ORGANSKA OSNOVA PSIHIČKOG ŽIVOTA ČOVJEKA

Predavanje iz Opće psihologije br. 3

dr. Almira Isić

UVOD

• Psihički život je materija organizirana na specifičan način na svim svojim procesima i kretanjima.

• On ima anatomsko - fiziološku osnovu u cjelokupnom organizam.

• Međutim, nisu svi organi od značaja za psihički život. • Najznačajniji su: 1. Receptori2. Efektori (žlijezde sa unutrašnjim lučenjem i mišići)3. Nervni sistem • Uz pomoć njih spoljašnji podražaji bivaju pretvoreni u osjet

i opažaj, doživljaje a potom se transformišu i obrađuju kroz složenije psihičke procese.

I RECEPTORI• Receptori su čulni organi koji primaju podražaje iz

spoljašne sredine kao i unutrašnjosti organizma. • Čulne organe čine neuroni koji su locirani na raznim

mjestima u organizmu. • Tokom evolucije unutrašnja građa i struktura receptora

postala je sve složenija i podesnija za primanje velikog broja različitih podražaja.

• Na čulne organe čovjeka djeluje veliki broj različitih podražaja (mehaničkih, hemijskih, elektromagnetnih-svjetlosnih), koje mozak prima i pretvara u svjesni psihički proces – osjet.

• Prema porijeklu energije koja djeluje na čulne organe razlikuju se:

1. Eksteroreceptori su receptori koji primaju podražaje iz spoljašnjeg svijeta (receptor za vid, sluh, miris, okus, dodir, toplo i hladno),

2. Proprioreceptori receptori smješteni u mišićima, zglobovima i unutrašnjem uhu, a služe za stvaranje osjeta o o pokretima tijela i njihovih dijelova i

3. Intereroceptori - receptori koji se nalaze u unutrašnjosti tijela i koji obavještavaju o promjenama u tim dijelovima tijela.

Receptori za vid • Receptori za vid smješteni su u mrežnjači ili retini oka. • Mrežnjača sadrži receptivne ćelije čepiće i štapiće. • Unutar njih su hemijske supstance osjetljive na svjetlost, tzv.

fotoreceptori. • Oni se razlažu u ovisnosti od dužine elektromagnetnih

zračenja. • Ljudsko oko može registrirati elektromagnetna zračenja iz

spektra Sunčeve svjetlosti u dužini od 400 do 700 nanometara, tj. od ljubičaste do crvene.

• Čepići ima 6,5 miliona i omogućuju nam da vidimo hromatske boje (crvenu, žutu, plavu i zelenu).

• Štapića ima 100 miliona omogućuju nam da vidimo ahromatske boje (crnu, sivu i bijelu).

• Elektromagnetna zračenja proizvode bioelektrične struje koje prenose impulse ka centru za vid u potiljačnom dijelu mozga.

• Na osnovu kvalitete talasne dužine svjetlosni signali dospjeli u mozak se slažu, sortiraju a potom se stvara slika.

Receptori za sluh • Receptor iza sluh nalazi se u unutrašnjem uhu. • Pored unutrašnjeg dijela uho ima i vanjski dio te srednji

dio (čekić, nakovanj i uzengije). • U unutrašnjem dijelu uha nalazi se puž. Cijeli mehanizam

koji on obuhvata je Kortijev organ. Puž je savijena koščica u obliku cijevi ispunjena tečnošću.

• Unutar pužića je opnasta cijev, tj. Bazilarna membrana sa 23. 000 dlačica ili receptivnih ćelija koje se preko svojih nervnih vlakana povezuju u slušni nerv i putuju do centra za sluh u sljepočnom dijelu mozga.

• Mehanička energija zvuka u bazilarnoj membrani izaziva treperenje dlačica, a potom se pretvara u bioelektrične impulse koji putuju nervima do centra za sluh.

• Treperenje ima svoje amplitude, tj. visine i frekvencije koje proizvode različite zvukove po kvaliteti i jačini.

• Jačina zvuka mjeri se u decibelima, a ljudsko oko može registrirati od 16 do 120 decibela (16 je šapat, 25 govor, 78 razglas zvučnika, 120 buka mlaznog aviona).

