Transcript
Page 1: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Honore Balzac

Goriot Zaharra

euskaratzailea: Pedro Diez de Ulzurrun

Page 2: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Fitxategi hau “liburu-e” bildumako alea da,liburu elektronikoen irakurgailurako prestatua.

Liburu gehiago eskuratzeko:http://armiarma.com/liburu-e

Itzulpena: Pedro Diez de Ulzurrun.

Euskarazko edizioa: Literatura unibertsala, 1996Jatorrizkoaren data: 1835

Honore Balzac euskaraz:http://ekarriak.armiarma.com/?i=241

Informazio gehiago:http://armiarma.com/emailuok/?p=1494

Page 3: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

AITZIN-SOLASA

Honoré de Balzac frantses idazlea Toursenjaio zen 1799.ean eta Parisen zendu 1850.ean.Familiari jarraiki hamalau urterekin Pariseratjoan zen, non abokatu batekin eta notario bate-kin aritu baitzen lanean, aitak notario izan zedilanahi zuelakotz. Hogei urte zituela familiarekinados jarririk, bi urteko epea hartu zuen bereidazle bokazioaren frogatzeko. Hastapenean ezzuen arrakastarik erdietsi. Alabaina, 1822anBerny-ko anderearekin harremanetan jarririk,honek aristokraziaren mundua ezagutarazi zioneta diru laguntza eskaini. Zenbait lan eta afera-tan arizan eta amodio ugari ukan ondoan, litera-turari lotu zen buru-belarri. 1829an haren izenezsinatu lehen obrak eman zituzten argitara, zei-nek izen handia eman baitzioten: La physiologiedu mariage entseiuak eta Le Dernier Chouan ele-berria. Eleberriak etengabe idazten zituen: Lapeau de chagrin (1831), Le curé de Tours (1832),Eugenie Grandet (1833).

Page 4: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Le Père Goriot eleberrian berrikuntza batsartu zuen gerora fama eta arrakasta handiaekarriko ziona, hau da, eleberri bateko pertso-naiak bertze eleberrietan ere behin eta berrizagerraraztekoa; horrela jokatuz gizarte etamundu bat osorik sortu zituen.

Denetara laurogeita hamabortz eleberri ida-tzi zituen, La Comédie Humaine titulupean bil-duak. Horrez gainera, hogeita hamar ipuin (LesContes drolatiques) eta bortz teatrolan izkiriatuzituen. Azpimarratzekoak dira berebat harengutunak, bereziki Eveline Hanskarekin, 1850eanbere emazte bihurtuko zuenarekin, izan zuengutun truke luze bezain interesgarria, «Lur» eus-kal entziklopediak dioen legez.

Derragun, hortaz, Balzac egungo egunekoeleberriaren aitzindari dela eta XIX. mendeosoan izan zela nagusi. Lehen saioa da, eraberean, literaturak egina gaur eguneko bizitza-ren heinean jartzekoa. Zentzu honetan harenpertsonaiak, haren deskribapenak, kontatzenduena, garaiaren isla dira. Balzacen munduagizakiari eta gizarte modernoari erasaten dioten

Page 5: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

paradoxa eta kontraerranen irudi argia da, antzi-nako egiturak krak eginik zeuden garai batean.

Le Père Gorioterat itzuliz, erran behar dugueuskaraz Goriot zaharra eman dugula ustez-etahauxe dela Père frantses hitzaren erranahiahobekienik adierazten duen euskal ordaina,hots, gizonezko heldu eta hein apaleko bat edoeta etorkortasunez begiratzen dioguna.

Gauzak horrela, Goriot Zaharra da, dudarikgabe, Balzacen irakurri beharreko lehen obraFelicien Marceau frantses akademikoaren abu-ruz: Ez daitezela hargatik kezka Balzac bertzenonbaitetik irakurtzen hasi direnak; Balzacekinbeti egiten dugu topo. Le Père Goriotekin, hasibezain laster, Balzacen unibertsoaren bihotzarenerdian gertatuko gara, buruz buru eginik harenpertsonaia funtsezko eta nagusiekin, haren hitz-gaiekin, haren arrengura eta begiko fitsekin,haren ibilgoarekin. Goriot eleberria guztiz des-berdina dugu Eugénie Grandetekin konparaturik;hau eleberri hertsia da, itogarria eta abantzudena etxe bakar baten barruan agitzen dena.Goriot aldiz irekia da, bidegurutze antzekoa, nonorotarik bertze bide batzuk zabaltzen baitira.

Page 6: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Bide hauta, beraz, Balzacen lan eta munduansartzeko. Bertzalde, hastapenetik beretik, argiroageri zaigu hemen zer moldez erabiliko duenBalzacek lehen aipatu dugun pertsonaien itzule-ra hori. Izanez ere, Balzacek kokatu dituen ingu-rumarietan, jendarte berean, sasoi berean, ezin-bertzekoa da haiekin berriz topo egitea. Balza-cen xedea erakusten digu horrek, ez dena ira-kurtzaileari eleberri-sail huts bat ematea, bainalehenik eta behin bere mundu-ikuskera ematea,alegia mundu horren sortzea, edo eta birsortzea.

Pertsonaietatik gaietarat iraganez geroz,bidegurutze bera, bilduma bera aurkituko dugu.Botere, gizarte, diru, gora-heldu nahia, La Comé-die Humaineko ardatz nagusi berberekin eginendugu topo.

Azpimarratu beharrekoak ditugu, errealitateberaren bi aurpegi izaki, Vauquer anderearenpentsio hitsa eta Beauséanteko anderearen saloiederra, Le Père Gorioteko pertsonaia nagusiekberen grina gaiztoak, beren amodio, gorroto,miseria eta handitasunak erakutsiko dizkigutenbi jokaleku nagusiak.

Page 7: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Goriot Zaharra eleberrian Pariseko, eta berazmundu guztiko on-gaitzak ageri zaizkigu inolakoestalgarririk gabe, mundua bera bere gordineanerrejimen zaharraren eta kapitalismo berriarenarteko demaren erdian: Le père Goriot edo aita-tasuna grina gisa adierazia; Eugène de Rastig-nac edo mutil gazte hiri handirat heldu berriarenhandinahia; Vautrin edo gizartearekiko etsaigoageria eta haren etengabe zirikatu eta astindubeharra, uzkaili eta iraultzeraino iritsi gabe, har-gatik; alabak (Delphine de Nucingen eta Anasta-sie de Restaud) edo hutsalkeria eta ezkon-bizi-tzaren miseriak eta adulterio etengabeak. Haueketa bertze hamaika (Beauséanteko bizkondesa,Victorine Taillefer, andere Vauquer, Poiret, ande-re Couture, andereño Michonneau eta) diraGorioten zorigaitzak kontatzen dizkigun eleberrikontaera aldetik eder, baina kontagaiaz denazbezainbatean latz honetan, egungo gure mun-duaren beraren adierazgarri, topatuko ditugunpertsonaia nagusiak.

Aitzin-solas hau bukatu aitzin, bi hitz eskeroneko liburu honen itzultzen lagundu nautenei.Ezagutza berezi bat Jose Antonio Sarasola lanki-

Page 8: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

deari nik egin itzulpenari egindako zuzenketabaliosengatik.

Page 9: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

GEOFFROY SAINT-HILAIRE HANDI ETA ARGIARIHaren lanen eta jeinuaren

mirespenezko lekukotasunez

IPENTSIO BURGES BAT

Andere Vauquer, sortzez de Conflans, anderezahar bat da, azkeneko berrogei urtean pentsioburges bat daukana Parisen Sainte-Genevièveberria karrikan, auzo latinoaren eta Saint-Mar-ceau faubourg-aren artean. Pentsio horrek, Mai-son-Vauquer izenarekin ezagutuak, orobat har-tzen ditu gizonezkoak nola emakumeak, gazteaknola zaharrak, gaizki-erranak hargatik sekula ezdielarik etxe errespetagarri honetako ohitureierasan. Baina halaber azkeneko hogeita hamarurtean ere ez zen han neska gazterik ikusi, etamutil gazteren bat hemen bizi izan dadin, fami-liak oso bizisari urria behar dio eman. Hala ere,1819an, drama hau hasten den garaian, neskati-

Page 10: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

la gaixo bat bizi zen pentsio honetan. Zein erebaita drama hitzak bildu duen aipu txarra litera-tura mingarriko denbora hauetan hain moldeneurrigabe eta makurrean ugaritu izanarenondorioz, beharrezkoa da hemen erabiltzea: ezistorio hau dramatikoa delakotz hitzaren egiazkoerranahian; baizik eta obra bururaturik, mentu-raz negar batzuk isuri izanen direlakotz intramuros eta extra. Konprenituko ote dute Parisetiklandarat? Zalantza haizu da. Tokiko oharpen etakoloreez josi ikuskizun honen berezitasunakMontmartre-ko muinoen eta Montrouge-ko gai-nen artean baizik ez daitezke hautemanak izan,beti ere erortzear diren txintxor eta lohiez belztuerrekekiko ibar aipatu horretan; ibar bat sufrika-rio egiazkoez, alegrantzia askotan faltsuez,betea, eta hain izigarri inarrosia, non zerbaitzinez neurriz kanpokoa behar baita apur batiraunen duen sentsazioren bat bertan sorraraz-teko. Bizkitartean han-hemenka kausitzen dirabizio eta bertute pilatuek handi eta itzaltsubihurtzen dituzten oinazeak: horien ikustearekin,bekaizgoak, interesak, baratzen dira eta urrikal-tzen; baina hartaz hartzen duten bihotz-mugida

Page 11: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

zaust irentsi fruitu gozoa bezalakoa da. Zibiliza-zioaren orgak, Jaggernat-eko idoloarena irudiadenak, bertzeak baino puskatzen zailagoko etagurpila trabatzen dion bihotz batek apenas gibe-larazirik, berehala hausten du bihotz-mugidahori eta aitzinerat doa bere bide loriosean. Halaeginen duzue zuek, liburu hau esku zuri batezhartzen duzuen horiek, besaulki guri bateanjesartzen zareten horiek, diozuela zeuen baitan:Badaiteke honek dibertituko nauen. Goriot zaha-rraren zorigaitz sekretuak irakurri ondoan, gogo-tik afalduko duzue zuen soraiokeria autorearenbizkar ematen duzuela, gehiegikeria leporatzendiozuela, poesia egozten diozuela. Ai! Jakin eza-zue: drama hau ez da ez alegia, ez eleberri. All istrue, hain da egiazkoa, non haren osagarriakbakoitzak beregan ezagun baititzake; bere biho-tzean, agian.

Pentsio burgestzat baliatzen den etxea ande-re Vauquerena da. Sainte-Geneviève berriakarrikaren behealdean kokaturik dago, lurra l’Ar-balèt-eko karrikarat jaisten den tokian; hainaldapa piko eta gogorrean jaisten ere non zal-diak gutitan igan edo jaisten baitira handik. Zir-

Page 12: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

kunstantzia hori lagungarri da Val-de-Grâce-koeta Panthéon-eko kupulen artean hertsatu karri-kotan nagusi den isiltasunarentzat; han, printzahoriak jaurtikiz eta dena goibelduz, beren kupu-lek egozten dituzten errainu goibelez eguratsaaldarazten duten bi monumentu horien artean.Hemen, lauzatuak lehor daude, errekak ez ur ezlohi ageri dira, belarra hormetan barna haztenda. Gizonik axolagabeena ere tristatzen da ibilta-ri guztiak bezala, kotxe baten soinua apartekogertakari bilakatzen da, etxeak hitsak dira,harresiek presondegiaren urrina dute. Galdurika-ko paristar batek ez lezake han bertzerik ikuspentsio burgesak zein instituzioak, miseria zeinasperra, zaharrak hilzorian, lan egitera behartugazte alegerak baino. Ez du Parisek bertze auzo-rik, ez ikaragarriagorik, ez, derradan, ezezagu-nagorik. Sainte-Geneviève berria karrika bron-tzezko marko bat bezalakoa da oroz gain, kon-daira honi doakion bakarra, zeinarentzat ez bai-kenezake geure gogoa sobera presta hura zer-nahi kolore Auriez, zernahi ideia larriz jantzirikere; hala nola, mailarik maila, eguargia gorde-tzen den eta gidariaren kantua apaltzen, ibiltaria

Page 13: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Karakunbetarat jaisten den bitartean. Konpara-zioaren egia! Nork erabakiko ote du zer den ikus-ten izigarriagoa: bihotz eihartuak ala buru-hezurhustuak?

Pentsioaren fatxadak jardin tiki baterat ema-ten du etxeak angelu zuzena egiten duelarikSainte-Geneviève berria karrikarekin, non beresakontasunean ebakia ikusten duzuen. Fatxadahorretan barna, etxearen eta jardin tikiarenartean, erreten itxurako galtzada bat nagusitzenda, oinbete zabal, zeinaren aitzinean hareazkoibiltoki bat baitago hegietan mokobelarrak, erei-notz-arrosak eta granada-ondoak dituena toskaurdin eta zurizko lorontzi handietan landatuak.Ibiltoki horrek isil-ate bat du sarreratzat, gaineanhitzok izkiriatuak dituena: MAISON-VAUQUER,eta azpian; «BI SEXUENTZAKO PENTSIO BURGE-SA ETA BERTZE». Egunez, atesare batek, txin-txarri oihulari eta guzti, arku bat uzten du ikus-tera lauzatu tikiaren buruan, karrikaren parez-pareko horman, auzoko artista batek marmolberdea bailitzan pintaturik. Alegiazko arkuhorren pean, Amodioaren harrizko irudi bataltxatzen da. Estaltzen duen berniz zartakatua

Page 14: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ikusiz, sinbolozaleek menturaz Pariseko amodio-aren mito bat edirenen lukete han, bere gaitzakhandik urrats batzuetarat sendatzen dituena.Zimendarriaren pean, hizpuru erdi-ezabatubatek apaingarri hau ezarri zuteneko denboraoroitarazten du, Voltaireren alderat erakustenduen gartsutasunagatik, 1777an hura Pariseratitzuli zenean:

«Nor ere baitzara, honatx zeure maisua:Bada, izan zen, edo behar du izan.»

Ilunabarrean, ate trinko batek hartzen duatesarearen lekua. Jardin tikia, fatxada luzebezain zabal dena, karrikako hormak eta albokoetxearen artekoak hertsatua kausitzen da; ondo-ko etxe horretan huntzezko mantu bat zintzilika-tzen da, etxea osotara estaltzen duena eta ibil-tarien behakoa erakartzen duena Parisen bitxigertatzen den efektu batengatik. Horma horiekguztiak landare-sare eta mahats-aihenez jan-tziak dira, zeinen zitu erkin eta hautsez beteakandere Vauqueren une oroko izien sorburu etabere apopiloekin darabiltzan solasaldien hizpide

Page 15: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

izaten baitira. Harresi bakoitzean barna ibiltokimehar bat iragaten da, ezki-gerizpe bateratdaramana. Andere Vauquerek, ezkondu aitzin deConflans izan zen arren eta apopiloen ohar gra-matikalak gorabehera, hitz hori hisiz gaizki ahos-katzen du beti. Alboko ibiltoki bien artean orbu-ru-sail bat dago, hegietan fruitu-arbola ardatzgisara inausiak dituena, eta lekabelarrez, letxu-gaz edo eta perrezilez hertsia. Ezkien gerizpeanmahai biribil bat ezarria da berdez pintatua etakadiraz inguratua. Udamineko egunetan, kaleedateko bezain aberatsak diren apopiloak honatetortzen dira edari horren dastatzera arrautzentxitatzeko gisako beroaz. Fatxada, hirur solairu-koa eta gainaldean mantsardak dituena, harri-koskoez eraikia da eta Pariseko etxe gutiz-gehie-nei karantza doilorra ematen dien hori koloreazentokatua. Solairu bakoitzeko bortz leihoek beiratikiak dituzte eta leihosareez hornituak dira.Leihosare horiek, bakoitza bere gisara moldatua,lerro guztiak anabasa ederrean erakusten dituz-te. Etxearen behealdeak bi leiho ditu, behebar-nean apaingarri gisa burdin saredunez horni-tuak. Eraikinaren gibelean hogei oinbete inguru-

Page 16: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ko korta bat dago, txerriak, oiloak eta untxiakarmonia onean bizi direna, eta hondarrean egurebakitzeko estalpe bat duena. Estalpe horreneta sukaldeko leihoaren artean hoztegia dagoesekirik, eta haren azpirat harraskako ut zikinakisurtzen dira. Gorte horrek ate mehar bat duSainte-Geneviève berria karrikarat ematenduena, eta kuzinersak handik botatzen ditu etxe-ko zaborrak sastegia ut ugarirekin garbituz kira-tsaren zigorraren pean.

Berez pentsio burgesaren ustiatzeko balia-tua, beheko solairuak badu lehenbizi gela bat,karrikarat ematen duten bi leihoek argitua etabeirazko atea duena. Saloi horrek jangela bate-rat darama zeina eskailera baten hutsarteakbanantzen baitu sukaldetik, zurezko eta lauzaz-ko maila pintatu eta torratuekiko eskailera batenhutsarteak, hain zuzen. Nekez aurkituko da saloihori, bere besaulki eta kadirak arrasto aldiz ilunaldiz distiranteko ehunez estaliak dituena, bainoikuskizun tristeagorik. Erdian mahai biribil batkausitzen da Sainte-Anne marmolezko gainaduena, apaingarritzat urre-hari erdi-ezabatueki-ko portzelana zuriko azpila duena, egun nonahi

Page 17: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

aurkitzen diren horietakoa. Gela horrek, frankooholtza kaskarra duenak, horma barrenak oho-leztatuak dauzka gerri pareraino-edo. Hortikgorakoa papera da eta hantxe erakusten diraTelemaque-ko gertakizun nagusiak, pertsonaiaklasiko guztiak koloretan ageri direla. Leiho sare-dunen arteko zatiak Kalypsok Ulysseren semeariemanikako oturuntzaren irudia eskaintzen dieapopiloei. Berrogei urte badira pintura horrekapopilo gazteen arraileriak pizten dituela, zeinekberen mailakoak baino goragokoak izan ustebaitute miseriak eskaintzen dien jatekoaz trufa-tzen direlarik. Harrizko tximiniak, beti garbirikdagoen supazterra sua parada handietan baizikpizten ez den seinale dela, lore artifizial etazimelduez bete ontzi bi, kriseilu banatan sar-tuak, ditu apaingarri gusturik txarreneko marmolurdinxkaz eginiko erloju baten ondoan. Lehenbi-ziko gela horri urrin bat ezin-erranezkoa eta pen-tsio-urrina deitu behar genukeena dario. Zokoa-ren, lizunaren, zahartuaren urrina da; hotz ema-ten du, hezea da sudurrarentzat, jantzien barne-rat sartzen da; jendeak jan duen gelaren gustuadu; sehigoaren, janaritegiaren, lander-etxearen

Page 18: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

kiratsa da. Adieraz liteke, beharbada, baldin etaprozeduraren bat asma baledi apopilo bakoitza-ren, gazte ala zaharraren, atmosfera katarral etasui-generis horiek botatzen dituzten elementuhiguingarrien neurtzeko. Bada, izigarrikeriamengel horiek gorabehera, ondoan dagoen jan-gelari konparatuz geroz, saloi hori apaingela batbezain dotore eta usain-gozoduna iruditukolitzaizueke. Jangela hori, osoki zureztatua, egunantzik eman ezin zaion kolore batez egon zenbehiala pintaturik. Orain azpi bat osatzen du zei-netan koipeak, irudi harrigarriak marraztuz, bereazalak inprimatu baititu. Paretetako arasa zolda-zuen gainean denetarik ageri da: pitxer koska-tuak, histuak, metalezko ertzak dituztenak, por-tzelana arruntezko plater pilak, ertz urdindunak,Tournai-n eginak. Zoko batean lauki zenbatueki-ko kaxa bat kokaturik dago apopilo bakoitzarendafailen, koipez zein arnoz zikinduen, gordetze-ko. Altzari apurtezin horietakoak aurkitzen dira,orotatik haizatuak izanagatik hemen emanakdirenak zibilizazioaren hondakinak Incurables-etan bezala. Barometro bat ikusiko duzue, euriaari duelarik jalgitzen den kaputxin eta guzti; jate-

Page 19: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ko gogoa kentzen duten grabatu ahalkegarriak,denak zur bernizatuzko marko urre-haridunetan;kareizko erloju bat kobrezko inkrustazioekin;berdez pintatu sutontzi bat; Argand-eko krisei-luak non hautsak olioa baitu lagun; mahai luzebat hulezko estalki bat hain zikina duena nonkanpoko apopilo trufariren batek bere izena izki-ria bailezake eria lumatzat erabiliz; kadiraandeatuak; lastai tiki urrikalgarriak, osoki dese-giteke etengabe lisatzen den espartzuaz eginak;ondoan zango-berotzeko miserableak, matxa-rroa hautsia eta zura errea dutenak. Adierazinahi izanez geroz altzari horiek zeinen direnzaharrak, pitzatuak, ustelduak, dardaratsuak,pipiak joak, mainguak, okerrak, herbailak, hilu-rranak, esplikazio bat behar genuke eman kon-daira honen interesa gehiegi luzatu eta jendepresatuek barkatuko ez luketena. Lauzatu gorriaigurzketa eta garbiketek eginikako sakanez josi-rik dago. Hots, poesiarik gabeko miseria dahemen jaun eta jabe; miseria xuhurra, bildua,higatua. Oraindik lokatzik ez badu, badituputzuak; zulorik eta pildarik ez badu, ustelakjanen du.

Page 20: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Gela hori goizeko zazpiak alderat ageri dabere distira osoaz, andere Vauqueren katua,etxekanderearen aitzinean sarturik, arasen gai-nean jauzi egin, platerez estali katiluetako esneausnatu, eta goiz oroko bere murruskada entzu-narazten duenean. Alarguntsa berehala ager-tzen da, buruan tulezko boneta darabilela zeina-ren azpian ileorde-motots gaizki ezarri bat zintzi-likatzen baita; pantufla aloz zatardunak herres-tan dator. Aurpegi higatu eta potzoloa, erdianpapagaitxoaren mokoaren irudiko sudurra jalgi-tzen zaiona; esku tiki lodiak, elizako arratoiarenantzeko itxura biribila, atorra hantua eta igeriandabilena, armonian dira zorigaitza darion, espe-kulazioa zelatan dagoen eta andere Vauquerekbere hartako kirats beroa higuinik gabe arnastenduen sala horrekin. Udazkeneko lehen izotzarenirudiko aurpegi freskoak, betondo zimurtuek,zeinen adierazpena dantzarisen irriño behartutiklukurrariaren beltzuri garratzerat iragaten baita,hots, haren itxura guztiak esplikatzen du pen-tsioa, pentsioak hura inplikatzen duen bezala.Espetxea ez dabil kartzela-maizterrik gabe, zuekez zenukete bata bertzea gabe irudikatuko.

Page 21: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Andere tiki honen loditasun apatza bizitza honenemaitza da, nola tifusa ospitale baten isurienondorioa. Haren artilezko gonazpikoak, soinekozahar batez eginiko gonaren azpitik jalgi etaforrua ehun zirpilduaren zuloetatik ihesi doakio-nak, laburbiltzen du saloia, jangela, jardin tikia,gaztigatzen sukaldea eta barrundatzen apopilo-ak. Hura han dela, ikuskizun hori betea da.Berrogeita hamar bat urte dituela, andere Vau-querek zorigaitzak jasan dituzten emakume guz-tien eitea du. Begia lausoa du, eraman-ekarribaten itxura errugabea, garestiago kobratzekohaserretzen badakien, baina bertzalde berezoriaren eztitzeko edozer egiteko prest denare-na; baita Georges zein Pichegruren saltzeko ere,Georges zein Pichegru oraindik entregatu gabebaldin baleude. Hala ere, emakume ona da bar-nean diote apopiloek, haren auhen eta eztulakentzutean berak bezala ondasunik gabea dela-koan. Nor izan zen Vauquer jauna? Sekula ez zenbere senar zenaz mintzatzen. Nola galdu zituenondasunak? «Ezbeharretan», erantzuten zuen.Senarra gaizki jokatu omen zen harekin, eta ezomen zion deus utzi ezpada negar egiteko

Page 22: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

begiak, bizitzeko etxe hau eta ezein nahigabere-kin ez urrikaltzeko eskubidea, zeren, erratenzuen, paira ahal daitekeen guztia pairaturik bai-tzegoen. Etxekandearearen urrats labur-bizko-rren entzutearekin Sylvie lodia, kuzinersa, lehiazhasten zen barne-apopiloei gosariak zerbitza-tzen.

