OPA HISTORIJA DRAVE I PRAVA

1

2

1.1.PREDMET IZUAVANJA OPE HISTORIJE DRAVE I PRAVASpada u grupu drutvenih nauka jer izuava dravu i pravo kao drutvene fenomene. Ona je i historijska disciplina jer ove fenomene izuava kroz historiju. HISTORIJA kao pojam je porijeklom iz starogrkog jezika, gdje "histor" znai onaj koji zna (svjedok), a "historeo" znai istraivati, saznati. Grci su pod historijom podrazumijevali izlaganje dogaaja iz prolosti. Historija kao nauka, pored toga to opisuje dogaaje koji su se desili u prolosti, ustanovljava uzroke i utvruje zakonitosti odreenog drutveno-ekonomskog razvitka. DRAVA je politika organizacija itave klase datog teritorija i drutva. PRAVO je skup normi koje sankcionie drava. Drava i pravo su drutvene, historijske i klasne kategorije. Drutvene su jer su svojstvene samo ljudskom drutvu. Historijske su po svom nastanku, jer su se pojavile na odreenom stepenu razvoja drutva, mijenjaju se i nisu neke vjene kategorije. Klasne su jer se javljaju u vezi sa podjelom drutva na klase. OPA HISTORIJA DRAVE I PRAVA bavi se prouavanjem svih drava i svih pravnih sistema u prolosti, odnosno barem onih najkarakteristinijih u svakoj drutveno-ekonomskoj formaciji.

1.2. ODNOS IZMEU OPE HISTORIJE DRAVE I PRAVA I DRUGIH NAUNIH DISCIPLINAOpa historija drave i prava je od drutvenih nauka u najtjenjoj vezi sa naukom o drutvu, a od pravnih sa teorijom o dravi i pravu. Nauka o drutvu prouava sve aspekte ljudskog drutva, tj.drutvenog stanja i procese u njihovoj drutvenoj manifestaciji, zahvatajui i period prije nastanka drave i prava, a naroito savremeno stanje. Opa historija drave i prava naroito koristi rezultate sociolokih istraivanja iz oblasti klasnih odnosa. Teorija drave i prava prouava ope principe drave i prava, njihove najbitnije funkcije i odnose, njihove najosnovnije institucije. Svoje postavke temelji na injenicama iz razvitka drave i prava u prolosti, to joj prua opa historija drave i prava. Opa historija od teorije uzima ope postavke i pojmove, te sistematizaciju, to primjenjuje pri prouavanju konkretnih dravno-pravnih sistema u prolosti. Opa historija drave i prava tijesno je povezana i sa svim pravnim disciplinama (pozitivnim pravom), kao i sa nizom historijskih pomonih nauka: paleografijom, arheologijom, diplomatikom, hronologijom itd.

1.3.PERIODIZACIJAVri se po 2 kriterija: TIPOLOKA periodizacija vri se prema razvoju proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa. HRONOLOKA periodizacija vri se na osnovu vremenskog redoslijeda dogaaja. U praksi se koristi kombinacija tipoloke i hronoloke periodizacije. Historija ljudskog drutva moe se podijeliti na 5 drutveno-ekonomskih formacija. Ova podjela zasniva se na stanovitu da postoje formacije drutva u kojima nain proizvodnje sa proizvodnim odnosima, drutvenom strukturom i nizom prateih pojava ini jednu cjelinu. S tim u vezi drutvo se dijeli na: PRVOBITNA ZAJEDNICA, traje najmanje 500.000 godina, a u pojedinim vidovima do danas. Smatra se da je njena gornja granica IV milenij, odnosno 3200.godina p.n.e, kada su postale prve robovlasnike drave. Dijeli se na dvije glavne etape: divljatvo i barbarstvo, a svaka od etapa na nekoliko stupnjeva.

3

ROBOVLASNITVO traje od IV milenija p.n.e. do V vijeka n.e, odnosno 476.godine (pad zapadnog rimskog carstva). Drave se u robovlasnitvu dijele na starije (orijentalne despotije) i mlae (antike drave). FEUDALIZAM traje od V do XVIII vijeka, odnosno francuske buroaske revolucije 1789.godine. Dijeli se na ranofeudalne razvijene, odnosno staleke drave i kasnofeudalne ili apsolutne monarhije. KAPITALIZAM zapoinje buroaskim revolucijama i jo uvijek traje. U ovom periodu razlikujemo fazu industrijskog kapitalizma (liberalizam) i fazu finansijskog kapitala (imperijalizam). SOCIJALIZAM jo uvijek postoji uporedo s kapitalizmom. Poinje prvim socijalistikim revolucijama, pariskom komunom 1871 i Oktobarskom revolucijom 1917.godine.

1.4. HISTORIJSKI IZVORITo su sve injenice i materijali koji nam pomau da prikupimo podatke o predmetu izuavanja. Ako je predmet izuavanja prolost, izvore nazivamo historijskim. Izvore koji direktno donose pravne norme nazivamo pravnim spomenicima ili normativnim izvorima. Najvaniji su ZAKONI, obzirom da ih donosi najvia dravna vlast i da direktno izraavaju volju vladajue klase. STATUTI su akti koje donosi lokalna vlast na dijelu dravne teritorije. Najvaniji su statuti srednjevjekovnih gradova i opina. U njima su regulisani svi pravni odnosi. URBARI su zbirke pravila kojima se ureuju odnosi izmeu kmetova i feudalaca. Donosili su ih feudalci za svoj feud i uglavnom sadre obaveze kmeta prema feudalcu, mada esto sadre i niz drugih vanih pravnih normi. ISPRAVE sadre podatke o dogaajima pravnorelevantne prirode. Mogu biti dokazne, poslovne, subjektivne, objektivne, javne i privatne. Poslovne su one bez kojih ne postoji pravni posao. Dokazne su one koje slue samo za lake dokazivanje okolnosti pravnog posla. JAVNE ISPRAVE su prema jednima one koje se odnose na javnopravne odnose, prema drugima one koje izdaju osobe s javnopravnom vlau (npr.kralj), a prema treima one koje imaju javnu vjeru, odnosno one koje predstavljaju vjerodostojan dokaz i protiv kojih se ne doputa dokazivanje drugim dokaznim sredstvima (npr.srednjevjekovne isprave koje su izdavali kaptoli s javnom vjerom). SUBJEKTIVNE isprave su one u kojima autor govori u prvom, a OBJEKTIVNE u treem licu. ANALI predstavljaju hronoloko zapisivanje dogaaja, obino po godinama, bez neke vee povezanosti. esto su nepotpuni, ali obino vjerodostojni. Poznati su anali franakih samostana. HRONIKE su djela koja tretiraju historijska zbivanja na cjelovit nain, obino od postanka svijeta. Nisu pouzdane kao izvor. Za historiju drave i prava od posebnog su znaaja izvori nastali iz raznih poslovnih odnosa, meu kojima su najvaniji POVELJE i AKTA. Povelje su obino po sadraju darovnice kojima neko lice drugom poklanja posjed ili privilegije. Akta su sastavljana u slobodnijim formama. Osim pisanih postoje i usmeni izvori koji se koriste u nedostatku pisanih izvora i samo za bliu prolost. To su sjeanja, narodne pjesme, legende, pripovijetke i poslovice. SPOMENICI MATERIJALNE KULTURE se takoe koriste kao izvori (oruja i orua, novac, kipovi, zidine gradova itd), mada za pravnu historiju imaju sekundaran karakter.

4

1.5. POSTANAK I RAZVOJ OPE HISTORIJE DRAVE I PRAVA KAO NAUNE DISCIPLINEKao posebna nauna disciplina nastaje tek poetkom XIX vijeka, meutim izuavanje pozitivnih pravnih propisa poinje jo od antikog razdoblja. 1.5.1. ANTIKO RAZDOBLJE Najstarije podatke o dravi i pravu daju nam LOGOGRAFI i PERIJEGETI. HERODOT (484.-424.pne); "otac historije", ostavio je vane podatke o persijskoj i egipatskoj dravi, kao i grkim polisima. TUKIDID (460.-395.pne), dao je uvid u dinamiku politike borbe meu grkim polisima. POLIBIJE (201.-120.pne), grko-rimski historiar u djelu "Opa historija" opisuje razdoblje od 266.146.godine p.n.e, gdje daje analizu rimskog ustava. KSENOFONT (198.-117.pne) ostavio je djela "Helenika" i "Anabaza" u kojima daje prikaz helenskog svijeta i Perzije. MANETON, egipatski svetenik je u III vijeku p.n.e. dao cjelovit pregled razvoja egipatske drave. Autor je periodizacije egipta, koja se i danas koristi. Pored historiara, pitanjima drave i prava bavili su se i FILOZOFI: PLATON (428.-347.pne) razvio je idealistiko-utopijsku teoriju o dravi. ARISTOTEL (384.-322.pne) se smatra prvim historiarem drave i prava. Svoje stavove o dravi zasnovao je na prouavanjima 158 polisa. Najznaajnije za historiju drave i prava je njegovo djelo "Ustav atinski" u kome se daje pregled razvoja i ureenja atinske drave. Grki svijet, izuzev Aristotela, nije dao znaajniji prilog izuavanju historije drave i prava. Ovo se odnosi i na Rim, iji pristup pravu nije imao historijski, ve dogmatski karakter. 1.5.2. RANO HRIANSTVO Temelj hrianskog pogleda na dravu tokom srednjeg vijeka bilo je djelo AURELIJA AUGUSTINA (334.-430) "O Boijoj dravi" (De Civitate Dei). Svjetovnoj dravi, koja je "carstvo avola, grijeha i zla" AUGUSTIN suprotstavlja duhovnu dravu - "carstvo Boije na zemlji", nastojei ojaati autoritet crkve prema svjetovnoj vlasti. Po AUGUSTINU, prisiljavanje na "istinu", odnosno vjerske dogme nije nasilje ve briga o onome nad kojim se vri, to je imalo kobne posljedice kada se poelo primjenjivati u praksi (inkvizicija). 1.5.3. GLOSATORI I POSTGLOSATORI Pojavom gradova u Evropi, od XI vijeka, javlja se potreba za odgovarajuim pravnim sistemom, te se ponovo poinje primjenjivati rimsko pravo kao sistem zasnovan na robnonovanoj privredi i privatnoj svojini. U Bolonji je osnovana pravna kola, iji su pravnici u svrhu praktine primjene tumaili odredbe rimskog prava. Svoja tumaenja i objanjenja (GLOSSA) pisali su izmeu redova rimskog teksta (GLOSSA INTERLINEALIS) ili sa strane (GLOSSA MARGINALIS). Njihova tumaenja nisu imala historijski karakter ve su bila DOGMATSKA (tekst se samo tumaio), KAZUISTIKA (pojedine odredbe su se tumaile prema konkretnom sluaju) i FRAGMENTARNA (u odlomcima). 5

POSTGLOSATORI ili komentatori su od sredine XIII vijeka nastojali ukloniti protivrjenosti koje su se nagomilale radom glosatora. Kao osnova je koritena zbirka glosa koju je sainio glosator FRANCISKUS AKURZIUS krajem XIII vijeka. Njihov rad bio je dogmatski, a ne historijski. Znaaj njihovog rada je u tome to su uz rimsko pravo spojili razmatranja o statutarnom pravu italijanskih gradova, prilagoavajui rimsko pravo praktinim potrebama ime su stvoreni preduslovi za razvoj rimskog prava. Rad glosatora i postglosatora bio je dogmatski i pragmatiki, te se ne mogu smatrati historiarima, niti njihova djela pravnom historijom. Veliki doprinos su dali recepciji rimskog prava u zapadnoevropskim zemljama. 1.5.4. FRANCUSKA (ELEGANTNA) PRAVNA KOLA Nastala je pod uticajem humanizma i renesanse u XVI vijeku. Centar kole bio je Univerzitet u Buru, gdje su predavali uveni pravnici KUJACIJUS i DONELIS. Bavili su se ispitivanjem klasinog rimskog prava kroz kritiko razmatranje, kao i historijsko prouavanje, nastojei na tadanje prilike primijeniti klasino rimsko pravo. Karakteristino je za pravne historiare te kole da su se ograniili samo na historiju rimskog prava. Nastojanje da se klasino rimsko pravo primijeni na tadanju praksu dovela je do jaza izmeu teorije i prakse, to je bilo uzrokom kratkotrajnosti ove kole. 1.5.5. RAZVOJ HISTORIJE DRAVE I PRAVA OD XVII VIJEKA U NJEMAKOJ Pravnik i filozof LAJBNIC (1646.-1716) zasluan je za afirmaciju pravne historije. Razlikuje vanjsku i unutranju historiju prava. Unutranja historija obuhvata prolost svih poznatih drava, ali obrauje i prolost samo jednog naroda. LAJBNICU je nacionalna historija drave i prava bila podloga za izgradnju ope. Vanjska historija drave i prava prati cjelokupni historijski razvoj drave i tako omoguuje razvitak samog prava. Ona prema LAJBNICU obuhvata sve ono to ne ulazi u sastav jurisprudencije, tj.sve ono to moe pomoi za objanjenje prava. Dok je unutranja historija trebala ustanoviti neprekidni lanac promjena prava, vanjska treba da povee sve te promjene zajedno, prikazujui tako cjelokupni historijski ivot. 1.5.6.KOLA PRIRODNOG PRAVA Nastaje pred prve buroaske revolucije. Osniva je HUGO GROCIJUS, a predstavnici su TOMAS HOBS, AN AK RUSO, LOK, PUFENDORF, VOLF i drugi. kola je u osnovi bila nehistorijska, odnosno antihistorijska, a uila je da osim vaeeg pozitivnog prava postoji i prirodno pravo proisteklo iz ljudskog razuma i pretpostavljen pozitivnom pravu. Prirodnim pravima smatrana su sloboda, privatna svojina, sigurnost, otpor ugnjetavanju, jednakost itd, to je predstavljalo ideoloko oruje u borbi buroazije protiv feudalizma. Jedan od pristalica prirodnopravne kole koji je suzbijao njen antihistorizam bio je MONTESKJE, francuski mislilac i pravnik koji je traio uzronu vezu u historijskom zbivanju. U djelu "Duh zakona" nastoji objasniti sutinu postanka i mijenjanja prava. MONTESKJE je uzroke razlika izmeu pojedinih dravnopravnih sistema vidio u objektivnim uslovima sredine, smatrajui da svaki narod mora imati dravno ureenje koje je njemu svojstveno. 1.5.7. GETINGENSKA PRAVNA KOLA Nastaje u drugoj polovini XVIII vijeka, pod uticajem LAJBNICOVIH i MONTESKJEOVIH ideja. Predstavnici su PITER i GUSTAV HUGO. PITER je u svojim radovima poeo isticati pravnu historiju kao posebnu naunu disciplinu. Postavio je zahtjev da se pronau pravni sistemi svih naroda i svih vremena, te da se utvrde njihove slinosti i razlike.