Receptor za ravnotežu

Receptor za ravnotežu je Vestibularni aparat i nalazi se u unutrašnjem uhu.

Uz pužić se nalaze tri savijene košćice ispunjene želatinoznom tvari. U njih su uronjene treplje koje se nastavljaju u vlakna, a ona su povezana i čini nerv koji odlazi u mali mozak u centar za ravnotežu.

Jedne obavljaju pokrete lijevo/desno Druge naprijed/nazad Treće gore/dole

Receptori za miris

• Receptori za miris nalaze se u gornjem dijelu nosne sluznice, tj. mirisnoj membrani.

• U gornjem dijelu, u mirisnoj membrani su snopići mirisnih treplji na koje se lijepe i rastvaraju čestice mirišljivih materija i plinova, te sa njih nervima prenose do nervnih centara.

• Putevi ovih nerava su izrazito komplicirani, a centri se nalaze u senzornim centrima sa donje strane čeonog režnja.

Receptori za okus

• Receptori za okus nalaze se na gornjem dijelu jezika, to su gustativne kvržice ili papile.

• Papile se obnavljaju svaka dva do tri dana.• Razlikuju se četiri vrste kvalitete okusa: slatko, slano,

gorko i kiselo. • Za slatko se nalaze na prednjem dijelu jezika, za slano

na bočnom, a potom kiselo iza njih, dok gorko registriraju papile u stražnjem dijelu jezika i ždrijela.

• Iz dna vire nervni končići koji prenose impulse do tjemenog dijela senzornog korteksa.

Receptori za dodir • Koža ima zaštitnu ulogu i predstavlja spoljašni omotač

organizma. • Međutim, ima i druge funkcije. • Sastoji se od gornjeg dijela – epitela i donjeg – endoderma

u kojima se nalaze žlijezde sa izvodnim kanalima, krvni sudovi, korijen dlake i završeci neurona.

• Receptori za kožu nalaze se u donjem dijelu kože, a to su nervni završeci.

• Osjetljivi su na hemijske, mehaničke i toplotne podražaje.

• Obavještavaju nas o hladnoći, toploti, dodiru i boli. • Najviše ih ima na vrhovima prstiju i usnama.

• Receptori za toplo reaguju na temperature veće od tjelesnih, za hladno na niže od tjelesnih.

• Bol nastaje kada se jave draži koje svojim intenzitetom izazivaju neprijatan osjećaj na pojedinim organima ili razaraju njihov intenzitet.

• Na jednom kvadratnom centimetru nalazi se oko 4 miliona ovih receptora.

• Centri za toplo, hladno, dodir i bol smješteni su u tjemenom režnju korteksa senzornog centra.

Kinestetički receptori

• Smješteni su u mišićima, tetivima i zglobovima a njihovi centri locirani su u malom mozgu.

II EFEKTORI• Efektore čine mišići i žlijezde sa unutrašnjim lučenjem. • Pomoću mišića se vrše pokreti, djeluje na predmete u spoljnom

svijetu i izazivaju promjene u organizmu. • U čovjekovom organizmu razlikuju se tri skupine mišića: glatki,

poprečnoprugasti i srčani mišić. • Glatki mišići se nalaze u zidovima utrobe i krvnih sudova. Preko

njih se vrši pokretanje unutrašnjih organa. • Poprečnoprugasti mišići nalaze se na rukama i nogama. Pomoću

njih se ostvaruje pokretanje tijela ili njegovih dijelova u prostoru kao i pomjeranje različitih spoljnih predmeta.

• Posebna vrsta prugastog mišića je srčani mišić. Međutim, njim se ne može upravljati kao sa prugastim mišićem.

• Nervno uzbuđenje koje se do mišića provodi nervnim vlaknima podstiče u njima određene fiziološke promjene koje izazivaju oslobađanje mišićne energije i time stezanje ili rastezanje mišića.

Žlijezde sa unutrašnjim lučenjem

• U ćelijama nervnog sistema ustanovljeno je prisustvo različitih hormona. Ta činjenica ukazala je na usku povezanost nervnog sistema i žlijezda sa unutrašnjim lučenjem.