Kanpoko apopiloak, eskuarki, afaritako baizikez ziren abonatzen, eta horrek hilabeteko hogei-ta hamar libera egiten zuen. Kondaira hau has-ten den garaian, barnekoak zazpi ziren. Lehensolairuan etxeko apartamenturik hoberenak zeu-den. Andere Vauquer arruntenean bizi zen, etabertzea andere Couturerena zen, FrantziakoErrepublikako Komisario-Manatzaile baten alar-guntsarena. Victorine Taillefer zeritzon neskatilagazte bat, alabatzako zeukana, bizi zen harekin.Bi dama horien bizisaria mila eta zortziehun libe-rakoa zen. Bigarreneko bi apartamentuetan,batean Poiret zeritzon agure zahar bat zegoen,eta bertzean berrogeita bat urteko gizon bat,ileorde beltza zerabilen, papiloteak tindatzenzituen, merkatari izana zela zioen, eta Vautrinjauna zeritzona. Hirugarren solairua laur ganba-

Page 23: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

rak osatzen zuten; haietatik bi alokaturik zeu-den: bat andereño Michonneau izeneko neskaza-har bati, eta bertzea fideoen, Italiako pasten etaalmidoiaren lantegi-jabe ohi bati, Goriot zaharradeitzen zutenari. Bertze ganbara biak pasaiakotxorientzakoak ziren: Goriot zaharrak eta ande-reño Michonneauk bezala, jateko eta ostatu edu-kitzeko hilabetean berrogeita bortz libera baizikeman ezin zuten zorigaiztoko ikasleentzakoak;baina andere Vauquerek, halakoak biziki gustu-koak ez izaki, hoberik aurkitzen ez zuenean bai-zik ez zituen hartzen: ogi gehiegi laten omenzuten. Aldi honetan, bi ganbara horietako bateanAngoulême inguruko mutil bat bizi zen. Gaztehorrek, Pariserat legeen ikastera etorriak, behar-tasunik handienetan zeukan bere familia handiaberari urte oro mila eta berrehun libera igorriahal izateko. Eugène de Rastignac, hala baitzuenizena, zorigaitzak lanerat ohitu gazte horietakobat zen, zeinek haur-denboratik konprenitzenbaitituzte gurasoek haiengan ezartzen dituztenesperantzak eta etorkizun eder batentzat pres-tatzen baitira ordutik beretik kalkulatuz berenikasketekin noraino hel daitezkeen, eta, ikasketa

Page 24: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

beroriek aldez aitzinetik gizartearen gerokomugimenduari egokituz, gizarte horren lauski-tzen lehenak izateko. Haren oharbide bitxiak etaPariseko saloietan erakusten jakin zuen antzeagabe, kontakizun hau ez zatekeen halako koloreegiazkoez apainduko, zeinak dudarik gabe zorizanen baitizkio bai haren izaera zoliari eta baiegoera lazgarri batek, jasaten zuenak sorrarazizutenek bezainbateko axolaz gordeak, ezkuta-tzen zituen misterioen argitu nahiari.

Hirugarren solairu horren gainean bazirenarropa zabaltzeko sabai bat eta bi mantsarda,hantxe lo egiten baitzuten Christophe zeritzonmutil batek eta Sylvie lodiak, kuzinersak. Zazpibarne-apopiloez gain, andere Vauquerek bazi-tuen, urte on, urte txar, Zuzenbide zein Medikun-tzako zortzi ikasle, eta auzoan bizi ziren bizpahi-rur bezero, denak afaritara bakarrik abonatuak.Jangelan hamazortzi lagun biltzen ziren afaltzekoeta hogeiren bat sat zitezkeen; goizean zazpiapopiloak soilik egoten ziren, eta denak elkartu-rik ikusi eta familia bat irudi zuten gosaritakoan.Denak pantufletan jaisten ziren eta marmarikajarduten hala kanpokoen itxuraz eta janzkeraz

Page 25: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

nola lehengo gaueko gertakariez, hurkotasuna-ren konfiantzarekin hitz egiten zutela. Zazpi apo-pilo horiek izan ez zituen haurrak ziren andereVauquerentzat, eta artak eta ardurak astrono-moaren zehaztasunaz neurtzen zizkien, bakoi-tzaren bizisariaren arabera. Kontsiderazio berazerabilten halabeharrak elkarturikako izakihoriek ere. Bigarreneko alokatuek hirurogeitahamabi libera baizik ez zuten ordaintzen hilabe-teko. Prezio merke horrek, Saint-Marcel faubour-gean, La Bourbe-ren eta La Salpêtrière-renartean baizik ezin aurki daitekeenak, eta sal-buespen bakartzat andere Couture zuenak, apo-pilo horiek zorigaitz ageri samarren zamapeanzeudela salatzen du. Horregatik, nolako ikuski-zun etsipengarria erakusten zuen etxearen bar-nealdeak, halakoxe ikuskizuna agertzen zutenbezeroen jantziek, erabat zarpaildurik baitzeu-den. Gizonezkoek kolore hauteman-ezinekoxenilak zerabiltzaten, auzo dotoreetan karrika-kantoietarat botatzen dituztenak bezalako zapa-tak, arropa zuri higatua, arima bertzerik ez zutenjantziak. Emakumeek soineko zaharkituak zera-matzaten, tindatuak, tindagabetuak; dentella

Page 26: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

zahar adabakituak, usantzaren distira zuteneskularruak; lepaxerra gorriak eta xal urratuak.Jantziak halakoak baldin baziren, kasik denekere erakusten zituzten gorputz irmoki landuak,bizitzaren ekaitzei gogor eginikako gorpuzkerak,aurpegi hotzak, gogorrak, ezabatuak txanponbaliogalduen antzera. Aho zimelduak hortzgoseez armaturik zeuden. Apopilo horiek dramaburutuak zein amaitzeke zirenak susmaraztenzituzten; teatroetako argietarat, oihal pintatuenartean, jokaturikako dramak barik, drama bizieta mutuak, bihotza suharki hunkitzen dutendrama taigabeak, drama etengabeak berak.

Michonneau neskazaharrak bere begi una-tuen gainean tafetan berdezko begi-malda zikinbat zerabilen, letoin-hariaz inguratua, Pietatekoaingerua bera ere iziaraziko zukeena. Haren xallits mehe eta negartsudunak eskeleto bat estal-tzen bide zuen, oro ertz eta koska baitzen altxa-tzen zuen gorputza. Zer azido-suertek jan otezizkion izaki honi bere emakume eiteak? Politaeta ongi egina izana behar zuen. Bizioak, bihoz-minak, zikoizkeriak ote? Sobera maite izan otezuen? Lupeme ala lili soil izan ote genuen?

Page 27: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Ordaintzen ari ote zen orain gaztaro ahalkegabeeta plazerek trumilka erasanikako baten garai-tiak ibiltariak uxatzen zituen zahartzaro batekin?Behako zuriak hotz ematen zuen; aurpegi zimur-tuak mehatxu egiten. Negua hurbildu ahalasasian kantuz ari den txitxarraren ahots ozenazuen. Erraten zuen ezen gizon zahar baten, mas-kuriko katarro batek joaren eta dirurik ez zeuka-lakoan seme-alabek zapuztuaren, zaintzen arituzela. Agure horrek mila liberako bizi-errenta utziomen zion, oinordekoak aldian behin kentzeraentseatzen zitzaizkiona gezurrak eta azpikeriakerabiliz. Grinen jokoak aurpegia birrindu zionarren, ehunean artean ere halako zuritasun etafinezi aztarnak ageri zitzaizkion, gorputzak zen-bait edertasun-hondar atxikitzen zituela pentsa-razten zutenak.

Poiret jauna mekanika gisako zerbait genuen.Landareen Jardineko ibiltoki batean barna itzalgris bat irudi hura hedatzen ikustean, burua kas-keta zahar menostu batez estalia, eskuan bolihorituzko giderreko bere makila nekez atxikirik,bere xenilaren hegal histuen, galtzoi kasik hustubatzuk eta galtzerdi urdinez jantzi zangoak,

Page 28: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

gizon mozkortu batenak irudi dardaratzen zire-nak, doi-doia gordetzen zituztenen, kulunkatzerautziz, bere maripolis zuri zikina eta mousselinatrakets biribilkatuzko paparrekoa, bere indioilarlepoaren inguruan lotu gorbatarekin dongare,bat egiten zuena, erakutsiz, hamaika jendek gal-detzen zuten beren baitan ea itzal txinatar horiJapheten semeen, Italiako Boulevarden alderraidabiltzanen, arraza ausartekoa zenetz. Zer lanekkizkurtu ote zuen horrela? zer grinak belztu otezion aurpegi erreboiltsua, zeinak, karikaturagisara marrazturik, gezurrezkoa emanen baitzu-keen? Izan zenak ote? baina badaiteke JustiziaMinisterioko enplegatu izan ote zen herio-zigo-rren obratzaileek beren horniduren ordainkizu-nak igortzen dituzten bulegoan: parrizidentzakobelo beltzak, saskietako zahia, aihotzendakosoka eta abar. Badaiteke abere-hiltegi batekoatean kobratzaile izan ote zen, edo osasunekoinspektoreorde. Hots, irudi zuen gizon hori guregizarte-errota handiaren astoetako bat izan zela,beren Bertrand-ak ere ezagutzen ez dituztenSagu paristar horietako bat, ardatzen bat zeina-ren inguruan itzulikatuak baitziren ezbehar edo

Page 29: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

lohikeria publikoak, hots, gizon horietako bat zei-nengatik erraten baitugu, haien ikustean: beha-rrezkoak dira, alta. Paris ederrak ez-ikusi irudiegiten die sufrikario moral zein fisikoez zurailduirudi horiei. Baina Paris egiazko itsasandi bat da.Jaurti ezazue zunda han barnerat, sekula ezduzue haren sakontasuna jakinen. Kurri ezazue,deskriba ezazue! Nahi bezainbateko arta ezar-tzen duzuelarik ere haren kurritzen, haren des-kribatzen; itsaso horretako ikertzaileak nahibezain ugariak eta interesatuak direlarik ere,beti aurkituko da toki bat ukigabea, antro ezeza-gun bat, loreak, perlak, munstroak, literaturanmurgiltzen direnek aditu gabeko, ahantzirikakozerbait. Andere Vauqueren etxea izigarrikeriabitxi horietako bat da.

Bi irudik sortzen zuten kontrast harrigarri batapopiloen eta bezeroen ostearekin. Nahiz Victo-rine Tailleferek klorosiak joak diren neskatilagazteenaren irudiko halako zuritasun erikorrabazuen, eta bere ohiko tristeziaz, bere uzkur-eiteaz, bere itxura dohakabe eta erkinaz bat egi-ten zuen taula horren azpia osatzen zuen sufri-mendu orokorrarekin, hala ere aurpegia ez zuen

Page 30: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

zaharra, mugimenduak eta ahotsa bizkorrakzituen. Zorigaitz gazte horrek hostoak horiturika-ko zuhaixka bat irudi zuen, lursail desegokibatean berriki landatua bera. Haren begitartezurigorriak, haren ile gorrailak, haren gerri arga-legiak, egungo poetek Erdi Aroko estatua tikieiatzematen zieten edertasuna adierazten zuten.Haren begi gris belzkarek halako eztitasun, hala-ko etsipen kristau bat adierazten zuten. Harenjantzi xumeek, merke itxurakoek, gazte eiteaksalatzen zituzten. Polita zen justaposizioz.Zoriontsu, xarmangarria izanen zen: zoriontasu-na emakumeen poesia da, janzkera apaingarriduten bezalaxe. Dantzaldi bateko bozkarioakazal zurigorria aurpegi zurbil horretan islatubalio; bizitza dotore baten eztitasunak masailajadanik zulatuxe horiek bete, gorritu balizkio;maitasunak begi triste horiek biziberritu balizkio,Victorine neskarik ederrenekin lehia zitekeen.Emakumea bigarren aldikotz sortzen duen huraeskas zuen, zapiak eta amodiozko gutunak.Haren bizitzak liburu baten gaia hornituko zuen.Aitak uste zuen bazituela arrazoiak haren ezonesteko, ez zuen bere ondoan eduki nahi, urte-

Page 31: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ko seiehun libera baizik ez zizkion ematen, etabere fortuna ezkutatua zuen berorren osoriksemeari utzi ahal izateko. Victorineren amaren,aspaldi etxerat etsiturik joan zitzaionaren, ahai-de urrun, andere Couturek bere alaba bailitzanzaintzen zuen umezurtza. Zorigaitzez Errepubli-kako armadetako Komisario-Manatzailearenalarguntsak ez zuen munduan bertzerik, berealargunsaria eta bere bizisaria baino; neskatilagazte hori, ez eskarmenturik eta ez eskuarterikzuena, munduaren eskupean ezar zezakeenegun batean. Andere onak igande oro eramatenzuen Victorine mezatarat, hamabortz eguneanbehin konfesatzera, zer gerta ere hartarik neskaerlijiozale bat egiteko. Arrazoi zuen. Erlijiozaleta-sunak etorkizun bat eskaintzen zion ume zapuz-tu honi, aita maite zuenari, urte oro aitareneratamaren barkazioaren eramatera joaten zenari;baina, urte oro ere, aitaren etxeko atearekin,gupidarik gabe hertsirik aurkitzen zuenarekin,buruzburu egiten zuenari. Anaia, zuen arartekobakarra, behin batez ere ez zitzaion laur urteanikustera joan, eta ez zion inolako laguntzarikigortzen. Jainkoa erregutzen zuen aitari begiak

Page 32: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ireki ziezazkion; anaiaren bihotza samur zezan,eta salatu gabe haien alde egiten zuen otoitz.Andere Couturek eta andere Vauquerek ez zutenirainen hiztegian hitzik aski edireten jokabideanker horren kalifikatzeko. Milioidun hori mada-rikatzen zutelarik, Victorinek ele eztiak erratenzituen, basa-urzo zaurituak, zeinaren minezkoheiagorak oraindik ere amodioa adieraztenbaitu, egiten duen kantuaren irudikoak.

Eugène de Rastignacek aurpegi erabat hego-aldetarra zuen, larrua zuri, ilea beltz, begiakurdin. Haren trakak, haren moldeek, haren ohikojarrerak bere lehen hezkuntzan gustu oneko tra-dizioak baizik bildu ez dituen familia noble bate-ko semea salatzen zuten. Arropa zuhurki erabil-tzen bazuen, egun arruntetan artean ere iraganurteko jantziak paratzen bazituen, hala ere baze-kien noizean behin gizon gazte dotoreen gisanetxetik jalgitzen. Xenila zahar bat, maripolis ttarbat, ikasleen gorbata ziztrin, histu, gaizki lotua,araberako galtzak eta bota zolaberrituak erama-ten zituen gehienetan.

Bi pertsonaia horien eta bertze guztienartean, Vautrin, papiloteak tindatzen zituen

Page 33: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

berrogei urteko gizona, bat zitekeen iraganbidegisa. Herriak hauxe erraten ohi du hura bezalakogizasemeak ikusirik: Horra gizon puska! Besagai-nak zabalak zituen, bulartsua soina, ageriakgiharrak, eskuak lodi, sendo eta hatzezurretanile-sorta trinko eta gorri bizi-bizi batzuek bortizkimarkatuak. Haren aurpegiak, zimur goiztiarbatzuek arrailduak, haren molde malgu etaguriek gezurtatzen zituzten gogortasun-zeinuakeskaintzen zituen. Haren baxu-ahotsa, harenalegrantzia zakarrarekin bat zetorrena, ez zenbat ere gozagaitza. Gisakoa eta irribera genuen.Sarrailaren bat gaizki ibiliz geroz, laster bateanzuen desmuntatua, antolatua, olioztatua, lima-tua, berriz osatua, zioela: «Hauxe duk enea.,,Dena ezagutzen zuen gainera, itsasontziak, itsa-soak, Frantzia, estranjeria, aferak, gizonak, ger-takariak, legeak, hotelak eta presondegiak. Nor-bait sobera kexu agertuz geroz, berehala eskai-niko zizkion bere zerbitzuak. Behin baino gehia-gotan prestatu izan zien dirurik Andere Vauque-ri eta zenbait apopilori; baina haren zorduneknahiago izanen zuten hil dirua hari bihurtu gabeegon baino, izan ere, bere on itxura gorabehera,

Page 34: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

hainbertzetaraino iziarazten zuen jendea berebehako sakon eta bipil-bipilaz. Nola jaurtikitzenzuen tu-zirrizta bat, hala gaztigatzen zuen odol-hotz izikaitz bat, kinka larri batetik jalgitzekonorbait hilarazi beharraren aitzinean gibelarazibehar ez zukeena. Juje zorrotz baten antzera,haren begia gauza guztien, kontzientzia guztien,sentimendu guztien barnerat joaten bide zen.Haren ohiturak ziren gosaldu ondoan jalgitzea,bazkaltzeko itzultzea, arratsalde guztian horgaindi ibiltzea eta gauerdi alderat etxeratzea,andere Vauquerek emanikako basa-giltza batezlagundurik. Hark bakarrik gozatzen zuen aban-taila horretaz. Baina alarguntsarekin ongien mol-datzen zena ere bazen, zeina gerritik atxikizamatto deitzen baitzuen, guti konprenitu gabekolausengua bera! Andere gaixoari erraza iruditu-ko zitzaion hori, baina Vautrin zen besoak beharbezain luze zituen bakarra zirkunferentzia handiharen inguratu ahal izateko. Haren izaerarenezaugarri bat zen hilabete oro jeneroski hama-bortz libera ordaintzea otordu-ondokotzat har-tzen zuen gloriarentzat. Pariseko bizitzarenzurrunbiloek harrapaturikako gazte haiek, edo

Page 35: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

zuzenean ukitzen ez zituenaz soraio ageri zirenagure haiek, bezain azaleko ez ziren jendeak ezziren kontentatuko Vautrinek eragiten zieninpresio zalantzazkoarekin. Inguruan zituenenaferak jakin edo asmatzen zituen, aldiz inork ezzitzakeela haren pentsamenduak eta egitekoakigar. Nahiz bere ontasun alegiazkoa, bere gisa-kotasun taigabea eta bere alegrantzia bertzeeneta bere arteko hesitzat eraikia zuen, maiz uztenzituen agertzera bere izaeraren osin izigarriak.Maiz, Juvenalen beteko ateraldi batek, eta zeina-ren medioz irudi baitzuen atsegin zitzaiola legeeitrufa egitea, goi-gizartearen zirikatzea, beronisinetsaraztea ez zela bere buruarekin bat joka-tzen, pentsarazi behar zukeen ezen bazuela berebaitan halako aihergoa gizartearen kontra, etabazela bere bizitzaren zolan misterio bat artoskigordea.

Ez jakinean beharbada, baten indarrak edobertzearen edertasunak erakarria, andereño Tai-lleferek berrogei urteko gizon horren eta ikaslegaztearen artean partekatzen zituen bere soezkutuak, bere pentsamendu sekretuak; bainahaietarik inork ez bide zuen amets egiten bera-

Page 36: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

rekin, nahiz bazitekeen egun batetik bertzerathalabeharrak bere heina aldatuko zion eta ande-regai aberats bat bilakatuko. Bertzalde jendehorietarik inork ez zuen astirik galtzen beraieta-ko batek aipatu zorigaitzak gezurrezkoak alaegiazkoak zirenetz egiaztatzen. Denek ere bazu-ten halako axolagabetasun mesfidantzaz nahasibat elkarrekiko, batzuen eta bertzeen egoerekeragina bera. Bazekiten ez zirela gauza berenpenen arintzeko, eta denek ere agortua zutendoluminen ontzia pena horien elkarri kontatuz.Senar-emazte zaharrek bezala, deus ez zutenjadanik elkarri errateko. Ez zen beraz haienartean bertzerik gelditzen, baizik eta bizitzamekaniko baten harremanak, oliorik gabekozirriken jokoa. Denek ere behar zuten karrikanzuzen iragan itsu baten aitzinean, hunkitu gabeentzun ezbehar baten kontakizuna, eta heriotzabatean miseri arazo baten konponbidea ikusi zei-nak hotz uzten baitzituen agoniarik ikaragarria-ren alderat. Andere Vauquer zen arima desolatuhorietan zoriontsuena, lander-etxe libro honetanjaun eta jabe bizi zena. Jardin tiki hori, isiltasu-nak eta hotzak, idorteak eta hezetasunak, este-

Page 37: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

pa bat bezain eskerga egiten zutena, harentzatbakarrik zen zuhaizti alegera bat. Etxe hori etahits horrek, salmahaiko lizunaren urrina zuenak,harentzat bakarrik zuen atseginik. Bereak zituenkaiola horiek. Jatera ematen zien zigor betiere-koetarat kondenatu galeriano horiei, larderiaerrespetatu bat baliaraziz haien gain. Non edire-nen ote zuten izaki dohakabe horiek Parisen,berak ematen zien prezioan, janari sanorik, nahi-korik, eta apartamentu bat zeina hala nahi iza-nez geroz, dotore edo eroso ezpada, bederengarbi eta osasuntsu bihur baitzezaketen? Injusti-zia nabarmen bat egin balu ere, biktimak kexatugabe jasanen zuen.

Halako bilkura batek, tikian, gizarte osoarenosagarriak eskaini behar eta eskaintzen zituen.Hamabi mahai-lagunen artean, ikastetxeetanbezala, munduan bezala, kreatura bazterreratudohakabe bat kausitzen zen, arraileria guztiakbereganat biltzen zituen petzero bat. Bigarrenurtearen hastapenean Eugène de Rastignacen-tzat irudi hori bilakatu zen nabarmenena arteanere bertze bi urtez bizikide izatera bortxaturikzegoen guztien artean. Barregarri hori behialako

Page 38: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

fideogilea zen, Goriot zaharra, zeinaren buru gai-nerat pintore batek, historialariak bezala, taula-ren argi guztia eroraraziko baitzuen. Zer halabe-harrengatik jausiak ziren apopilorik zaharrena-ren gain mesprezu erdi herrakor hori, jazargourrikalmenduz nahasi hori, zorigaitzaren ezerrespetatze hori? Berak ekarria ote zuen horibizioak baino gutiago barkatzen diren irrigarrike-ria edo bitxikeria horietako batzuengatik? Galdehoriek hamaika gizarte-injustiziari lotuak dirahurbiletik. Giza izaeraren baitan dago, agian,ororen jasanaraztea egiazko umiltasunez, ahule-ziaz ala soraiokeriaz, oro pairatzen duenari. Ezote dugu denek atsegin geure indarra norbaitenedo zerbaiten bizkar neurtzea? Izakirik ahulenak,haur xirtxilak ate guztiak jotzen ditu izotzadenean, edo eta aztaparka igaiten bere izenamonumentu lohigabe batean izkiriatzeko.

Goriot zaharra, hirurogeita bederatzi urtereningurua zuen agurea, 1813an erretiratu zenandere Vauquerenerat, aferak utzi ondoan.Andere Couturek orain duen apartamentua hartuzuen lehenbizian, eta orduan mila eta berrehunliberako bizisaria ematen zuen, bortz louis gehia-

Page 39: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

go edo gutiago huskeria bat zitzaizkion gizona-ren gisan. Andere Vauquerek apartamentuhorretako hirur ganbarak berriztatuak zituenaitzineko ordainsari baten medioz zeinarekinerrediza zarpail batzuk erosi omen baitzituen:kotoi horizko errezelak, egur bernizatuzkobesaulkiak, Utrechteko belusez estaliak, kolazeginikako zenbait pintura eta hiribarneko kaba-retek errefusaturikako paper pintatuak. Badaite-ke Goriot zaharrak, garai hartan begirunezGoriot jauna deitzen zutenak, iruzur egin ziote-nean erakutsi zuen jenerostasun axolagabeakeman ote Zion aferetan deus ez zekien ergelarenfama. Goriot jantzi-sail handi batez hornituriketorri zen, merkataritzatik erretiratzean bereburuari deus ukatu nahi ez dion afera-gizonarenostilamendu bikainaz, alafede. Andere Vauquerkontatzen hasi eta hamazazpi atorra holandarmiretsiak zituen. Atorra horiek hainbatenaz erefinagoak ziren non fideogileak paparrean bi izki-linba baitzeramatzan, biak ere kate tiki batezuztarturik eta gainean diamant lodi bana zeuka-tela. Usaian frak urdin bizi batez jantzirik, egunoro maripolis zuri bat ezartzen zuen, zeinaren

Page 40: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

pean sabel piriforme eta konkorra kulunkatzenbaitzitzaion, urrezko kate pisu bat zintzilikariozhornitua punparazten zuena. Haren toxak, urrez-koa ere bazenak, medailoi bat gordetzen zuenirudiz zenbait abentura amorosen hobendun egi-ten zuten biloez betea. Ostalersak xanfarin batizatea egotzi zionean, ilea leundu dioten burge-saren irriño alegera utzi zuen lerratzera bereezpainetan. Armariuak (hitz hau jende xehearengisara ahoskatzen zuen) bere atuxetako zilarre-ria ugariaz bete zituen. Alarguntsaren begiekatseginez ñirñir egin zuten burruntzalien, haragi-saltsetako koilaren, mahai-tresnen, ozpin-ontzien, saltsa-katiluen, azpil batzuen, zilarrezkogosarien, hots, pieza gehiago-gutiago eder zen-baiten, honenbertze marko pisatzen zuten etabazterrerat utzi nahi ez zituenen askatu etalerrokatzera lagundu zuenean. Erregalia horiekbere etxeko bizitzaren handitasunak oroitaraz-ten zizkioten. «Hau, erran zion andere Vauqueriazpil bat eta gopor tiki bat, zeinaren estalkiak biurzapal elkarri mokoka agerrarazten baitzituen,maitekiro hartuz, ene andereak, gure urtekaria-ren egunean, egin zidan lehen presenta da.