6

HUGO je nastavio razraivanje zadataka i ciljeva ope historije drave i prava. Za njega je vanjska historija bila prouavanje pravnih izvora, a unutranja prouavanje rezultata pravnih grana i pojedinih njihovih instituta. 1.5.8. HISTORIJSKA PRAVNA KOLA Osnovao je njemaki pravnik KARL FRIDRIH SAVINJI poetkom XIX vijeka. Istie evoluciju prava, koja je rezultat razvitka narodnog duha. Evolucija se vri u nekoliko etapa: 1. Prirodno narodno pravo, manifestuje se u dugotrajnom vrenju obiaja koji se pretvaraju u pravo. 2. Nauno pravo, koje potie iz narodne svijesti. Strunjaci formuliu pravne norme koje zahtijevaju sve sloeniji pravni odnosi. Ova etapa se zavrava sistematizacijom pravnih pojmova. 3. Kodifikacija, koja je mogua kada su razraena sva pravna naela koja proizilaze iz narodne svijesti i tada ona mogu dobiti formu zakona. Prije kodifikacije neophodno je historijsko istraivanje prava, da bi se mogao ustanoviti put razvitka prava i odstraniti iz njegovog podruja sve ono to ne odgovara duhu naroda. Historijska kola davala je prevelik znaaj historiji. Njene postavke su u osnovi bile reakcionarne i bile su branitelj vladajue klase, to je prikrivano nacionalnim karakterom i nacionalistikim parolama. GEORG VILHELM FRIDRIH HEGEL, njemaki filozof i pravnik je stvorio zakone dijalektike i primijenio ih u pravnoj nauci. Isticao je potrebu izuavanja svjetske historije, ne zanemarujui ni nacionalnu historiju. Priznavao je razvitak drutva do odreenog stepena, dok se ne postigne apsolutno, nepromjenjivo stanje drutva kad su iscrpljeni izvori razvitka i kada se zavrava proces svjetske historije. Njegova dijalektika bila je okrenuta prolosti, a ne sadanjosti i budunosti razvitka drutva.

2. PRVOBITNA ZAJEDNICA2.1. GLAVNE ETAPE U RAZVOJU PRVOBITNE ZAJEDNICEPojam prvobitna zajednica odnosi se na period do nastanka klasnog drutva. Dijeli se na divljatvo i barbarstvo, koji se dalje dijele na nii, srednji i vii stupanj divljatva, odnosno barbarstva. Osim ove periodizacije postoji i podjela prema razvoju oruja i orua na kameno, bronzano i eljezno doba. Obzirom na razvoj braka i porodice, prvobitna zajednica se dijeli na 2 perioda: MATRIJARHAT i PATRIJARHAT. Matrijarhat traje neuporedivo due.

2.2. IZVORI SAZNANJAGlavni izvori su ostaci materijalne kulture, do kojih dolazi arheologija. Kao izvori koriste i opisi prvobitnih zajednica koje su ostavili pisci starih kulturnih naroda (Cezar, Tacit, Herodot, bizantski pisci itd). Kao izvor se koristi i prouavanje sadanjih prvobitnih drutava. Smatra se da i danas najmanje 1/10 ovjeanstva ivi na raznim stepenima razvoja prvobitne zajednice. Iz ove grupe izvora znaajno je MORGAN-ovo djelo "ANCIENT SOCIETY, OR RESEARCH IN THE LINES OF HUMAN PROGRESS FROM SAVAGERY, THROUGH BARBARISM TO CIVILIZATION" nastalo u XIX vijeku na osnovu 40-godinjeg prouavanja ivota amerikih indijanaca. Djelo je Engelsu posluilo kao osnov za njegovo djelo "Porijeklo porodice, privatnog vlasnitva i drave" koje predstavlja jedno od najznaajnijih iz te oblasti.

7

2.3. PROIZVODNE SNAGE I PROIZVODNI ODNOSI U PRVOBITNOJ ZAJEDNICIOsnova proizvodnih odnosa je drutvena svojina nad sredstvima za proizvodnju, uslovljena slabou pojedinaca da se sami bore protiv raznih prirodnih pojava i nemogunou da individualno obrauju zemlju.

2.4. DIVLJATVOOvu epohu karakterie neposredno pribavljanje plodova prirode i poetak izrade orua za koja se koristi neobraeni kamen, drvo i drugi predmeti. Glavna tekovina ovog doba je razvoj artikulisanog govora. Na srednjem stupnju divljatva obrauju se kamena orua i pronalazi vatra. Na viem stupnju dolazi do pronalaska luka i strijele, to je ubrzalo razvoj ljudskog drutva. Poinje stalno nastanjivanje ovjeka, grade se primitivne kue i razvija seoska radinost, izrada alatki i sua, pletenje korpi, primitivno tkanje.

2.5. BARBARSTVONii stupanj poinje pojavom grnarstva. Razvija se obrada manjih parcela zemlje, unapreuje lov i ribolov. Na srednjem stupnju pojavljuje se stoarstvo, zemljoradnja i proizvodnja metala, te se ovaj period naziva i bronzano doba. Pojavljuju se orua od metala. Vii stupanj barbarstva dao je svojim pronalascima i oblicima proizvodnje vie nego svi dotadanji zajedno. Pronalazak eljeza i drugih metala omoguuje izradu znatno efikasnijih oruja i orua. Dolazi do velike drutvene podjele rada, odvajanja zanatstva od zemljoradnje. Metal uzima sve vie ulogu novca, pojavljuju se prva trita, a roba se poinje prenositi na udaljena podruja. Trgovina se odvaja od stalih privrednih grana. Na viem stupnju barbarstva pojavljuju se prvi gradovi, a krajem vieg stupnja barbarstva i pismo.

2.6. SVOJINSKI ODNOSINa niem stupnju divljatva nema nikakvih oblika svojine. Na srednjem stupnju se naziru zaeci kolektivne i line svojine. Svojina se najprije razvija kao odnos prema predmetima line upotrebe, naroito oruju i oruu koji se smatraju produetkom same linosti i ne prenose se na drugoga. Postoje i predmeti ija je upotreba zasnivala odnose kolektivne svojine (npr.amci i mree za lov i sl.). Na viem stupnju divljatva kolektivna svojina se pojavljuje na zemljitu na kome ivi klan. S pojavom zemljoradnje i odreenim osamostaljivanjem patrijarhalnih porodica javlja se i porodina svojina, ija tendencija je postapeno pretvaranje u privatnu svojinu. Razlika izmeu porodine i pune privatne svojine je u pravu raspolaganja. Na viem stupnju barbarstva pojavljuju se prvi oblici individualne privatne svojine u gradovima. Najprije se razvila nad novcem, zanatskim i trgovakim proizvodima, a kasnije nad gradskim zemljitem i zgradama.

2.7. PORODICAHORDA je prethodila porodici u prvobitnoj zajednici. U hordi ne postoje spolne zabrane. 8

KRVNOSRODNIKA PORODICA je prvi oblik porodice. Javlja se na srednjem stupnju divljatva. Branu grupu sainjavaju itave generacije, a spolni odnosi su zabranjeni izmeu generacija (predaka i potomaka). Unutar generacija spolni odnosi su dozvoljeni (ENDOGAMIJA). Srodstvo se rauna po majci. PUNALUA PORODICA javlja se na viem stupnju divljatva. Brak izmeu razliitih grupa je EGZOGAMAN (spolni odnosi su zabranjeni unutar grupe), a egzogamija postepeno postaje obavezna. Prvo su zabranjeni spolni odnosi izmeu brae i sestara, da bi se zabrana irila izmeu srodnika dok na kraju nije dolo do zabrane svih vidova endogamnih spolnih veza. Djeca roena u punalua porodici smatraju se zajednkom djecom svih majki i oeva koji ine generaciju. Srodstvo se rauna po majci. (MATRILINEARNOST) SINDIJAZMIKA PORODICA ili brak parova javlja se na niem stupnju barbarstva. Nekoliko parova ive u zajednkom domainstvu, spolni odnosi izmeu razliitih parova su po pravilu zabranjeni, mada zabrana nije striktna. Srodstvo se jo uvijek rauna po majci. PATRIJARHAT i PATRIJARHALNA PORODICA nastaju na srednjem stupnju barbarstva, kada jaa ekonomska uloga mukarca u odnosu na enu. Patrijarhalnu porodicu ine mu i ena sa svim mukim potomcima i njihovim enama. enski potomci ostaju u kui do udaje kada prelaze u muevu porodicu. Brak se zasnivao kupovinom nevjeste. Srodstvo se rauna po oevoj liniji. MONOGAMNA PORODICA nastaje cijepanjem patrijarhalne na viem stepenu barbarstva. Sastoji se od branog para i neoenjenog, odnosno neudatog potomstva. Zasniva se kupovinom ene. Srodstvo se rauna po mukoj liniji. Ovakav oblik porodice prenesen je i u civilizaciju.

2.8. RELIGIJA U PRVOBITNOJ ZAJEDNICIPrvi oblici religije pojavljuju se na srednjem stupnju divljatva kroz ANIMIZAM, kada ovjek vjeruje da sva priroda, iva i neiva ima duu (ANIMA=DUA) i smatra da sve ivotinje i predmeti u prirodi imaju ljudske osobine, tumaei prirodne pojave kao manifestaciju tih osobina (npr.ljutnje i sl). TOTEMIZAM se pojavljuje na viem stupnju divljatva, kada svaki klan ima svoj totem, najee ivotinju koju oboava. Uz totem su vezane i zabrane, tzv. "tabui", npr.totem se nije smio upotrebljavati za hranu te je ubijanje totemskih ivotinja bilo zabranjeno. POLITEIZAM (vjerovanje u vie bogova sa jednim boanstvom na elu) pojavljuje se na viem stupnju barbarstva, mada se ve tu javljaju i zaeci monoteizma.

2.9. ORGANIZACIJA DRUTVAOsnovu drutvenog ureenja u prvobitnoj zajednici ine KLAN, ROD ili GENS. Klan se javlja kao posljedica nastanka punalua porodice. Osnovna veza izmeu lanova klana je krvno srodstvo po enskoj liniji. PATRIJARHALNI KLAN ini drugu fazu u razvoju klana. Nastaje sa jaanjem ekonomske uloge mukarca. Osim krvnih veza, pripadnike klana vezuju i druge spone. Klan je ekonomska zajednica, imovina je zajednika. lanove klana vezuje meusobna solidarnost, imaju zajedniki kult odnosno vjerske obrede. Brane veze unutar klana su zabranjene. ORGANI KLANA su klanski starjeina i klanska skuptina. Skuptinu ine svi odrasli lanovi klana i ona odluuje o vojnim, religijskim pitanjima, krvnoj osveti, prijemu stranaca u klan itd. 9

Uveanjem klanova dolazi do njihovog cijepanja. Novonastali klanovi povezani su u FRATRIJU ili BRATSTVO. Funkcije fratrije su malobrojne. PLEME je najvii oblik klansko-plemenske organizacije. Ima iskljuivo vojni karakter. ini ga vie fratrija. Zajednika obiljeja plemena su posebna teritorija, ime, jezik, vojni poslovi, religija. Plemenski organi su skuptine, vijee klanskih starjeina i plemenski starjeina ili vojskovoa. Skuptinu ine svi odrasli mukarci, a sazivana je radi rjeavanja najvanijih pitanja plemena. Vojskovoa je vrhovni komandant vojske, a ujedno i vrhovni sudija. Na viem stupnju barbarstva dolazi do saveza plemena koji se stvaraju po principu zajednikog porijekla i teritorije. 2.10. MEUGRUPNI ODNOSI U KLANSKOM UREENJU Za meugrupne odnose karakteristina je KRVNA OSVETA. U svom razvoju prola je razliite faze u kojima se mijenjao krug odgovornih lica i karakter odmazde. U poetku je krug odgovornih lica obuhvatao sve pripadnike drutvene grupe kojoj pripada delinkvent, a osveta je bila nesrazmjerna uinjenoj povredi pa se naziva TOTALNA krvna osveta. Kasnije se osveta suavala na pripadnike ue porodice, a na kraju na samu linost delinkventa. U slijedeoj fazi javlja se princip TALIONA. Osveta se izvrava na isti nain kao i povreda (oko za oko, zub za zub). Na srednjem stupnju barbarstva pojavljuje se kompozicioni sistem ili otkup u kome se povrijeenom umjesto odmazde daje materijalna nadoknada. Visina je u prvo vrijeme zavisila od dogovora povrijeenog i delinkventa (DOBROVOLJNA KOMPOZICIJA). Kasnije je tano utvren iznos naknade za pojedine povrede (legalna kompozicija).