• Nervni sistem i žlijezde sa unutrašnjim lučenjem zajedno kontroliraju fiziološku ravnotežu unutar organizma te tvore biološku osnovu doživljavanja i ponašanja.

• Žlijezde sa unutrašnjim lučenjem ili endokrine žlijezde su žlijezde koje svoje produkte, tj. hormone luče direktno u krvotok. Putem krvi oni dospijevaju do različitih stanica u tijelu.

• Imaju veliku ulogu u psihičkom životu čovjeka. • Razlikuje se više žlijezda sa unutrašnjim lučenjem: 1. Hipofiza2. Tiroidna ili štitna žlijezda3. Nadbubrežna žlijezda4. Gonada ili spolne žlijezde.

• 1. Hipofiza je žlijezda koja leži neposredno ispod hipotamalusa (međumozak). Veličine je graška, ali je od izuzetne važnosti za funkcioniranje organizma.

• Prežnji režanj hipofize luče hormon rasta koji utiče na rad drugih žlijezda, a također i rast tijela. Pojačan rad žlijezde dovodi do gigantizma, a ako je nastupio poslije puberteta ima za posljedicu pretjeran rast udova. Gigantizam je praćen povećanom uzbudljivošću, slabljenjem pamćenja, općom apatijom. Nedovoljno lučenje dovodi do formi patuljastog rasta, koji su redovito agresivni.

• Stražnji dio hipofize luče hormone: prolaktin (potiče proizvodnju mlijeka), antidiuretički hormon (koči proizvodnju urina) i oksitocin (potiče kontrakcije maternice pri porođaju i izlučivanje mlijeka tokom dojenja).

2. Štitnjača ili tiroidna žlijezda smještena je blizu gornjeg dijela dušnika.

• Luči hormon tiroksin. Povezan je sa potrošnjom kiseonika u organizmu i kontroliše stvaranje energije u organizmu, a ima važnu ulogu i u emocionalnom reagiranju.

• Nedovoljno lučenje tiroksina dovodi do opšte usporenosti organizma, osoba se brzo umara te sporo reaguje.

• Pretjerano lučenje dovodi, obrnuto, do pretjerane aktivnosti, povećane napetosti i uzbuđenja.

• Ako se smanji njena funkcija u periodu prije rođenja ili za vrijeme ranog djetinjstva mogu uslijediti poteškoće u intelektualnom funkcioniranju.

3. Adrenalne ili nadbubrežne žlijezde nalaze se pored bubrega i luče dva hormona, koja su važna za emocionalno reagovanje. Kora luči kortin, a njezina srž adrenalin.

• Povećano lučenje adrenalina u krvi povećava krvni pritisak, ubrzava rad srca, povećava mišićnu napetos itd.

• Smanjeno lučenje kortina uzrokuje nesanicu, slabljenje seksualnog nagona i opći zamor.

• Povećano lučenje kortina dovodi do preranog seksualnog razvitka kod ječaka, a kod djevojčica kod muškobanjastog izgleda.

4. Gonade ili spolne žlijezde pored spolnih stanica luče i posebne hormone koji reguliraju pojavu sekundarnih spolnih odlika: formu tijela, boju glasa, raspored dlaka na tijelu itd., a također značajno utječu i na ponašanje ljudi.

• Do perioda zrelosti aktivnost ovih žlijezda je mala, ali naglo raste u periodu puberteta i adolescencije, uslijed čega se javljaju sekundarne polne karakteristike kod muškaraca i žena.

• Ženske spolne žlijezde luče estrogen i progesteron. Estrogen je zajedničko ime za nekoliko ženskih spolnih hormona koji potiču ženske reproduktivne sposobnosti (regulacija menstrualnog ciklusa) i sekundarne spolne karakteristike poput odlaganja masti na dojkama i kukovima. Progesteron ima više funkcija. Stimulira rast ženskih reproduktivnih organa i održava trudnoću.

• Muške spolne žlijezde luče hormon testosteron. Proizvodi se u testisima, a u manjim količinama u jajnicima i nadbubrežnim žlijezdama.