Page 41: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Gaixo maittea, hain zen ona! honetakotz erabilizituen bere neskatila-denborako ekonomiak.Ikusten duzu, anderea? Nahiago nuke lurraneure azkazalez harramaskatu hau galdu baino.Jainkoari esker! bizi naizeino neure kafea goporhonetan hartu ahal izanen dut goiz oro. Ez naite-ke kexa, badut labean ogia luzaroko.» Laburbil-duz, andere Vauquerek, bere pika-begiekin, ins-kripzio batzuk ikusiak zituen Konduen Liburuan,zeinek, hala-hola baturik, zortzi-hamar bat milalibera inguruko errenta eman baitziezaioketenGoriot hauta horri. Egun hartatik landa, andereVauquerek, sortzez de Conflans zenak, sasoi har-tan berrogeita zortzi urte egiazko ukan baina soi-lik hogeita hemeretzi aitortzen zituenak, hainbatburutazio izan zituen. Goriotek begi-zokoa bihu-rritua, hantua, esekia zuen arren, begien askimaiz xukatzera behartzen zuena bera, gisakoeta taiuzkoa begitandu zitzaion. Bertzalde harenaztal haragitsuak, konkorrak, sudur luze lodiakbezala, zenbait kualitate moral ere iragartzenzituen, alarguntsak kontutan hartu eta gizagai-xoaren aurpegi masailguri eta lañoki zozoakbaieztatzen zituenak. On-puska bat irmoki mol-

Page 42: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

datua behar zuen, bere izpiritu guztia sentimen-dutan xahutzeko gauza. Haren ile urzakume-hegoen gisara orraztuek, Eskola Politeknikokoileapaintzaileak goiz oro hautseztatzen zizkio-nek, bortz pondu marrazten zizkioten kopetaapalaren gainean, eta ongi apaintzen zioten iru-dia. Dol bat zakarra izanik ere, hain zen dotorejanzten, hain zuen bere tabakoa handikiro erre-tzen, troxa beti makubaz betea atzemanenduela segur den gizonaren halako nagusitasunezhurrupatzen, non Goriot jauna harenean bizitzenjarri zen egunean, andere Vauquer gauez barneapil-pil oheratu baitzen, eperra zingar-zaflatanbezala, Vauqueren hil-oihalaren erantzi etaGoriot bihurtua berpizteko irrikaren suan. Espo-satu, bere pentsioa saldu, besoa burgeseriarenlore fin horri eman, dama ospetsu bilakatu auzo-an, han dirua bildu landerrentzat, partida ttikiakjokatu igandean Choisy-n, Soissy-n, Gentilly-n;bere gogara joan teatrorat, gelan, bere apopilo-etako batzuek uztailean ematen zizkioten auto-rearen sarreren begira egon gabe: Parisekosenar-emazte xumeen Eldorado guztiarekin eginzuen amets. Inori aitortu gabe zegoen bazeuzka-

Page 43: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

la berrogei mila libera sosetik soserat bilduak.Izan ere, fortunari dagokionaz, ezkongai adinon-tzat jotzen zuen bere burua. «Gizonaren dinanaiz, bai, gainerakoari dagokiola!» erran zuenbere baitan ohean itzultzen zelarik, nonbait bereburuari egiaztatu nahiz Sylvie lodiak egun oroohean moldeztatuak aurkitzen zituen xarmak.

Egun harez geroz, hirur hilabetez nonbaithan, Vauquer alarguntsa Goriot jaunaren ilea-paintzaileaz baliatu zen, eta apaindura-gastubatzuk ere egin zituen, etxeari halako ohoreaeman beharraren estakuruetan han ibiltzen zirenjende ohoragarriei zegokien eran. Buru-belarrihasi zen bere apopiloen tankera aldatu nahiz,handik goiti soil-soilik goi-mailako jendeak hartubehar zituela aldarrikatuz denen aitzinean. Arro-tzen bat agertuz geroz, Goriot jaunak, Parisekomerkatari ospetsu eta agurgarrienetako batek,berari emanikako lehentasuna goraipatzen zion.Prospektuak banatzen zituen, goialdean hau ira-kur zitekeenak: MAISONVAUQUER. «Erraten zue-naz, auzo latinoko pentsio burges antzinako etaestimatuenetako bat omen zen. Ikuspegirik ede-rrenetako bat omen zuen Gobelin-etako ibarra-

Page 44: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ren gainean (hirugarren solairutik ikusten zen),eta jardin polit bat, zeinaren hondarrean IBILTO-KI bat ezkiondoz inguratua HEDATZEN BAI-TZEN.» Aire onaz eta barkatasunaz ere hitz egi-ten zuen. Prospektu horrek l’Ambermesnil-ekokondesa eraman zion, hogeita hamasei urtekoemakumea, gudu-zelaietan hilikako jeneralbaten alarguntsa gisa, hartze zuen bizisari batenkitapenaren eta pagamenduaren begira zegoe-na. Andere Vauquerek bere mahaia zaindu zuen,sua piztu abantzu sei hilabetez saloietan, etahain zituen ongi atxiki bere prospektuetako agin-tzak, non horrek dirua eraman baitzion. Hainber-tzenarekin, kondesak erraten zion andere Vau-queri, adiskide maitea deituz, Vaumerland-ekobaronesa eta Picquoiseau-ko konde eta koroneljaunaren alarguntsa ekarriko zizkiola, bere adis-kideetako bi, Le Marais-en beren kontratuabukatzen ari zirenak Maison-Vauquer bainogarestiagoko pentsio batean. Dama horiek gai-nera hagitz egoera onean omen leudeke GerlaBulegoek beren lana bururatuko luketenean.«Alabaina, erraten zuen, bulegoek sekula ezdute beren lana bukatzen.» Afaldu ondoan bi

Page 45: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

alarguntsak andere Vauqueren ganbararat igai-ten ziren elkarrekin, eta han berriketa tiki batzukegiten kassisa edan eta etxekandereak beretzatgordetzen zituen litxarreriak janez. L’Ambermes-nileko andereak sutsuki onetsi zituen ostalersakGorioti buruz zituen xedeak, xede hautak eta,bertzalde, lehen egunetik igarri zituenak; izanere, gizon bat ezin hobea iruditzen zitzaion!

— Ah! ene andere maitea, gizon bat enebegia bezain sanoa, erraten zion alarguntsak,gizon bat ezin hobeki kontserbatua, eta emaku-me bati oraindik atsegin handia ematen ahaldiona.

Kondesak eskuzabalki zenbait ohar egin ziz-kion andere Vauqueri bere janzkeraz, bere nahi-keriekin bat ez zetorrenaz. «Gerlarat joatekoprestatu beharra duzu», erran zion. Hamaika kal-kulu egin ondoan, bi alarguntsak elkarrekinPalais-Royalerat joan ziren, non, Galeries deBois-etan, kapela lumadun bat eta bonet baterosi baitzuten. Kondesak bere adiskidea La Peti-te Jeanetteren dendarat eraman zuen, non soi-neko bat eta xal bat erosi baitzuten. Muniziohoriek erabili eta alarguntsa halako armez arma-

Page 46: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

tu zenean, Boeuf à la modeko ikurraren antzosoa hartu zuen. Hala ere hain zuen bere buruafagoraturik ediren, non kondesarekin zorretanzegoela pentsatu, eta, oso eman zalea izan ezarren, otoi hogei liberako kapela baten onartze-ko eskatu zion. Egiaren errateko, Gorioten ikertueta beraren alde mintzatzeko zerbitzua nahiZion eskatu. L’Ambermesnileko anderea onez-onean lotu zen azpijoko horri, eta fideogile zaha-rra inguratu zuen harekin solasaldi baten ukaiteaerdietsiz; baina bere kabuz eta buruz lilurarazte-ko desira partikularrak iradoki zizkion entseguenalderat herabe, limurgaitz ez errateagatik, atze-man eta gero, haren zakarkeriak mingosturikjalgi zen. —Ene aingerua, erran zion bere adiski-de maiteari, deus ez duzu gizon horrengandikaterako! irrigarriro mesfidosa duzu, zeken batda, asto bat, kaiku bat, atsekabea baizik ekarri-ko ez dizuna.

Halako gauzak izan ziren Goriot jaunaren etal’Ambermesnileko anderearen artean non kon-desak harekin topo egin ere ez baitzuen nahiizan. Biharamunean alde egin zuen sei hilabete-ko sanaren ordaintzea ahantzi eta bortz libera

Page 47: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

balio zuketen pilda batzuk utziz. Andere Vauquersu-eta-gar haren bila ibili bazen ere, ezin erdietsiizan zuen Parisen inolako argitasunik l’Amber-mesnileko kondesaren gainean. Maiz hitz egitenzuen gertakari negargarri horretaz, dolamenkabere gehiegizko konfiantzagatik, nahiz katemebat baino mesfidosagoa zen; anitz jenderen iru-dikoa zen ordea, beren hurbilekoei fio ez etalehenbiziko etortzen denari zabaltzen baitiotebarnea. Egitate moral harrigarria, baina egiaz-koa, zeinaren erroak erraz edireten baitira giza-kiaren bihotzean. Zenbait jendek ez dute behar-bada deus gehiago irabaztekorik haiekin bizidirenen artean; haiei beren arimaren hutsa era-kutsi ondoan, merezi duten garraztasunez isil-gordeka jujatzen dituztela iruditzen zaie; baina,eskas dituzten lausenguen ezin-menperatuzkopremia nabarituz, edo ez dauzkaten dohainenjabe agertzeko irrikak janik, arrotz zaizkienenoniritzia edo bihotza ustekabean harrapatzeaespero dute, egun batean usteak ustel gertatze-ko arriskuaz bada ere. Azkenean badira gizaba-nakoak mertzenario sortuak beren adiskide edohurkoei bat ere fagorerik egiten ez dietenak

Page 48: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

haien eginbidea delakotz; ezezagunak zerbitza-tuz, ordea, beren buruarekiko oniritzia elikatzendutelarik: maitasunen ingurua berengandik zen-batenaz hurbilago duten, hainbatenaz gutiagomaite dute; zenbatenaz hedatzenago den, hain-batenaz adeitsuago dira. Andere Vauquerekbazuen, dudarik gabe, bi jite funtsean zeken, fal-tsu, nardagarri horietarik zerbait.

— Ni hemen izan banintz, erraten zionorduan Vautrinek, ez zitzaizun zorigaitz hori ger-tatuko! atsegin handiz erantziko nion mozorroamari-gezurti horri. Ezagunak ditut haien bala-kuak.

Izpiritu hertsi guztien antzera, andere Vau-querek gertakarien ingurutik ez ilkitzeko ohiturazuen, bai eta gertakari horien zergatien ez juja-tzekoa ere. Atsegin zuen bere hutsen bertzerengain ematea. Galtzapen hori agitu zenean, fideo-gile prestua jo zuen bere zorigaitzaren eragile-tzat, eta epeltzen hasi zitzaion, erraten zuenaz,harekiko zuen xoramena. Bere balaku eta itxura-keriak alferrikakoak zirela etsi zuelarik, luzegabe asmatu zuen horren arrazoia. Orduan ohar-tu zen bere apopiloak bazituela jadanik, haren

Page 49: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

erranaren arabera, bere mainak. Noizbait ereargi ikusi zuen bere esperantza hain gozoki fere-katuak oinarri kimerikoa zuela, eta deus ezlukeela sekula gizon horrengandik aterako, kon-desaren, gaian aditua irudi zuenaren, hitz bipila-ri jarraiki. Ezinbertzez, urrunago joan zen aiher-goan adiskidetasunean joana zena baino. Gorro-toa ez zuen amodioak ernea, bere esperantzatronpatuek ekarria baizik. Baldin eta gizakiarenbihotzak atseden hartzen badu maitasunarengailurretarat iganez, bakan gelditzen da gorro-tozko sentimenduen malda pikoan. Baina Goriotjauna haren apopiloa zen, beraz alarguntsabehartua izan zen bere harrotasun zaurituarenleherketen zapaltzera, etsipen horrek eragin ziz-kion hasperenen ehorztera, eta bere mendeku-tirrien irenstera, abade nagusiak gaitzitu fraidebaten antzera. Izpiritu zirtzilek etengabeko zir-tzilkeriez, onez ala gaiztoez, satisfatzen dituzteberen sentimenduak. Alarguntsak bere biktima-ren kontrako jazargo sorren asmatzen erabilizuen bere andere-gaiztakeria. Hastekotz, pen-tsioan sarturikako soberakeriak eten zituen.«Fini kornitxoiak, fini antxoak: enbusteriak ditun

Page 50: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

horiek!» erran zion Sylvieri, bere lehengo pro-gramarat itzuli zen goizean. Goriot jauna gizonjale-xuhurra zen, fortuna beren izerdiaz eginaduten jendeek beharrezkoa duten xuhurtasunadegeneratu eta ohitura bilakatua zuena. Zopa,salda, barazkiak izanak ziren, beti ere beharzuten izan, haren jatekorik gustukoenak. Hagitzzaila izan zitzaion beraz andere Vauqueri bereapopiloaren sufriaraztea, deusetan ezin zaputzbaitzitzakeen haren gustuak. Gizon erasan-ezinbatekin topo egiteaz etsitua, haren gutiestenhasi zen, eta halatan Gorioti zion berra apopiloeiere kutsarazi zien, zeinek, jostagarritzat, mende-ku hartzera lagundu baitzuten. Lehen urtearenhondar alderat, alarguntsa halako mesfidantzaheinetarat heldua zen, non bere baitan galde-tzen baitzuen zergatik afera-gizon hori, zazpiezpada zortzi mila liberako errentaren jabe zena,berebiziko zilarreria eta neska mantendu bate-nak bezain harribitxi ederrak zituena, zegoenharen etxean, bere fortunaren eretzean horrenostatu-sari tikia ordaintzen ziola. Lehen urtehorren parterik handienean, Goriotek kanpoanjan izan zuen, astean behin edo bitan usu; gero,

Page 51: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

emeki-emeki, hirian hilabetean bitan baizik ezjatera iragan zen. Goriot jaunaren ihesaldi tikiakongiegi akomeatzen ziren andere Vauquereninteresekin hau samur izan ez zedin apopiloakbere otorduak etxean egiteko erakusten zuengero eta handiagoko zehaztasunaz. Aldaketahoriek hala fortuna emeki-emeki gutitzeari nolaostalersari atsekabe emateko tirriari izan zirenegotziak. Izpiritu lilliputiar horien ohiturarikhiguingarrienetako bat da bertzeren baitan eresuposatzea norberak dituen zirtzilkeriak. Zorigai-tzez, bigarren urtearen hondarrean, Goriot jau-nak justifikatu zituen bera hizpide zuten erran-merranak, andere Vauqueri eskatu ziolarik biga-rren solairurat pasatzeko, eta bere ostatu-saria-ren bederatziehun liberatarat beheititzeko. Hainekonomia zorrotza behar izan zuen non ez bai-tzuen negu osoan surik gehiago piztu beregelan. Andere Vauquerek aitzinetik ordain zie-zaion nahi izan zuen; Goriot jaunak, ordudanikGoriot zaharra deitu zuenak, onartu zuena.Denak entseatu ziren orduan gainbeheratzehorren zergatien asmatzera. Ikerketaren zaila!Gezurrrezko kondesak erran zuen bezala, Goriot

Page 52: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

zaharra azpikari bat, isilkoi bat zen. Burua hutsikduren jendeen logikari jarraiki, errateko huske-riak bertzerik ez dutelakotz denak zuhurgabeakberak, beren aferez mintzatzen ez direnek aferadongeak behar dituzte izan. Beraz afera-gizonhain gailen hori filus bat bilakatu zen, xanfarinhori agure lizun bat izan zen. Noiz, Vautrinek,garai hartan Maison-Vauquererat bizitzera eto-rria zenak, zioenaz, Goriot zaharra zen gizon batBursarat joaten zena eta, finantzen mintzairarenerranmolde bipil bati jarraiki, erreka jo ondoanbere errentekin jokatuz bizi zena. Noiz arrats orojokorat zortearen frogatzera eta hamar liberairabaztera joaten diren jokalari tiki horietakoa.Noiz espioi bat goi-poliziari eratxikia bilakaraz-ten zuten; baina Vautrinen iritziz ez zen beharbezain zakurra hori izateko. Goriot zaharra zen,halaber, dirua astetik asterat abantzatzen zuenlukurrari bat, loterian jokatzen zuen gizon bat.Bizioak, ahalkeak, ezintasunak sorrarazten dute-nik misteriosena zioten egozten. Alabaina, harenjokamoldea edo haren bizioak nahi bezain ahal-kegarriak izanik ere, sentiarazten zuen herra ezzen haren handik haizatzerainokoa; bere ostatu-

Page 53: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

saria ordaintzen zuen. Baliagarria zen gainera,denek haren gain ematen zuten beren umoreona zein txarra arraileriak zein erasiak medio. Iri-tzirik egiantzekoena, eta eskuharki onartua izanzena, andere Vauquerena izan zen. Hari sineste-ra, gizon hain ongi kontserbatu hori, sasoibetean zegoena eta zeinarekin artean ere anitzatsegin ukan baitzitekeen, gustu bitxiekiko lizun-koi bat zen. Honatx zer egitatetan finkatzenzituen bere kalumniak andere Vauquerek. Seihilabetez haren bizkar bizitzen jakin zuen konde-sa zorigaiztoko hark alde egin eta zenbait hilabe-teren buruan, goiz batean, jaiki aitzin, zetazkogona baten farrasta eta Gorioten gelan, atea isil-ka irekia baitzuen, sartzen zen emakume gazteeta bizkor baten urrats sotila aditu zuen bereeskaileran. Sylvie lodia berehala etorri zen bereetxekandereari erratera ezen neska bat, zintzoaizateko politegia zena, jainkosa baten antzerajantzia, oinetan prunellazko brodequin lohituga-beak zituela, aingira bat irudi sartu zela karrika-tik sukalderaino, eta Goriot jaunaren apartamen-tuaz galdetu ziola. Andere Vauquer eta kuziner-sa zelatan jarri ziren, eta bisitaldian, apur bat

Page 54: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

iraun zuenean, samurki erranikako hitz batzukatzeman zituzten. Goriot jaunak bere dama ate-rat lagundu zuelarik, Sylvie lodiak berehala bereotarrea hartu, eta alegia azokarat zihoala eginzuen, amorosen ondotik joateko.

— Anderea, erran zion itzuli ondoan bereetxekandereari, Goriot jaunak izigarri aberatsaizan behar du alta, horien hola ibilarazteko. Pen-tsa ezazu bada l’Estrapade-ko kantoian karrozaeder bat bazegoela, eta hura harat igan dela.

Bazkaltzeko denboran, andere Vauquer erre-zel baten hestera joan zen eguzkiak, bere errai-nu batez begietan jotzen zuenak, Gorioti enbara-zurik egin ez ziezaion.

— Emakume ederrek maite zaituzte, Goriotjauna, eguzkia bila dabilkizu, erran Zion izanzuen bisitaz mintzo. Demontre! gustu ona duzu,oso emakume polita zen.

— Ene alaba zen, erran zuen halako harrota-sun-suerte batez non apopiloek itxurak gorde-tzen dituen agure baten gangarkeria nahi izanbaitzuten ikusi.

Bisita hori izan eta hilabete baten buruan,Goriot jaunak bertze bat izan zuen. Haren alaba,

Page 55: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

lehenbiziko aldian goizeko jantzitan etorria zena,bazkariaren ondoan eta mundurat joateko gisanjantzirik etorri zen oraingoan! Apopiloek, saloianeleketan ari zirenek, ilehori polit, gerri lirainekoeta airos bat ikusi zuten, eta inolaz ere dotoree-gia Goriot zaharraren alaba izateko.

— Bigarrena! erran zuen Sylvie lodiak, alabaez ezagutuz.

Zenbait egunen ondoan, bertze neska batek,handi eta ongi taiutu, beltzaran, ile beltz eta begibizi-bizikoa zenak, Goriot jaunaz galdetu zuen.

— Hirugarrena! erran zuen Sylviek.Bigarren neska hau ere, lehen aldian bere

aita goizean ikustera etorria zena, zenbait egu-nen ondoan, arratsean, dantza-jantzitan etakotxez etorri zen.

— Laugarrena! erran zuten andere Vauque-rek eta Sylvie lodiak, ez baitzuten dama handihorrengan bere lehen bisitaldia egin zuen goi-zean xumeki jantzirikako neskaren ezein arrasto-rik aurkitu.

Goriotek artean ere mila eta berrehun libera-ko ostatu-saria ordaintzen zuen. Andere Vauque-ri guztiz berezkoa iruditu zitzaion gizon aberats

Page 56: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

batek lauzpabortz amorante edukitzea, eta hala-ber gizon hori biziki trebea ere atzeman zuenhaiek bere alabak zituela errateko. Ez zitzaionbat ere gaitzitu emakume horiek Maison-Vau-quererat ekartzea. Alabaina, nola bisita horiekbere apopiloaren haren alderateko ezaxola adie-razten baitzioten, zilegi iritzi zion, bigarrenurtearen hastapenean, haren agure andrakoideitzeari. Azkenean, apopiloa bederatziehunliberatarat erori zelarik, ausarkeria handirekingaldetu zion ea zer egiteko asmoa zuen harenetxearekin, dama horietako baten jaisten ikus-tean. Dama hori bere alaba zaharrena zuelaerantzun zion Goriot zaharrak.

— Hogeita hamasei ote dituzu, bada? erranzuen garrazki andere Vauquerek.

— Bi baizik ez ditut, ihardetsi zuen apopiloakmiseriaren manukortasun guztietarat makurtzenden gizon erreka-jo baten eztitasunaz.

Hirugarren urtearen hondar alderat, Goriotzaharrak are gehiago murriztu zituen bere gas-tuak, hirugarren solairurat iganik eta berrogeitabortz liberako hilabete-sariarekin jarriz. Tabakoabazterrerat utzi, ile-apaintzailea bidali eta ez

Page 57: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

zuen gehiago hautsik ezarri. Goriot zaharralehen aldikotz hautsik eman gabe agertuzenean, ostalersari harrialdurazko oihu bat jaulkizitzaion haren buruko ileen, urdin zikin eta ber-dexkak zirenen, ikustearekin. Haren begitarteak,ezkutuko bihozminek emeki-emeki eguneanbaino egunean tristeagotua zutenak, mahaiainguratzen zuten guztietan atsekabetuena irudizuen. Zalantza guztiak argitu ziren bat-batean.Goriot zaharra zen agure lizunkoi bat zeinarenbegiak mediku baten abileziak baizik ez baitzi-tuen begiratua haren gaitzek behar zituztenerremedioen eragin galgarritik. Ilearen kolorenardagarriak haren gehiegikeriak zituen sorbu-ru, bai eta berorien luzarazteko hartu izan zituendrogak ere. Gizagaixoaren estatu fisiko etamoralak arrazoi ematen zien burugabekeriahoriei. Arropak higatu zitzaizkionean, Indianakokotoia, hamalaur sos bergako, erosi zuen beremihiseria ederraren partez. Haren diamantak,urrezko troxa, katea, harribitxiak, bana-banakaaienatu ziren. Alde bat utzia zuen bere frak urdinbizia, bere jantzi apain bakarra, haren ordez,udan ala neguan, ehun nabar dorpezko xenila

Page 58: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

bat, ahuntz-ilezko maripolis bat eta artile-larruz-ko galtza gris bat janzteko. Arian-arian argalduzjoan zen; aztalak erori zitzaizkion; aurpegia,zoriontasun burges baten satisfazioak hantua,neurri gabe hustu; kopeta zimurtu; matrail-hezu-rrak bistarat jalgi. Sainte-Geneviève berria karri-kan bizitzen jarri zeneko laugarren urtean, ezzuen gizon bera irudi. Berrogei ere ematen ezzuen hirurogeita bi urteko fideogile onak, burgesgizen eta potoloak, zozoaren zozoz gurituak,bere itxura irrigarriaz ibiltariak alegeratzenzituenak, irriñoan halako gaztetasuna zerionak,hirurogeita hamar urteko agure zahar zozotu,kordokatsu eta zuraildua irudi zuen orain. Berebegi urdinak, hain biziak, histu eta uhertu eginzitzaizkion, zurbildurik zeuden, ez zitzaien jada-nik negarrik isurtzen, eta beren begi gorritik odo-lezko malkoak jausten bide zitzaizkien. Batzukiziarazten zituen, urrikalarazten bertzeak. Medi-kuntzako ikasle gazte batzuek, behereko ezpai-na eroria zuela ohartu eta haren aurpegiarenangelua neurturik, kretinismoak joa deklaratuzuten, fitsik aterarazi gabe berari luzaz esetsieta gero. Arrats batez, afanaren ondoan, andere

Page 59: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Vauquerek isekan-edo erran ziolarik: «Zer, ezzaizkizu ja alabak ikustera etortzen?» Haien aitazela zalantzan emanez, Goriot zaharra ostaler-sak ezten batez sastakatu balu bezala asaldatuzen.

— Noizean behin etortzen dira, erantzunzuen ahots hunkituaz.

— Ah! ah! noizean behin ikusten dituzu badaoraindik ere! oihukatu zuten ikasleek. Hori duketa, xaharra!