2.11. DRUTVENE NORME U PRVOBITNOJ ZAJEDNICIDrutvena pravila javljaju se najee u obliku obiaja. Prvobitna obiajna pravila vezana su za religiju (animizam, kult, magiju i totemizam). Obiajne norme su veoma stroge i surove, to je zasnovano na animistikom uvjerenju da e ljudski postupak (npr.krenje nekog tabua) izazvati promjene u prirodi, oluju, poplavu, erupciju vulkana i sl. Razvojem klansko-plemenske organizacije nastaje potreba promjena u postojeim drutvenim normama. Ove promjene vre se sporo i obazrivo, kroz sudsku praksu plemenskih starjeina kojom se norme prilagoavaju novonastalim odnosima u drutvu. Pri izricanju sankcija poinje se voditi rauna o pripadnosti delinkventa ili oteenog odreenom drutvenom sloju, te se na osnovu toga esto odreuje i visina kompenzacije.

2.12. DRUTVENA STRUKTURA U PRVOBITNOJ ZAJEDNICIS pojavom vika proizvoda na srednjem stupnju barbarstva, usljed vee rentabilnosti rada zarobljenici koji su do tada ubijani ili vraani neprijatelju, poinju se pretvarati u robove. Imunije porodice poinju eksploatisati radnu snagu robova, prisvajajui viak proizvoda. Poloaj robova nije bio posebno teak. Radili su zajedno sa lanovima porodice, ali nisu bili punopravni lanovi klana. Zahvaljujui dobiti steenoj u ratovima iz mase saplemenika se imovinski odvajaju vojskovoe i njihova pratnja (vojnika aristokratija), kao i sloj klanskih starjeina. Sve dublje razlike dovode do dunikog ropstva, te se u robove pretvaraju i dotada slobodni siromani saplemenici. Drutvo se podijelilo na 2 klase, iji se interesi sve vie suprotstavljaju. Da bi obezbijedila svoje interese, ekonomski jaa klasa stvara dravu, iji je cilj odravanje postojeih odnosa. Organi klansko-plemenskog ureenja gube karakter demokratski izabranih organa cijelog drutva, oni postaju organ jednog dijela drutva sa ciljem odravanja postojeih odnosa izmeu klasa tako to e se prividno staviti iznad drutva podijeljenog na klase, preobrazivi se u dravnu organizaciju. 10

3.2.1. EGIPAT 3.2.1.1. Historijski razvoj i dravno ureenje Veliki znaaj za rekonstrukciju historije Egipta dalo je deifrovanje hijeroglifa od strane francuskog naunika AN FRANSOA AMPOLION-a (1790.-1832). U historijske izvore, pored spomenika egipatske kulture i dokumenata spadaju i djela antikih historiara - Herodota, Hekateja, Plutarha. Najznaajnije mjesto zauzima svetenik MANETON koji je sainio periodizaciju Egipatske drave na staro, srednje i novo carstvo, odnosno pregled vladavine faraona 30 dinastija. Drava je nastala tako to su jae dravice-nome (egipatski izrazi sepat ili hest) pokorile slabije. Tako su nastale 2 drave - Gorinji Egipat u gornjem toku Nila i Donji Egipat, uglavnom u delti Nila. Ove drave ujedinile su se oko 3200.godine p.n.e, a samo ujedinjenje trajalo je oko 500 godina. O jedinstvenoj dravi s pravom se moe govoriti tek od tree dinastije, koja poinje oko 2800.godine p.n.e. 3.2.1.1.1. Staro carstvo Traje od 2800.-2400.godine p.n.e. Centar drave prenesen je u Memfis, blie delti Nila. Staro carstvo poznato je po neogranienoj vlasti faraona, jaanju vojne moi drave i nizu ratova koji su voeni zbog robova potrebnih za radove na irigaciji i gradnju piramida. Faraon se smatra boanstvom. Najvaniji izvrni organ faraona je DATI, koji se stara o javnim radovima, izgradnji i odravanju sistema navodnjavanja. Dravna organizacija imala je veliki broj inovnika. Na elu noma bili su nomarsi, koje sada postavlja faraon, a koji u ime centralne vlasti vre upravne, sudske i finansijske funkcije. Od vremena 5.dinastije razvijaju se separatistike tenje noma, a nomarsi se smatraju samostalnim velikim upravljaima noma. U dravi je jaao uticaj svetenstva, koje je podravalo centralnu vlast dobivajui zauzvrat velike posjede i robove na koritenje. U ovom periodu izgraene su piramide - Keopsova, Kefrenova, Zoserova, Snofruova. 3.2.1.1.2. Srednje carstvo Traje od 2400.-1580.godine p.n.e. Dolazi ponovo do centralizacije drave pod rukovodstvom vladara iz najjae nome - Tebe, te srednje carstvo predstavlja vladavinu Tebanskih vladara. U ovom periodu se stvaraju slojevi trgovaca i zanatlija. U gradovima se uvruje privatna svojina, a najrasprostranjeniji oblik svojine jo uvijek je kolektivna svojina. Ovo je period otre klasne podvojenosti i stalnih upada ratnikih plemena Hiksa koji uspijevaju pokoriti Egipat. Teba je ujedinila sve june nome protiv Hiksa, koji su iz Egipta protjerali oko 1580.godine p.n.e. 3.2.1.1.3. Novo carstvo Traje od 1580.-525.godine p.n.e. Protjerivanjem Hiksa dolazi do procvata Egipatske drave koja se iri na sve strane. Uvruje se dravni aparat, a produbljuju se protivrjenosti svetenstva i dvorske aristokratije. Iz tog perioda datira vjerska reforma faraona Amenhotepa IV (1419.-1400.godine p.n.e), koji je pored starog boga Amon-Ra uveo kult boga Atona. Amenhotepov nasljednik Tutanhaton ponovo je vratio boanstvo Ra i nazvao sebe Tutankhamon. Najvei procvat Egipat je doivio za vrijeme vladavine Ramzesa II, koji je vodio vie osvajakih ratova proirujui teritoriju i dovodei novu radnu snagu. Mo drave poinje opadati oko 1200.godine p.n.e. zbog unutranjih sukoba. Egipat su konano pokorili Perzijanci 525.godine p.n.e, zatim Aleksandar Veliki 332. p.n.e, te Rimljani oko 30.godine p.n.e. 3.2.1.2. Dravno ureenje Na elu drave je faraon, koji je smatran boanstvom te Egipat predstavlja vrstu teokratije.

11

DATI je rukovodio izvrnim aparatom. Imao je pravosudnu i vojnu funkciju, uvanje peata, a ostvarivao je i opi nadzor nad irigacionim radovima. Dravni aparat imao je veliki broj inovnika-pisara koji su uestvovali u skupljanju poreza. Teritorija je bila podijeljena na oblasti-nome, kojima su rukovodili Nomarsi. Vremenom je ova funkcija pretvorena u nasljednu. Osobina drave je konzervativnost i mala dinamika. Ubrzo nakon uspostave drave, dostignut je visok nivo znanja i vjetina koji je kasnije neznatno unapreivan. Sudovi nisu bili odvojeni od upravnih organa. Sudske i upravne funkcije obavljalo je vijee deseterice, kojim je predsjedavao Dati. Od 5.dinastije uspostavljena je palaa esterice koja je predstavljala najvii sudski organ. U nomama su postojali mjesni i podruni sudovi kojima su rukovodili nomarsi, a najviu sudsku i apelacionu instancu predstavljao je faraon. Vojska je u Egiptu bila organizovana kao narodna. U sluaju rata nome su bile dune regrutovati odreeni broj vojnika, a u Novom carstvu na znaaju sve vie dobiva najamnika vojska. 3.2.1.3. Pravo u Egiptu Izvori prava su fragmenti zakona Ramzesa II iz XIII vijeka p.n.e. i cara Bokhorisa (VIII vijek p.n.e), kao i "Historija" svetenika Manetona. Pored toga, izvori prava su i dokumenti iz sudske prakse, naredbe i ukazi vladara, upravni akti itd. 3.2.1.3.1. Statusno pravo Stanovnitvo se dijelilo na slobodne i robove. Slobodno stanovnitvo inili su svetenici, inovnici, vojna aristokratija, slobodni seljaci, zanatlije i trgovci. Svetenici su bili u najpovoljnijem poloaju. Hramovi su imali ogromno bogatstvo, posjede i privilegije. Posjedi su bili osloboeni dabina, a hramovima su seljaci plaali odreene dabine. Vii dravni inovnici su po rangu bili iza svetenstva. Za obavljanje funkcija dodjeljivana su im velika imanja sa robovima, a nii inovnici dobivali su plau u naturi. Seljaci su bili najbrojnija kategorija. Dio seljaka ivi na dravnoj zemlji u tzv.seoskim opinama. Dio prihoda daju dravi. Drugi dio seljaka ivi na zemlji poklonjenoj vladaru ili inovniku. Oni su, pored obaveza dravi imali obaveze i prema hramu. Znatan dio slobodnog stanovnitva inile su zanatlije koji su uglavnom radili u dravnim radionicama. Robovi su imali nekoliko kategorija. Dravni su bili kolektivna svojina, odnosno svojina faraona. Nazivali su ih "SEKER-ANH", to znai "iv ubijen". U sluaju da ih je faraon davao na rad hramovima i inovnicima, ostajali su u dravnoj svojini. Rob je imao izvjesnu pravnu i poslovnu sposobnost. Mogao je imati svoju imovinu i porodicu. Mogao je traiti azil u hramovima u sluaju loeg postupanja prema njemu, a imao je i mogunost albe na postupak gospodara. Osloboeni rob bio je potpuno jednak slobodnim graanima. Sva zemlja u Egiptu smatra se faraonovom, ali se s vremenom poinje tretirati kao privatna, odnosno njome se moe raspolagati. Faraonova svojina dobiva karakter vrhovne svojine, koja se ispoljava nametanjem tekih poreskih obaveza vlasnicima zemlje, a ponekad i potrebom saglasnosti faraona prilikom prodaje zemlje. 3.2.1.3.2. Obligaciono pravo (pravo prometa) 12

Postojalo je nekoliko vrsta ugovora. Sklapani su pred svetenicima, uz davanje sveane zakletve, u poetku u verbalnoj, a kasnije u pismenoj formi. U upotrebi su trampa i kupoprodaja, ugovor o zajmu i zakupu. Jamstvo se kasno razvilo. Lini kredit davao se samo bogatome, koji je mogao sam vratiti dug i za koga ne treba intercesija treeg. Kupoprodaja je poznata jo iz Starog carstva. Zemlja nije mogla biti predmet kupoprodaje, jedino se mogla otuiti uz saglasnost faraona. Seljaci su zemlju mogli otuivati od VIII vijeka p.n.e. Zajam je bio ugovor iji predmet su bile potrone stvari (roba i novac), a vraan je uz kamatu. Faraon Bokhoris odredio je maksimalnu kamatnu stopu od 30% za novane, a 33% za zajmove u itu. Bokhoris je zabranio personalnu egzekuciju, odnosno pretvaranje dunika u roba zbog nevraanja duga. Zakup se uglavnom odnosio na zemlju. Zakupnina se davala u odreenoj koliini prihoda ili u novcu. U poetku se zakup odreivao na godinu dana, a kasnije sve due periode, pa doivotno ili ak "na 2 ivota" to znai da se ugovorno dejstvo produivalo i na nasljednike. Promjena vlasnika nije uticala na trajanje zakupa ili prava i obaveze zakupnika, odnosno zakup je imao stvarnopravno dejstvo. Ostava, odnosno davanje stvari na uvanje najee je bila besplatna. Praktikovao se i ugovor o ortakluku, odnosno udruivanju rada i sredstava vie lica radi postizanja zajednikog cilja. 3.2.1.3.3. Brano, porodino i nasljedno pravo U Starom carstvu uoljivi su znatni ostaci matrijarhata, a od V faraonske dinastije nastupa druga faza u razvoju branih i porodinih odnosa, tako da porodica dobiva patrijarhalni karakter. ene su uivale punu pravnu i poslovnu sposobnost i bile su manje-vie ravnopravne sa mukarcima. ena je u prvoj fazi (do V dinastije) imala vrlo visok poloaj, nazvana je "vladarkom doma". Brak je monogaman, osim za faraona. Sklapao se ugovorom. U prvo vrijeme ena je bila samostalna ugovorna strana, kasnije je zamjenjuju njeni roditelji ili staratelji. Pri zakljuivanju braka reguliu se i imovinski odnosi branih drugova. ena moe slobodno raspolagati svojom imovinom, a mu se obavezivao da joj daje odreenu sumu za trokove. Da bi se obezbijedila enina imovina, stavljana je posebna hipoteka na muevu imovinu. Nakon smrti mua, ena je mogla postati starjeina porodice. Razvod je slobodan. U sluaju razvoda ena dobiva izvjesnu sumu, a djeca zadravaju pravo nasljeivanja oeve imovine. Ako je razvod po zahtjevu mua, cijelo imanje ostaje najstarijem sinu sa obavezom da ga razdijeli meu djecom. Sva djeca, bez obzira na spol, imala su jednaka prava u odnosu na imovinu koju je trebalo naslijediti. Odnosi izmeu roditelja i djece regulisani su tako da su djeca bila duna izdravati svoje roditelje. 3.2.1.3.4. Nasljedno pravo Egipatsko pravo poznavalo je testament. Najstariji sin je u nasljeivanju ostvarivao izvjesnu prednost u odnosu na ostalu djecu. Ako nema oporuke, najstariji sin je preuzimao ostavtinu uz obavezu prema brai i sestrama. 3.2.1.3.5. Krivino pravo