• Tokom puberteta testosteron dovodi do rasta mišića i kostiju te razvoja primarnih i sekundarnih spolnih obilježja.

• Primarna obilježja su rast penisa i mogućnost proizvodnje spermalnih stanica u testisima, dok su sekundarna spolna obilježja rast brade i povećanje dubine glasa itd.

III NERVNI SISTEM

• Nervni sistem je najorganizovaniji i najrazgranijiti sistem u čovjekovom organizmu.

• Njegova funkcija je da:

1. reguliše rad pojedinih organa i usklađuje rad organizma u cjelini,

2. omogućava vezu sa spoljnim svijetom (pomoću nervnog sistema provode se uzbuđenja iz čulnih organa do centralnog nervnog sistema, koji ih povezuje i sortira uslijed čega nastaje osjet i opažaj; zatim, iz nervnog sistema se provode impulsi u efektor pomoću kojih djelujemo na spoljni svijet).

3. predstavlja glavnu fiziološku osnovu psihičkog života (pomoću moždane kore ostvaruje se osjet, opažaj, učenje, mišljenje, zaključivanje i plansko djelovanje).

Podjela nervnog sistema

• Nervni sistem se dijeli na:

1. Centralni (mozak i kičmena moždina) i

2. Periferni nervni sistem (somatski i vegetativni/autonomni).

Građa nervnog sistema• Nervni sistem je izgrađen od nervnih ćelija ili neurona,

stoga se kaže da je nervni sistem organizacija neurona. • Nervna ćelija je osnovna, gradivna i funkcionalna jedinicia

nervnog sistema. • Neuron se sastoji od tijela nervne ćelije i njenih

produžetaka – nervnih vlakana. • Tijelo neurona sadrži jedro i citoplazmu. U jedru su

hromosomi (prenosioci nasljednih osobina), a u citoplazmi su neurofibrile (tanke niti koje služe za provođenje nervnog uzbuđenja kroz nervnu ćeliju) te neurotransmiteri (neuroprijenosnici koji po svojim hemijskim svojstvima sadrže supstance koje igraju ključnu ulogu u pojedinim psihičkim procesima i imaju ulogu prenosioca).

• Produžeci nervne ćelije su dendriti i akson.• Dendriti su kratki produžeci koji izviru iz tijela nervne

ćelije i oni sprovode nervno uzbuđenje od periferije ka centru.

• Akson je produžetak nervne ćelije čija dužina ponekad doseže i do 1 metra. Završava se razgranatom mrežom nervnih vlakana – teledendritima. Na njihovom kraju su male kvržice u kojima su nagomilane molekule.

• Akson je obavijen sa Švanovom i mijelinskom ovojnicom. Švanova ovojnica je vanjska i ima funkciju mehaničkog izolatora i sive je boje, dok mijelinska služi za unutrašnju izolaciju i omogućava jednosmjerno kretanje impulsa te je bijele boje.

Funkcija nervnih ćelija• Čovjek se rađa sa više od 100 milijardi neurona. Većina ih se

nalazi u mozgu. • Glavna funkcija nervnih ćelija je prenošenje nervnih impulsa ili

nervnog uzbuđenja.• Razlikuju se aferentni i eferentni neuroni. • Aferentni/senzorni neuroni su dugački od 60 do 90 cm, a

prenose podražaje od periferije ka centru. • Eferentni/motorni neuroni prenose podražaje od centra ka

periferiji. • Nervno uzbuđenje predstavlja elektrohemijski proces, koji se širi

nervnim vlaknima od neurona na neuron. • Nervno uzbuđenje se uvijek širi u jednom pravcu, i to od dendrita

prema tijelu nervne ćelije a potom kroz akson do naredne ćelije. • Brzina širenje uzbuđenja je 80/100 metara u sekundi.

• Mjesto gdje se odvija nervno uzbuđenje naziva se sinapsa. • Sinapsa se sastoji od “grane” ili aksonskog završetka

neurona s kojeg stiže poruka i tijela neurona prima poruku. • Iako je nervni impuls električne prirode, on ne preskače

sinaptičku pukotinu poput iskre. Naime, kada električni impuls stigne na sinapsu, aksonski završeci oslobađaju hemijske tvari u sinaptičku pukotinu.