Baina agureak ez zituen bere erantzunak era-kartzen zizkion adar-jotzeak aditu. Erori eta pen-tsakor ageri zen berriz, hain zuzen ere azaletikbehatzen ziotenek bere adimenduaren urriaksorrarazi halako zahar-sorgorduratzat hartzenzuten estatua bera. Ongi ezagutu balute, badai-teke biziki axolatuak izanen ziren haren egoerafisiko eta moralak salatzen zuen arazoaz; zaila-gorik ordea! Nahiz aise jakin ahal izanen zenGoriot egiatan fideogile izana zenetz, eta zenba-terainokoa zeukan fortuna, harekiko jakin-minaernea zuten zahar-jendeak inoiz ez ziren auzotikjalgitzen eta ostrak arrokan irudi bizi ziren pen-tsioan. Bertze pertsonez denaz bezainbatean,

Page 60: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Pariseko bizitzaren zurrunbilo bereziak ahantza-razten zien, Sainte-Geneviève berria karrikatikjalgi bezain laster, petzerotzat zeukaten aguregaixoa. Izpiritu mehar horientzat, hala nolagazte antsiagabe horientzat, Goriot zaharrarenmiseria idorra eta erakusten zuen ergelkeriaelkartezinezkoak ziren edozertariko gaitasunedo fortuna suerterekin. Bere alabak deitzenzituen emakumeez denaz bezainbatean, denakbat zetozen andere Vauqueren irudiarekin, zei-nak erraten baitzuen, oro suposatzeko ohiturakberen afalondoetan kalakan aritzen diren atsoeiematen dien logika garratzarekin: «Goriot zaha-rrak ikustera etorri zaizkion dama guztiek irudizuten bezain alaba aberatsak ukanen balitu, ezlegoke ene etxean, hirugarrenean, hilabetekoberrogeita bortz liberatan, eta ez litzateke pobrebat bezala jantziko.» Deusek ez zitzakeen ondo-rio horiek gezurta. Horregatik, 1819ko azaroarenhondar alderat, drama hau lehertu zen garaian,nork bere usteak, garbiak oso, bazituen aguregaixoari buruz. Sekula ez zuen ez alabarik eta ezemazterik ukan; plazeren sobera ibiltzeak buru-korkoil bat bilakatua zuen, hots, Kasketadunen

Page 61: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

artean sailkatu beharreko molusku antropomor-fo bat, erraten zuen Museumeko enplegatubatek, jateko abonatuetako batek. Poiret begi-zoli bat zen, gentleman bat Gorioten aldean. Poi-retek bazekien solasean, argudiatzen, erantzu-ten, egia da hargatik ez zuela fitsik erraten solasegin, argudiatu edo erantzuten zuenean, ezen,bertzeek zer erraten zuten, haren bertze moldebatez errepikatzeko ohitura zuen; solasaldianlaguntzen zuen baina, bizirik zegoen, sentiberairudi zuen; Goriot zaharra aldiz, Museumekoenplegatuak erraten zuenaz, beti ere Réamureskalako zero gradutan egoten zen bitartean.

— Eugène de Rastignac etorria zen gogo-aldartea ezaguna behar dute izan goi-mailakogazteek, edo kinka larri batek une batez gain-gaineko gizonen kualitateak ematen dizkienek.Parisen egon zen lehen urtean, Fakultatekolehen ikasketek eskatzen duten lan urriak libroutzi zuen Paris materialaren atsegin agerien das-tatzeko. Ikasle batek ez du behin ere sobera asti-rik ukaiten nahi baldin badu teatro bakoitzekoerrepertorioa ezagutu, labirinto paristarrarenaterabideak aztertu, azturak jakin, mintzaira

Page 62: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ikasi eta hirinagusiaren plazer berezietaratusatu; bazter on eta txarrak miatu, ibilbidedibertigarriei jarraitu, museoetako aberastasu-nak inbentariatu. Ikasle bat berealdiko deriztenertzokeriengatik grinatzen da orduan. Badu beregizon handia, Collège de France-ko erakasle bat,bere entzuleriaren heinean egoteko ordaindua.Gorbata harrotzen du eta Opéra-Comique-kolehen solairuetako emakumearentzat arrandia-tzen da. Hurrenez-hurreneko hastapen horietan,lañotasuna galtzen du, bere bizitzaren mugakhandiagotzen, eta gizartea osatzen duten gizageruzen elkargaintzea endelegatzen honda-rrean. Champs-Élysées-etako desfilean kotxeakmiretsiz hasi bada, haien gutiziatzera helduko dasarri. Eugène ez jakinean egina zen ikasketahoriek, oporretarat joan zenean, Letretako etaZuzenbideko batxiler gisa errezibitua izan ondo-an. Iraungiak zituen ordukotz haurtzaroko ame-tsak, sorterrian zerabiltzan asmoak. Bere adi-mendu aldatuak, bere handinahi kitzikatuak,garbiki ikusarazi zioten, sortetxean, familiarenbaitan. Aita, ama, bi anaiak, bi arrebak, eta izebabat fortuna bizisarietan zeukana, Rastignaceko

Page 63: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

lurralde tikian bizi ziren. Hirur mila liberareninguruko mozkinak ekartzen zituen etxalde horiosoki mahastigintza industrialean jarduteakematen duen kordokaren menpean bizi zen, etahala ere urte oro mila eta berrehun libera beharziren handik atera berarentzat. Jeneroski gorde-tzen zioten herstura etengabe horren ikusteak,bere alabak, haurtzaroan hain ederrak iruditzenzitzaizkionak, Pariseko emakumeei, ametsetakoedertasun baten eredua gauzatu ziotenei, kon-paratu beharrak, bere esperantzak harenganezarriak zituen familia ugari horren zalantzazkogeroak, hango uzta urrien biltzeko denboran era-kutsi zuen arta zuhurrak, familiarentzat dolarea-ren mahats-hondarrez egiten zuten edariak,hots, hemen alferretan aipa genitzakeen zir-kunstantzia andana batek, handinahia ehun-halakotu eta ohore-egarria eman zioten. Animahandiei gertatzen zaien bezala, inori deus zorizan ez eta dena bere merezimenduei esker nahizuen erdietsi. Hegoaldetarra oso zen ordea izae-raz: bere erabakien obratzerakoan beraz, zernolako zalantzek harrapatzen ohi dituzten gaz-teak hauek itsasoaren erdian daudenean, ez

Page 64: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

dakitela ez norat beren indarrak zuzendu, ezzein angeluren pean puztu beren belak, halako-xe zalantzek behar zieketen erabaki horiei era-san. Baldin eta hastapenean lanari arma bariklotu nahi izan bazuen, harremanak egin beha-rrak berehala llilluraturik, emakumeek gizartea-ren bizitzan zenbaterainoko eragina duten ohar-tu zen, eta mundurat abiatzea erabaki zuen bat-batean, geriza emanen zioten emakumebatzuen konkistatzeko bertan: eskas izanenzituen bada emakumeak halako mutil gaztesuhar eta izpiritual batek, izpiritua eta karra itxu-ra sotil batek eta halako edertasun urduriak, zei-naren aitzinean emakumeak gogara erortzendiren, handiagotzen zizkiotenak? Burutaziohoriek landen erdian erasan zioten, behiala berearrebekin, zeinek hagitz bertzelakatua edirenbaitzuten, alegeraki egiten zituen eguratsetanbarna. Haren izebak, Marcillac-eko andereak,lehengo denboretan gorteari aurkeztua izanzenak, aristokraziaren gailurrak ezagutu zituenhan. Gazte handinahiak antz eman zien tupus-tean, izebak hain maiz kulunkatu izan zuen oroi-tzapenetan, zenbait konkista sozialen elemen-

Page 65: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

tuei, bederen Zuzenbide Eskolan erdietsi nahizituenak bezain inportantak zirenei; artean ereberriz lot litezkeen ahaidego-lokarriez galdetuzion. Arbola genealogikoaren abarrak inarrosiondoan, andere zaharrak iritzi zion ezen, ilobalagundu ahal izanen zuten ahaide aberats etaberekoi guztien artean, Beauséant-eko anderebizkondesa izan litekeela denetan oztoporikgutien ezarriko zuena. Emakume gazte honigutun bat usantza zaharrera izkiriatu eta Eugè-neri eman zion, ziotsala ezen, bizkondesarekinongi heltzen baldin bazen, honek gainerakoahaideak aurkeztuko zizkiola. Pariserat heldu etazenbait egunen buruan, Rastignacek Beauséan-teko andereari igorri zion bere izebaren gutuna.Bizkondesak biharamuneko dantza-gonbit bate-kin erantzun zion.

Hau zen pentsio burgesaren egoera orokorra1819ko azaroaren hondarrean. Zenbait egungeroago, Eugene Beauséanteko anderearendantzaldirat joan ondoan, gaueko bi orenak irianetxeratu zen. Galdurikako denboraren berresku-ratzeagatik, ikasle adoretsua, dantzan ari zela,argitu arte lan egitea hitz emana zen bere

Page 66: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

buruari. Lehen aldiz behar zuen gaua eman auzoisil horren erdian, ezen energia faltsu baten xar-maren mende jarria zen munduaren distirak iku-sirik. Ez zen andere Vauquerenean afaldu. Hor-taz, apopiloek pentsatu ahal izan zuten dantzal-ditik biharamun goizeko ordu tikiak arte baizik ezzela itzuliko, batzuetan Prado-ko festetatik edoOdeongo dantzaldietatik etxeratu izan zen beza-la, zetazko galtzerdiak lohitu eta zapatak lokaz-turik. Ateari morroiloa ezarri aitzin, karrikarat soegiteko ireki zuen Christophek. Rastignac unehartan agertu eta hotsik atera gabe igan ahalizan zen bere ganbararat, ondotik, zarata handiaateraiaz, Christophe jarraiki zitzaiola. Eugèneerantzi zen, pantufletan jarri, xenila ziztrin batjantzi, bere zohikatz-sua piztu, eta berehala lotuzen lanari, halako moldez non Christophek berezapata handien zalapartarekin ere estali baitzi-tuen mutil gaztearen prestakizun isilak. Eugèneune batzuez pentsakor egon zen bere Zuzenbideliburuetan murgildu baino lehen. Pariseko moda-ren erreginetako bat, gainera Saint-Germain fau-bourgeko etxerik atseginena omen zuena, eza-gutu berria zen Beuaséanteko andere bizkonde-

Page 67: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

sarengan. Bertzalde, eta bere izen eta fortuna-gatik, mundu aristokratikoaren gailurretako batere bazen. Marcillaceko bere izebari esker,harrera on egin zioten ikasle behartsuari etxehorretan, fagore horren norainokoa jakin gabe.Urrezko saloi horietan onartua izateak goi-noble-ziako tituluek adina balio zuen. Gizarte horretan,denetan esklusiboenean, agertzearekin, orotaratjoateko eskubidea bereganatua zuen. Biltzar dis-tirant horrek zoraturik, bizkondesarekin apenashitz banaka batzuk eginik, Eugène, gau-jai horre-tan lehiatzen ziren jainkosa paristar ugarienartetik, mutil gazte batek hasteko adoratu beha-rrak dituen emakume horietako baten bereizteazkontentatua zen. Restaudeko Anastasie konde-sak, handia eta taiuz egina zenak, Pariseko irudi-rik politenetako bat omen zuen. Irudika itzazuebegi beltz handi batzuk, esku bat ezinago ede-rra, oin bat ongi taiutua, sua mugimenduetan,Ronquerolles-eko markesak odol garbiko zaldiadeitzen zuen emakume bat, alegia. Zain finhoriek ez zioten bat ere abantailarik edekitzen;gorpuzkera zuen betea eta biribila, hargatiklodiegi zegoela ezin egotz zekiokeela. Zaldi odol

Page 68: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

garbikoa, emakume kastakoa, erranairu horiekordezten hasiak ziren zeruko aingeruak, irudiossianikoak eta dandismoak bazterturikakoantzinako mitologia amoros guztia. Rastignacen-tzat ordea, Restaudeko Anastasie anderea desi-ratu beharreko emakumea izan zen. Bitan inskri-batu ahal izan zen haren haize-emailean izkiria-tu zaldunen zerrendan, eta lehen kontradantzanmintzatu ahal izan zitzaion.

— Non ediren zintzaket bertze aldi batez,anderea? erran zion tupustean, emakumeekhain atsegin duten barneko su horrekin. —Bada,erran zuen andereak, Bois-en, Bouffons-etan,ene etxean, denetan.

Eta hegoaldetar menturazaleak lehenbaile-hen nahi izan zuen kondesa ezti horri lotu, mutilgazte bat kontradantza batean eta vals bateanemakume bati lot dakiokeen bezainbat bederen.Beauséanteko anderearen lehengusua zela erra-nez, emakume honek, berak dama handitzathartu zuenak, gonbidatua izan zen, eta hareneansartzea ukan zuen. Eskaini zion azken irriñoarenikustean, bere bisita beharrezkoa zela pentsatuzuen Rastignacek. Zortea izan zuen bere ez-

Page 69: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

jakintasunaz trufa egin ez zion gizon batekintopatu ez izanaz, akats larria baitzen hori garai-ko mutin ospetsuen artean: Moulincourt, Ron-querolles, Maxime de Trailles, de Marsay, Ajuda-Pinto, Vandenesse eta bertze, han baitzeudenberen hutsalkerien loriaren erdian eta emaku-merik dotoreenekin nahastekatuak: Lady Brand-don, Langeais-eko dukesa, Kergarouët-eko kon-desa, Serisy-ko anderea, Carigliano-ko dukesa,Ferraud kondesa, Lanty-ko anderea, Aiglemont-eko markesa, Firmiani anderea, Listomère-komarkesa eta Espàrde-ko markesa, Maufrigneuseeta Grand-Lieueetako dukesa. Beraz eta berezorioneko, ikasle iaioa Montriveau-ko markesa-rekin fortunatu zen. Gizon honek, Langeaisekodukesaren amorantea eta haur bat bezain ino-zoa zen jeneral batek, Restaudeko kondesa Hel-der-eko karrikan bizi zela jakinarazi zion.

Gaztea izan, munduaren egarria eduki, ema-kume baten goseak egon, eta bi etxe zabaltzenikus beretzat! zangoa Saint-Germain faubour-gean Beauséanteko bizkondesarenean sar,belauna Chaussée-d’Antin-en Restaudeko kon-desarenean eman! behako batez Pariseko

Page 70: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

saloietan lerroan pulunpa, eta aski mutil eder-tzat begira bere burua han laguntza eta aterpeediretekotz emakumezko baten bihotzean! askihandinahi senti ostiko handi bat ematekotz azpi-ko unama manuari zeinaren gainean behar baitaibili eroriko ez den jauzkariaren segurtasunaz,eta emakume xarmangarri batengan denduna-garik hoberena ediren ukan! Pentsamenduhoriekin eta zohikatz-su baten ondoan, Kodeareneta miseriaren artean, sublime goratzen zenemakume horren aitzinean, nork ez zukeenEugènek bezala etorkizuna gogoeta batez ikertu,nork ez zukeen etorkizun hori arrakastaz horni-tu? haren pentsamendu alderraiak hain lehiatsu-ki zituen geroko bere bozkarioak jaten non Res-taudeko anderearen ondoan izan uste baitzuennoiz eta ere done Josefen aiei baten irudiko hats-beherapen batek gauaren isiltasuna urratu bai-tzuen, mutil gaztearen bihotzean halako moldezburrunbatu non hilurran baten karranka iruditubaitzitzaion. Atea astiki ireki zuen, eta korrido-rean izan zenean, argi-zirrinta bat nabaritu zuenGoriot zaharraren atearen behealdetik jalgitzen.Auzoa alditxarturik ote zegoen beldurrez, Eugè-

Page 71: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

nek begia sarrailarat hurbildu zuen, ganbararatbehatu, eta han ikusi zuen agurea nolabaitekolan batzuei lotua; izan ere, lan horiek sobera sus-magarriak iruditu zitzaizkion beraiek ongi azter-tuz gizartea zerbitzatu behar zuela ez pentsatze-ko. Goriot zaharra, inondik ere mahai irauli batenhagaren gainean azpil bat eta zilarrezko zopa-ontzi irudiko zerbait lotuak zituenak, kable irudi-ko zerbait ari zen itzulikatzen tresna hain ederkizizelkatu horien inguruan; hain indar handizzerratzen zituen, halaber, non itxura guztien ara-bera haietarik lingoteak ateratzeko bihurdika-tzen baitzituen. —Ximista gorria! hau gizona!erran zuen Rastignacek bere baitan agurearenbeso zainartaren ikustean zeina, soka horrezlagundurik, hotsik atera gabe zilar urreztatuaoratzen ari baitzen, halako irin orea balitzan.Baina izan ote liteke beraz ohoin bat edo gorde-tzaile bat, bere tratu ezkutuen segurkiago egite-ko, zozoarena, ezinduarena egin eta eskaleengisan bizi zena? erran zuen Eugènek bere baitanlipar batez altxatzen zela. Ikasleak begia sarrai-lan ezarri zuen berriz. Goriot zaharrak, kableazabaldurik, zilarrezko orea hartu, mahai gainean

Page 72: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

paratu han bere estalkia hedatu ondoan, eta biri-bilkatu zuen barra-itxura emateko asmoarekin,lan hau erraztasun miragarriaz egin zuelarik. —Auguste Poloniako erregea bezain indartsua otelitzateke, bada? erran zuen Eugènek bere baitanbarra biribila guti gorabehera moldaturik egonzenean. Goriot zaharrak gogoa ilun eta begitar-tea hits so egin zion bere lanari, negar batzukisuri, fu eman zilar horren bihurdikatzeko argiaeman zion kriseiluari, eta Eugènek hasperen bateginez oheratzen entzun zuen. —Burutik eginaduk, pentsatu zuen Ikasleak.

— Gaixo neskatxa! erran zuen ozenki Goriotzaharrak.

Hitz horiek entzunik, Rastignacek zuhurtziaz-ko jujatu zuen gertakari horren isilean atxikitzea,eta bere auzoaren sobera arinki gaitzestea. Itzul-tzera zihoan noiz eta ere, tupustean, hots batatzeman baitzuen adierazten zail samarra etaeskaileran gora zetozen gizon batzuek, ilarizkoxapinak zeramatzatenek, ateraia behar zuena.Eugènek belarria zorroztu, eta izan ere bi gizo-nen hatsaren aldizkako soinua ezagutu zuen.Aditu gabe ez atearen kirrinka eta ez gizonen

Page 73: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

pausoak, bat-batean distira ilaun bat ikusi zuenbigarren solairuan, Vautrin jaunarenean.

— Hau duk misterio pila hau pentsio burgesbatentzat! erran zuen bere baitan. Malla batzukjaitsi zituen, zelatan jarri, eta urrearen hotsak jozion belarria. Argia iraungi zen berehala, bihatsak aditu ahal izan ziren hartzara, ateakkirrinkarik atera izan gabe. Gero, bi gizonak jai-tsiz joan ziren heinean, hotsa ilaunduz joan zen.

— Nor dabil hor? oihukatu zuen Andere Vau-querek bere ganbarako leihoa irekiz.

— Ni! Kanpotik heldu naiz, amatto Vauquer,erran zuen Vautrinek.

— Bai arraroa! Christophek morroiloa ezarriazian bada, erran zion Eugènek bere buruari bereganbaran sartzean. Itzarrik egon beharra duknorberaren inguruan Parisen zer gertatzen denongi jakitekotan. Gertakari xume horiek beregogoetaldi handinahikiro amorosetik aldaraturik,lanari lotu zen. Gogoa Goriot zaharraren karieta-ra etortzen zitzaizkion susmoek barreiaturik,gogoa are barreiatuagorik Restaudeko anderea-ren irudiaren kausaz, zeina gero eta gehiagoetorkizun distirant baten mezulari gisa pausa-

Page 74: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

tzen baitzitzaion aitzinean, hondarrean oheratjoan eta zabal-zabal lo egin zuen. Gazte-jendeaklanari agintzen dizkioten hamar gauetarik, zazpiloari ematen dizkiote. Hogei urtetik gorakoabehar da izan beilatzeko. Biharamun goizeanlaino lodi bat jabetu zen Parisez, laino horiekhain ongi dute estaltzen eta lanbrotzen non jen-derik zehatzenak ere tronpatzen baitira orduare-kin. Hitzorduak galtzen dira. Denek zortziak dire-la uste dute eguerdiak jotzen duenean. Bedera-tziak eta erdiak ziren eta andere Vauquer ez zenartean ere bere ohetik mugitu. Christophe etaSylvie lodia, berant haiek ere, patxadaz ari zirenberen kafea hartzen. Kafe hori, apopiloentzakoesnearen gaineko aparraz prestatua, Sylviekluzaz irakinarazten zuen andere Vauquer ohar ezzedin legez kontra altxatu detxema horretaz.

— Sylvie, erran zuen Christophek bere lehenogi xigortua bustiz, Vautrin jaunak, alabainagizon ona denak, bertze bi pertsona ikusi ditubarda. Andereak horregatik galdetzen badizu, ezzaio fitsik erran behar.

— Zerbait eman dizu?

Page 75: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Ehun sos eman zizkidan eskupekotzat hila-bete guztiko; «hago isilik» errateko molde bat.

— Hura eta andere Couture salbu, ez baitirahain eskuxuhurrak, bertze guztiek ezkerraz nahiligukete kendu urtatsean eskuinaz ematen digu-tena, erran zuen Sylviek.

— Zer ematen dute, gainera! egin zuen Chris-tophek, txanpon ziztrin bat eta ehun sosekoa.Hor duzu Goriot zaharra, bi urte honetan berakegiten dituela bere zapatak. Poiret zikoitz horiziraia batik moldatzen da, eta nahiago luke lehe-nago hura edan bere zapatatzarrei eman baino.Ikasle kakanarruak berriz, berrogei sos ematendizkit. Berrogei sosekin neure eskuilak ere ezinditut ordaindu, eta bere arropa zaharra saltzendu gainera. Hau etxekondoa!

— Bah! egin zuen Sylviek kafe xurrut ttikibatzuk edanez, gure lantokiak auzoko hobere-nak dira, hala ere: hemen ongi bizi gara. Baina,Vautrin xahar potzoloa dela eta ez dela, Chris-tophe, zerbait erran dizute?

— Bai, duela egun batzuk gizon bat topatudut karrikan eta erran dit: —Ez ote da bada zue-nean bizi gizon gizen bat papiloteak tindatzen

Page 76: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

dituena? Nik erran dut: «Ez, jauna, ez ditu tinda-tzen. Hura bezalako gizon alegera batek ez dugauza horietako astirik.» Hori erran diot badaVautrin jaunari, eta erantzun dit: «Ongi egin duk,mutikoa! Erantzun ezak beti hola! Deus ez dukitsusiagorik geure zaharminen ezagutzera uzteabaino. Ezkontza asko zapuzten ahal dizkikhorrek.»

— Tira! ni ere nahi izan naute bada azokansaretaratu bere atorraren janzten ikusia otenuen erran niezaien. Ah zer nazka! To, erranzuen Sylviek bere solasa moztuz, dagoenekotzhamarrak laurden guti jotzen Val-de Grâce-n, etainor ez mugitzen hemen.

Ah bah! denak jalgiak dira. Andere Coutureeta bere neskatxa zortzietatik joan dira Jainkoa-ren jatera Saint-Etienne-rat. Goriot zaharra far-del batekin jalgi da. Ikaslea ez da bere eskolakbukatu arte itzuliko, hamarretan. Eskailera gar-bitzen ari nintzela ikusi ditut joaten; Goriot zaha-rrak kolpe bat eman dit zeramanarekin, burdinabezain gogorra baitzen. Zer ote dabil badagizontto hori? Bertzeek ziba baten gisan darabil-te, baina gizon ona da alabaina, eta haiek guz-

Page 77: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

tiek baino gehiago balio duena. Ez du gauza han-dirik ematen; baina igortzen nauen etxeetakoandereek badakite eskupeko ederren luzatzen,eta xoragarri apainduak egoten dira.

— Alabak deitzen dituenak, ezta? Dozena batdira.

— Sekula ez naiz birenerat baizik joan, honatetorri diren berberenerat.

— Tira, anderea mugitzen hasia da; berezalaparta aterako du: joan beharra naiz. Kasuegiozu esneari, Christophe, katuarengatik.

— Nolaz, Sylvie, hamarrak laurden guti jada-nik! muxar batek bezala lo egitera utzi nauzu!Sekula ez da halakorik gertatu.

— Lainoagatik izan da, ganibetaz ebakitzekogisakoa baita.

— Baina gosaria?— Bah! zure apopiloak heriosuhar altxa dira

denak; goiz gorri-gorrian egin dute hanka denek.— Mintza zaitez ongi, Sylvie, segitu zuen

andere Vauquerek: goizean goiz joan dira erra-ren da.

Ah! anderea, nahi duzun bezala erranen dut.Hamarretan gosaltzen ahal zara, dena den.

Page 78: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Mixoneta eta Porru ez dira mugitu ere egin.Etxean dauden bakarrak dira, eta lo zorro-zorrodaude biak.

— Baina, Sylvie, biak elkarrekin ematen ditu-zu, zera balira bezala...

— Zer balira bezala? segitu zuen Sylviek irrizozo zakar bat lerratzen zitzaiola. Halakoarihalako.

— Bitxia da, Sylvie: nola etxeratu da badabarda Vautrin jauna Christophek morroiloa ezarriondoan?

— Alderantziz oso, anderea. Vautrin jaunaaditu du, eta hari atearen irekitzera jaitsi da. Etahara zer pentsatu duzun zuk...

— Emadazu ene atorra, zoaz fite bazkariarendrezatzera. Maneia itzazu zikiroaren hondarraklursagar batzuekin, eta erants udare egosibatzuk, ardit bat aleko egiten dutenetakoak.

Istant batzuen buruan, andere Vauquer jaitsizen justuki haren katuak atzaparkada batezgopor bat esne estaltzen zuen platera uzkaili etalehiaz hurrupatzen ari zenean.

Mistigris, oihu egin zuen andereak. Katuakalde egin zuen, gero haren zangoen kontra

Page 79: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

igurztera etorri zen. Bai, bai, egin izikorrarena,katutzar lazo horrek! erran zion. Sylvie! Sylvie!