13

Krvna osveta je ukinuta. Dugo vremena delikt je smatran privatnom stvari, pa se delinkvent u starijem periodu mogao osloboditi otkupom. Kasnije je ovo zamijenjeno kaznom odreenom od dravnih organa. Deliktom protiv drave smatrani su pobuna i zavjera protiv faraona, te krivina djela protiv vjerskog kulta. Tekim djelima smatrani su krivokletstvo, lana optuba, ubistvo. Za sva ova djela bila je predviena smrtna kazna. Prema zakonu faraona Bokhorisa, i najtea kazna mogla je biti zamijenjena ropstvom. Djela sankcionisana tjelesnim sakaenjem i batinanjem bila su kraa, prevara, falsifikovanje peata i novca, upotreba lane mjere i teine. Kazne su bile razliite i zavisile su od drutvenog poloaja okrivljenog. Krivino pravo je u Egiptu imalo izrazito klasni karakter, to je uoljivo iz drakonskih kazni predvienih za pomaganje bjekstva roba i drugih delikata protiv robovlasnikog prava. 3.2.1.3.6. Sudski postupak Kod javnih delikata gdje je drava bila direktno zainteresovana, postupak su pokretali dravni organi, u svim ostalim sluajevima zainteresovane strane. Postupak je bio preteno usmen i javan. Najvjerodostojnijim dokaznim sredstvom smatrano je priznanje stranaka, bez obzira kako je dobijeno. Dokazna sredstva koja su podnoena bi se sa savremene take gledita mogla podijeliti na RACIONALNA i IRACIONALNA. Racionalna dokazna sredstva su ona koja mogu doprinijeti utvrivanju materijalne istine, npr.hvatanje poinioca na mjestu izvrenja djela (corpus delicti), priznanje koje nije iznueno, pismene isprave i svjedoci ije svjedoenje nije lano. Iracionalna dokazna sredstva su ona koja sa gledita zdravog razuma ne mogu doprinijeti utvrivanju materijalne istine. Upotrebljavana su kad nije bilo racionalnih dokaza. To su boji sudovi, sudski dvoboj, te donekle zakletve i sakletvenici. Boji sud zasnivao se na vjerovanju da e boanske sile kroz elemente vatre i vode pokazati ko je nevin, a ko kriv (npr.okrivljeni je bacan u vodu, pa ako ispliva nevin je). Sudski dvoboj zasnivao se na vjerovanju da e bogovi pomoi nevinom. Sakletvenici nisu bili upoznati sa materijalnim injenicama, ve su svojim izjavama potkrepljivali vjerodostojnost iskaza stranke na ijoj strani su se zaklinjali. Njihov broj je najee bio paran i kretao se od 4-12, pa i vie. Iskaz sakletvenika sud je cijenio prema njihovom broju i drutvenoj pripadnosti. 3.2.2. BABILON 3.2.2.1. Razvoj i dravno ureenje Izvori za historiju Babilonske drave su zakoni, dokumenti iz pravne prakse, ugovori, presude i carska pisma. Sva graa napisana je klinastim pismom na kamenim blokovima ili glinenim ploicama. Klinasto pismo je deifrovao njemaki paleograf i filolog GROTEFEND 1802.godine. U pojedinim sumerskim gradovima-dravama dolazi do kodifikacija ve u III mileniju p.n.e. Najstariji poznati zakonski tekst je sumerski zakonik (oko 2080.godine p.n.e.)koji se pripisuje UR-NAMU, osnivau III dinastije Ura. Poznat je i zakonik drave grada Enuna, tj.Zakonik vladara Bilalame izdat oko 1930.godine p.n.e, zakonik vladara LIPIT-ITARA iz dravice Isin, izdati izmeu 1885. i 1875.god. p.n.e. Ovdje se moe ubrojati i Hamurabijev zakonik (car ujedinjene babilonske drave) iz XVII vijeka p.n.e, koji je sauvan u cjelini. Zakonik sadri 282 lana iz oblasti sudske organizacije, svjedocima, krivinopravnim odredbama, odredbama o raznim oblicima ugovora, braku, porodici, nasljeivanju, oruima za rad. Zakonik ima izrazito klasni karakter. Sankcije su razliite za pripadnike razliitih slojeva drutva. 3.2.2.1.1. Nastanak Babilonske drave

14

Nastala je oko 2000.godine p.n.e. na podruju izmeu Tigra i Eufrata u Mezopotamiji, sjedinjavanjem dvaju starih drava Sumera i Akada. Najvii uspon doivjela je za vrijeme vladavine VII cara I dinastije HAMURABIJA. Sredinom II milenija pala je pod vlast Asiraca. Babilon se ponovo uzdie tek poetkom VII vijeka p.n.e. pod vladavinom NABOPOLASSAR-a. Za vrijeme vladavine NABONEDA pada pod vlast Perzijanaca. Uslovi i nain nastanka drave slini su onima u Egiptu. Savezi plemena u odbrani od neprijateljskih osvajanja izrastaju u gradove koji se nazivaju PATESIJATI. Jedan od najstarijih je Ur, zatim Eridu, Laga, Uruk, Ugarit itd. Ujedinjenje se postiglo osvajanjem slabijih od strane jaih. Iz slinih razloga kao u Egiptu dolazi do stvaranja despotije orijentalnog tipa. Poloaj Babilona omoguio je da je on postao posrednik u meunarodnoj i unutranjoj trgovini. ZIGURAT - hram koji se dizao u centru grada, sastojao se od 7 platformi, od kojih je svaka bila posveena jednoj planeti. Na vrhu je hram posveen bogu-zatitniku grada. 3.2.2.1.2. Drutveno-ekonomska struktura U Babilonu su znatno razvijeni bili poljoprivreda, trgovina, zanatstvo. Ovakav razvoj stvarao je robnonovanu privredu, to je donosilo formiranje posebnih zanimanja i lihvarstvo. Drutvo je izrazito klasno. Osnovna podjela je na slobodne (robovlasnike) i neslobodne stanovnike (robove). DAMKARI (finansijeri i zelenai), uz visoke inovnike i svetenstvo ine najvii sloj babilonskog drutva. Ostalo slobodno stanovnitvo bili su AVILUMI, MUKENU i slobodni seljaci. AVILUMI i MUKENU bili su najbrojnija kategorija robovlasnika. Meusobno su se razlikovali po imovinskom stanju i pravnoj jednakosti. AVILUM je kod povreda bio zatien principom taliona, MUKENU ne. MUKENU su proizvoaki dio stanovnitva. Posjedovali su pokretnu i nepokrenu imovinu, bili su subjekti prava. Za izvreno krivino djelo bili su kanjavani znatno stroije nego AVILUMI. U AVILUME su spadali i vojnici-zemljoposjednici, koji su za obavljanje vojne dunosti dobivali tzv."ILKU" posjede. ILKU je bila dravna zemlja koja je u pravilu bila van pravnog prometa, a jedini koji su mogli sticati imovinu ILKU bili su DAMKARI. SLOBODNI seljaci inili su najbrojniju kategoriju stanovnitva. ivjeli su u okviru seoskih zajednica i obraivali dravnu i hramovsku zemlju, a smatra se da je bilo i privatnih vlasnika i zakupaca zemlje. ROBOVI su pribavljani zarobljavanjem u ratu, roenjem od roditelja robova, kupovinom i prezaduivanjem, tzv.dunikim ropstvom. Poloaj robova u Babilonu mnogo je povoljniji u odnosu na antike drave. Rob moe stupiti u brak i sa slobodnom enom, moe se pojavljivati pred sudom i poduzimati neke pravne poslove, moe stei slobodu otkupom i u nekim sluajevima koje predvia zakon: djeca roena od slobodnog ovjeka i robinje stiu slobodu po smrti roditelja; ena i djeca dunika koji su prodati u ropstvo da odrade dug slobodni su poslije 3 godine. Rob je bio predmet pravnih transakcija. Povreda ili ubistvo roba od treeg lica kanjavana je imovinskom kaznom. Odteta je pripadala gospodaru, a ne robu ili njegovoj porodici. Oslobaanje roba vreno je izjavom gospodara pred sudom ili privatnim ugovorom. Oigledno je da je u Babilonu drava eksploataciju robova stavila pod kontrolu, istovremeno otklonivi privatne interese koji bi ugrozili robovlasniki poredak. 3.2.2.1.3. Dravno ureenje

15

Po obliku vladavine Babilonska drava bila je monarhija despotskog tipa. Na elu je bio LUGAL (car) koji je imao zakonodavnu, upravnu i sudsku vlast. Smatran je posrednikom izmeu bogova i ljudi. Drava je u Babilonu uglavnom izgubila teokratski karakter i postala laika drava, obzirom da iza Zakona ne stoji autoritet boanstva nego vladara. Drava je strogo unitarna i centralizovana, a u prvobitnoj dravnoj organizaciji nije odvojena sudska i upravna vlast. NUBANDA, kao upravnik dvora i svih carskih imanja bio je meu najviim dravnim funkcionerima. ISSAKU je bio ef dravne uprave. Veliki broj inovnika, naroito pisara (DUB-SARI) obavljao je razne pomone slube. PATESIJATI su se zadrali kao lokalne jedinice u babilonskoj dravi. Na elu svake jedinice bio je upravitelj koga postavlja vladar. Inspekciju rada lokalnih organa vrili su posebni slubenici centralne vlasti koji su odlazili na teren, ime je uvren birokratski centralizam na kome se zasnivala kompletna dravna uprava. SVETENSTVO je zadralo istaknuti poloaj kao korisnik bogatstava i privilegija hramova, ali su njegove nekadanje funkcije u vlasti znatno ograniene u odnosu na one iz sumerskih i akadskih drava, gdje su iskljuivo svetenici vrili sudsku vlast. 3.2.2.1.4. Sudovi Sudstvo je laicizirano jo od 18.vijeka p.n.e. Vrhovni sud bio je sud vladara ili carski sud. Vladar je sudio sam ili sa svojim "carskim sudijama". Mogao je promijeniti i nadlenost sudova u rjeavanju predmeta. Upravnici provincija i gradova vrili su i sudsku funkciju. Postojao je i sudski kolegij, tzv.PUHRUM, iji sastav nije poznat. Pretpostavlja se da su sudovi u provincijama radili kao kolegijalni organi u vijeima od 4 i 8 sudija i u drugom sastavu od 6 i 10 sudija. Oba kolegija su bila neposredno podreena vladaru. 3.2.2.2. PRAVO U BABILONU 3.2.2.2.1. Stvarno pravo Osim kolektivne svojine drave nad sredstvima za proizvodnju, postojala je i privatna svojina nad nekretninama i robovima. Nosioci prava svojine na zemlji su pored vladara bili i hramovi i seoske zajednice. Poseban oblik svojine bila su ILKU imanja. Kao oblik evidencije na svojini javljaju se "KUDURU" kamenovi, koji su se postavljali na mee. 3.2.2.2.2. Obligaciono pravo Razvoj robnonovane privrede uslovio je razvoj i odreenih vrsta ugovora, naroito kupoprodajnog. Za neke ugovore postojale su propisane forme radi lakeg dokazivanja u sluaju spora. UGOVOR O KUPOPRODAJI morao je sadravati predmet ugovora i cijenu. Praktikovala se klauzula o garanciji za sluaj EVIKCIJE, tj.obaveze prodavca da nadoknadi tetu kupcu u sluaju da tree lice dokae svoje pravo na kupljenu stvar. Hamurabijev zakonik za nesavjesnog prodavca i kupca predvia smrtnu kaznu. Za sklapanje ugovora bilo je potrebno prisustvo svjedoka i zakletva kupca. ZAJAM je bio vrlo rasprostranjen obligacioni ugovor. Predmet su mogle biti potrone stvari (novac, ito, vino, ulje itd). Zajam se daje na odreeno vrijeme uz obavezu vraanja glavnice i kamate. Vraanje duga esto se osigurava hipotekom, a u sluaju da se dug ne moe naplatiti ni iz hipoteke, dunik postaje rob. HAMURABI je ukinuo duniko ropstvo i uveo institut "odrade" duga u periodu od 3 godine. Na odradu je mogao ii sam dunik, lanovi njegove porodice ili ak i rob. 16