• Sinapse predstavljaju neku vrstu “skretnice” i “filtera” za pojedine nervne impulse. Naime, neki impulsi bivaju pojačani, neki zaustavljeni ili inhibirani, a neki propušteni. Taj mehanizam omogućava da se ne nervno uzbuđenje ne širi po svim neuronima, već se njegovo širenje kanalizira u tačno određenim pravcima.

• Mjehurići smješteni u aksonu nazivaju se neurotransmiteri.

• Kad nervni impuls stigne na aksonski završetak oni se oslobađaju i sinaptičku pukotinu.

• Razlikuju se deseci neurotrasmitera. Prevelika količina ili manjak neurotrasmitera uzrokuje bolesti i abnormalno ponašanje.

1. Acetilholin je neurotransmiter koji kontrolira kontrakcije mišića. Ima značajnu ulogu u hipokampusu, dijelu mozga u kojem je smještan centar za pamćenje.

2. Dopamin je neurotransmiter uključen u voljne pokrete, učenje i pamćenje te emocionalno uzbuđenje. Njegov nedostatak povezan je sa Parkinsonovom bolešću, dok je kod osoba oboljelih od šizofrenije prisutno povećano lučenje dopamina.

3. Noradrenalin je neurotransmiter koji se stvara u nervnim ćelijama moždanog stabla. Djeluje kao neurotransmiter ali i hormon. Ubrzava rad srca i druge procese u tijelu te je uključen u opću pobuđenost, učenje, pamćenje te hranjenje.

4. Serotonin je neurotransmiter uključen u emocionalnu pobuđenost i spavanje. Nedostatak serotonina povezan je sa tjeskobom (anksioznošću), poremećajima raspoloženja i nesanicom.

5. Endorfin/prirodni analgetik je neurotransmiter koji je po svojoj funkciji i učincima sličan narkotičkom morfiju. Javlja se u mozgu. Može povećati osjećaj kompetentnosti i ugode.

MOZAK • Mozak je najsloženiji organ u čovjekovom organizmu i

najviši centar. • On je “čarobnjak” koji je izumio vatru i odveo čovjeka na

Mjesec. • Smješten je u lobanjskoj kosti.• Njegova prosječna težina je 1400 grama kod odrasle

osobe, a unutar njega je ¾ neurona od ukupnog broja. • Mozak se dijeli na:

1. Veliki mozak

2. Mali mozak

3. Međumozak

4. Produžena kičmena moždina

1. Veliki mozak čini najveći dio mozga. On poput plašta pokriva ostale dijelove mozga.

• Podijeljen je na lijevu i desnu hemisferu, koje su povezane sa snopom nervnih vlakana (Corpusom callosumom). Ta spojnica omogućava saradnju dvije hemisfere što je značajno za koordinaciju između centara unutar njih.

• Lijeve hemisfera upravlja desnom stranom tijela, a desna hemisfera lijevom stranom tijela.

• Hemisfere su prekrivene plitkim i dubokim žlijebovima. • Duboki žlijebovi dijele veliki mozak na četiri režnja:

čeoni, tjemeni, sljepočni i potiljačni.

• Površina moždane kore se sastoji od tijela nervnih ćelija i sive je boje, dok se unutrašnjost sastoji od produžetaka nervne ćelije i bijele je boje.

• Moždana kora ili korteks je mjesto gdje nervna aktivnost prelazi u psihonervnu aktivnost.

• To je mjesto nastanka subjektivnog doživljaja i mjesto gdje jednostavni psihički procesi/ osjeti prelaze u složene psihičke procese.

• Unutar moždane kore dešava se aktivno razmišljanje i planiranje.

• Njena debljina iznosi od 0,5 do 4 mm, a površina je 2 metra kvadratna.

• Za naš psihički život ona je najvažnija i predstavlja krunu našeg psihičkog života.

• Unutar kore se razlikuju: senzorna, motorna i asocijativna područja.

• Senzorna područja moždane kore primaju impulse iz osjetnih organa i tu nastaju osjeti.