— Ongi da! zer, anderea?— Ikus ezazu, bada, katuak edan duena.— Christophe mando horrek du hobena,

estalkiaren ezartzeko erran baitiot. Non gertatuda? Egon zaitez lasai, anderea; Goriot zaharra-ren kafea izanen da. Ura botako diot barnerat, ezda horretaz ohartuko. Deusi ez dio kasu egiten,ezta jaten duenari ere.

— Norat joan da, bada, tximino hori? erranzuen andere Vauquerek platerak bere tokianezarriz.

— Inork ote daki bada? Bortzehun demonioentratuak egiten ditu.

— Sobera lo egin dut, erran zuen andere Vau-querek.

— Baina horregatik dago anderea arrosa batbezain fresko...

Une hartan txintxarriak hots egin zuen, etaVautrin sartu zen saloian bere ahots zakarrazkantari:

Mundua dut luzaz kurritua.

Page 80: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Eta orotan naute ikusia...

— Oi! oi! egunon, andere Vauquer, erranzuen ostalersa ikusirik, jendetasunez bere beso-etan hartu zuena.

— Ea, buka ezazu behingoz.— Errazu mutiria, segitu zuen gizonezkoak.

Ea, errazu. Nahi duzua bada erran? Zaude,lagunduko zaitut mahai-tresnen paratzera. Ah!Gisakoa naiz, ezta?

Ilebeltza eta ilehoria gorteiaMaita. desira...

— Zerbait bitxia ikusi berria nauzu.

...menturara!

— Zer, erran zuen alarguntsak.— Goriot zaharra Dauphine karrikan zen zor-

tziak eta erdietan, mahai-tresnak eta galoiakerosten dituen urregilearenean. Dirutza ederbaten truke saldu dio etxeko tresna zilarrezkobat, aski polliki bihurdikatua ofiziokoa ez izateko.

Page 81: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

—Bah! egiatan?— Bai. Banentorren etxe alderat, Erregeren

Postagatik atzerrirantz doan adiskide bati agurerran ondoan; Goriot zaharra iguriki dut ikuste-ko, irri pixka bat egiteko asmotan. Auzo horretangora hartu du bada, de Grès karrikarat, eta Gob-seck deritzon lukurrari ezagutu batenean sartuda. Bilau lanjeros bat da tipo hori, dominoak egi-teko gauza bere aitaren hezurrekin; judu bat,mairu bat, greko bat, buhame bat, ebasten lanhandihandiak emanen lituzkeen gizon bat, Ban-kuan sartzen ditu bere ezkutuak.

— Zer egiten du bada han Goriot zaharhorrek?

— Ez du deus egiten, erran zuen Vautrinek,desegiten baizik. Ergel bat da neska horiengatikerrekarat joateko bezain zozoa...

— Hor dator! erran zuen Sylviek.— Christophe, oihukatu zuen Goriot zaharrak,

igan hadi enekin. Christophe Goriot zaharrarijarraitu eta berehala jaitsi zen berriz.

— Norat hoa hi? erran zion andere Vauquerekbere mutilari.

— Manu baten egitera Goriot jaunarentzat.

Page 82: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Zer ote da hau? erran zuen VautrinekChristopheren eskuetatik indarka gutun bathartu eta hau irakurriz: Restaudeko Anastasieandere kondesari. Eta norat zoaz bada? segituzuen gutuna Christopheri itzuliz.

— Helder-eko karrikarat. Hau andere konde-sari ez bertze inori emateko manua dut.

Zer dago bada hemen barnean? erran zuenVautrinek gutuna argi kontran ezarriz; banku-bilete bat? ez. Gutunazala erdireki zuen. —Zor-agiri ordaindu bat, egin zuen oihu. Arraioa! baiadeitsua dela agure-xaharra! Hoa, birigarroxahar hori, erran zuen bere esku zabalaz panpa-ko bat emanez buruan Christopheri, zeina dadubat bezala itzulikarazi baitzuen, eskupeko ederbat ukanen duk.

Mahaia prestaturik zegoen. Sylviek esnea ira-kiten zuen. Andere Vauquerek, Vautrinek lagun-durik, ahapetik kantari segitzen baitzuen, suton-tzia pizten:

Mundua kurritua dut luzazEta orotan naute ikusia...

Page 83: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Dena prest izan zenean, andere Couture etaandereño Taillefer sartu ziren.

— Nondik zatoz bada hain goiz, ene andereona? erran zion andere Vauquerek andere Cou-tureri.

— Saint-Étienne-du-Mont-en geure otoitzenerratetik, ez garea bada egun Taillefer jaunare-nerat joan beharrak? Gaixo enettoa, dardarkadabil hosto bat bezala, segitu zuen andere Cou-turek sutontziaren aitzinean jarri eta bere zapa-tak, ketan hasi zirenak, haren ahorat hurbiltzenzituela.

— Bero zaitez bada, Victorine, erran zuenandere Vauquerek.

— Ongi dago, andereñoa, Jainko jaunarenotoiztea aitaren bihotza hunki dezan, erran zuenVautrinek umezurtzari kadira bat aitzinatzenziola. Baina hori ez duzu aski. Adiskide bat beharzenuke itsas-otso horri bere egitatearen berriemanen liokeena, salbaia horrek hirur milioi baiomen baitauzka, eta ez baitizu ezkon-saririkematen. Neskatila pollit batek ezkonsaria behardu egungo egunean.

Page 84: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Haur gaixoa, erran zuen andere Vauque-rek. Ea, ene poxia, zure aita anker horrek ahalduen guztia egiten du hortaz zorigaitza berega-natzeko.

Hitz horien entzutearekin, Victorinerenbegiak malkoz bete eta alarguntsa isilik geldituzen andere Couturek egin Zion zeinu bat ikusieta.

— Ikus ahal bageneza bederen, mintza ahalbenenkio, bere emaztearen azken gutuna eman,segitu zuen Komisario-Manatzailearen alargun-tsak. Sekula ez naiz hura postatik igortzeraausartu; ezaguna du ene izkiriamoldea...

— Ô emakume hobengabe, zorigaiztoko etajazarriak, egin zuen oihu Vautrinek moztuz,horra beraz zer kinkatan zaudeten? Ordea zen-bait egun barne zuen aferez axolatuko naiz, etadena ongi joanen da.

— Oi! jauna, erran zuen Victorinek behakobat aldi berean hezea eta erregarria jaurtikizVautrini, horretaz hunkitu ez zenari, bideren batbazeneki ene aitarenganat heltzeko, errozu argi-ki gehiago estimatzen ditudala haren maitasunaeta ene amaren ohorea munduaren ondasun

Page 85: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

guztiak baino. Apur bat ezti ahal bazeneza harengarraztasuna, Jainkoa otoiztuko nuke zure alde.Segur izan ene eskerrona ukanen duzula...

— Mundua kurritua dut luzaz, kantatu zuenVautrinek ahots maltzur batez.

— Une hartan, Goriot, andereño Michonneaueta Poiret jaitsi ziren Sylvie zikiro-hondarrenmaneiatzeko egiten ari zen saltsa gorriaren urri-nak erakarririk. Zazpi mahaikideak elkarri egu-non emanez mahairat jarri zirelarik, hamarrak jozuten eta karrikan ikaslearen pausoa aditu zen.

— Ah! ederki, Eugène jauna, erran zuen Syl-viek, egun denekin gosalduko zara.

Ikasleak apopiloei diosala egin, eta Goriotzaharraren ondoan jam zen.

— Abentura bitxi bat gertatu zait oxtion,erran zuen zikirotik nasaiki hartuz eta andereVauquerek beti ere begiekin neurtzen zuen ogi-puska bat hartuz.

— Abentura bat! erran zuen Poiretek.— Eta? zergatik harrituko zinateke, agure zir-

tzil hori? erran zion Vautrinek Poireti. Jauna ongiegina duzu holakoen ukaiteko.

Page 86: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Andereño Tailleferek, herabe, behako batluzatu zion ikasle gazteari.

— Konta iezaguzu zeure abentura, eskatuzuen andere Vauquerek.

— Atzo Beauséanteko andere bizkondesare-neko dantzaldian nintzen. Emakume hori lehen-gusina dut eta etxe bat sekulakoa dauka, apar-tamentu zetaz jantziak eta. Festa bat apartekoaeman digula, alegia, non zer bat bezala dibertitubainaiz, erre...

— Sinola bat bezala, erran zuen Vautrinekkolpetik etenez.

— Jauna, segitu zuen Eugènek bipilki, zernahi duzu erran?

— Sinola diot, zeren erresinolak erregeakbaino hagitzez ere gehiago dibertitzen baitira.

— Egia: nahiago nuke bada txori ttiki arran-guragabe hori izan errege baino, zeren... eginzuen Poiret idemistak.

— Tira, segitu zuen ikasleak elea ebakitzenziola, dantzaldiko emakume ederrenetako bate-kin, kondesa liluragarri batekin, sekula ikusidudan kreaturarik eztienarekin, egin dut dan-tzan. Mertxika-loreez orrazturik zegoen, lore-sor-

Page 87: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

tarik ederrena zuen saihetsean, urrinik gozoenaematen zuten lore naturalez egina; baina, bah!ikusi egin beharko zenuten, ez daitekeena dadantzak biziturikako emakume baten agerraraz-tea. Kondesa dibino hori topatu dut bada egungoizean, bederatziak irian, oinez, de Grès karri-kan. Oi! bihotza taupaka hasi zait, uste nuen...

— Honat zetorrela, erran zuen Vautrinek ikas-leari behako sakon bat jaurtikiz. Gobseck xaha-rrarenerat, lukurrariarenerat, zihoan inolaz ere.Inoiz Pariseko emakumeen bihotzak miatzenbadituzu, lukurraria aurkituko duzu han amoran-tearen aitzinetik. Zure kondesa horrek Anastasieizena du, eta Helder-eko karrikan bizi da.

Izen horren aditzearekin, ikasleak irmokibehatu zion Vautrini. Goriot zaharrak brastakoanburua goratu zuen. Behako argi eta arranguratsubat, apopiloak ustekabean harrapatu zituena,jaurtiki zuen bi solaskiderenganat.

— Christophe berantegi helduko da, hurajoana izanen da beraz harat, erran zuen minezGoriotek.

— Asmatu dut, erran zuen Vautrinek andereVauqueren belarrirat makurtuz.

Page 88: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Goriotek oharkabetarik eta zer jaten zuenjakin gabe jaten zuen. Sekula ez zuen izan unehartan baino ergel eta beregaindu itxura handia-gorik.

— Nor arraiok erran dizu haren izena? galde-tu zuen Eugènek Vautrin jaunari.

— Ah! ah! hortxe dago koska, ihardetsi zuenVautrinek.

Goriot zaharrak bazekien! zergatik ez nuennik ere jakinen?

— Goriot jauna, hots egin zuen ikasleak.— Zer! erran zuen agure gaixoak. Beraz,

eder-ederra zegoena atzo?— Nor?— Restaudeko anderea.— Hara gure agure lizuna, erran zion andere

Vauquerek Vautrini, nola pizten zaizkion begiak.— Haren amorantea ote da beraz? erran zion

ahapetik andereño Michonneauk ikasleari.— Oi! bai, ikaragarri ederra zegoen, segitu

zuen Eugènek, Goriot zaharrak irrikaz so egitenziola. Beauséanteko anderea han izan ez balitz,ene kondesa dibinoa izanen zen dantzaldikoerregina, mutil gazteek harentzako begiak baizik

Page 89: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ez zituzten, ni zerrendan izen-emanikako hama-bigarrena nintzen, kontradantza guztiak dantza-tzen zituen. Bertze emakume guztiak amorra-tzen zeuden. Atzo kreatura bat zorionekoa izanbada, hura izan da inolaz ere. Arrazoi guztiadugu erranez ez dela deus ederragorik fragatabelak zabalik, zaldia lauhazka eta emakumeadantzan baino.

— Atzo gurpilaren gainean, dukesa batenean,erran zuen Vautrinek; egun goizean mailadiarenbehealdean, lukurrari batenean: horra Parisekoemakumeak. Senarrek ez baldin badezaketehaien luxu izarigabea manten, beren burua sal-tzen dute. Beren buruaren saltzen ez badakite,beren amen sabelak irekiko lituzkete zerez disti-ra han bilatzeko. Hots, mila zakurkeria eta bigehiago egiten dituzte. Gauza jakina da hori, ala-jainkoa!

Goriot zaharraren aurpegia, ikaslea entzunezegun eder bateko eguzkia bezala argitu zena,goibeldu egin zen Vautrinen ohar krudel hori adi-turik.

Page 90: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Eta? erran zuen andere Vauquerek, nondago beraz zure abentura? Hitz egin diozua?Zuzenbidea ikasi nahi ote zuen galdetu diozua?

— Ez nau ikusi, erran zuen Eugènek. BainaPariseko emakume politenetako baten, dantzal-ditik goizaldeko bi orenetan itzuli behar izanduen emakume baten, de Grès karrikan, bedera-tzietan aurkitzea, ez ote da bada bitxia? Ez daParis bezalakorik holako abenturentzat.

— Bah! hagitzez bitxiagoak ere badira, oihuegin zuen Vautrinek.

Andereño Tailleferek doi-doia entzuna zuenhori, hain baitzen kezkaturik egitera zihoanentseguagatik. Andere Couturek jaikitzeko kei-nua egin zion janztera joateko. Bi damak jalgizirelarik, Goriot zaharrak haiek bezala egin zuen.

— Eta? Ikusi duzuea? erran zuen andere Vau-querek Vautrini eta bere bertze apopiloei. Argida emakume horiengatik errekaratua dela.

— Sekula ez didate sinetsaraziko, erran zuenikasleak, Restaudeko kondesa ederrak zer ikusi-rik baduela Goriot zaharrarekin.

— Baina, erran zion Vautrinek eteten ziola,interesik tikiena ere ez dugu horren zuri sinesta-

Page 91: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

razteko. Gazteegia zara oraindik Parisen ongiezagutzeko, geroago jakinen duzu badirela gukgizon grinadunak deitzen ditugunak... (Hitzhorien entzutearekin, andereño Michonneaukburu-argi aire batez behatu zion Vautrini. Erreji-menduko zaldi bat tronpetaren soinua aditzeanerran zenuketen. —Ah! ah! egin zuen Vautrinekbere solasa moztuz hari behako sakon batenjaurtikitzeko, zer, guk ere ez ditugu bada geuregrina ttikiak izan? (Neskazaharrak giza irudi bilu-ziak ikusi dituen serora batek bezala apalduzituen begiak.) —Ongi da! segitu zuen, jendehoriek behin asmo bat kaskoan sartzen dute-nean, behin ere ez dute horretan gibelerat egi-ten. Iturri jakin bateko ur jakin baten, eta maizmahelduaren, egarririk baizik ez dute; ur harenedateko, beren emazteak, beren haurrak saldu-ko lituzkete; beren arima deabruari salduko lio-kete. Batzuentzat, iturri hori da jokoa, Bursa,taula edo intsektu bilduma bat, musika; bertzebatzuentzat, mizkinkeriak egiten dizkien emaku-me bat. Hauei, lurreko emakume guztiak eskain-tzen ahal dizkiezue, trufa eginen lukete haietaz,beren grina satisfatzen diena baizik ez dute nahi.

Page 92: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Askotan emakume horrek ez ditu bat ere maite,portu txarra ematen die, biziki garesti saltzensatisfazio-pizar horiek; tira bada, ene fartsantakez dira hargatik aspertzen, eta beren hondarre-ko burusia ere eramanen lukete Bahitetxeratberen azken ezkutuaren ematekotz emazteari.Goriot zaharra tipo horietako bat da. Zuhurradelakotz ustiatzen du kondesak, eta horra handi-kiak zer diren! Gizagaixo dohakabeak kondesabaizik ez darabil gogoan. Bere grinatik landa,ikusten duzu, kaiku bat bertzerik ez da. Hitz eginiezaiozu gai horretaz, haren aurpegiak diamantbatek bezala distiratuko du. Ez da zaila sekretuhorren asmatzen. Egun goizean zilarra eramandu saltzera, eta aita Gobseckenean sartzen ikusidut, de Grès karrikan. Entzun ongi! Handik eto-rritakoan, Christophe ertzo hori igorri du Restau-deko kondesarenerat. Mutilak gutunaren helbi-dea erakutsi digu, barnean zor-agiri ordaindu batzeukana. Argi da, kondesa ere lukurrariareneratbaldin bazihoan, premia zuelakotz zihoala.Goriot zaharrak jendetasunez ordaindu du harenordez. Burua hautsi beharrik ez da hori argi ikus-teko. Horrek frogatzen dizu, ene ikasle gaztea,

Page 93: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ezen, zure kondesak bere irri, dantza eta zimino-keriak egin, bere mertxika-loreak kulunkatu, etabere soinekoa berdintzen zuen bitartean, bar-neak jaten zegoela, erraten den bezala, berediru-agiri protestatuak, edo eta amoranteare-nak, zerabiltzala gogoan.

— Egiaren jakiteko alimaleko gogoa ematendidazu. Bihar joanen naiz Restaudeko anderea-renerat, oihu egin zuen Eugènek.

— Bai, erran zuen Poiretek, Restaudekoanderearenerat joan beharra da bihar.

— Han aurkituko duzu menturaz Goriot giza-gaixoa, bere adeitasunen ordaina eskuratzerajoana.

— Baina, erran zuen Eugènek higuin airebatez, zuen Paris hau lupetza hutsa da, beraz.

— Eta lupetza bitxia gainera, gehitu zuenVautrinek. Kotxez lohitzen direnak jende pres-tuak dira, oinez lohitzen direnak filusak. Izanezazu zerbait bere tokitik kentzeko zorigaitza,bitxikeria bat bezala erakutsia zara Justizia-Jau-regiko plazan. Ebats milioi bat, norbait bikaintzathartuko zaituzte saloietan. Hogeita hamar milioi

Page 94: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ordaintzen dizkiozu Jendarmeriari eta Justiziarimoral horren atxikitzeko. Ederra zinez!

— Nolaz, egin zuen oihu andere Vauquerek,Goriot zaharrak bere zilarrezko baxera urtuduela?

— Estalkian bi urzapal zituena? galdetu zuenEugènek.

— Horixe, bai.— Estimu handitan zuen bada, negar egin

zuen goporra eta platerxka bihurdikatu zitue-nean. Halabeharrean ikusi nuen, erran zuenEugènek.

— Bere bizitza bezainbat maite zuen, eran-tzun zuen alarguntsak.

— Ikusten duzue bada zein gizon sutsua dengizagaixoa, oihu egin zuen Vautrinek. Emakumehorrek badaki, bai, haren flañukatzen.

Ikaslea bere ganbararat igan zen.Vautrin jalgizen. Handik laster, andere Couture eta VictorineSylvie haientzat bilatzera joan zen alogerekokotxe batean sartu ziren. Poiretek bere besoaeskaini zion andereño Michonneauri, eta Landa-reen Jardinerat egurastera joan ziren biak, egu-neko bi ordu ederretan.

Page 95: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Hara, bada! Horra beraz biak abantzuezkonduak, erran zuen Sylvie lodiak. Egun lehen-dabizikotz jalgi dira elkarrekin. Hain dira idorrakbiak non, elkar berotuz geroz, ardaiak bezala suhartuko bailukete.

— Kasu andereño Michonneauren xalari,erran zuen irriz andere Vauquerek, ardaia beza-la irazekiko baita.

Arratsaldeko lauretan, Goriot etxeratuzenean, han ikusi zuen, bi lanpara ketsuren argi-rat, Victorine begiak gorri zituela. Andere Vau-quer han zen goizean Taillefer jaunari eginikakobisitaldi antzuaren kontakizunaren entzuten.Bere alaba eta emakume zahar horren errezibi-tzeaz gogaiturik, Taillefer jaunak bereganainoheltzeko baimena eman zien bere esplikazioenemateko.

— Ene andere maitea, erraten zion andereCouturek andere Vauqueri, pentsa ezazu badajartzeko ere ez diola Victorineri erran; neskatilazutik egon da denbora guztian. Eni, aldiz, hase-rretu gabe, hotz-hotzean, biak bere etxerat joa-nez alferrik ez nekatzeko erran dit; andereñoak,alaba deitu gabe, bere buruaren kaltez ari zela

Page 96: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

hari enbarazu eginez (urtean behin, ankerrahalakoa!); Victorineren ama fortunarik gabeesposatu baitzen, deus eskatzekorik ez zuela;hots, gauzarik gogorrenak, neskatxa gaixo haunegarretan urtarazi dutenak. Neskatila orduanbere aitaren oinetarat jaurtiki da, eta kuraiazerran bere amarengatik baizik ez zela hainbertzelehiatzen, haren borondatea obedituko zuelatxintik erran gabe, baina otoi defunta gaixoarentestamentua irakur zezala; neskatilak gutunahartu eta eman egin dio munduko gauzarik ede-rrenak eta hobekien sentituenak erranez. Ezdakit non ikasi dituen. Jainkoak hain ongi irado-kitzen zizkion, non tuntun bat bezala bainengo-en negarrez hari aditzean. Badakizua bizkitar-tean zer egiten zuen gizon beldurgarri horrek?Azkazalak moztu. Victorine gaixoak malkoz bustigutun hori hartu, eta supazterrerat bota du erra-nez: «Aski da!» Bere alaba, muinkatu asmozeskuak hartu nahi zizkiona, altxarazi nahi izandu, baina beregandik aldaratu ditu. Ez dea badaankerkeria bat hori? Haren seme lerdo porroka-tua bere arreba agurtu gabe sartu da.

Page 97: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Munstroak ote dira bada? erran zuenGoriot zaharrak.

— Eta gero, erran zuen andere Couturek giza-gaixoaren erranari kasurik egin gabe, aita-semeak handik joan dira ni agurtuz eta otoidesenkusatzeko eskatuz, presako egitekoakomen zituzten. Horra gure bisita. Bere alabaikusi du bederen. Ez dakit nik nolaz uka deza-keen, bu ur tanto bezain elkar irudiak dira.

Apopiloak, barnekoak ala kanpokoak, batzukbertzeen ondotik heldu ziren, elkarri egunonemanez, eta batak bertzeari erranez Parisekozenbait jende-mailatan halako jite jostagarriaerakusten duten huskeria horietarik, astakeriaosagarri nagusi eta merezimendurik handienaihakina edo ahoskera duen jite jostagarria bera.Argot suerte hori taigabe aldatzen da. Hatsarriduen arraileriak sekula ez du hilabete bat bainogehiago irauten. Gertakari politiko batek, Epaite-giko prozesu batek, karriketako kantu batek,aktore baten irri-solasek, orok du balio adimen-duaren joko horretan aritzeko, oroz gain ideiaketa hitzak pilotak bailiran bildu eta erraketenmedioz haien berriz elkarri itzultzean datzan

Page 98: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

joko horretan, alafede. Dioramaren asmakuntzaberriak, optikaren ilusioa Panorametan bainogoragoko heinetarat altxatzen zuenak, ramazmintzatzeko arraileria eramana zuen zenbaitpintura-lantegitarat, halako irrigailu-suerte batpintore gazte batek, andere Vauqueren pentsio-ko bezero zenak, han kutsatu zuena.

— Eta? Poirrret jauna, erran zuen Museume-ko enplegatuak, nola doa osarama ttiki hori?Gero, erantzuna iguriki gabe: ene Damak, xan-grinaturik zaudete, erran zien andere Coutureeta Victoreneri.

— Jaterrra goaza? egin zuen oihu HoraceBianchonek, Rastignacen adiskide zen medikun-tzako ikasle batek, usque ad talones jaitsi zaittripa-zorroa.

— Berebiziko hotzirama dago! erran zuenVautrinek. Aparta zaitez bada, xaharra! Mila dea-bru! sutontziaren aho guztia estaltzen duzu oina-rekin.

— Vautrin jaun argi hori, erran zuen Biancho-nek, zergatik diozu hotzirama? Ez dago ongierrana, hotzarama da.

Page 99: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Ez, erran zuen Museumeko enplegatuak,hotzirama da, arauari jarraiki: zangoak hotzituakditut.

— Ah! ah!— Hona hemen bere gorentasuna Rastigna-

ceko markesa, zuzenbide okerrean doktore, oihuegin zuen Bianchonek Eugèneri lepotik oratuzeta ito nahi bailuen hertsatuz. Eit! bertze guz-tiak, Eit!

— Andereño Michonneau poliki-poliki sartuzen, mahaikideak agurtu deus erran gabe, etahirur emakumeen ondorat joan zen jartzera.

— Beti ikararazten nau saguzahar horrek,erran zion ahapetik Bianchonek Vautrini andere-ño Michonneau seinalatuz. Nik, Gall-en sistemaari bainaiz ikasten, Judasen konkorrak dituelauste dut.

— Ezagutzen zenuen? erran zuen Vautrinek.— Nor ez da harekin inoiz edo behin fortuna-

tu! erantzun zuen Bianchonek. Mutxurdin horiazkenean habe bat osoki jaten duten har handihorietako bat begitantzen zait, alajainkoa!

— Horixe bertzerik ez baita, gazte, erranzuen Vautrinek papiloteak orraztuz.

Page 100: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Eta arrosa izaki, arrosak bizi direna biziizana da,

goiz bateko tartea.

— Ah! ah! heldua da bada zoparama ederra,erran zuen Poiretek Christophe eltzekoa errespe-tuz atxikitzen zuela sartzen ikusirik.

— Barka iezadazu, jauna, erran zuen andereVauquerek, azazopa duzue hau.