ZAKUP je obligacioni ugovor u kome jedna ugovorna stranka daje privremeno svoju stvar na koritenje, za to od zakupoprimca dobiva ugovorenu naknadu. Predmet zakupa mogle su biti nekretnine i pokretna imovina. Ukoliko se u zakup davala zemlja, rok koritenja bila je 1 godina. Zakupnina je obino bila u naturi i iznosila je 1/2 ili 1/3 roda, a kod zakupa vrtova 2/3. UGOVOR O LINOM NAJMU - predmet ugovora bila je radna snaga slobodnih ljudi i robova, najee poljoprivrednih radnika i zanatlija. U ovim ugovorima izvoai radova garantovali su kvalitet odreenog posla, a Hamurabijev zakonik predvia naine obeteenja u sluaju tete kao posljedice nestrunosti. OSTAVA je ugovor o uvanju tue stvari na odreeno vrijeme. Ovaj ugovor ima karakter formalnog akta, sainjavan je u pisanoj formi i uz prisustvo svjedoka. Predmet ugovora mogle su biti samo pokretne stvari. Hamurabijev zakonik predvia nagradu za uvanje stvari, a uvar odgovara az oteenje ili krau uvane stvari. ORTAKLUK je ugovor koji sklapa vie lica radi zajednikog posla. U poetku ortaci prihod dijele na jednake dijelove, dok se kasnije dobit mogla dijeliti po dogovoru. 3.2.2.2.3. Brano i porodino pravo Brak se sklapao ugovorom, za njegovu valjanost trebao je samo pristanak roditelja. Braku su prethodile zaruke, u kojima je mladoenja davao TIRHATU i BIBLU, a mlada miraz-ERIK. Zaruke nisu proizvodile pravne, ve samo materijalne posljedice - ako je od zaruka odustajao mladoenja, gubio je ono to je dao, a ako je odustala djevojina strana morala je dati dvostruki iznos zaruka koji je dao mladoenja. Brak je bio za enu monogaman, a za mua je bila dozvoljena bigamija. Mu je enu mogao tjelesno kanjavati, a nevjernu je mogao prodati kao robinju. Mu je mogao "otpustiti" enu zbog nevjerstva, sterilnosti, u sluaju bolesti (tada joj je morao dati stan i izdravanje), te bez ikakvog razloga (tada je morao vratiti miraz). ena je mogla traiti razvod "zbog tekih povreda brane zajednice", npr. ako je mu neosnovano optuuje za nevjerstvo ili ako napusti kuu. Miraz je ostajao vlasnitvo ene, ali ga nije mogla otuiti. Mirazom je upravljao mu. Poslije enine smrti miraz je pripadao djeci ili se vraao eninoj porodici, ako ona nije imala djece. ena je imala pravnu sposobnost i ogranienu poslovnu sposobnost. Mogla je raspolagati svojom pokretnom imovinom, mogla je biti svjedok na sudu i obavljati razliita zvanja. Ipak nije bila izjednaena sa muem. ADOPCIJA (usvojenje) bila je vrlo rasprostranjena u Babilonu. Sluila je za usvojenje kako roditeljskog tako i roakog odnosa, a cilj joj je bio poveanje radne snage u porodici, ozakonjenje vanbrane djece ili pribavljanje nasljednika. 3.2.2.2.4. Nasljedno pravo Razvoj privatne svojine omoguio je i razvoj individualnog nasljeivanja. U poetku se kao nasljednici pojavljuju samo muki potomci, da bi kasnije to mogla biti i enska djeca. Postoji naelo tzv.REPREZENTACIJE, tj.ako jedan od sinova ostavioca u trenutku njegove smrti vie nije iv, na nasljee se pozivaju djeca tog sina. Testamentalnim nasljeivanjem ostavilac je mogao ostaviti dio imovine po vlastitom nahoenju, dok je dio morao ostaviti zakonskim nasljednicima. Ovo nasljeivanje u Babilonu je bilo tek u zaetku.

17

3.2.2.2.5. Krivino pravo U Hamurabijevom zakoniku nabrojano je 69 krivinih djela. U krivinom pravu manifestuju se mnogi relikti iz preddravnog ureenja, prvenstveno krvna osveta i kolektivna odgovornost za delikt u sluaju da ne bude uhvaen poinilac na podruju gdje je krivino djelo uinjeno. Djeca su odgovarala za delikte svojih roditelja. Sudski organi nisu poznavali princip krivice, pa se ovo pravo moe nazvati kazneno, a ne krivino. U sistemu kanjavanja primjenjuje se princip taliona, odnosno kazna se odmjerava na isti nain na koji je izvreno krivino djelo. Praktikovan je i simbolini talion, kada se kanjavao onaj dio tijela koji je navodno poinio delikt (sjeenje ruke doktoru koji nije s uspjehom izvrio operaciju). U sistemu kanjavanja otvoreno je naglaena pravna nejednakost. Za isto krivino djelo razliito su kanjavani pripadnici odreenih drutvenih slojeva. (npr. ako je ubijena kerka aviluma, ima se ubiti kerka poinioca. Ako je rtva kerka mukenua, poinilac je trebao platiti pola mine srebra, a ako je kerka roba 1/3 mine srebra). Najea je smrtna kazna, u 30 sluajeva, koja se izvravala na razliite naine, ovisno o teini poinjenog djela (bacanje u vodu, spaljivanje, vjeanje, nabijanje na kolac). Praktikovane su i tjelesne kazne (sjeenje ruku, jezika, uiju, batinanje). Interesantno je da se u Hamurabijevom zakoniku vrlo malo govori o krivinimdjelima protiv politikog i pravnog poretka. Vjerovatno se pretpostavljala notornost takvih krivinih djela, te zakonodavac uope nije smatrao potrebnim da ih uvrsti u zakonik. Krivina djela protiv imovine zatiena su strogim kaznama. Veina kraa kanjavana je smru ili nadoknadom ukradene stvari u njenoj viestrukoj vrijednosti. Kraa iz hramova i dvora kanjavana je smru. Drakonske kazne bile su predviene za delikte kojima se vrijeao interes robovlasnike klase. Smrtna kazna je npr.bila predviena za otpremanje odbjeglog roba iz grada, prikrivanje i zadravanje odbjeglog roba itd. 3.2.2.2.6. Sudski postupak Procesno pravo je nerazvijeno i nije bilo razlike izmeu krivinog i graanskog postupka. Postupak pokree oteeni, a drava samo za ona djela za koja je bila zainteresovana. Usmen je i kontradiktoran, a kao dokazna sredstva koriteni su racionalni i iracionalni dokazi. Presude su pisane na glinenim ploicama. Sadre najbitnije elemente: imena stranaka, predmet i dispoziciju presude, a u njima se strankama zabranjuje ponovno obraanje sudu o istoj stvari.

3.3. MLAE ROBOVLASNIKE DRAVE - ZAPADNE DRAVENastaju tek u I mileniju p.n.e. i traju do propasti Zapadnog rimskog carstva 476.godine n.e. Nastale su u blagom mediteranskom podruju, gdje nije trebalo vriti navodnjavanje. Osnovu proizvodnih odnosa inila je privatna svojina nad sredstvima za proizvodnju i robovima. Privredna uloga dravnog aparata je mala, to je uz ostale uslove omoguilo razvoj politike strukture koju karakteriu elementi demokratizma, bar u odnosu na slobodno stanovnitvo. Po obliku vladavine zapadne drave su uglavnom bile republike. Preovladava partikularizam, a kada je dolo do stvaranja veih drava (Rim), one se pred kraj svog razvoja pretvaraju u monarhije, ali bez krutog centralizma kakav je preovladavao na Istoku. 3.3.2. KRATAK HISTORIJSKI OSVRT 18

Poev od XIII vijeka p.n.e. Grka plemena Dorci, Jonci i Eolci doseljavaju na jug Balkanskog poluostrva i na ostrva u Egejskom moru. Ova plemena razorila su Krit, preuzevi tzv.Kritsko-mikensku kulturu. Prvi grki polisi (drave-gradovi) formirani su u IX i VIII vijeku p.n.e. Bilo ih ne nekoliko stotina, najpoznatiji su Sparta, Atina, Korint, Rodos, Smirna, Teba itd Dravno i drutveno ureenje polisa je razliito, uz izvjesne slinosti, te manje vie zajedniku religiju, jezik i kulturu. Za vrijeme samostalnosti polisa (uglavnom do IV i djelimino do II vijeka p.n.e.) izmeu njih postoje mnogi sukobi, ali i razni vidovi povremene saradnje. Izvjesna povezanost polisa bila je tokom odravanja zajednikih vjerskih sveanosti i sportskih igara. Bili su to savezi koji su se nazivali AMFIKTIONIJE. Vojni savezi ili SIMAHIJE postizani su radi zajednike odbrane. Atiko-delski pomorski savez, npr., osnovan je 476.godine p.n.e. Slian njemu bio je i Peloponeski savez osnovan pod vostvom Sparte. Premda su u ovim savezima uoavani izvjesni konfederalni, pa i federalni elementi, grki polisi nikad nisu ostvarili ujedinjenje. 3.3.3. SPARTA 3.3.3.1. Postanak Sparte Raireno je shvatanje da je Sparta nastala putem osvajanja. To je tzv. "teorija sile", iji je zagovornik LUDVIG GUMPLOVI. Dva doraka plemena sa sjevera su osvojili Peloponez, pretvarajui starosjedioce Ahajce u punopravne PERIJEKE i neslobodne HELOTE. Ta dva doraka plemena (Spartijati ili Spartanci) obrazovali su gradsko naselje. Zemljite je meu Spartancima podijeljeno na jednake dionice, koje su obraivali heloti. Prema PLUTARHU, ovu podjelu izvrio je zakonodavac LIKURG (izgleda da se radi o legendarnoj linosti, jer njegovo postojanje historija nije potvrdila). Ovom reformom vladajui sloj stvorio je "zajednicu jednakih". Suprotnost izmeu Spartanaca i pokorenog stanovnitva izazvala je vojno organizovanje Spartanaca, kome je bilo podreeno sve ostalo. Zbog zaostale naturalne privrede Sparta nije razvila ni vanjsku niti unutranju trgovinu. Prekretnicu u razvoju Sparte predstavljala je pobjeda nad Atinom i atinskim pomorskim savezom 404.godine p.n.e, to je unijelo bitne promjene. Dolazi do razvoja trgovine i brodarstva, te mogunosti snanog bogaenja. Brzi razvoj robnonovanih odnosa i veliki priliv novca iz Atine donio je bogatstvo, ali je istovremeno bio i uzrokom ekonomske i politike propasti Sparte. Mnogi Spartanci su ekonomski propadali. Ne mogavi plaati svoj doprinos za zajedniku "blagajnu", gubili su politika prava i postajali "HIPOMEJONI" (oni koji su propali). Broj hipomejona se stalno poveavao, a malobrojni Spartijati nastojali su da se to vie obogate. U III vijeku p.n.e. Sparta je izgubila ulogu glavne vojne sile, jer je morala u vlastitoj sredini suzbijati otpor helota i hipomejona. Sparta je izgubila samostalnost 146.godine p.n.e, kada su je zauzeli Rimljani. 3.3.3.2. Dravno ureenje Sparte Po obliku vladavine Sparta je republika oligarhijskog karaktera. Dravnu organizaciju ine 4 organa: Narodna skuptina, 2 bazileusa, Vijee staraca i efori. APELA (Narodna skuptina) produetak je skuptine iz prvobitne zajednice. Formalno najvii organ vlasti, sastojala se od svih Spartanaca sa navrenih 30 godina ivota. Predsjedavali su joj u poetku bazileusi, kasnije efori. Sazivana je jednom mjeseno, a birala je i smjenjivala dravne funkcionere: efore, geronte, vojne komandante. U zakonodavnoj i upravnoj djelatnosti glasanjem je odluivala o prijedlozima najviih funkcionera koji se tiu rata i mira, saveza sa drugim dravama, prijemu u red graana i liavanju graanstva i sl. Pravo da govore u skuptini imali su samo bazileusi, efori, geronti i strani poslanici. Ostali 19

lanovi skuptine su mogli samo glasati. Sa smanjenjem broja Spartanaca skuptina gubi znaaj, a od Peloponeskog rata gubi najvei dio svojih nadlenosti. Dva BAZILEUSA poticala su od 2 osvajaka plemena. U poetku su bili izborni, ali su od VII vijeka p.n.e postali iskljuivo pravo dvaju porodica (AGIADA i EUROPONTYDA). Za obavljanje svoje funkcije dobivali su velike posjede. EFORI su bili vrhovni organi dravne vlasti. Bilo ih je 5, a birala ih je Apela. Vodili vanjske poslove, u sluaju rata vrili mobilizaciju i izdavali naloge za ratni pohod. Vodili su rauna da li je ponaanje graana u skladu sa obiajima i moralom, to je znailo policijski nadzor nad graanima. Mogli su ukloniti svakog dravnog funkcionera i tuiti ga sudu radi zloupotrebe. ak su mogli razrijeiti i bazileuse funkcija i predati ih sudu. Oigledno je da su efori svu vlast drali u svojim rukama i bili su orue vladajue klase u spreavanju bazileuske vlasti. GERUZIJA (Vijee staraca) vodi porijeklo iz vremena gentilnog ureenja iz Vijea starjeina. ini je 28 lanova i 2 bazileusa koje bira Apela od graana starijih od 60 godina i to doivotno. Geruzija je prethodno razmatrala stvari koje su se iznosile pred Apelu, proglaavala je skuptinske odluke i vrila sudsku funkciju u sluajevima delikata protiv drave i procesima protiv bazileusa. Jaanjem efora slabile su kompetencije Geruzije. Do V vijeka p.n.e. sazivanje geruzija bilo je u nadlenosti bazileusa, a nakon toga u nadlenosti efora. 3.3.3.3. Osnovne karakteristike spartanskog prava 3.3.3.3.1. Statusno pravo Drutveni sastav inili su SPARTIJATI, PERIJECI i HELOTI. SPARTIJATI su poticali od dorskih osvajaa. Bili su vladajui sloj, imali politika prava i ulazili u sastav dravnih organa. Imali su svojinu nad zemljitem i robovima. Jednakom podjelom zajednikog dravnog zemljita i robova Spartijati su bili jednaki. Tokom vremena dolazi do imovinske nejednakosti meu njima, ali se i dalje nazivaju jednakima. Broj Spartijata se vremenom rapidno smanjuje. HIPOMEJONI su bili deklarisani Spartijati. Bili su lino slobodni, ali bez politikih prava. PERIJECI su vodili porijeklo od pokorenog stanovnitva. Bili su slobodni, bez politikih prava, ali su imali poslovnu sposobnost. Bavili su se trgovinom i zanatstvom, zanimanjima koja su Spartijatima bila zabranjena. Sluili su u vojsci kao pjeadija. Efori su ih mogli osuditi na smrt bez suenja. HELOTI su obraivali zemljine dionice Spartijata i davali im pola prinosa. Mogli su sticati linu svojinu, ali ne i vlasnitvo nad nekretninama. Njihov status bio je izmeu ropskog i kmetskog. Prema linom statusu bili su blii robovima, a prema ekonomskom poloaju blii kmetovima jer su bili vezani za zemlju. Sa helotima se vrlo surovo postupalo. Svake godine su im Spartijati objavljivali rat. Snaniji heloti su ubijani, a ostali batinani. Pored helota kao dravnih robova, od IV vijeka p.n.e. u Sparti se iri i individualno ropstvo te se robovi poinju prodavati na tritu. 3.3.3.3.2. Svojinski odnosi Do IV vijeka p.n.e. dominirali su neki oblici kolektivne zemljine svojine. Parcele su se davale na koritenje bez prava otuivanja i naslijea. Uporedo su postojale i "neke druge zemlje" koje su se mogle otuivati, mada se njihovo otuivanje smatralo beasnim. To je vjerovatno bilo zemljite u predjelima koje su nastanjivali perijeci, a koje je drava davala za naroite usluge podanicima, aristokratiji. Otuda je dolo do nejednakosti zemljinih posjeda u Sparti, mada je drava nastojala sauvati prvobitnu jednakost. 20