• U potiljačnom dijelu je centar za vid. • U sljepočnom dijelu sa obje strane mozga je centar za

sluh. • U tjemenom dijelu je centar za dodir. • U donjem dijelu čeonog režnja je centar za miris. • Motorno područje smješteno je u stražnjem dijelu

čeonog režnja. U njemu se kreiraju voljni pokreti koji odlaze prema mišićima od kojih polazi pokret. U tom području je centar za govor, za razumijevanje govora i centar za čitanje. Svi su u lijevoj hemisferi, dok je centar za pisanje u lijevoj i desnoj hemisferi.

• Asocijativna područja obuhvataju veliki dio koji pripada čeonom režnju i graničnom području ostalih režnjeva.

• Dijelovi koji se nalaze na granici između tjemenog, sljepočnog i zatiljnog režnja obrađuju, pamte i integrišu informacije te omogućavaju orijentaciju unutar njih.

• Drugi dio asocijativnog područja predstavlja područje locirano u čeonom režnju i to je područje opšte integracije. Tu se programira i kontroliše aktivnost. Unutar njih se djelatnosti usmjeravaju prema cilju i tu se donose odluke. U uskoj vezi sa njihovim funkcioniranjem jesu procesi mišljenja, pamćenja i učenja.

• Saradnja između sva tri područja je neophodna i jako važna.

2. Mali mozak je smješten u zadnjem dijelu lobanje, iza moždanog mosta i produžene moždine.

• Ima značajnu ulogu u izvođenju automatskih pokreta, ali i voljnih, jer je preko moždanog mosta povezan sa korom velikog mozga.

• Povezan je sa Vestibularnim aparatom i ima veliku ulogu u održavanju ravnoteže.

• Ako je mali mozak povrijeđen, čovjek može da bude nesposoban da hoda pravo ili da stoji uspravno, i to se očituje različitim motornim disfunkcijama.

3. Međumozak je moždana struktura koja čini prelazni diood moždanog stabla prema velikom mozgu.

• Nalazi se između dvije hemisfere velikog mozga te je prekriven s njim sa svih strana, osim sa donje strane.

• Njegovi važni dijelovi su talamus i hipotalamus. • Talamus predstavlja različite skupine neurona. Smješten je u

neposrednoj blizini kore velikog mozga, a kroz njega prolaze putevi koji nose impulse iz osjetnih organa prema kori. U njemu se vrši selekcija, filtriranje i sortiranje impulsa koji se dalje usmjeravaju prema centrima gdje će nastati osjet.

• Hipotalamus se nalazi ispod talamusa i ima važnu ulogu stimulisanju i regulisanju žlijezda sa unutrašnjim lučenjem. U njegovoj blizini je hipofiza, žlijezda sa kojom je hipotalamus povezan jednom drškom. On predstavlja najviše centre autonomnog sistema i utječe na regulaciju metabolizma, sna, seksualnih funkcija i visinu krvnog pritiska. Ima važnu ulogu u emocionalnom reagovanju.

4. Produžena kičmena moždina nastavlja se na kičmenu moždinu.

• Veličine je palca.• Sadrži centre za disanje, rad srca, regulisanje krvnog

pritiska, gutanje, žvakanje i rad crijeva.• Njene povrede mogu ugroziti vitalne živote funkcije i

izazvati smrt.

KIČMENA MOŽDINA • Smještena je u šupljini kičme. • Unutrašnji dio je sive boje i sastoji se od tijele nervnih ćelija,

dok je spoljni dio bijele boje i sastoji se od nervnih vlakana. • Ona je poput transverzale koja prenosi impulse od mozga ka

periferiji i od periferije ka centru, zatim reguliše rad refleksa. • U presjeku kičmene moždine može se uočiti da ima prednje i

stražnje rogove. • U stražnjem dijelu se nalaze nervne ćelije koje prenose nervno

uzbuđenje nastalo podraživanjem receptora do senzornih centara, dok nervne ćelije u pednjem dijelu posreduju pri prijenosu nervnog uzbuđenja iz centra za motoriku u mozgu do mišića.

