisi, Sayı: 1, Istanbul 1994, s. 147.

284 Yrd Doç. Dr. Mustafa Tavukçuollu

Abdülemir Şemseddin, el-Fikru't-Terbevi 'Inde İbn Salınun ve1-Kabisi, Bey-

rut 1985.

Ahmed b. Hanbel, Müsned, I-V, 2. bas. İstanbul 1992.

Ahmed Ziyaeddin Gümüşhanevi, Ramuzu'l-Ehadis, İstanbul 1275.

Ahmet Fuat el-Ehvanl, et-Terbiye fi'l-İslam ve et-Ta'lim fi Re'yi'l-Kabisi,

Kahire 1955.

Aiaaddin Ali ei-Mütteki b. Hüsameddin el-Hindi, Kenzu'l-Ummal fi Sün­

neti'I-Akvali ve'l-Efal, I-XVI, thk. Bekri Hayyani, Saffet es­

Seka, 5. bas. Beyrut 1405/1985.

Bayraktar Bayraklı, "Kur'an-ı Kerim'de Din Adamı Kavramı", Din Eğitimi

Araştırmalan Dergisi, Sayı : 1, İstanbul1994, ss. 147-162.

Bayraktar Bayraklı, Farabi'de Devlet Felsefesi, istanbul- ı 983.

Bedreddin Ebu Abdullah Muhammed b. Abdullah ez-Zerkeşi, el-Leali1-

Mensura fi'I-Ehadisi'I-Müştehira, thk. M. Abdülkadir Ata, ı. bas.

Beynıt 1406/1986.

C. Brockelmann, Supplementband, I-III, Leiden 1937.

Celaleddin Abdurrahman es-Suyuti, el-Leali el-Masnua fi'l-Ehadisl'l­

Mevdua, 1-11, 2. bas., Beyrut 1401/1981.

Ebu Abdu1lah el-Hakim en-Neysaburi, el-Müstedrek ale's-Sahihayn, I-IV,

Beyrut, ts.

Ebu Abdullah Muhammed b. İsmail ei-Buhari, el-Camlu's-Sahih, I-VIII, 2.

bas. İstanbul 1992.

Ebu Abdullah Muhammed b. Yezid el-Kazvini İbn Mace, Sünen, 1-11, thk,

M. Fuad Abdülbaki, İstanbul 1992.

Ebu Abdurrahman Ahmed b. Şuayb en-Nesal, Sünen, I-VIII, İstanbul

1992.

Ebu'l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. el-Cevzi el Kuraşi, el-Mevduat, I-III, A. Muhammed Osman, ı. bas. Medine, 1386/1966.

Ilmi Salınun'un Adabu'l-Muallimin'i Ozerine Bir Çalı§ma 285

Ebu1-Hasen Ali b. Muhammed ibn Arrak el-Kinani, Tenzihu'ş-Şeriati1-Merfua ani1-Ehadis1'ş-Şeniati1-Mevdua, 1-11, thk. A. Abdullah Muhammed es-Sıddık, 2. bas. Beyrut 140111981.

Ebu1-Kasım Abdurrahman b. Abdullah b. Ahmed b. Ebi'I-Hasen el-Hasam es-Süheyli, Ravdu'l-Unffi Tefsiri's-Siyre en-Nebeviyye, I-IV, Mısır 1971-1973.

Ebu Cafer Muhammed b. Amr b. Musa b. Hammad ei-Ukayli el-Mekki, Ki­tabu'd-Duafa'il-Kebir, I-IV, thk. Abdulmuti Emin KaJ'aci, 1. bas. Beyrut, ts.

Ebu Davud Süleyman b. Eş'as es-Sicistani, Sünen, I-V, 2. bas., İstanbul 1992.

Ebu isa Muhammed b. İsa b. Sevra et-Tirmizi, Sünen, 1-V, thk. A. Mu­hammed Şakir, 2. bas. istanbul 1992.

Ebu Muhammed Adullah b. Abdurrahman Da rimi, Sünen, I-11, thk. A. Haşim Yemani el-Medeni, İstanbul 1992.

Ebu Muhammed Abdullah b. Sa'd b. E bt Cem re, Behcetü'n-Nüfus, I-IV, Mısır 1348.

Ebu'l-Hüseyn Müslim b. el-Haccac el-kuşeyri en-Neysaburi, el-Camiu's-Sahih, 1-111, thk. M. Fuad Abdülbaki, 2. bas. İstanbul 1993.

Farabl, el-Medinetü'l-Fadıla, çev. Nafiz Danışman, İstanbul 1956.

Farabi'nin Üç Eseri, Çev. Hüseyin Atay, Ankara 1974.

Hayreddin ez-Zirikli, el 'Alam Kamus Teracim, I-VIII, 5. bas. Beyrut 1980.

İbn Esir Muhammed ei-Cezeri, en-Nihaye fi Garibi'I-Hadis ve'l-Eser, thk. T. Ahmed ez-Zavi-M. Muhammed Tanahi, 1-V, 1. bas. Beyrut 1963.