Dravno zemljite nije moglo biti predmet pravnog prometa. Otuivanje nekretnina putem poklona i raspolaganje zemljitem dozvoljeno je u IV vijeku p.n.e. Heloti su bili dravna svojina, tako da su Spartijati mogli uzeti robove i od svog susjeda ili nekog drugog, da rade na njihovom imanju. Od IV vijeka p.n.e. razvija se i privatna svojina nad robovima. 3.3.3.3.3. Brano i porodino pravo Brak je bio monogaman, ali su se tolerisali i vanbrani odnosi kako mukarcima tako i enama. Porodica je imala relikte iz ranijeg perioda grupnog braka. Nekoliko brae moglo je imati zajedniku enu, nije se smatralo za osudu dati svoju enu stranom mukarcu od koga se moglo oekivati zdravo potomstvo i sl. Brakovi bez djece su se raskidali. ena je u Sparti imala veliki ugled, u emu je bilo jakih ostataka matrijarhata. enama se davao jednak fiziki odgoj kao i mukarcima. ene su imale veliki uticaj na tok dravnih poslova, mada nisu direktno uestvovale u radu drave. Zbog stalnog smanjenja punopravnih Spartanaca usljed ratova, ogromna bogatstva nalazila su se u rukama ena. 3.3.4. ATINSKA DRAVA I PRAVO Atina nastaje isto evolutivnim putem, tj.transformacijom gentilnog ureenja, bez ikakvog djelovanja vanjskog faktora. Zaeci drave potiu iz perioda od XI do IX vijeka p.n.e. Poluotok Atiku naseljavaju 4 plemena: GELEONTI, EGIKOREJI, ARGADI, HOPLETI koja se dijele na po 3 fratrije. Svaka fratrija imala je 30 gensova. Na raspad gentilnog ureenja utie iskljuivo ekonomski razvitak. Gentilna aristokratija za sebe uzima vee i bolje parcele zemljita, a dolazi do osiromaenja seljaka koji zaduivanjem gube zemljine posjede i line slobode to dovodi do stvaranja dunikog ropstva. U primorskom pojasu izdvaja se sloj ljudi koji se bave ribarstvom, pomorstvom i trgovinom, odnosno nisu vezani za zemlju. Vrlo rano se javlja i novac koji potkopava gentilno ureenje. Zanatstvo i trgovina dovode do mijeanja stanovnitva koji vie ne dobiva zatitu unutar fratrije kojoj ne pripada. Opisani uslovi trae organizaciju koja bi bila nadlena kako za odnose koji prevazilaze okvire jednog plemena, tako i za strance - meteke. Prema legendi, problem je rijeio TEZEJ , koji je izvrio stapanje vie plemenskih naselja u jednu cjelinu, tzv.SINOJKIZAM. Njime se mogla pruiti zatita slobodnim stanovnicima Atike, bez obzira na plemensko porijeklo i mjesto stanovanja. Uprava ovog saveza nalazila se u Atini, a isti je sadravao i prvi embrion drave. Slijedea karika u stvaranju drave bila je podjela stanovnitva po zanimanju, odnosno imovinskom stanju. EUPATRIDI su pripadnici najbogatijih i najuglednijih porodica. Samo oni su mogli vriti javne funkcije. GEOMORI su zemljoradnici koji ive od vlastitog posjeda. Razvojem robnonovane privrede geomori su se prezaduivali, to je izazivalo gubitak posjeda. DEMIURZI su zanatlije i trgovci. To su uglavnom stranci. Savez 4 plemena birao je jednog BAZILEUSA i to doivotno. Aristokratija je postavljajui ARHONTA nastojala kontrolisati rad bazileusa. Krajem VIII vijeka p.n.e. uvodi se vie arhonata. Zatim se javlja funkcija POLEMARHA, koji vri najvie dunosti. Doivotna funkcija bazileusa pretvara se desetogodinju, pa u jednogodinju, kao i funkcija arhonta i polemarha. U ovo vrijeme javlja se i AREOPAG, novi upravno-sudski organ sastavljen od predstavnika eupatrida i bivih arhonata. Glavna funkcija Areopaga bila je kontrola nad itavim drutvenim ivotom i suenje najteih delikata.

21

TESMOTETI su funkcioneri do ijeg biranja je dolo pod pritiskom unutranjih sukoba. Tesmoteta je bilo 6, a njihov zadatak bio je redakcija postojeih obiaja. Podjela Atike na teritorijalne jedinice NAUKRARIJE (naos-brod) predstavlja dalji korak naputanja krvno-srodnikih principa. Ovom podjelom se sva 4 plemena dijele na po 12 naukrarija, ime se stara gentilna podjela mijea sa teritorijalnom, te se plemena teritorijaliziraju. Osnovna obaveza svake naukrarije bila je da izgradi i opremi po jedan ratni brod sa posadom. Za potrebe kopnene vojske trebalo je dati 2 konjanika. Na elu naukrarije bio je PRITAN (NAUKROR) koji se starao o izvravanju obaveza naukrarije. 3.3.4.1. Drakonove reforme Arhont DRAKON u VII vijeku p.n.e. sabrao je, revidirao i sistematizovao pravne obiaje tesmoteta, proglasivi ih u formi zakona. Za delikte su predviene stroge sankcije ("drakonske kazne"). Zakonom je potisnuta krvna osveta i samopomo u zatiti prava. Otac porodice (pater familias) dobio je veliku vlast i sudio ukuanima, osim za delikte koji vrijeaju javni interes. Reorganizovano je sudstvo, ali vlast ostaje u rukama gentilne aristokratije koja je zakonom samo formalizirala svoje interese. Nastavlja se drutveno diferenciranje, usljed enormnog poveanja dunikog ropstva. Novi drutveni sloj brodari, trgovci i zanatlije nisu imali pristup vlasti. Javna vlast je okrenula protiv sebe sve drutvene slojeve osim eupatrida u ijim rukama je bila. Ovakva situacija mogla se rijeiti pobunom ili korjenitim reformama. 3.3.2.2. Proces demokratizacije i stvaranje demokratske Republike Atine 3.3.4.2.1. Solonove reforme SOLON je izabran za arhonta 594.godine p.n.e. Svojom reformom (SISAHTIJA - grk."skidanje tereta") ukinuo je duniko ropstvo. Svi dugovi su proglaeni nitavnim i osloboena sva lica koja su zbog dugova robovala. Solon nije ukinuo podjelu stanovnitva na genose, fratrije i plemena, ali je uveo novu podjelu, prema imovinskom stanju, stvorivi 4 imovinska razreda. Ova podjela izvrena je na osnovu godinjeg prihoda ita, vina i ulja (PENTAKOSIOMEDIMNIM, VITEZOVI, ZEGUITI, TETI). Najvia zvanja imali su pripadnici prvog razreda, dok je etvrti imao pravo uea u Skuptini, ime je otpoet proces demokratizacije Atinskog drutva. Narodna skuptina (EKLEZIJA) rjeavala je znaajna politika pitanja, te su TETI mada najsiromaniji postali znaajan politiki faktor. Pripadnost imovinskom razredu odreivala je i uee u vojsci. Prva dva razreda davala su konjicu, trei pjeadiju, etvrti pjeadiju ili veslae u mornarici. Solon je stvorio novi organ - VIJEE BULE, sastavljeno od 400 buleuta biranih iz svake plemenske file po 100, to je predstavljalo ostatak gentilnog ureenja. lanovi Vijea bule birani su iz prva 3 razreda i po svom sastavu Vijee je predstavljalo ostatak gentilnog ureenja. HELIEJA je takoe novi organ, sastavljen od 6.000 lanova. To je bio porotni sud odreivan kockom. Takoer je kockom odreivano i koji e predmet pripasti kojem vijeu. EKLEZIJA - narodna skuptina bila je sastavljena od svih slobodnih mukaraca sa navrenih 20 godina ivota. 3.3.4.2.2.Klistenove reforme

22

Arhont Klisten izabran 509.godine p.n.e, svojom reformom podijelio je Atiku na 10 teritorijalnih fila, a svaku filu na 3 dijela "tritije": gradsku, primorsku i unutranju. Odluke u fili donosile su se glasanjem po tritijama, tako da su eupatridi zadrali svoj uticaj samo u nekim unutranjim tritijama. FILA je predstavljala vojnu organizaciju. Birala je starjeinu, komandanta konjice (FILARHA), komandanta pjeadije (TAKSIJARHA) i stratega koji je komandovao cijelom vojskom sa podruja file. Fila je opremala 5 ratnih brodova sa posadom. Svaka fila slala je 50 predstavnika (buleuta) u Vijee bule. File su se sastojale od DEMA, na elu sa DEMARHOM. Demarh je vrio popis poreskih obveznika, vodio knjigu dema u koju su upisivani graani sa navrenih 18 godina, ime su sticali graanska i politika prava. Svi punopravni graani deme inili su skuptinu deme (AGORU). Ona je odluivala o porezima, birala demarha i druge funkcionere. Shodno teritorijalnim reformama, Klisten je reformisao Vijee bule. Ono se sastojalo od 500 buleuta, po 50 iz svake teritorijalne file (vie ne iz plemenske file). Klisten je uveo i OSTRAKIZAM, instituciju progonstva atenskih graana putem glasanja crepiima u Narodnoj skuptini, za to je trebao kvorum od 6.000 graana i podrka progonstvu od strane relativne veina (3.001 glas). Prognano lice moralo je napustiti Atinu u roku od 10 dana i u progonstvu ostati 10 godina. 3.3.4.2.3. Efijaltove reforme EFIJALT (462.godine p.n.e) je svojim reformama smanjio nadlenosti Areopaga, kome je oduzeto pravo nadzora nad dravnim funkcionerima. Sudske funkcije prenesene su na Helieju, a upravne i nadzorne na Vijee bule. Areopagu je oduzeto pravo veta na odluke Narodne skuptine, to je preneseno na Helieju. Tako je u nadlenosti Areopaga ostao jedino sud za religijske prestupe, te briga o odravanju hramova i njihove imovine. PERIKLE (461.-429.g. p.n.e) udario je konane temelje atinskoj demokratiji. Sva zvanja bila su dostupna svim graanima, izuzev arhonata za koje i dalje nisu mogli biti izabrani pripadnici etvrtog razreda. Da bi se siromanim graanima omoguilo uee u vlasti, uvedene su novane naknade za obavljanje svih funkcija i uee u pojedinim organima vlasti (eklezija, vijee bule, arhonti). Perikle je uveo institut "grafe paranomon". To je javna tuba protiv zakonskog prijedloga ili njegovog predlagaa ili ve donesenog zakona, a sa obrazloenjem da je tueni protiv demokratije. Ova institucija predstavlja zaetak ustavnog sudstva i zatite ustavnosti i zakonitosti. Periklova reforma odreivala je da e ubudue atinski graani biti samo oni ija su oba roditelja Atinjani. Opadanje ekonomske i politike moi Atine poinje 411.godine p.n.e, kada je dolo do aristokratskog prevrata. Atika je 338.godine p.n.e. pokorena od Makedonske drave, a 146.godine p.n.e. postala je dio Rimske imperije. 3.3.4.3. Dravno ureenje Atine Po obliku vladavine Atina je republika, do Solonovih reformi 594.g.p.n.e aristokratska, a zatim demokratska. U fazi aristokratske republike najvaniji organi vlasti su 9 arhonata i areopag. Arhonti su neke vrhovne, upravne a i vjerske funkcije obavljali kao kolegijalno tijelo, a za neke su bili pojedinano ovlateni. Imali su dominantnu ulogu. 23

Od Solonovih reformi poinje razvoj demokratske republike. Uz postojee uvode se novi organi vlasti: Eklezija, Bule, Helieja. Opada znaaj kolegijuma Arhonata i Areopaga. Kulminacija demokratizacije centralnih organa je u V vijeku p.n.e. EKLEZIJA - Narodna skuptina je od Periklovih reformi najvaniji organ vlasti. ine je svi slobodni mukarci sa navrenih 20 godina ivota. Atinska demokratija bila je DEMOKRATIJA MANJINE, obzirom da ene, meteci i robovi koji su zajedno inili veliku veinu stanovnitva nisu imali pravo uea u radu Eklezije.