• Refleks je urođena motorna ili sekretorna reakcija (reakcija mišića ili žlijezda) koja nastaje kada se putem snova nervnih vlakana prenose nervni impulsi ili uzbuđenja iz jedne struktute centralnog nervnog sistema u drugi dio smješten u mišiće ili žlijezde sa unutrašnjim lučenjem.

• Razlikuje se više refleksa: refleks zjenice, patelarni refleks itd.

AUTONOMAN NERVNI SISTEM• Reguliše rad unutrašnjih organa čovjeka. • Naziva se još i vegetativni te visceralni.• Zove se visceralni jer reguliše rad unutrašnjih organa: srca,

pluća, jetre, bubrega, crijeva, žlijezda i spolnih organa. • Vegetativni jer su organi koje inervira od značaja za

opstanak života. • Autonomni jer funkcionira bez utjecaja naše volje. • Čine ga centri smješteni u mozgu (hipotalamusu) i kičmenoj

moždini i grupe nervnih ćelija duž kičmene moždine i autonomne ganglije.

• Dijeli se na simpatički i parasimpatički dio. • Ova dva dijela imaju suprotne učinke.

• Simpatički dio dovodi do ubrzanog rada srca, pojačanog krvnog pritiska, povećanog lučenja adrenalina u nadbubrežnim žlijezdama, do širenja zjenica i drugih promjena u tjelesnim organima. Ove promjene se javljaju u stanju povišenog emocionalnog uzbuđenja.

• Parasimpatički dio zadužen je za održavanje normalnog rada pojedinih organa. Djeluje na smanjenje rada srca i broja njegovih otkucaja, smanjenje krvnog pritiska, povećanje rada pljuvačnih žlijezda itd.

Zanimljivosti – Anatomija ljubavi Dva britanska neurobiologa, Semir Zeki i Andreas Bartels sa londonskog

Univerziteta  su pokušali da doznaju šta se dešava u našem mozgu kada volimo. Ispitivanje su izveli na 17 studenata, 11 ženskog i 6 muškog pola. Ispitanici su gledali u slike voljenih osoba, nakon čega su se u njima pojavila osećanja koja su prepoznali kao ljubav. U tom trenutku, jednom od najnovijih imidžing tehnika su snimani protoci krvi kroz njihov mozak. Cilj je bio da se otkrije koji su delovi mozga najaktivnijni, tj. kod kojih je protok krvi najintenzivniji.

Utvrđeno je da su se kod različitih osoba aktivirale različite oblasti mozga (i po lokaciji i po broju). Međutim, četri oblasti su kod svih bile zastupljene i dominantne. Jedna od oblasti se nalazila u središnjem delu insule i izgleda da je odgovorna za «stomačne probleme» koje imamo kada smo zaljubljeni.

Druga oblast je u prednjem delu cinguluma. Poznato je da se za ovaj deo mozga vezuju aktivne hemijske supstance koje imaju sposobnost da izazovu euforiju. Poslednje dve oblasti se nalaze u dubljim strukturama mozga poznatim kao strijatum, koji je odgovoran za prijatna osećanja koja nastaju kada nešto doživimo kao nagradu. Važno je istaći da delovi mozga koji su aktivni kod osoba obolelih od depresije, u ovom slučaju nisu pakazivali bilo kakvu aktivnost.

Studentima su nakon toga prikazane i slike dobrih prijatelja koje su takođe aktivirale određene delove mozga, ali ne iste kao u predhodnom slučaju. Sledeće istraživanje koje planiraju će biti ono koje se odnosi na majčinsku ljubav i otkrivanje regija odgovornih za takve emocije.

Biohemija ljubavi

Bilo koji naučnik će vam reći da ljubavna euforija nema nikakve veze sa Kupidonovim strelama, osim ako ih mali vilenjak nije predhodno umočio u supstancu sa neromantičnim nazivom FENILETILAMIN. Ova supstanca koja se još naziva i «molekulom ljubavi», nastaje prirodnim putem u našem mozgu. Za nju se kaže i da je biološki rođak amfetaminu, s obzirom na to da je vrlo slične građe. DOPAMIN I NOREPINERFIN su odgovorni za nastanak ljubavne euforije. Zapravo, feniletilamin pomaže oslobađanju dopamina (supstanca koja takođe omogućava protok informacija u mozgu) u tzv. centrima za zadovoljstvo. Dopamin čini da se lijepo osećamo, a norepinefrin stimuliše produkciju adrenalina koji utiče, pored ostalog, i da naše srce ubrzano lupa. Kombinacija ove tri supstance dovodi do osećanja zaljubljenosti, uzbuđenosti, blaženstva i sreće. Njihova aktivnost je razlog zbog koga se zaljubljeni  osećaju euforično i puni energije - kao da «lebde u vazduhu».