— Gazte guztiek irriari eman zioten.— Hondoratua, Poiret.— Poirrrrrette hondoratua!— Marka bi pondu amatto Vauqueri, erran

zuen Vautrinek.— Norbaitek erreparatu dio goiz honetako lai-

noari? erran zuen enplegatuak.—Zen, erran zuen Bianchonek, laino bat fre-

netikoa eta antzik gabea, laino bat goibela,malenkoniosa, berdea, hats-bahigarria, laino batgoriotiarra.

— Goriorama, erran zuen pintoreak, han ezbaitzen pikorik ikusten.

— Ei, milord Gâôriotte, xutaz ari direla!

Page 101: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Mahaiaren hondarrean jarria, zerbitzatzekoerabiltzen zen atetik hurbil, Goriot zaharrakburua altxatu zuen zamauaren azpian zeukanogi-zati bat usnatuz, zenbaitetan berragertzenohi zen merkatari zeneko ohitura zahar batenga-tik.

— Zer, bada? oihukatu zion garrazki andereVauquerek koilara, plater eta ahotsen soinuarinagusitu zitzaion ahots batez, ez duzua ogia onatzematen?

— Aitzitik, anderea, erantzun zuen, Étampes-eko irinaz egina da, lehen kalitateko irinaz, ala-fede.

— Zertan ikusten duzu hori? erran zion Eugè-nek.

— Zuritasunean, gustuan.— Sudurraren gustuan, usaina hartzen baitio-

zu: erran zuen andere Vauquerek. Hain zara eko-nomo bilakatzen ari non azkenean aurkituko bai-tuzu sukaldeko haizea hurrupatuz mantentzekomoldea.

— Eraman ezazu orduan patentatzera, eginzuen oihu Museumeko enplegatuak, fortuna ede-rra eginen duzu.

Page 102: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Utzazue bakean, fideogile izana dela sine-tsarazteko egiten du hori, erran zuen pintoreak.

— Hortaz, erretorta bat ote da zure sudurra?galdetu zuen berriz Museumeko enplegatuak.

— Erre zer? egin zuen Bianchonek.— Erre-ge.— Erre-mentari.— Erre-sinola.— Erre-tolika.— Erre-pika.— Erre-ka.— Erre-a.— Erre-matea.Zortzi erantzunak tiro-erauntsi jarraiki baten

zalutasunaz jalgi ziren salako alde guztietatik,eta hainbatenaz ere irrigarriago izan ziren, nonGoriot dohakabeak halako zozo itxuraz so egitenbaitzien mahaikideei, hizkuntza arrotz batenkonprenitzera entseatzen ari den gizon bat irudi.

— Erre! erran zion Vautrini, harengandik hur-bil zegoenari.

— Erredios, arraioa! erran zuen VautrinekGoriot zaharraren kapela kaskako batez hondo-

Page 103: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ratuz, buru gainean eman eta kapela bekaineta-raino jaitsarazi zionaz.

Agure gaixoa, itsumustuko jazarraldi horrekzur eta lur, mugitu gabe egon zen lipar batez.Christophek, zopa bukatua zuelakoan, gizagai-xoaren platera eraman zuen; hainbertzenarekin,Goriotek, kapela berriz altxatu eta gero, berekoilara hartu zuenean, mahaian jo zuen. Mahai-kide guztiak irriz lehertu ziren.

— Jauna, erran zuen agureak, kitzikatzaileeskasa zara, eta holako bertze zartakada batematen baldin badidazu...

— Zer, bada, xaharra? erran zuen Vautrineketeten ziola.

— Zer, bada? Egunen batean garesti bainogarestiago ordainduko duzula hori.

— Infernuan, ezta? erran zuen pintoreak,ume bihurriak kokatzen dituzten xoko beltz ttikihorretan!

— Zer, bada? andereño, erran zion VautrinekVictoreneri, ez duzu deus jaten. Aita egoskoragertu da bada?

— Ikaragarri, erran zuen andere Couturek.

Page 104: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Zentzarazi beharra dugu bada, erran zuenVautrinek.

— Baina, erran zuen Rastignacek, Biancho-nengandik aski hurbil kausitzen zenak, andere-ñoak auzia ezar liezaioke hazkurriaren karietara,ez baitu jaten. Ei! ei! ikus ezazue nolako begiezbehatzen dion Goriot zaharrak andereño Victore-neri.

Agureari jatea ahanzten zitzaion neskatilagaixoari behatzeko, zeinaren azpegietan min bategiazkoa ageri baitzen, aita maite duen haurzapuztuaren mina bera.

— Ene adiskide maitea, erran zuen Eugènekahapetik, tronpatuak gaituk Goriot zaharraz. Ezduk ez ergela eta ez zaingabeko gizona. Aplikaiezaiok Gallen sistema hori, eta erradak zer pen-tsatzen duan. Zilarrezko azpil bat bihurdikatzenikusi diat barda, argizagia izan balitz bezala, eta,oraintxe berean ere, ohiz kanpoko sentimenduaksalatzen ditik haren aurpegiak. Sobera misterio-sa iruditzen zaidak haren bizitza aztertua izateamerezi ez izateko. Bai, Bianchon, alferrik egitenduk irri, ez nabilek arrailerietan.

Page 105: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Gizon hau medikuntzako kasu berezia duk,erran zuen Bianchonek, ongi duk; disekatukodiat, berak nahi badu.

— Ez, hazta iezaiok burua.— Ah! tira, kutsakorra izan zezakek ergelke-

ria.Biharamunean Rastignac dotorezia handi

batez jantzi, eta, arratsaldeko hirurak irian, Res-taudeko anderearenerat joan zen, bidean halakoesperantza burtzoragarri eroei ematen zelarik,gazteen bizitza bihotz-hunkiduretan horren joribilakarazten dutenei: ez dituzte orduan ez ozto-poak eta ez arriskuak kalkulatzen, orotan arra-kasta ikusten dute, bizitza poesia bihurtzen dutesoilki beren irudimenarekin jostatuz, eta zorigai-tzean ala tristezian erortzen dira artean erehaien irrika neurrigabeetan baizik bizi ez zirenegin-asmoek lur jotzen dutenean; ezjakin etaherabe ez balira, ezinezkoa litzateke gizartearenmundua. Eugène kasu handi-handirekin zihoanden-mendren ere ez lohitzeko; alabaina Restau-deko andereari zer erranen liokeen pentsatuzzihoan, adorez hornitzen zen, ustezko solasaldibaten erantzunak asmatzen, ateraldi bitxiak,

Page 106: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

erranaldi tailleyrandiarrak prestatzen, bere etor-kizunaren oinarri ezartzen zuen deklarazioarenaldeko zirkunstantzia tikiak suposatuz. Lohiezzikindu zen, Palais-Royalerat behar izan zuenjoan hala bere boten ziratzera nola bere galtza-ren igurztera. Aberats banintz, erran zuen berebaitan bada ez bada ere hartu zuen hogeitahamar soseko txanpon bat trukatuz, kotxez joaneta neure gogara pentsatu ahal izanen nian.Noizbait ere Helder-eko karrikarat arribatu daeta Restaudeko kondesaz galdetu. Egun bateantriunfatuko duela segur den gizonaren amorraziohotzarekin, halaxe bildu zuen baila oinez etaatean kotxe baten hotsa aditu gabe iragaten iku-sia zuten jendeen behako mesprezagarria. Beha-ko hori hainbatenaz ere mingarriago izanzitzaion non bere gutiagotasunaz jabetu baitzenbaila horretan sartu zenean, hantxe ikusi bai-tzuen putinka zaldi eder bat cabriolet pinpirinahorietako bati lotua, bizitza xahutzaile batenluxua erakutsi eta Pariseko zorion guztien azturairadokitzen duten cabriolet horietako bati, ale-gia. Umore txarrez jarri zen, bera bakarrik. Bur-muinean zabaldu zitzaizkion tiraderak, agude-

Page 107: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ziaz beterik ediretea espero zuenak, hertsi etazozoturik gelditu zen. Kondesaren erantzuna igu-rikitzen zueno, zeinaganat ganbarako lekaio batjoaten baitzen bisitariaren izenaren erratera,Eugène zango bakar baten gainean pausatu zenaitzinganbarako leiho baten aitzinean, ukondoaleiho-herskailu batean ezarri, eta bailarat behatuzuen oharkabetarik. Berantetsi zen, handik aldeeginen zuen hegoaldetarren gogortasun horrez,zuzenean doalarik mirariak erditzen dituenaz,jantzia izan ez balitz.

— Jauna, erran zuen ganbarako lekaioak,anderea bere apaingelan dago eta biziki lanpe-tua, ez dit erantzun; baina jaunak saloirat iragannahi badu, bada han norbait jadanik.

Hitz bakarrez beren nagusiak akusatzen zeinjujatzen dituzten jende horien botere beldurga-rria miretsiz batean, Rastignacek nahitara irekizuen ganbarako lekaioa jalgia zen atea, dudarikgabe lekaio ahalkegabe horiei sinetsaraztekotzezagutzen zituela etxe hartan bizi zirenak; ala-baina, aztoraturik oso, gela baterat jo zuen nonlanparak, arasak, bainuko xukaderen berotzekotresna bat, ageri eta aldi berean korridore ilun

Page 108: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

eta eskailera gorde baterat eramaten baitzuen.Aitzinganbaran aditu zituen irri itoek gainezkaeragin zioten bere nahasmenduari.

— Jauna, saloia honatako aldean da, erranzion ganbarako lekaioak begirune faltsu eta ber-tze arraileria bat irudi duen horrekin.

Eugène hain zen tarrapataka itzuli gibeleratnon bainu-ontzi batekin behaztopatu baitzen.Hala ere, zorionez bere kapela atxiki zuen bainu-ontzirat eror zekion eragozteko. Une hartan, atebat ireki zen lanpara tiki batek argitu korridoreluzearen gibelean, Rastignacek han aditu zuenbatera Restaudeko anderearen ahotsa, Goriotzaharrarena, eta musu baten soinua. Jangelansartu zen, aldean bertze iragan zuen, ganbarakolekaioari jarraitu zitzaion, eta lehen saloi bateansartu zen non leiho ondoan pausaturik gelditubaitzen, leiho horrek bailarat ematen zuela ohar-tuz. Goriot zahar hori egiazki bere Goriot zaharrazenetz nahi zuen ikusi. Bihotzak pilpira estrainio-ak ematen zizkion, Vautrinen gogoeta ikaraga-rriak zetorzkion gogorat. Ganbarako lekaioaksaloiko atean igurikitzen zuen Eugène, bainasupituki mutil gazte dotore bat jalgi zen handik,

Page 109: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

eta erran zuen ezin-egonez: «Banoa, Maurice.Andere kondesari erranen diozu ordu erdiz bainogehiagoz egon naizela haren begira.» Mutirihorrek, dudarik gabe mutiri izateko eskubideaeduki uste zuenak, Italiako xaramela bat kanta-tu zuen ahapeka Eugène, hala ikaslearen itxuraikusteagatik nola bailarat so egiteagatik, zegoenleihorat zihoala.

— Jaun kondeak hobeko luke baina bertzeistant batez igurikitzea, Andereak bukatu du,erran zuen Mauricek aitzinganbararat itzulirik.

Une hartan, Goriot zaharra kotxeen atetikhurbil jalgitzera zihoan eskailera tikiaren aterabi-detik. Gizagaixoa bere euritakoa ari zen atera-tzen eta bazihoan haren zabaltzera, ohartu gabeate handia irekirik zegoela tilbury bat gidatzenzuen mutil gazte apaindu bati bide emateko.Goriot zaharrak gibelerat egiteko astia baizik ezzuen izan zanpatua ez izateko. Euritakoarentafetanak zaldia izitu zuen, zeinak jauzi egin etaharmailen kontra joan baitzen heriosuhar. Mutilgazte hura koleragorriturik bihurtu zen, Goriotzaharrari behatu eta, gizagaixoa jalgi aitzin, eginzion diosala bat zeinak erakusten baitzuen beha-

Page 110: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

rrezkoak zaizkigun lukurrariei ematen diegunbegiramendu bortxatua, edo gizon ustel batinahitaez erakutsi beharreko, baina geroagoahalkearazten gaituen errespetu hori. Goriotzaharrak adiskidetasunezko agur tiki batez,ontasunez beteaz, erantzun zuen. Gertakarihoriek oinazturaren zalutasunaz iragan ziren.Sobera kordegabetua bakarrik ez zegoela ohar-tzeko, Eugènek kondesaren ahotsa aditu zuenbat-batean.

— Ah! Maxime, bazindoazen bada, erranzuen destaina apur batez nahasi halako gaitzes-pen-doinuaz.

Kondesa ez zen tilburyaren sarreraz ohartu.Rastignac tupustean itzuli zen gibelerat eta kon-desa ikusi zuen lakrikunki jantzia katxemirazurizko txabux laxo arrosadun batez, artarikgabe orraztua, Pariseko emakumeak goizeanjantzirik egoten diren gisan; urrin gozoa zerion,bainu bat hartua zegoen inolaz ere, eta harenedertasunak, hala errateagatik leundua zenak,boluptuosagoa irudi zuen; begiak bustirik zeuz-kan. Gazteen begiak badaki ororen ikusten: lan-dare batek behar dituen elikagaiak airean irens-

Page 111: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ten dituen bezala, hala bat egiten dira mutil gaz-teen izpirituak emakumearen isuriei. Eugènekemakume horren eskuen freskotasun loratuasentitu zuen beraz haien ukitu beharrik izangabe. Ikusten zituen, katxemiran barna, txabu-xak, apur bat irekia zegoenak, noizean behinagerian utzi eta ikaslearen behakoa beregana-tzen zuen bularraren kolore zurigorriak. Konde-sak ez zuen gerrontzearen beharrik bat ere,gerrikoak berak bakarrik markatzen zion beregerri malgua, lepoak amodioari dei egiten zion,oinak ttiki eta pollit ageri ziren pantufletan.Haren muinkatzekotz Maximek esku hori hartuzuelarik, Eugènek Maxime ikusi zuen, eta konde-sak Eugène. Ah! zu zara, Rastignaceko jauna,kontent naiz oso zure ikusteaz, erran zuen kon-desak adimendunek hautematen dakiten halakoeite batez.

Maximek aldiz Eugèneri aldiz kondesari beha-tzen zien sarkoiaren handik hastanarazteko askimolde adierazgarriaz. «Maltea, espero dinat kan-porat bidaliko dunala kakanarru hori!» Hitzhauek klarki eta aditzeko moldean itzultzenzituzten mutil gazte ahalkegabeki burgoi horren

Page 112: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

soak, Anastasie kondesak Maxime deitu etaorain aurpegia ikertzen baitzion emakume batensekretu guztiak, emakume hori horretaz ohartugabe, salatzen dituen manukortasun horrekin.Rastignacek gorroto bortitz bat nabaritu zuenmutil gazte horren alderat. Lehenbizi, Maxime-ren bilo hori eder eta ongi kizkurtuek bereak zeinitsusiak zituen erakutsi zioten. Gero, Maximekbota fin eta garbiak bazituen, bereak ordea, ibil-tzean ezarri zuen artarengatik ere, lokatzezkoazal mehe batez estaliak zeuzkalarik. Hondarrik,Maximek xenila bat bazerabilen gerria sotilkihertsatu eta emakume polit baten eitea ematenziona, Eugènek ordea, bi orenak eta erdietan,frak beltz bat zeraman bitartean. Charente-kohaur izpiritualak hauteman zuen dandy segail,handi, begi-argi eta begitarte zurbileko horri,umezurtzen errekaratzeko ere gai diren gizonhorietako bati, janzkerak ematen zion gailenta-suna. Eugèneren erantzunaren begira egongabe, Restaudeko andereak hega ahala eginzuen ihes bertze saloirat, kulunkatzera utzizbere txabuxaren hegalak, tximeleta baten irudiaematen ziotela bildu eta barreiatu egiten zire-

Page 113: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

nak; eta Maxime haren ondotik joan zen. Eugè-ne, sutan, Maximeren eta kondesaren ondotikjoan zen. Hirur pertsonaia hauek bekoz bekokausitu ziren beraz, tximiniaren parean, saloihandiaren erdian. Ikasleak bazekien poxelu egi-nen ziola Maxime higuingarri horri; baina, Res-taudeko anderearen atsekabetzeko arriskuare-kin, dandyari poxelu egin nahi izan zion. Bat-batean, mutil gazte hori Beauséanteko anderea-ren dantzaldian ikusia zuela oroitu zelarik, asma-tu zuen zer zen Maxime Restaudeko anderearen-tzat, eta lerdokeria handiak eginarazten zeinarrakasta handia ematen duen gazteen ausar-tzia horrekin, bere baitan erran zuen: «Honatxneure arerioa, garaitu behar diat.» Zuhurgabea!ez zekien, ez, Maxime de Trailles kondeak irainzezaten utzi, lehena tiratu eta bere lehiakideahiltzen zuela. Eugène ehiztari trebea zen, bainaartean ere bota gabe zegoen tiro batez hogeipanpina hogeita bitik tiralekuan. Konde gazteasuaren altzoan besaulki batean etzan, su-hatzakhartu eta hain mugimendu bortitz eta zaputzezkitzikatu zuen sua, non Anastasieren aurpegiederra goibeldu baitzen bat-batean. Emakume

Page 114: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

gaztea Eugènerenganat itzuli eta behako hotzitaunkor horietako bat jaurtiki zion, hots, «zerga-tik ez duzu alde egiten» hain klarki dioten beha-ko horietako bat non jende ontsa ikasiak bereha-laxe joaten baitira «agur, joan beharra dut» edohorrelako zerbait erranez.

Eugènek aurpegi atsegina ezarri eta erranzuen: —Anderea, presa nuen zure ikusteko...

Istantean isildu zen. Ate bat ireki zen, tilbur-ya gidatzen zuen jauna bat-batean agertu zen,kapelarik gabe, kondesa agurtu zuen, Eugèneriarta handiz behatu, eta eskua luzatu zion Maxi-meri, ziotsala: «Egunon.» Eugène partikularzkiharritu zuen halako begitarte anaikorraz. Probin-tzietako gazteek ez dakite zein gozoa den hiru-ren arteko amodio-bizitza.

— Restaudeko jauna, erran zion kondesakikasleari senarra erakutsiz.

Eugène barne-barneraino makurtu zen.— Jauna, erran zuen kondesak aitzinerat joa-

nez eta Eugène Restaudeko kondeari aurkeztenziola, Rastignaceko jauna duzu, Beauséantekoandere bizkondesaren ahaidea Marcillactarrenaldetik! hitz horiek, kondesak kasik hanpurutsu-

Page 115: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ki erran zituenek, etxekandere batek bereanhandikiak baizik ez dituela hartzen frogatuzatzematen duen halako harrotasun-suertez,miragarrizko ondorioa izan zuten, kondeak bereaire hotz zeremoniosa utzi eta ikaslea agurtuzuen.

— Atsegin handia da, erran zuen, jauna, zureezagutzen egitea.

Maxime de Traillesek berak ere behako urdu-ri bat jaurtiki Eugènerenganat eta bere mutirita-suna utzi zuen bat-batean. Makil ukaldi horrek,izen-deitura batzuen ahalmenak emanaraziak,hogeita hamar kutxa ireki zituen hegoaldetarra-ren burmuinean, eta prestatua zuen kuraiabihurtu zion. Bat-bateko argi batek klarki ikusa-razi zion Pariseko goi-gizartearen giroan, arteanere goibel eta ilun ageri zitzaionean. Maison-Vauquer, Goriot zaharra bere gogotik urrun osozituen orduan.

— Marcillactarrak iraungiak zeudela ustenuen, erran zion Restaudeko kondeak Eugèneri.

— Bai, jauna, erantzun zuen. Ene osaba han-dia, Rastignaceko zalduna, Marcillac familiakoprimarekin esposatu zen. Ez zuten alaba bat bai-

Page 116: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

zik izan, Clarimbault-eko marexalarekin esposa-tu zena, Beauséanteko anderearen amaren alde-ko aitatxirekin. Gu adar gaztea gaituzue, hainba-tenaz ere adar pobreagoa bera non ene osabahandiak, almiranteordeak, dena galdu baitzuenErregeren zerbitzutan. Gobernamendu iraultzai-leak ez zituen gure harturenak onartu nahi izanIndietako Konpainiaren likidazioan.

— Jauna, ez zen bada zure osaba handia leVengeur-eko buruzagia 1789 baino lehen?

— Halaxe da.— Ene aitatxia ezagutu zuen orduan, le War-

wich-eko buruzagia baitzen.Maximek besagainak apur bat altxatu zituen

Restaudeko andereari behatzen ziola, eta hauerran bide zion: «Galduak gaitun, itsasoaz has-ten baldin bada horrekin solasean.» AnastasiekTrailleseko jaunaren behakoa konprenitu zuen.Emakumeek duten ahal miresgarri horrez, irriba-rre egiten hasi zen erranez: «Zatoz, Maxime,badut zerbait zuri galdetu beharra. Jaunak, ibilzaitezte lasai itsasoan le Warwich eta le Ven-geur-en oroitzapenetan.» Kondesa jaiki eta erki-detasun nausagarriz beterikako keinu bat egin

Page 117: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

zion Maximeri, harekin batean apaingelarat abia-tu zenari. Bikote morganatiko hori, frantsesezordainik ez duen erranmolde aleman zoragarriabera, aterat arribatu orduko, kondeak eten zuenEugènerekin zerabilen solasaldia.

— Anastasie! geldi zaitez, maitea, egin zuenoihu aldarte txarrez, ongi dakizu ezen...

— Berehalaxe nator, erran zuen kondesaketeten ziola, une bat bertzerik ez dut beharMaximeri erratekotz manatu nahi diodana.

— Kondesa berehala itzuli zen. Gogoak emanbezala jokatu ahal izatekotz beren senarren izae-raren miatzera bortxaturik, konfiantza preziatubaten ez galtzeagatik noraino joan daitezkeenbadakiten, eta, beraz, bizitzako gauza tikietansekula kontra egiten ez dieten, emakume guz-tien antzera, kondesa hautemanik zegoen, kon-dearen ahotsaren goitibeheitien arabera, ez zelabat ere segurtasunik izanen apaingelan geldituzgeroz. Eugène zen makur horien guztien sorbu-ru. Kondesak hortaz, mesprezuz josirikako aur-pegi eta keinu batez, ikaslea erakutsi zion Maxi-meri, zeinak biziki epigramatikoki erran baitzuenkondeari, honen emazteari eta Eugèneri: —

Page 118: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Aizue, hitz egin beharra duzue zuek, ez dizuetenbarazurik egin nahi; adios. Eta joan zen.

— Geldi zaitez, Maxime! oihukatu zuen kon-deak.

— Etor zaitez afaltzera, erran zuen kondesakzeina, bertze behin ere Eugène eta kondea utzi-rik, lehen saloirat jarraitu baitzitzaion Maximeri.Han egon ziren biak elkarrekin, behar bezainluzaz egon ere, Restaudeko jaunak Eugene bida-liko zuela segur izateko-edo.

Rastignacek, noiz irri-karkailaka, noiz eleke-tan, noiz isilik aditzen zituen; baina ikasle mali-ziosak iaiotasun handi-handia erakusten zuenRestaudeko jaunarekin, hura balakatuz nahizeztabaidetarat lerraraziz, kondesa berriz ikusieta Goriot zaharrarekin nolako harremanakzituen jakiteko asmoz. Emakume hori, argiroMaximez maitemindurik zegoena; emakumehori, senarra bere mende zeukana, fideogilezaharrari isilpean lotua, misterio handi bat irudi-tzen zitzaion. Misterio hori zulatu nahi zuen,ustez-eta halaran errege bakar egonen zelaemakume hain eminentki paristar horren gai-nean.

Page 119: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

—Anastasie, erran zuen kondeak bere emaz-teari dei eginez berriz.

— Ea, ene Maxime gaixoa, erran zion mutilgazteari, etsi beharra dinagu. Arratsa arte...

— Espero dut, Nasie, erran zion belarrirat,pikutara bidaliko dunala mutil zirtzil hori, zuretxabuxa doi bat zabaldu orduko begiak txinga-rrak irudi izekitzen zitzaizkiona. Proposamenakeginen lizkizuke, hersturetan sartuko, eta harenhiltzera bortxatuko nindukezu.

— Burutik zaudea, Maxime? erran zuen kon-desak. Ez direa bada ikasle zirtzil horiek ximist-orratz hautak? Hastiaraziko diot, bai eiki, Restau-di.

— Maxime irriz lehertu eta jalgi zen ondotikkondesa zerraikiola, zeina leihoan jarri baitzenmutil gaztearen kotxerat igaiten ikusteko, berezaldia putinkarazi eta zigorra inarrosten zuela.Ate handia hertsi zen arte ez zen itzuli.

— Aizu, maitea, erran zion kondeak emaku-mea sartu zenean, jaunaren familia bizi denherria ez dago Verteuil-etik urrun, Charenten.Jaunaren osaba handiak eta ene aitatxik elkarezagutzen zuten.

Page 120: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Kontent naiz jende ezagunen artean iza-teaz, erran zuen kondesak adigabeturik.

— Uste duzun baino gehiago, erran zuen aha-petik Eugènek.

— Nola? erran zuen kondesak bizi-bizia.— Baina, gehitu zuen ikasleak, gizon bat ikusi

berria dut zuenetik jalgitzen zeinarekin atez atebainago pentsio batean, Goriot zaharra.

«Zaharra» hitzaz apaindu izen horren adi-tzearekin, kondeak, suaren zirikatzen ari bai-tzen, su-hatzak surat jaurtiki zituen, eskuak errebalizkiote bezala, eta jaiki zen.