FEUDALIZAMNastaje krajem V vijeka, traje do XVIII vijeka, odnosno do francuske buroaske revolucije. Razlikujemo 3 etape u njegovom razvoju: 1. RANI FEUDALIZAM traje od V do X vijeka. (PATRIMONIJALNE DRAVE) 2. RAZVIJENI FEUDALIZAM traje od X do XII, odnosno XV vijeka (STALEKOPREDSTAVNIKE MONARHIJE) 3. KASNI FEUDALIZAM traje od XII, odnosno XV do XVIII vijeka (APSOLUTNE MONARHIJE).

4.2. OSNOVNE KARAKTERISTIKE FEUDALIZMAFeudalizam karakteriu 2 osnovne klase: feudalci i kmetovi. Feudalci su zemljoposjednici. Kmetovi su posluslobodni proizvoai vezani za zemlju. Kmet je kao vlasnik inventara i dijela proizvoda vlastitog rada bio znatno zainteresovaniji za rad od roba. FEUD potie od starogermanske rijei FEHU, a oznaava zemljite nad kojim se prostire vlast feudalca. Feud se dijeli na ALODIOM i KMETSKO SELITE. ALODIOM je dio feuda koji je feudalac zadrao iskljuivo za sebe i obraivao ga putem kuluka, odnosno radne rente kmetova. Na alodiomu ne ive kmetovi, a ukoliko ih ima, oni su u kunoj slubi feudalca. KMETSKO SELITE je naseljen kmetovima. Sastoji se od 2 dijela: unutranjeg i vanjskog. Unutranji je obuhvatao kmetovu kuu i okunicu, a vanjsko dio koji je kmet morao obraivati. Ovo je znaajno zbog utvrivanja visine i vrste rente. FEUDALNA RENTA se pojavljuje u 3 oblika: radna, naturalna i novana. Drugi oblik feudalne eksploatacije vrio se putem monopolistikih prava koje su feudalci imali na svojim feudima. GRAANSKA KLASA poinje se formirati od X vijeka, od stanovnika slobodnih gradova-trgovaca i zanatlija. Bitna karakteristika feudalne svojine je HIJERARHINOST i podijeljenost. Svi zemljini posjednici bili su hijerarhijski povezani, inei "drutvenu piramidu". Na vrhu je stajao vladar koji je smatran vrhovnim vlasnikom zemljita i od koga su zemlju dobivali feudalci najvieg ranga (vojvode, grofovi, baroni). Ovi feudalci davali su zemlju feudalcima nieg ranga, a osnovu piramide inili su kmetovi. Pojam svojine u feudalizmu spojen je sa vlau, odnosno suverenou. Feudalcu je potinjeno svo stanovnitvo feuda, on ima izvrnu i sudsku vlast. Stanovnitvo je obavezno na vojnu slubu feudalcu, a ne kralju.

24

PRINCIP FEUDALNOG UGOVORA bio je u osnovi odnosa koji su povezivali feudalce. Ugovor ima formalistiki karakter. Njegovi dijelovi su OMA FOI i INVESTITURA. Vazal je raspolagao irokim pravima koritenja zemlje. Osnovna obaveza vazala je vojna pomo sizerenu, novana pomo za otkup sizerena iz ropstva, te darivanja za sinove i keri sizerena prilikom stupanja u red vitezova i udaje. Sizeren je bio duan braniti linost i imovinu vazala, pruiti mu sudsku zatitu i brinuti o njegovoj djeci u sluaju smrti. Feudalni ugovor imao je lini karakter i morao se obnavljati u sluaju smrti jedne od strana. Neizvrenje obaveza vazala znailo je gubitak feuda, a neizvrenje obaveza sizerena prelazi na hijerarhijski starijeg sizerena. Stanovnitvo u feudalizmu podijeljeno je na STALEE, zatvorene drutvene grupe ue od klasa: stale svjetovnih feudalaca-PLEMSTVA i stale crkvenih feudalaca-SVETENSTVA. Formiranjem gradova dolazi do formiranja i treeg stalea, koji je postepeno osim graana obuhvatio i sve ostale stanovnike feudalne drave koji nisu feudalci.

4.3. FEUDALNE DRAVE I NJIHOV RAZVITAKPostojala su 3 osnovna oblika feudalne drave: 1. RANOFEUDALNA ili PATRIMONIJALNA. U ovoj dravi vladar vri patrimonijalnu vlast, ima tzv.IUS PATRIMONIUM, odnosno cijela teritorija smatra se njegovim vlasnitvom. Postoje 2 tipa ranofeudalnih drava: - one koje su nastale preobraajem robovlasnikih drava (npr.Bizantija) i - one koje nisu prethodno prole robovlasniki poredak ve su nastale neovisno od toga: spajanjem ostataka rodovsko-plemenskog ureenja sa elementima ranije robovlasnike drave na ijoj teritoriji osvajaka plemena stvaraju dravu ili samo raspadom plemenskog drutva preskaui robovlasniki poredak. 2. RAZVIJENA FEUDALNA ili STALEKO-PREDSTAVNIKA MONARHIJA nastaje u fazi razvijenog feudalizma u zapadnoj Evropi. Stalei poev od XIII vijeka organizuju staleko-predstavnika tijela koja nastoje ograniiti vladara u njegovoj vlasti. Politiki partikularizam dostie najvii stepen, vazali postaju nezavisni politiki faktor na svom podruju, a vlast kralja jedva da priznaju. Staleka tijela prvo egzistiraju pored kralja, a zatim protiv kralja. 3. KASNOFEUDALNA ili APSOLUTNA MONARHIJA. Njen nastanak uslovljen je jaim razvojem robnonovane privrede i kapitalistikih odnosa to dovodi do razvitka graanstva i slabljenja feudalne oligarhije koja gubi svoj raniji uticaj. Drava se centralizuje. Vano mjesto dobiva policija, pa se ta drava zove i POLICIJSKOM DRAVOM.

4.4. KARAKTERISTIKE FEUDALNOG PRAVAOpa karakteristika je PRAVNI PARTIKULARIZAM i to po personalnom principu i po teritorijalnom principu. U ranoj fazi razliito pravilo vailo je za razliite etnike grupe u istoj dravi, a kasnije za razliite drutvene grupe podijeljene po staleu i zanimanju. U drugom sluaju, razliita pravila vaila su na razliitim teritorijama u istoj dravi. Pravo je preteno bilo obiajno. Zakonsko pravo je tek u izvjesnim periodima razvitka dobilo vee znaenje. U skladu sa uticajem crkve, pravo je sadravalo snane elemente religijskog sadraja. Postoje 2 kriterija podjele feudalnog prava: u irem smislu i u uem smislu rijei. U pravo u irem smislu spadale su sve pravne norme u pojedinim feudalnim dravama tokom cjelokupnog njihovog razvitka, a u pravo u uem smislu pravne norme kojima su regulisani odnosi zasnovani na feudalnoj svojini osnovnih sredstava za proizvodnju. 25

4.4.1. GRADSKO PRAVO Obzirom na pravni partikularizam, gradovi su mahom dobili pravo da izdaju vlastite statute, pa se razvilo tzv.STATUTARNO PRAVO, naroito u Italiji. 4.4.2. CRKVENO PRAVO Crkva je vrlo rano uspjela da izuzme svetenike ispod svjetovne jurisdikcije i stavi ih pod jurisdikciju crkvenih sudova. Za crkvena lica organizovala je crkvene sudove, a vrlo rano je u svoju sferu stavila pitanja braka, porodice, starateljstva i testamenta. Izvorima katolikog crkvenog prava smatrani su Sveto pismo Novog zavjeta i djelimino Starog zavjeta, zakljuci ekumenskih sinoda koji su sadravali vjerske dogme i odredbe o vanjskom ivotu crkve - CANONES, od ega dolazi naziv "Kanonsko pravo"; odredbve i naredbe rimskih papa. Kodifikacija katolikog crkvenog prava izvrena je tek 1917.godine, kada je stvoren CODEX IURIS CANNONICI. 4.4.3. RECEPCIJA RIMSKOG PRAVA Do recepcije rimskog prava dolazi u apsolutistikoj monarhiji, gdje se rimsko pravo zasnovano na privatnoj svojini prilagoavanjem primjenjivalo na nove odnose koji su se takoe izgraivali oko privatne svojine. Recepciju rimskog prava pomagali su vladari.

4.5. RANE FEUDALNE DRAVE4.5.1. FRANAKA Nastaje krajem V vijeka, nakon pada Zapadnog rimskog carstva 476.godine. Osniva drave KLODOVIK (481.-511) proirio je dravu na teritorije Galije pokorivi Gale, Alemane i Vizigote. Klodovik je hrianstvo primio 496.g, to mu je znatno pomoglo u ratu s Bizantijom. Nakon Klodovikove smrti u Franakoj se stalno odvijao proces ujedinjavanja i razjedinjavanja. Pred kraj VII vijeka KARLO MARTEL ponovo ujedinjuje Franaku i time poinje periodd inastije KAROLINGA. MARTEL je vodio uspjene ratove i centralizirao dravu, unitivi krupne zemljine posjednike, a izvrio je i sekularizaciju crkvenih imanja. Zemlju je davao vojnicima, uz obavezu da idu u rat kao konjanici. Zemlja davana na ovaj nain zvala se BENEFICIUM i u poetku nije bila nasljedna. Krupne posjednike nastale sistemom BENIFICIJA inili su prvenstveno ljudi iz kraljeve okoline, inovnici, grofovi, lanovi njegove druine. Oni su koristili svoju mo i za nasilno pretvaranje slobodnih seljaka u kmetove, to je dovelo do jaanja feudalizma. Pored benificiuma, krupni zemljini posjedi sticali su se i tzv.PREKARIJAMA, odnosno davanjem zemlje sitnih sopstvenika krupnom posjedniku, s tim da je oni dobijaju natrag na doivotno, a ponekad i nasljedno koritenje. Krupni prekaristi plaali su neveliki CENZ, dok su sitni plaali DANAK i KULUK, to je veoma oteavalo njihov poloaj. Najvei procvat Franaka je doivjela za vrijeme KARLA VELIKOG (768.-814), koji je nizom osvajanja proirio njen teritorij. U doba Karla Velikog izgraena je hijerarhija na elu sa kraljem, koji je davao posjede krupnim feudalcima, a ovi manjim, sve do sitnih ritera. Posjedi postaju nasljedni i nazivaju se FEUDI, a njihovi vlasnici FEUDALCI. Slobodni seljaci konano su pretvoreni u kmetove, iji poloaj se znatno razlikovao od poloaja antikih robova. Kmet je imao svoju kuu i okunicu, njive i zemljoradniki alat. Feudalac nije smio ubiti kmeta, sem u sluaju pobune. Osnovne obaveze kmeta sastojale su se u raznim rentama. 4.5.1.2. Struktura stanovnitva 26

Povlatenu klasu inila je franaka ARISTOKRATIJA - krupni veleposjednici, crkveni prelati, dvorski slubenici (MINISTERIJALI) i nova zemljina aristokratija BENEFICIJARI. U aristokratiju je spadala i crkva koja je imala ogromne posjede i niz privilegija. SLOBODNI SELJACI su bili najbrojnija kategorija stanovnitva. Masovno su pretvarani u kmetove, a neznatan dio je postao beneficijar. ROBOVI su bili najnia kategorija stanovnitva. Njihovo oslobaanje bilo je doputeno i na taj nain su sticali status poluslobodnih LITA. Postanak klase LITA nije dovoljno jasan. Oni su bili duni svom gospodaru vriti razliite slube i plaati naturalnu rentu. LIT je mogao imati svojinu, sklapati ugovore, a bio je obavezan da vri vojnu slubu. 4.5.1.3. Dravno ureenje Franake Po obliku vladavine Franaka je bila monarhija. Drava je smatrana vlasnitvom vladara koji je mogao njome raspolagati kao svojom batinom, te Franaka predstavlja tipian primjer drave-batine ili PATRIMONIJALNE drave. ak su i dravne funkcije smatrane linim ovlatenjima kralja. KRALJ je imao vrhovnu zakonodavnu, upravnu i sudsku vlast. Imao je nekoliko ovlatenja: MUNDIUM (u germanskom pravu znai vlast oca porodice). Mundium kralja je znaio da je kralj zatitnik, sudija i pomiritelj, izvrilac pravde. BANUS je bio drugo ovlatenje kralja. Davao mu je pravo da svojim podanicima neto nareuje ili zabranjuje pod prijetnjom novane globe ili stavljanjem izvan zakona. Posebno teke posljedice imalo je stavljanje van zakona. Takvo lice mogao je svako ubiti, niko mu nije smio pomoi, a njegova imovina je konfiskovana. Postojali su ZAKONODAVNI i UPRAVNI BANUS. Zakonodavni banus sastojao se od izdavanja opih naredbi, odnosno zakona, a upravni od izdavanja naredbi inovnicima, pozivanja vojske i sl. Naredbe su vaile samo za ivota kralja koji ih je izdao. Veza sa crkvom davala je kralju i religijsku funkciju. DVORSKO VIJEE bio je pomoni organ kralja. Najznaajniji funkcioner bio je MAJORDOMUS, koji je bio na elu svih slubi kraljevske kue. Na dvoru su postojali i tzv.MINISTERIJALI (grof, intendant, dvorski maral) i REFERENDARI koji su redigovali slubene akte. U vrijeme Karolinga ukinuto je zvanje majordoma. Prvi slubenik dvora postaje KANCELAR, KRALJEV KAPELAN i STARJEINA DVORSKOG KLERA. SKUPTINE iz prvobitne zajednice su se zadrale, uz izmjenjenu ulogu. To su bile narodne skuptine svih slobodnih ratnika. Odravale su se jednom godinje, u martu. PLACITUM su bile druga vrsta skuptine u kojoj su uestvovali samo velikai. Sazivao ju je kralj, a imala je isto konsultativni karakter. Kasnije Placitum prerastaju u PLACITUM GENERALE. Na njih velikai dovode svoje ljude, te se zbog brojnosti poinju nazivati i Narodnim skuptinama. U kasnijoj fazi razvoja Placitum generale postaje centralni organ vlasti, kojoj kralj podnosi na odobrenje svoje odluke, kao i kapitularije kojima su se dopunjavali zakoni. LOKALNA UPRAVA se za vrijeme Merovinga zasnivala na podjeli drave na OKRUGE koji su se dijelili na SATNIJE. Okruzima su upravljali GROFOVI koje je postavljao kralj, a u satnijama SATNICI ili TUNGINI. Osim toga, kralj je u provinciju slao i SACEBARONE - pojedine privremene agente. Sa ciljem jaanja kraljevog nadzora nad radom grofova, od vie grofovija formirana su VOJVODSTVA (dukatus) na elu sa vojvodom (duksom), vojnim komandantom. Kraljevska uprava se uglavnom vrila preko grofa, te su odnosi grofova i kralja davali osnovne karakteristike politikoj organizaciji Franake. MISSI DOMINICI (kraljevi izaslanici) bili su posebna sluba koju je uveo Karlo Veliki. Putovali su po zemlji, sazivali Skuptine, primali zakletve kralju, objavljivali kapitularije, sudili u posebno tekim sluajevima. Uvoenje izaslanika predstavljalo je poseban pokuaj neposredne kontrole nad grofovima. SUDOVI U FRANAKOJ