Takođe, ovo je i razlog zbog koga zaljubljeni mogu voditi ljubav satima i razgovarati danima do kasno u noć bez osjećanja zamora i iscrpljenosti. Opojna emocija zaljubljenosti, povezana sa ubrzanim pulsom, vlažnim dlanovima, osjećajem otežanog disanja, se često tumači prekomernim lučenjem feniletilamina, odnosno nekom vrstom overdoze.

Produkciju feniletilamina mogu da izazovu i na izgled beznačajne stvari, kao što je recimo, susret pogleda ili nežni dodir ruke. Izgleda da i vatreni poljubac, ali i skakanje padobranom, bungee jumping, vožnja paraglajderom i sl. doprinose  pojačanoj aktivnosti ove tri supstance. Time se objašnjava slično osjećanje koje se tom prilikom javlja.

Dnevna maštanja

I neki drugi fenomeni koji prate ljubav i zaljubljenost, se mogu objasniti hemijskim promjenama u mozgu. Na primer, kada se zaljubimo skloni smo da dosta vremena provedemo u intenzivnom maštanju o voljenoj osobi, često razmišljajući po stoti put šta se sve desilo u vezi sa voljenom osobom tokom dana. Misli se same nameću, teško ih je odagnati i usresrediti se na nešto drugo.

Ovaj fenomen se objašnjava time što pojačana aktivnost navedenih supstanci dovodi do eksperimentalno potvrđenog sniženja nivoa serotonina, a to se manifestuje, kao i kod opsesivno-kompulzivne neuroze, prisustvom nametljivih misli koje se iznova javljaju i teško ih je odstraniti.

Biološka osnova nježnosti Hemijska supstanca oksitocin je dobila naziv «supstanca

nježnosti». Oksitocin je povezan sa sekrecijom mlijeka u žena, a takođe  čini žene i muškarce spokojnijim, smirenijim  i senzitivnijim za osjećanja drugih. Ima veoma važnu ulogu u nastanku seksualne pobuđenosti koji predhodi orgazmu, a ujedno podstiče i nježnost među ljubavnicima, prije, tokom i nakon vođenja ljubavi. Oksitocin se sekretuje pod dejstvom i emocionalnih i fizičkih stimulusa. Glas partnera, njegov izgled, pa čak i seksualna fantazija mogu da iniciraju sekreciju oksitocina.

Biološka osnova privrženosti

Kada medeni mesec prođe i zaljubljenost počne da blijedi, nova grupa supstanci  stupa u akciju. Novi oblik hemijske nagrade  u vidu prijatnosti dolazi od endorfina. Naime, naučnici veruju da se nakon određenog perioda, od 18 mjeseci do 4 godine, naše tijelo navikne na ljubavne stimulanse. Pošto se poveća tolerancija na feniletilamin, strasna romansa se može razvijati u dva pravca – ka indiferentnom odnosu ili ka onome što Helen Fisher, profesor psihologije i autor knjige «Anatomija ljubavi», zove privrženost.

Za fazu privrženosti, naučnici smatraju da je odgovoran endorfin, supstance slične morfinu, koje se prirodno luče u mozgu. Kada vidimo voljenu osobu, dok razmišljamo o njoj, ne luči se više intenzivno feniletilamin kao što je bilo tokom faze zaljubljenosti, već endorfini koji dovode do osjećanja smirenosti, smanjenja strepnje, topline, pouzdanosti i spokojstva. Endorfini nisu tako uzbudjujući i  stresogena kao feniletilamin, već vode  stabilnijim odnosima i jačoj vezanosti.