— Jauna, Goriot jauna erran zenezakeenbederen!

Senarraren ezinegona ikusirik kondesa lehe-nik zurbildu, gero gorritu eta nabarmen poxela-turik agertu zen azkenik; hau erantzun zuen,natural itxura eman nahi izan zion ahotsaz, etafaltsuki jabaldurik: «Ez daiteke inor aurki gehia-go maita genezakeenik...» Isilik gelditu zen, berepianoari so egin, zerbait miragarria bururatukobalitzaio bezala, eta hau erran zuen: —Atseginduzua musika, jauna?

Page 121: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Anitz, erantzun zuen Eugènek tomate batbezain gorri eta lerdokeria larriren bat egin otezuen irudipen nahasiak zozoturik.

— Kantuz aritzen zarea? galdetu zuen konde-sak bere pianorat joan eta tekla guztiak arrapa-ladan joaz, beheko ut-etik hasi eta goiko fa-rainodantzarazten zituela. Rrrrah!

— Ez, anderea.Restaudeko kondea harat-honat zebilen gel-

digabe.— Pena da, triunfatzeko bide handi bat gal-

dua duzu. —Ca-aro, ca-a-ro, ca-a-a-a-ro, nondubitare, kantatu zuen kondesak.

Goriot zaharraren izenaren erratearekin,Eugènek bertze ukaldi bat eman zuen azti-makil-ttoaz; orain ordea «Beauséanteko anderearenahaidea» hitzek ekarri zutenaren kontrako ondo-rioa ekarri zuen. Kinka larri batean zegoen, bitxi-keriazale baten etxean fagorez sartu eta, eskul-tura tikiz beterikako armairu bat oharkabetarikukiturik, hiruzpalau buru gaizki eratxikiak erora-razi dituen gizon baten kinka larrian, alafede.Amildegi baterat nahi izan zukeen bere buruaegotzi. Restaudeko anderearen aurpegia idor,

Page 122: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

hotz ageri zen, eta haren begiak, ez-axoldurik,ikasle dohakabearenen ihesi zebiltzan.

— Anderea, erran zuen, badukezu zertazsolas egin Restaudeko jaunarekin, onets itzazuotoi ene errespetuak, eta baimena eman...

— Etortzen zaren aldi oro, erran zuen arrapa-ladan kondesak Eugène zeinu batez geldiaraziz,segur izan zaitez ezen, hala Restaudeko jaunarinola neroni, atseginik handiena emanen diguzu-la.

Eugènek bikoteari agur sakon bat egin etakanporat jalgi zen ondotik Restaudeko jaunazeramala, zeinak, ikaslearen erreguak gorabehe-ra, aitzinganbararaino lagundu baitzuen.

— Jaun hori agertuko den aldi oro, erran Zionkondeak Mauriceri, ez anderea eta ez ni izanengara etxean.

Eugène atariko eskailerarat heldu zenean,euria ari zela ohartu zen. —Ea, erran zuen berebaitan, errebeskeria bat egin bide diat, ez baita-kit ez haren sorburua eta ez haren ondorea; jan-tzia eta kapela hondatu ditiat gainera. Zokobatean behar nikek egon Zuzenbidea buru-bela-rri ikasten, magistratu garratz bat bilakatzea

Page 123: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

bertze burubiderik ez ibili buruan. Nolaz joanenote naiz mundurat, han taiuz jokatu ahal izateko,ezin konta ahala gauza behar ditudala: cabriole-tak, bota ziratuak, baitezpadako edergailuak,urrezko kateak, goizetik hasi eta orkatzezkoeskularru zuriak, sei libera gosta direnak, etagauez beti ere eskularru horiak? Agure-zaharpikaro galanta, bai, Goriot xaharra!

Karrikako atearen azpian kausitu zelarik, alo-kairuko kotxe bateko karrozainak, zeinak duda-rik gabe ezkonberri batzuk eraman berriak bai-tzituen eta orain nagusiari kontrabandoko kurtsabatzuk ebatsi bertze asmorik ez baitzerabilen,keinu bat egin zion Eugèneri, hau euritakorikgabe, soineko beltz, maripolis zuri, eskularruhori eta bota ziratuekin ikusi zuenean. Eugèneerrabiaturik zegoen, mutil gazte bat, leizezulobatean sartzen denean, barnean zorioneko ate-rabide bat atzeman uste bailuen bere hartangero eta gehiago sartzera bultzatzen duten erra-bia sor horietako batek harrapaturik. Burua higi-tu eta baietz erran zion karrozainaren galdeari.Sakelan hogeita bi sos baino gehiago edukigabe, kotxerat igan zen non zenbait laranja-

Page 124: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

lorek eta kanetilazko izpi batzuek ezkonberrienpasaia salatzen baitzuten.

— Norat doa jauna? galdetu zuen karrozai-nak, ordukotz bere eskularru zuriak erantziakzituenak.

— Arraioa! erran zuen Eugènek bere baitan,hondatzen ari naizenaz geroz, zerbaitetakobehintzat balio behar zidak horrek! Zoaz Beausé-antenekorat, erantsi zuen ozenki.

— Zeinetarat? erran zuen karrozainak.— Hitz sublime horiek Eugène nahasi zuten.

Ezjakin dotore hark ez zekien bi Beauséantenekobazirenik; ez zekien, ez, zeinen aberatsa zenberaz axolatzen ez ziren ahaideetan.

— Beauséanteko bizkondearenerat, harakokarrika har...

— De Grenell-erat, erran zuen karrozainakburua higitu eta Eugèneri eteten ziona. Gehiagoere baduzu bada, Beauséanteko kondearena etaBeauséanteko markesarena, Saint-Dominiquekarrikan, gehitu zuen oin-maila altxatuz.

— Badakit, ihardetsi zuen Eugènek idorki. Agidenaz egun mundu guztia trufatzen duk nitaz!erran zuen bere kapela aitzineko kuxinen gaine-

Page 125: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

rat jaurtikiz. Errege baten jarei-saria gostako zai-dak eskapada hau. Baina bederen zinez aristo-krata handien gisan eginen zioat bisita neurelehengusina ustezko horri. Goriot xaharra gutie-naz ere hamar libera gosta zaidak ja, zitala alae-na! Ala ene fedea, Beauséanteko andereari kon-tatuko zioat neure abentura, menturaz irri eragi-nen zioat. Jakinen dik, dudarik gabe, arratoizahar isats-gabe horren eta emakume ederhorren harreman kriminalen misterioaren berri.Hobe duk ene lehengusinari atsegin emateaezen eta mutur joka ibiltzea emakume moralga-be horrekin, hagitz garestia begitantzen zaida-narekin. Bizkondesa ederraren izena hain ahal-tsua baldin bada, zer indar izanen du bada harenpertsonak? Jo dezagun gorenerat. Zeruan zerbaitnahi delarik erdietsi, Jainkoa enkaratu beharraduk!

Hitz hauek dira ikaslea beren artean kulunka-razten zuten ehunka pentsamenduen laburpena.Baretasun eta segurtasun apur bat berreskuratuzuen euriaren erortzen ikustearekin. Bere burua-ri erran zion ezen, gelditzen zitzaizkion ehunsoseko txanpon preziatuetako bi xahutu behar

Page 126: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

bazituen, hala behar eta bere jantzi, bota etakapelaren kontserbatzen erabiliko zituela. Ezhargatik irri-mugimendurik gabe, bere karrozai-na entzun zuen oihuka: Atea, otoi? Alabardarigorri eta urreztatu batek bere erroetan kirrinka-razi zuen jauregiko atea, eta han ikusi zuen Ras-tignacek bozkario ezti batez bere kotxea arku-pearen azpian iragan, baila barnean itzuli, etaharmailetako markesinaren pean gelditzen.Karrozaina, gorriz bordatu hopalanda lodi urdi-nez jantzia, oin-mailaren zabaltzera jaitsi zen.Kotxetik jaistean, Eugènek irri ito batzuk, peristi-lotik jalgitzen zirenak, aditu zituen. Hiruzpalaulekaio arrailerietan hasiak ziren jadanik emazte-gai arruntaren karroza horren gainean. Haienirriek ikaslea argitu zuten kotxe hori Parisekoberlinarik dotoreenetako bati konparatu zionean,hantxe baitzegoen bi zaldi ernairi loturik zeinak,belarrietan arrosak zituztela eta ahokoari hagin-ka, karrozain hautseztatu batek, gorbata ederrazuenak, bridetatik atxikitzen baitzituen ihesijoan nahi balute bezala. Chaussée-d’Antinen,Restaudeko andereak hogeita sei urteko gizona-ren cabriolet fina zuen bere bailan. Saint-Ger-

Page 127: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

main faubourgean, jaun handi baten luxuak igu-rikitzen zuen, hots, hogeita hamar mila liberakere ordainduko ez zuten karrozak.

— Nor ote dago hor? erran zuen bere baitanEugènek apur bat berant konprenituz Parisenoso emakume guti ziratekeela gizon bati lotugabekorik, eta erregina horietako batez jabetzeaodola bera ere baino garestiago zela. Mila dea-bru! inolaz ere, lehengusinak ere badik bereMaxime!

Larriduraz beterik igan zituen harmailak.Haren agertzearekin, ate beiraduna zabaldu zen;lekaioak serios aurkitu zituen, zurratzen ohidituzten astoak irudi. Bera izana zen festa harre-ra-saloi handietan izan zen emana, Beauséante-neko behealdean kokaturik daudenetan. Astirikizan ez zuelarik, gonbitearen eta dantzaldiarenartean, lehengusinari bisita egiteko, ez zenberaz artean ere sartu Beauséanteko anderea-ren ganbaretan; lehen aldikotz ikustera zihoanberaz emakume gailen baten arima eta azturakezagutarazten dituen dotoretasun pertsonalhorren miresgarritasunak. Hainbatenaz ereazterketa bitxiagoa bera non Restaudeko ande-

Page 128: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

rearen saloiak konparabide bat ematen baitzion.Laurak eta erdietan, agertzeko gisan zegoen biz-kondesa. Bortz minutu lehenago, ez zuen berelehengusua errezibituko. Eugène, Parisen zirenetiketez deus ez zekiena, lorez beterikako eskai-lera handi, maila zuriko, baranda urreztatuko etatapiz gorriarekiko batetik, Beauséanteko ande-reaganat izan zen eramana, zeinaren ahozkobiografia, arrats oro belarritik belarrirat Parisekosaloietan kontatzen diren istorio aldakor horieta-ko bat, ez baitzekien.

Bazuen hirur urte bizkondesa Portugalekojaunik ospetsu eta aberatsenetako bati, Ajuda-Pintoko markesari, loturik zegoela. Horrelakolotura lañoek hainbertze erakargarritasun dituz-te horrela lotu pertsonentzat, non bertze inor ereezin baitezakete tartean jasan. Halatan Beausé-anteko bizkondea bera emana zen etsenplurikpublikoari, gogo onez ala gogo txarrez, elkartzemorganatiko hori begiratuz. Adiskidetasunhorren lehen egunetan, bizkondesa bi orenetanikustera etorri zirenek, Ajuda-Pintoko markesaaurkitzen zuten han. Beauséanteko andereak,bere atearen hesteko ez-gauza, biziki kaltegarria

Page 129: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

izanen zena, hain hoztasun handiz zituen jen-deak hartzen eta hain ergelki egoten zen beresaloiko erlaitzari beha, non denak ere ohartzenbaitziren zenbateraino gogaitarazten zuten. Pari-sen jakin zelarik gogaikarria zela Beauséantekoanderearentzat bi orenetatik laurak bitarteanharen ikustera etortzea, bakartasunik handie-nean kausitu zen. Bouffonsetarat zein Operaratjoaten zen Beauséanteko eta Ajuda-Pintoko jau-nek lagundurik; baina bizitzen dakien gizonarengisan, Beauséanteko jaunak biak bakarrik uztenzituen beti emaztea eta Portugaldarra berentokirat eraman ondoan. Ajudako jaunak ezkondubehar zuen. Rochefideko andereño batekin espo-satzekoa zen. Goi-gizarte guztian pertsona bakarbat zegoen artean ere ezkontza horren berri ezzekiena, pertsona hori Beauséanteko andereazen. Bere adiskideetako batzuk mintzatu zitzaiz-kion hala-hola horretaz; hark irri egin zuen,ustez-eta emakume horiek zorion tirriatu bonkordokarazi nahi ziotela. Bizkitartean ezkondeiak publikatzera zihoazen. Nahiz ezkontza horibizkondesari jakinaraztera etorria zen, Portugal-dar ederra ez zen artean ere hitz bat beraren

Page 130: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

erratera ausartu. Zergatik? deus ez da inolaz erezailagoa emakume bati halako ultimatum batengaztigatzea baino. Zenbait gizon erosoago kausi-tzen dira guduka-tokian, bihotza ezpata batezmehatxatzen dien gizon baten aitzinean, ezenez, bi orduz bere eresiak erraten aritu ondoan,hil irudi egin eta usaintzeko gatzak eskatzendituen emakume baten aitzinean. Hortaz, unehartan, Ajuda-Pintoko jauna herstura handibatean zegoen, eta bere hartatik nahi zuen jalgi,erranezeta bere buruari ikasiko lukeela Beausé-anteko andereak berri hori; izkiriatu eginenlioke, hagitzez errazagoa litzateke erailketaamoros hori gutunez egitea zuzenki hitz eginezbaino. Bizkondesaren lekaio ganbarazainakEugène de Rastignac jauna iragarri zuelarik,Ajuda-Pintoko markesa bozkarioz asaldarazizuen. Jakin ezazue ongi: emakume amoros batare iaioagoa da bere buruaren durduzaraztenplazeraren aldatzen baino. Bazter utzia izatekomenean dagoela, bizkorrago asmatzen du zeinubaten zentzua Virgilioren zaldiak amodioa ira-gartzen dioten urruneko korspuskuluak usain-tzen baino. Horregatik, izan zaitezte segur Beau-

Page 131: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

séanteko andereak atzeman zuela asalduragogoz bertzeko, apal, baina lañoki ikaragarrihori. Eugènek ez zekien Parisen ez dela sekulainorenerat agertu behar aitzinetik etxeko adiski-deen medioz senarraren, emaztearen ala seme-alaben istorioa ezagutu gabe, ez egiteagatik-etahalako inozokeriarik, Polonian bitxikiro haienga-tik hauxe erraten ohi dutenik: Uztart bortz idizeure orgari! sartu zaren ateka gaiztotik aterazaitzaten, inondik ere. Solasaldiaren zorigaitzhoriek bat ere izenik ez badute oraino Frantzian,da hemen ezinezkotzat jotzen diratekeelakoz,gaizki-erranek erdiesten duten gaitzeko publizi-tatea dela kausa. Restaudeko anderearenean,zeinak bortz idiak orgari uztartzeko astia ere ezbaitzion utzi, lohian sartu ondoan, Eugène baka-rrik zen gauza bere itzaingoari berriz lotzeko,Beauséanteko anderearenerat agertuz. BainaRestaudeko anderea eta Trailleseko jauna itsus-ki poxelatu bazituen, Ajudako jauna ateka gaiz-totik behar zuen atera.

— Adios, erran zuen Portugaldarrak presaguztian aterat zihoala noiz eta ere Eugène sartu

Page 132: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

baitzen saloi airos, gris eta arrosa batean, nonluxuak dotoretasuna baizik ez baitzuen irudi.

— Arratsa arte, dena den; erran zuen Beau-séanteko andereak burua itzuli eta markesaribehako bat jaurtikiz. Ez garea Bouffonsetaratjoanen?

— Ezin dut, erran zuen atearen sagarra har-tuz.

Beauséanteko anderea jaiki eta bereganatetorrarazi zuen, kasurik tikiena ere egin gabeEugèneri, zeinak, zutik, miragarrizko aberasta-sun baten dirdariek zozoturik, mairuen ipuinakegiazkoak zirela sinesten baitzuen, eta non sartuez zekiela baitzegoen, emakume horren ageriankausituagatik, honek so egiten ere ez ziolakotz.Bizkondesak bere eskuineko eri handia goratueta, mugimendu airos batez, toki bat erakustenzion bere aitzinean markesari. Izan zen, jestuhorretan, grinazko hain despotismo bortitza nonmarkesak atearen sagarra laxatu eta emaku-mearenganat zuzendu baitzen. Eugènek jelosiazbeterik behatu zion.

— Horra, erran zuen bere baitan, berlinakogizona! Baina, premiazkoa ote da beraz zaldi

Page 133: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

biziak, libreak eta urrea erruz edukitzea emaku-me baten behakoaren erdiestekotz Parisen?Luxuaren deabruak bihotzean ausiki zion, diru-goseak bere mende hartu, urre-egarriak eztarriaidortu. Ehun eta hogeita hamar libera zeuzkanbere hiruhilabete bakoitzeko. Aitak, amak,anaiek, arrebek, izebak, ordea, hilabetekoberrehun libera ere ez zuten denen artean gas-tatzen. Oraingo bere egoeraren eta heldu beha-rreko jomugaren artean zalu eginikako konpara-zio horrek are baldituagoa utzi zuen.

— Zergatik, erran zuen bizkondesak irriz,ezin zaitezke Italiarretarat etor?

— Aferak! Ingalaterrako enbaxadoreareneanafaltzekoa nauzu egun.

— Laga itzazu, bada!Gizon bat gezurretan ari denean, gezurrak

gezurren gain pilatu beharra du ezinbertzez. Aju-dako jaunak irriz erran zuen orduan: «Behartzennauzua?»

— Baiki.— Horixe nahi nuen entzun, ihardetsi zuen

bertze edozein emakume jabalduko zuten beha-

Page 134: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ko argi horietako bat jaurtikiz. Bizkondesareneskua hartu, muinkatu eta joan zen.

Eugènek bere iletik pasatu zuen eskua etadiosala egiteko makurtu zen ustez-eta Beausé-anteko anderea beraz oroituko zela; honek bat-batean jauzi egiten du, arrapaladan joaten solai-rurat, lasterka egiten leihorat eta Ajudako jauna-ri beha gelditzen kotxerat igaiten zen bitartean;belarria zorrozten du manuaren entzuteko, etalekaioari aditzen dio karrozainari erraten:«Rochefideko jaunarenerat.» Hitz horiek, etaAjudakoa bere kotxean nola murgildu zen ikus-tea, oinaztura eta ximista bezala izan ziren ema-kume honentzat, hartzara goganbehar lazgarribatzuek erasan ziotenarentzat. Horixe bertzerikez dira handikien munduan hondamendirik iziga-rrienak. Bizkondesa bere lo-ganbaran sartu zen,bere mahaian jarri, eta paper eder bat hartuzuen.

Ingeles Enbaxadan barik, izkiriatu zuen,Rochefidetarrenean afaltzekoa zarenaz geroz,esplikazio bat zor didazu, aiduru naukazu.

Bere eskuaren dardararizoak itxuragabeturi-kako zenbait hitz zuzendu ondoan, Claire de

Page 135: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Bourgogne adierazi nahi zuen C bat ezarri, etahots egin zuen.

—Jacques, erran zion berehala etorri zen berelekaio ganbarazainari, zazpiak eta erdietanRochefideko jaunarenerat joanen zara, han Aju-dako markesaz galde eginen duzu. Markes jaunahan bada, paper hau helaraziko diozu erantzunikeskatu gabe; han ez baldin bada, berriz honatetorri eta neure gutuna bihurtuko didazu.

— Andere bizkondesak badu norbait beresaloian.

— Ah! egia, erran zuen ateari bultza eginez.Eugène oso gaizki sentitzen hasia zen, noiz-

bait ere bizkondesa ikusi zuen zeinak erran bai-tzion bihotzaren zolari eragin zion doinu hunki-garri batez: «Barka ezazu, jauna, gauzattobatzuk izkiriatu beharra nuen, dena zeuretzatnauzu orain.» Ez zekien zer zuen, ezen horra zerzerabilen gogoan: «Ah! Rochefideko andereñoa-rekin nahi du esposatu. Baina libro dea bada?Egun arratsean ezkontza hori hautsia izanen da,edo... Bihar ordea ez da horretaz gehiago min-tzatuko.»

Page 136: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Ene lehengusina... erantzun zuen Eugè-nek.

— Nola? egin zuen bizkondesak behako batjaurtikitzen ziola zeinaren mutiritasunak ikasleahotzarritu baitzuen.

Eugènek «nola» hori konprenitu zuen. Hirurordu hartan hainbertze gauza zituen ikasiak, nonadi eta erne jarririk baitzegoen.

— Anderea, segitu zuen gorritu ahalaz bat.Duda egin zuen, gero aitzinerat joan eta erranzuen: Barka iezadazu; hain dut babes behar han-dia non ahaidetasun-amiñi batek deus ez bai-tzuen hondatuko.

Beauséanteko andereak irribarre egin zuen,baina tristeki: hautematen hasia zen inguruanerortzear zuen zorigaitza.

— Bazeneki zer egoeran kausitzen den enefamilia ene familia, erran zuen Eugènek aitzine-rat joanez, atsegingo zenuke alegietako maita-garri horietako batena egitea, laket hartzen bai-tzuten oztopoak kenduz beren magalpekoeninguruan.

— Ongi da! ene lehengusua, erran zuen biz-kondesak irriz, zer egin dezaket zuretzat?

Page 137: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Nik ote dakit, baina? Franko zorte handiada berez zurea izatea itzalpean galtzen den ahai-detasun-lokarri batengatik. Asaldarazi nauzu, ezdakit zer gehiago behar nizun erran. Parisen eza-gutzen dudan pertsona bakarra zara. Ah! Zureiritzia nahi nuen jakin eta ene onartzeko eskatu,hots, zure gonari josi nahi duen eta zugatik hil-tzen lekikeen haur gaixo bat bezala onartzeko.

— Norbait hilen zenuke enegatik?— Bi ere hil nitzake, erran zuen Eugènek.— Haurra! Bai, haur bat zara, erran zuen

andereak negar batzuk azpiratuz; zuk egiaz mai-teko zenuke!

— Oi! egin zuen Eugènek burua higituz.Bizkondesa biziki interesatu zen ikasleaz,

handinahiaren ihardespena eman zuelakotz.Hegoaldetarra bere lehen kontuak ari zen atera-tzen. Restaudeko anderearen apaingela urdina-ren era Beauséanteko anderearen saloi arrosa-ren artean, hirur urte eginak zituen jendeakaipatzen ez duen Zuzenbide paristar horrenak,nahiz, ongi ikasia eta ongi erabilia, orotaratgaramatzan goi-jurisprudentzia sozial bat izan.

Page 138: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Ah! aditzen dut, erran zuen Eugènek. Res-taudeko anderea hauteman nuen zure dantzal-dian, harenerat joan naiz egun goizean.

— Ederki poxelatu izan behar duzu, erranzuen irribarrez Beauséanteko andereak.

— Oi! bai, ezjakin bat naiz eta mundu guztianeure kontra emanen dut, zeure laguntza uka-tzen baldin badidazu. Badut ustea biziki zailaden Parisen emakume gazte, eder, aberats,dotore baten ediretea, lehendik ere loturik ezdagoena, eta nik bat behar dut zuek emaku-meek hain ongi adierazten dakizuena erakutsikodidana: bizitza. Trailleseko jaun bat aurkitukodut denetan. Zureganat etorria naiz beraz baienigma baten gakoaren eskatzeko, bai otoierran diezadazun zer ertzokeri suerte egindudan. Halako zahar bat aipatu dut...

— Langeaiseko andere dukesa, erran zuenJacquesek solasa eteten ziola ikasleari, zeinakgizon bortizki gaitzitu baten keinua egin bai-tzuen.

— Nahi baduzu ongi heldu, erran zuen biz-kondesak ahapetik, lehenik eta behin ez zaitezhain agerikoa izan.

Page 139: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Egunon, ene adiskide ona, segitu zuen biz-kondesak jaiki eta dukesaren aitzinerat joanez.Haren eskuak ahizpa batengatik erakuts zeza-keen samurtasun maitekorraz tinkatu zituen etadukesak losintxarik eztienez erantzun zion.

— Horra bi adiskide on, erran zuen bere bai-tan Rastignacek. Hemendik goiti bi emakumebabes-emaile ukanen ditiat; bi emakume hauekmaitasun berberak behar ditiztek ukan, eta ber-tze hau nitaz interesatuko duk inondik ere.

— Zer pentsamendu zoriontsuri zor diot zureikusteko loria, ene Antoinette maitea? erranzuen Beauséanteko andereak.

— Ajuda-Pintoko jauna Rochefideko jaunare-nean sartzen ikusi dudala eta bakarrik izanenzinela pentsatu dut.

Beauséanteko andereak ez zituen ezpainakhozkatu, ez zen ahalketu, behakoak bere hartan-txe iraun zuen, bekokia argiz bete bide zitzaion,dukesak zorigaiztoko hitz horiek erraten zituei-no.

— Egitekoak zenituela jaki izan banu... eran-tsi zuen dukesak Eugèneren alderat itzuliz.

Page 140: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Eugène de Rastignac jauna duzu bera, enelehengusuetako bat, erran zuen bizkondesak.Baduzua Montriveau jeneralaren berririk? galde-tu zuen. Ez zela gehiago inon ageri erran zidanatzo Sérisyk, egun zeurean izan duzua?

Dukesak, hots, Montriveauko jaunak, zeinazitsutuki amorosturik baitzegoen, bazterrerat utziomen zuenak, bihotzean sentitu zuen galdehorren punta zorrotza, eta gorritzen zela eran-tzun zuen: —Atzo Élyséen zegoen.