27

GROFOVSKI SUD predstavljao je pravosue opeg prava. Grofovije su bile podijeljene na 3-4 CENTENE, teritorijalne jedinice sa TUNGINOM (CENTENAROM) na elu. TO su bile preteno sudske jedinice. Tungin je imao 7 pomonika koje je birao TING ili MALUM, odnosno skup svih slobodnih ljudi centene. Pomonici su provodili predistrani postupak i pripremali nacrt sudske odluke koju je tungin iznosio pred ting, a ovaj je izricao konanu presudu, odnosno usvajao ili odbacivao odluku. To je u stvari bilo narodno sudstvo. U prvoj fazi razvitka postojao je i KRALJEVSKI SUD (placitum palatii), kojim je predsjedavao kralj, a kasnije majordom. Taj sud je bio najvia instanca. Sudsku organizaciju dopunili su i crkveni sudovi. Razlika izmeu sudova je samo u njihovim nadlenostima. Sudovi grofovija raspravljali su stvari opeg prava, a Kraljev sud je imao izuzetne nadlenosti. Raspravljao je stvari koje su se odnosile na kralja ili su se ticale privilegija. 4.5.1.4. FRANAKO PRAVO U Franakoj je ivio veliki broj razliitih etnikih grupa. Svako pleme upravljalo se svojim plemenskim zakonom, a Galorimljani su zadrali Rimsko pravo. Ovo je dovelo do velikih tekoa u radu sudova. Sudije su morale poznavati plemenska prava, to je bio jedan od razloga zapisivanju germanskih obiaja. Redakcije obiaja dobivaju naziv zakona (leges) u smislu cjeline pravnih pravila koja se primjenjuju na jedno pleme. Tako su nastale zbirke plemenskih obiajnih prava koje su nazvane "LEGES BARBARORUM", odnosno barbarski zakonici. Franaki vladari stvaraju novo pravo koje se naziva KRALJEVSKIM PRAVOM. Tu spadaju EDIKTI, PRESKRIPTA, KAPITULARI. Njima se regulie pravna materija koja nije adekvatno regulisana u postojeem pravu, ili se postojee pravo mijenja kraljevskim. Kao izvor prava mogu posluiti i ISPRAVE. Najvanije su bile kraljevske isprave. Javne isprave bile su slubena akta izdata od kraljevih organa- funkcionera, dvorskih kancelarija. Postojale su privatne isprave - dokazne i poslovne. INDICULI su bile upute dvorskim inovnicima, pozivi pred sud i slino. Od VI vijeka pisari nastoje upotrebljavati FORMULARE za pravne poslove. Tako su nastale itave zbirke formulara iz VII vijeka. U PERSONALNOSTI PRAVA Franci su vidjeli zatitu sopstvenih obiaja od razvijenog rimskog prava. Personalnost zakona se ne proiruje na itavo pravo, ve su uvedene jedinstvene norme tamo gdje je bilo neophodno. Tako su pravila javnog prava i postupka koji se odnose na javno pravo jedinstvena u itavoj kraljevini. Personalni zakon pojedinaca odreivao se po njihovom porijeklu. Legitimno dijete uzimalo je zakon oca, vanbrano zakon majke. ena je udajom uzimala zakon mua. Crkva je kao organizacija primjenjivala rimski zakon, ali su svetenici bili potinjeni zakonu plemena kome su pripadali. Kad su stranke pred sudom bile iz razliitih plemena, primjenjivan je zakon tuenog. Kod ugovornih obligacija primjenjivalo se pravo dunika, kod nasljedstva pravo umrlog, kod starateljstva pravo djeteta. 4.5.1.4.1. KARAKTERISTINE CRTE POJEDINIH GRANA PRAVA STVARNO PRAVO U poetku je uporedo postojala kolektivna svojina opine na zemljitu, kao i privatna svojina posjednika. Vremenom dolazi do dezintegracije opinske svojine koja se pretvara u porodinu, a zatim u privatnu. Kod privatne svojine nad zemljom pravila se razlika izmeu NASLIJEENOG i STEENOG. Sopstvenici porodine svojine su znatno ogranieni u raspolaganju takvom imovinom, dok su sopstvenici steene svojine slobodni u raspolaganju. Kasnije se uoava transformacija privatne svojine veleposjednika u feudalnu svojinu. 28

4.5.1.4.2. OBLIGACIONO PRAVO Ostalo je nerazvijeno. Neki od ugovora bili su formalistiki, trailo se izgovaranje raznih formula, sveane zakletve. Usljed neispunjavanja obaveze dunik je postajao rob. 4.5.1.4.3. PORODINO PRAVO MUNDIUM je najznaajnija ustanova porodinog prava. Znaio je zatitu, ali i vlast. Pored vlasti, imao je karakter nadzora i neke vrste starateljstva. MUNDIUM su imali odrasli mukarci, mu nad enom, otac nad djecom. Sticanjem punoljetstva mundium je prestajao nad mukom djecom, a enska djeca su udajom prelazila pod mundium mua. Brak se sklapao ugovorom izmeu budueg mua i oca mladenke. Sastojao se od 3 akta: kupovine (zaruka), davanja miraza i predaje djevojke muu. Ve krajem V vijeka kupovina ima simbolian karakter. ena je bila poslovno i procesualno nesposobna, zastupao ju je mu, a pravna sposobnost bila joj je ograniena. Razvod braka bio je dozvoljen samo muu. ena je u sluaju da ostavi mua bila kanjavana smru. Poetkom VII vijeka jednostranu mogunost razvoda dobiva i ena. U drugoj polovini VIII vijeka pod uticajem crkve proglaena je neraskidivost braka. NASLJEDNO PRAVO. Dominira sistem zakonskog nasljeivanja, a u V vijeku pojavljuju se izvjesni oblici testamentarnog nasljeivanja - ATTOMIJA. 4.5.1.4.4. KRIVINO PRAVO Zadralo se dosta relikata prvobitne zajednice. Krvna osveta poznata je u malom broju sluajeva. Karakteristian je sistem kompozicije ili otkupa. Postojao je otkup VERGELD za teka krivina djela i BUSA za laka. Vergeld se odreivao prema uzrastu, plemenskoj pripadnosti, spolu, a naroito je zavisio od drutvenog poloaja oteenog i poinitelja. Vergeld je za lana kraljevske pratnje bio 3 puta vei nego za obinog slobodnog ovjeka, za enu i djecu bio je vei nego za odraslog. Kod krivinog djela ubistva, Vergeld se dijelio na 3 dijela: roacima ubijenog, saplemenicima, i vladaru kao novana kazna. Otkupnine su bile vrlo visoke, te je sistem kompozicije doprinio daljem raslojavanju. Stavljanje van zakona bilo je kazna za one koji su odbili platiti naknadu. U zakonicima se u vezi sa pojedinim krivinim djelima razlikuje vie oblika krivice: umiljaj, nehat, odvaja se pokuaj od svrenog djela. Kazne za krivina djela su vrlo surove - smrtna kazna i sakaenja. U kapitularijama Karla Velikog ve se jasno vidi uticaj crkve na krivini sistem. 4.5.1.4.5. SUDSKI POSTUPAK U franakom pravu bio je jedinstven postupak za graanske i krivine predmete. Inicijativa za pokretanje bila je preputena oteenoj strani, ak i kod najteih krivinih djela. Krivini postupak poinjao je trostrukim sukcesivnim pozivanjem protustranke na sud koja je u sluaju neodazivanja duna platiti veu novanu kaznu ili je bila proglaena van zakona. Sud je u sluaju priznanja optuenog odmah donosio presudu. Presuda je odmah donoena i ako je optueni uhvaen na djelu (Corpus delicti). U suprotnom delikvent je morao dokazati svoju nevinost. Pri tome su koritenja razliita dokazna sredstva: priznanje, svjedoci, zakletva, isprave, ordalije, sudski dvoboj.

29

U davanju zakletve koriteni su i sakletvenici, koji nisu bili svjedoci nego je trebalo da izgovore tano odreenu formulu. Ako bilo ko od njih pogrijei optueni je proglaavan krivim. Ovisno o teini djela odreivao se i broj sakletvenika (izmeu 6 i 72). 4.5.2. BIZANTIJA Historija Bizantije poinje 330.godine kada je car Konstantin osnovao Konstantinopolj (Carigrad) i uinio ga prijestonicom. Nakon smrti cara Teodosija I 395.godine, Rimsko carstvo podijeljeno je na 2 dijela: Istono sa sjeditem u Carigradu i Zapadno sa sjeditem u Rimu. Zapadno rimsko carstvo srueno je 476.godine u krizi za vrijeme seobe barbara, a Istono je pod nazivom Bizantijsko carstvo postojalo sve do pada pod tursku vlast 1453.godine. Istoni dio Rimske drave obuhvatao je 8 od ranijih 14 dioceza. Naziv Bizantija potie od stare grke kolonije Bizanta, na mjesto na kome je podignut Konstantinopolj. Naseljavaju je Grci i helenizirani narodi koji se nazivaju ROMEJCIMA. Bizantijska civilizacija poiva na 3 glavna temelja: helenizmu, hrianstvu (ortodoksnoj crkvi) i orijentu. Sa latinskog jezika postepeno se prelazi na grki. Preobrazba na srednjevjekovno-orijentalnu civilizaciju trajala je do IX vijeka. 4.5.2.1. UZROCI IVOTNOSTI BIZANTIJE Bizantija je obuhvatala ekonomski razvijenije oblasti kao to su Grka, Mala Azija, Sirija, Egipat. Egipat i Sirija bile su prave itnice carstva. U poljoprivredi je dominirao mali posjed-slobodno seosko gazdinstvo. Glavnu ulogu u zanatstvu nisu imali robovi ve slobodne zanatlije. Privreda se razvijala uz zanatstvo, trgovinu, rudarstvo. Drava je imala cjelokupan uvid nad proizvodnjom, odreivala je cijene i garantovala kvalitet proizvoda, a vrila je direktan uticaj na privredu i putem poreske politike. U ranoj srednjem vijeku Bizantija je bila ugroena najezdom Avara, Slovena, Perzijanaca, Arabljana itd. U ugroenim oblastima unitavani su veliki posjedi na kojima su radili zavisni seljaci - koloni. Radi uspjenije odbrane poetkom VII vijeka stvaraju se vojno-administrativni okruzi zvani TEME. Na Temama nastaju mala gazdinstva koja dobivaju vojnici, STRATIOTI i slobodni seljaci uz obavezu sluenja vojske, obrade zemlje i plaanja poreza. Na taj nain drava je dobivala vojnike, zemljoradnike i poreske obveznike istovremeno. Tematski sistem postao je temelj snage Bizantijske drave. Da bi se zatitio sitni zemljini posjed i poveao broj slobodnih seljaka, drava u VII vijeku donosi Zemljoradniki zakon prema kome su se slobodni seljaci udruivali u seoske opine koje su prestavljale poreske jedinice. U IX vijeku tematski sistem je zbog razvijanja feuda zvanih PRONIJA doao u ozbiljnu krizu. PRONIJA je posjed davan doivotno uz obavezu obavljanja vojne slube. U poetku nije bila nasljedna, nije se mogla prodati ni pokloniti, a njen uivalac (PRONIJAR) imao je vojnu obavezu na poziv gospodara od koga je dobio proniju, uz odreeni broj pratilaca-vojnika. Broj pratilaca i naoruanje zavisili su od veliine dobivene pronije. Od XIII vijeka pronije postaju nasljedne, to je imalo negativan uticaj na odbranu drave. Na proniji su radili zavisni seljaci PARICI, koje je pronijar dobivao sa pronijom. Krupne posjednike u Bizantiji djelomino su predstavljali i posjednici LATIFUNDIJA, na kojima su jo u