İbn Hacer Ahmed b. Ali el-Askalani, e1-Metalibu1-Aliyye bi Zevaidi1-Mesanidi's-Semaniyye, I-IV, thk. Habiburrahman el-Azami, Beyrut, ts.

286 Yrd. Doç. Dr. Mustafa Tavukçuollu

İbn Hallikan, Ebi Abbas Şemseddin Ahmed b. Muhammed. Vefayatuı­Ayan, thk. İhsan Abbas, I-VIII, Beyrut 1977.

İbn Kayyım ei-Cevziyye, el-Menaru'l-Miinif fl's-Sahih ve'dD-Daif, Çev.

Muzaffer Can, istanbul1992.

İbn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah b. MUslim, Uyunu'l-Ahbar, 1-11,

Beyrut 1986.

İbn Miskeveyh, Ebu Ali Ahmed b. Muhammed, Tehzibü'l-Ahlak ve Tat­

ruru'l-A'rak, Kahire, 1329.

İbn Sahnun, Ebu Abdullah Muhammed, Adabu'l-Muallimin, (el-Ehvani'nin

et-Terbiye fi'I-İslam'ı içinde), Kahire 1955.

İbrahim Canan, Hz. Peygamberin Sünnetinde Terbiye, Ankara 1980.

İsmail b. Muhammed ei-Acluni el-Cerrahi, Keşfu'l-Hafa ve Muzilu'l-İlbas amme'ş-tehera mine'l-Ehadis ala Elsineti'n-Nas, 1-11, Kahire, ts.

el-Kabisi, Ebu'I-Hasen Ali b. Muhammed b. Halef el-Kayravani, er­Risaletu'l-Mufassala li Ahvali'l-Müleallimin ve Ahkarni'l­

Muallimin ve'l-Müteallimin, (el-Ehvani'nin et-Terbiye fl'l-İslfun'ı içinde), Kahire 1955; Bu risalenin çevirisi için bkz: Süleyman Ateş-H. Raşit Öymen, İslamda Ö~retmen ve Öğrenci Mü­

nasebetlerine Dair Geniş Risale, A.Ü. ilahiyat Fak. Yay. Ankara

1966.

Malik b. Enes, el-Muvatta, I-II, thk. M. Fuad Abdi.llbaki, 2. bas. İs~bul 1992.

Mehmet Da~-H. Raşit Öymen, İslam E~tim Tarihi, ı. bas. M.E.B. Ankara,

1974.

Muammer İpek, el-Cahız'ın Risaletii'l-Muallimin Adlı Eseri Üzerine Bir İn­celeme, (Yayınlanmarruş Yüksek Lisans Tezi), S.Ü. Sosyal Bil.

Ent., Konya 1993.

MuhammedAbdurrahman es-Sehavi, el-Mekasidu'l-Hasene fl beyani kesitin mine'l-Ehadisi'l-Müştehira ale'l-Elsine, thk. M. Osman ei-Huşt,

ı. bas. Beyrut 1405/1985.

lbni Sahnun'un Adabu'l-Muallimin'i O zerine Bir Çalı1ma 287

Muhammed Nasıruddin Elbani, Silsiletu'l-Ehadisi's-Sahiha ve şey'In min Fık.hlha ve Fevaidiha, 1-V, 4. bas., Beyrut 1405/1985; Sil­sileı:ü'l-Ehadisi'd-Daife ve1-Mevdua ve Eseruhe's-Seyyi' fl'I­

Ümme,I-IV, 5. bas., Beyrut 1405/1985.

Nureddin Ali b. Ebi Bekr ei-Heyseml, Mecmau'z-Zevaid ve Menbau1-

Fevaid, 1-X, 2. bas. Beyrut 1967.

Nureddin All b. Muhammed b. Sultanel-Herevi Molla Allyyu'I-Karl, ei­

Esraru'l-Merfua fl'l-Ahbari1-Mevdua, thk. M. Lütfi es-Sebbag,

2. bas. Beyrut 1406/1986; el-Masnu' fl Marifeti1-Hadisi1-

Mevdu, thk. Abdülfettah Ebu Öudde, 1. bas. Halep 1389/1969.

Osman Keskiogıu, Fıkıh Tarihi ve İslam Hukuku, Ankara 1980.

Yahya Akyüz, Türk Egitim Tarihi, 2. baskı, Ankara 1985 ..

ez-Zebidi, Ebu'l-Feyz Murtaza Muhammed b. Muhammed, Tacü'l-Arus min

Cevahiri'l-Kamus, 1-X, Beyrut, ts.

Zeyneddin Ebu'l-Fadl Abdurrahim b. Hüseyn ei-Iraki, el-Mugni an Hamli'l-Esfar fl1-Esfar tl Tahrici ma fl'I-İhya mine1-Ahbar, 1-V, Beyrut, ts.