— Zerbitzuko, erran zuen Beauséantekoandereak.

— Clara, inolaz ere badakizu, segitu zuendukesak gaiztakeria burrustan barreiatuz berebehakoekin, ezen bihar Ajuda-Pintoko jaunareneta Rochefideko andereñoaren ezkon deiak argi-taratzeko direla?

Ukaldi hori bortitzegia zen, bizkondesa zurbil-du eta irriz erantzun zuen: —Ergelak jostatzekogisako hotsak dituzu horiek. Zergatik eramanenluke Ajudako jaunak Portugaleko izenik ederre-netako bat Rochefidetarrenerat? Atzo goizeanegin dituzte aitonen-seme Rochefidetarrak.

Page 141: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Baina Berthek berrehun mila liberarenerrentak bilduko omen ditu.

— Ajudako jauna aberatsegia da halako kon-tuen ateratzeko.

— Baina, ene adiskide maitea, Rochefidekoandereñoa xarmangarria da.

— Ah!— Han afaltzekoa duzu egun dena den, bal-

dintzak hitzarturik daude. Oso harritzen nau zukhorren gauza guti jakiteak.

— Zer lerdokeria egin duzu bada, jauna?erran zuen Beauséanteko andereak. Haur gaixohau hain da mundurat jaurtiki berria, non fitsikere ez baitu, ene Antoinette maitea, guk erratendugunaz konprenitzen. Izan zaitez gisakoa hare-kin, bihar mintzatuko gara berriz honetaz. Bihar,ikusten duzu, dena ofiziala izanen da dudarikgabe, eta zu ofiziosa izaten ahalko zara seguran-tzia osoz.

Dukesak behako mutin bat egotzi zuen Eugè-nerenganat, gizon bat zangoetatik bururainobildu, zapaldu, eta hutsaren pare uzten dutenhorietakoa.

Page 142: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Anderea, jakin gabetarik puñal bat sartudut Restaudeko anderearen bihotzean. Jakingabetarik, horra ene hobena, erran zuen ikas-leak zeinari bere adimenduak zerbitzu handiaegin baitzion eta zeinak antz eman baitzien biemakume horien ele amultsuen pean ezkutatuepigrama gordinei. Izan ere, denek behatzendiate, eta beldur izaten menturaz, jakinki minematen duten jendeei, bere zauriaren sakonajakin gabe zauritzen duena ordea lerdo bat beza-la, deusez baliatzen ez dakien eta denek mes-prezatzen duten dorpe bat bezala, behatua denbitartean.

— Beauséanteko andereak behako urgarrihorietako bat igorri zuen ikaslearenganat, hots,arima handiek oroz bat eskerrona eta duintasu-na ezartzen dakiten horietakoa. Behako hori bal-tsamo bat bezalakoa izan zen zeinak eztitu bai-tzuen hegazti harrapakariaren begi-kolpeak,dukesak haren haztatzekotz jaurtikiak, ikaslea-ren bihotzean egin berria zuen zauria.

— Pentsa ezazu, erran zuen Eugènek aitzine-rat joanez, Restaudeko kondearen onginahiaeskuratu berria nuela; ezen, erran zuen dukesa-

Page 143: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

renganat bihurturik umil eta malizios aldiberean, behar dizut erran, anderea, oraindikikasle ezdeus bat bertzerik ez naizela, bakar-bakarrik dagoena eta behartsua oso...

— Ez ezazu hori erran, Rastignaceko jauna.Guk emakumeek ez dugu sekula nahi inork nahiez duena.

— Bah! egin zuen Eugènek, hogeita bi urtebaizik ez ditut, nork bere adinaren zorigaitzakbehar ditu eramaten jakin. Aitorketan nago ber-tzalde; eta ezinezkoa da hau baino konfesategipolitago batean belauniko jartzea: hemen egitenditugu bertzean salatzen ditugun bekatuak.

Dukesak hoztasunez hartu zuen erlijioarenkontrako hitzaldi hori, zeinaren gustu txarra gai-tzetsi baitzuen bizkondesari ziotsala: —Jaunaetorri berria da...

Beauséanteko andereak irriari eman zionzabal-zabala eta bere lehengusuaz eta dukesazegin zuen irri.

— Etorri berria da, ene adiskide maitea, etagustu ona erakatsiko dion errientsa baten biladabil.

Page 144: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Andere dukesa, segitu zuen Eugènek, ezdea bada naturala xarmantzen gaituenarensekretuen jakiten hasi nahia? (Ea, erran zuenbere kautan, segur nauk ile-apaintzaile batengisan ari natzaiela hitz egiten).

— Baina Restaudeko anderea Trailleseko jau-naren ikaslea da, nik uste, erran zuen dukesak.

— Ez nekien deus horretaz, anderea, segituzuen ikasleak. Horregatik sartu nintzen haienartean zoro bat bezala. Egia erran, aski ongi mol-datua nintzen senarrarekin, han ikusten nuenneure burua emakumeek jasanik aldi bateko,noiz eta ere halako gizon bat ezagutzen nuelaerratea bururatu baitzitzaidan. Gizon hori otsei-nen eskailera batetik ikusi berria nuen jalgitzen,bai eta kondesaren besarkatzen ere korridorebaten hondarrean.

— Nor da gizon hori? erran zuten bi emaku-meek.

— Agure zahar bat hilabetea bi louisekinematen duena Saint-Marceau faubourgaren hon-darrean, ene, ikasle gaixo honen, antzera; egiaz-ko dohakabe bat, mundu guztiak iseka egin etaguk Goriot xaharra deitzen duguna.

Page 145: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Baina, bai umea zarela, oihu egin zuen biz-kondesak, Gorioten alabetako bat duzu Restau-deko anderea.

— Fideogile baten alaba, segitu zuen duke-sak, emakume purtzil bat bere burua gozogilebaten alabaren egun berean eman zuena aur-keztera. Ez zarea oroitzen, Clara? Errege irrizhasi da, eta irri-solas bat erran du latinez irisarengainean. Jende horiek zerak zirela erran zuen.Nola zen...?

— Ejusdem farinae, erran zuen Eugènek.— Horixe, erran zuen dukesak.— Ah! haren aita da, hasi zen berriz ikaslea

nardazko jestu bat eginez.— Jakina baietz; gizagaixo honek bazituen bi

alaba, zoro baten antzera maite zituenak, nahizbatak ala bertzeak, guti edo aski, hartaz arnega-tu duten.

— Bigarrena ez zena bada ezkondu, erranzuen bizkondesak Langeaiseko andereari beha-tuz, deitura alemaneko bankari batekin, delakoNucingeneko baroi batekin? Ez deritzoa badaDelphine? Ez dea bada ile-hori bat Operan albo-ko gela bat daukana, Bouffonsetarat ere etor-

Page 146: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

tzen dena, eta nabarmentzearren irri ozen-oze-nak egiten dituena?

— Dukesak irribarre egin zuen zioela: —Baina, ene adiskide maitea, miresten zaitut. Zer-gatik axola dizute hainbertze jende horiek? Itsu-tuki maitemindurik behar zen egon, Restaudzegoen bezalaxe, andereño Anastasierekin sal-tsetan nahasteko. Oi! gozo guti aterako du ema-kume horrengandik! Trailleseko jaunaren eskuartean dago, haren galgarria izanen baita.

— Beren aita ukatu diate, zioen behin etaberriz Eugènek.

— Ongi da! bai, beren aita, aita, aita bat,segitu zuen bizkondesak, aita on bat bortz edoseina ehun mila libera eman omen dizkiena ongiezkontzen zituela zoriontsuak izan zitezen, etabere buruarentzat zortzi-hamar bat mila liberabaizik gorde ez zituena, urtez-eta bere alabakbeti bere alabak edukiko zituela, eta haienmedioz bi etxe, bi familia sortuak zituela, nonitsuki maite eta eztitan ukanen baitzuten. Biurtegarrenean, suhiek miserableetan misera-bleena bailitzan aizkatu dute beren mundutik...

Page 147: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Negar batzuk erori ziren Eugèneren begietan,hots, familiaren bihotz-hunkidura aratz eta sain-duek freskatu berriaren begietan, artean eregazte-jendearen sinesmenen xarmaren peanbaitzegoen, eta bere lehen eguna baizik ez bai-tzuen hura Pariseko zibilizazioaren gudu-zelaie-tan. Egiazko bihotz-hunkidurak hain dira adieraz-korrak, non lipar batez hirur pertsona horiekelkarri behatu baitzioten isiltasunean.

— Eh! Jainkoa, erran zuen Langeaiseko ande-reak, bai, latza oso irudi du horrek, eta egun oroikusten dugu bizkitartean. Ez ote da zergatirenbat horrentzat? Erradazu, ene adiskide maitea,inoiz pentsatu duzua zer den suhi bat? Suhi batda gizon bat zeinarentzat guk, zuk edo nik, izakittiki maitagarri bat haziko baitugu, zeinari milalokarriz estekaturik egonen garen, familiako loriaizanen dena hamazazpi urtez, etxearen biziadena, Lamartinek erranen lukeen bezala, etaharen izurria bilakatuko dena. Gizon horrek haurhori edekitzen digunean, aizkora bat irudi hasikoda haren amodioaz jabetzen, aingeru horrenbihotzean, eta giharrean, bere familiari lotzenzuten sentimendu guztien ebakitzeagatik. Atzo,

Page 148: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

dena guretzat zen gure alaba, gu ere harentzatginen oso-osorik; biharamunean gure etsai bila-katu da. Ez ote dugu bada tragedia hori egun oroburutzen ikusten? Hemen, erraina da mutirietanmutiriena aitaginarrebarekin, dena bere semea-rentzat sakrifikatu duenarentzat. Urrunago, suhibatek kanporat bidaltzen du bere amaginarreba.Galdetzen aditzen dut ea zer den egun gizarteandramatikorik; baina suhiaren drama lotsagarriada, lerdokeria handiak bihurtu diren gure ezkon-tzez ere hitz egin gabe. Ongi baino hobeki ohar-tzen naiz fideogile zahar horri agitu zaionaz.Oroitzen-edo naizenaz, Foriot hori...

— Goriot, anderea...— Bai, Moriot honi bere saileko presidenta

izan omen zen Iraultza denboran; gosete fama-tuaren berri jakin eta garai hartan hasi omenzuen bere fortuna, irinak gosta zirena bainohamar aldiz garestiago salduz. Nahi bezainbatirin ukan zuen. Ene amatxiren intendentak seku-lako dirutzen truke saldu zion. Moriot hori erdiba-na joaten zen, dudarik gabe, jende horien guz-tien antzera, Osasun Publikoaren Komitearekin.Oroitzen naiz intendentak amatxiri erraten ziola

Page 149: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

guztizko segurtasunean geldi zitekeela Granvi-lliersen, hiritartasun-agiri hauta zirelakotz harengariak. Bada Loriot horrek, buru-moztaileei gariasaltzen zienak, grina bat baizik ez du izan. Itsukimaite omen ditu bere alabak. Zaharrena Restau-deko etxeraino hupatua du, eta txertatua ber-tzea Nucingeneko baroiaren baitan, erregezale-irudi egiten duen bankari aberats baten baitan.Ongi konprenitzen duzu ezen, Inperioaren pean,bi suhiei ez zaiela sobera gaitzitu agure laurogei-ta-hamairutar hori etxean edukitzea; Bonaparte-rekin ere onar zitekeen. Baina Borbondarrakitzuli direnean, gizagaixoak traba egin dio Res-taudeko jaunari, eta are gehiago bankariari. Ala-bek, menturaz artean ere aita maite zutenek,makila bi buruetatik nahi izan dute atxiki; Goriothori etxean bertze inor ez zutelarik hartzenomen zuten; samurtasunezko estakuruak asma-tzen omen zituzten. «Aitatto, zatoz,, hobeki ego-nen gara, bakarrik egonen gara-eta:» etab. Ni,ene adiskide maitea, egiazko sentimenduekbegiak eta adimendua dutelakoan nago: Lauro-geita-hamairu dohakabe horren bihotza odol-hustu da, beraz. Alabak beraz ahalke zirela ikusi

Page 150: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

du; haiek beren senarrak maite zituzten arren,bera kaltegarria zela suhientzat. Sakrifikatubehar zuen, beraz. Sakrifikatu egin da, aita zela-kotz: bere kabuz du bere burua baztertu. Berealaben kontent ikustean, ongi jokatua zela ohar-tu zen. Aita eta alabak gaizkide izan dira krimentiki honetan. Denetan ikusten dugu hori. AitaDoriot hori ez zena bada koipe-tatxa bat izanenbere alaben saloian? Hastio izanen zuen, asper-tu eginen zen. Aita horri agitzen zaiona emaku-merik politenari ere agi dakioke gehien maiteduen gizonarekin: bere amodioaz aspertzenbadu, gizona joanen da, lazokeriak eginen dituharengandik ihes egiteko. Sentimendu guztiakdira horrelakoak. Gure bihotza altxor bat da,huts ezazue behingoan, errekan zarete. Ez diogugehiago barkatzen sentimendu bati bere osoanagertu izana gizon bati aldean sosik ez edukitzeabaino. Dena emanik zegoen aita hori. Hogeiurtez, bere erraiak, bere maitasuna, aritu zenematen; egun bakar batean eman zuen bere for-tuna guztia. Zitroina ongi brentsaturik, azalakarrika bazterrean utzi dute alabek.

Page 151: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Mundua doilorra da, erran zuen bizkonde-sak bere xalaren litsak berdinduz eta begiakaltxatu gabe, zaurian kolpaturik baitzegoen Lan-geaiseko andereak istorio horren kontatzean tar-teka-marteka harentzat erranikako hitzekin.

— Doilorra! ez, hasi zen berriz dukesa; berebidea urratzen du, hori da dena. Munduko petze-roa ez naizela erakusteagatik mintzo natzaizuhonela. Zuk bezala pentsatzen dut, erran zuenbizkondesaren eskua tinkatuz. Mundua lupetzabat da, berma gaitezen bada gainetan egotera.Dukesa jaiki zen, Beauséanteko andereari beko-kian musu eman eta erran zion: «Eder-ederrazaude orain, ene adiskide maitea. Inoiz ikusiditudan kolorerik politenak dituzu.» Gero jalgizen, burua doi bat makurtu ondoan lehengusua-ri behatzean.

— Goriot hori sublimea da! erran zuen Eugè-nek gau hartan bere zilarra bihurdikatzen ikusizuela oroitzen zelarik.

Beauséanteko andereak ez zuen aditu, pen-tsakor zegoen. Isilune batzuk iragan ziren, etaikasle dohakabea, halako harrialdura ahalkegarri

Page 152: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

bat zela kausa, ez zen ausartzen ez joatera, ezgelditzera, ez mintzatzera.

— Mundua doilorra eta ankerra da, erranzuen azkenean bizkondesak. Zorigaitz bat gerta-tzen zaigun bezain laster, beti ere edireten duguadiskide bat prest izaten dena horren errateraetorri eta, haren eskutokia miretsaratzen digula,puñal batez bihotzean zirikatzeko. Laster datozsarkasmoak, burlatzarrak. Ah! defendatuko naiz.Zen dama handiari zegokion gisan goratu burua,eta ximista batzuk jalgi ziren haren begi urguilo-setatik. —Ah! egin zuen Eugèneren ikustean, horzaude zu!

— Oraindik, erran zuen Eugènek urrikalgarri-ro.

— Ongi da! Rastignaceko jauna, ibil ezazumundu hau ibiltzea merezi duen bezala. Goraheldu nahi duzua? nik lagunduko zaitut. Ikertukoduzu emakumeen ustelkeriaren sakona, izartukoduzu gizonezkoen banokeria miserablearenzabaltasuna. Nahiz nik ongi irakurri dudan mun-duaren liburu horretan, baziren han orrialdebatzuk hargatik ezagutzen ez nituenak. Oro dau-kat orain. Zenbatenaz hotzago kalkulatuko bai-

Page 153: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

tuzu, hainbatenaz aitzinago joanen zara. Jo urri-kalmendurik gabe, beldur izanen dizute. Ez itza-zu gizonak eta emakumeak onets ezpada gel-dialdi bakoitzean lehertzera utziko dituzun pos-tako zaldien antzera, zeure nahien obratzerahelduko zara hala. Ikusten duzu, deus ez zarahemen izanen zutaz grinatzen ez den emakumebat ez badaukazu. Gaztea, aberatsa, dotoreabehar duzu emakume hori. Baina sentimendubat egiazkoa baldin baduzu, gorde ezazu altxorbat bezala; ez ezazu behin ere barrundatzerautz, galdua zintezke. Jadanik ez zinateke borre-roa izanen, petzero bilakatuko zinateke. Inoizinor maite baduzu, gorde ongi zeure sekretua!ez ezazu zabal harik eta ongi jakin arte bihotzanori irekitzen diozun. Oraino erne ez den amodiohorren aldez aitzinetik begiratzekotan, ikasmundu honetaz mesfidatzen. Entzun iezadazu,Miguel... (izenaz larriki tronpatzen ari zen ohartugabe.) Bada are zerbait izigarriagoa aita hurabere bi alabek, hilik nahi luketenek, zapuzteabaino. Bi ahizpek beren artean duten etsaigoa,alafede. Restaudek etorkia du, emaztea adopta-tua izan da, aurkeztua izan da; baina ahizpa,

Page 154: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ahizpa aberatsa, Delphine Nucingeneko andereederra, gizon dirudun baten emaztea, xangrinezhiltzen da; jelosiak suntsitzen du, ahizparengan-dik ehun lekoatarat dago; bere ahizpa ez dujadanik bere ahizpa, aita ukatzen duten bezaladute elkar ukatzen bi emakume horiek. Ororenburu, Nucingeneko andereak Saint-Lazare eta deGrenelle karriken arteko lohi guztia hurrupatukoluke ene saloian sartzeko. De Marsayek berexederat helaraziko zuela pentsatu du, eta deMarsayen jopu bihurtu da, narda-narda egina dude Marsay. Bortz axola zaio bera De Marsayi.Aurkezten baldin badidazu, haren Benjamin iza-nen zara, itsuki maiteko zaitu. Maita ezazu ahalbaduzu gero, balia zaitez beraz bertzenaz. Behinedo bitan ikusiko dut, besta handi batean, ostehandi bat dagoenean; baina sekula ez dut goi-zean errezibituko. Diosala eginen diot, aski iza-nen da hori. Goriot zaharraren izena erran duzu-lakotz hertsi diozu zeure buruari kondesarenatea. Bai, ene adiskide maitea, hogei aldiz joanzintezke Restaudeko anderearenerat, hogei aldizediren zenezake kanpoan. Agindu hori emandute zu joaten zareneko. Ongi da! Goriot zaha-

Page 155: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

rrak eraman zaitzala Nucingeneko andere Delp-hineren ondorat. Zeure bereizgarria izanen duzuNucingeneko andere ederra. Izan zaitez hark gai-lentzen duen gizona, zoratzeraino maiteko zai-tuzte emakumeek. Haren etsaiek, haren adiski-deek, haren adiskiderik hoberenek, nahiko zai-tuzte hari kendu. Badira emakumeak bertzeemakume batek hautatu duen gizona maitedutenak, hala nola badiren ere burges dohaka-beak, gure kapelak hartuz, gure moldeen esku-ratzea ere espero dutenak. Arrakasta ukanenduzu. Parisen, arrakasta da oro, boterearengakoa da. Emakumeek adimendua, talentua,atzematen baldin badizute, gizonek sinetsikodute, ustel atera ezean behintzat. Dena nahiukaiten ahalko duzu orduan, oina denetan iza-nen duzu. Mundua zer den jakinen duzu orduan,petzero eta filusen biltzarra. Ez zaitez ez batzueneta ez bertzeen artean egon. Arianeren hari batbailitzan ematen dizut neure izena labirintohonetan sartzeko. Ez ezazu arriskuan sar, erranzuen lepoa makotuz eta erreginaren behako batjaurtikiz ikasleari: itzul iezadazu garbi. Zoaz, utz

Page 156: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

nazazu. Guk, emakumeek ere baditugu ekinbeharreko geure guduak.

— Borondate oneko gizon bat behar bazenumetxa bati su emateko? erran zuen Eugèneketeten ziola.

— Eta? erran zuen bizkondesak.Eugènek bere bihotza jo zuen, lehengusina-

ren irriñoari irriño egin, eta jalgi zen. Bortzakziren, Eugène goseak zegoen, izitu zen ez otezen afal orduko tenorez helduko. Beldur horrekParisen barna berehala eramana izanaren zorio-na sentiarazi zion. Itsu-itsuko hutsa zen goza-men horrek, oso-osorik utzi zuen erasaten ziotenpentsamenduen mende. Haren adineko mutilgazte bat erdeinuak jotzen duelarik, haserretzenda, errabiatzen da, ukabilaz mehatxatzen dugizarte osoa, mendeku hartu nahi du eta bereburuaz ere egiten du duda. Rastignac, une har-tan, hitz hauek zapaldurik zegoen: Kondesarenatea hertsi diozu zeure buruari. —Joanen naukharat! erran zuen bere baitan, eta Beauséantekoandereak arrazoi badu, ez baldin banaute sartze-ra uzten... zera... bera joaten den saloi guzti-guz-tietan aurkituko naik Restaudeko andererak.

Page 157: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Armen erabiltzen ikasiko diat, pistolaz tiratzen,bere Maxime akatuko zioat! —Eta dirua! oihuka-tzen zion kontzientziak, nondik aterako dukdirua? Bat-batean, begien aitzinean dirdir agertuzitzaion Restaudeko kondesarenean pilatu abe-rastasun guztia. Ikusia zuen han andereño Goriotbatek maitemindua behar zuen luxua, urrezta-durak, prezioa agerian zuten apaingarriak, abe-rastu berriaren apainkeria burugabea, emakumemantenduaren zarrastelkeria. Irudi liluragarrihori supituki izan zen Beauséanteneko etxehandi-aberatsak zapaldua. Bere irudimenak,Pariseko gizartearen goi-eremuetarat eramanak,mila burutazio gaizto ernarazi zizkion bihotzean,burua eta kontzientzia luzatzen zizkiola. Denbezalako ikusi zuen mundua: lege eta moralezinduak aberatsengan, eta ultima ratio mundiikusi zuen fortunan. «Vautrinek arrazoi dik, fortu-na duk bertutea» erran zuen bere baitan.

Sainte-Geneviève berria karrikarat heldurik,bere gelarat zalu igan, berriz jaitsi karrozainarihamar libera emateko, eta hango jangela okaz-tagarri hartarat joan zen non, abere batzuk gan-bela batean nola, halaxe ikusi baitzituen hama-

Page 158: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

zortzi mahaikideak tripa-zorroaren betetzen.Miseria horien ikustea eta sala horrek zuen itxu-ra lazgarriak begitandu zitzaizkion. Aldakuntzabortitzegia zen, kontrastasuna osoegia, handi-nahiaren sentimenduak haren baitan bertze neu-rririk ez garatzeko. Alde batetik, izaera sozialsotilenaren irudi fresko eta xarmangarriak, irudigazteak, biziak, artearen eta luxuaren mirarienmarkoan emanak, buru suhar poesiaz beteak;bertzetik, lohiez inguratu taula ilunak, eta aurpe-gi batzuk zeinetan grinek kordak eta zirrikak ber-tzerik utzi ez baitzuten. Emakume bazter utzibaten kolerak Beauséanteko andereari aterarazizizkion erakaspenak, haren eskaintza maltzu-rrak, gogorat etorri eta miseriak eman zituenaditzera. Rastignacek pareko bi lubaki egiteaerabaki zuen fortunarat heltzeko, zientzia etaamodioa oinarri hartzea, doktore jakintsun etamodako gizon izatea. Umegorri hutsa zen arteanere! Bi marra horiek behin ere ezin elkar daitez-keen asintotak dira.

— Goibel-goibela zaude, jaun markesa, erranZion Vautrinek, gizon honek bihotzaren sekretu-

Page 159: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

rik gordeenen argitzeko erabiltzen bide zituenbehako horietako bat jaurtikitzen ziola.

— Ez nago gertu jaun markesa deitzen naute-nen adar-jotze gehiagoren jasateko, ihardetsizuen Eugènek. Hemen, egiatan markesa izateko,ehun mila liberako errenta eduki beharra da, etaMaison-Vauqueren bizi garelarik ez gara Fortu-naren kuttunak preseski.

Vautrinek halako aita itxuraz eta mesprezuzbehatu zion Rastignaci, erran balu bezala: «Haurxixtrina! mokadu batentzako aski ere ez niakehirekin!» Gero ihardetsi zuen: —Umore txarrezzaude, beharbada arrakastarik izan ez duzula-kotz Restaudeko kondesa ederrarekin.

— Atea hertsi dit aitak gure mahaian jatenduela erran diodalakotz, oihu egin zuen Rastig-nacek.

Mahaikide guztiek elkarri so egin zioten.Goriot zaharrak begiak apaldu eta gibelerat itzu-li zen haien txukatzeko.

— Tabakoa begirat bota didazu, erran Zionbere aldamenekoari.

— Goriot zaharra iraintzen duenak eni ereerasanen dit hemendik goiti, ihardetsi zuen

Page 160: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Eugènek fideogile ohiaren aldamenekoari so; guguztiak baino hobea duk. Ez naiz damez ari,erran zuen andereño Tailleferenganat itzuliz.

Hitz horiek halako atarramendu-suerte batizan ziren, Eugènek mahaikideak isilarazi zituen,halakoxe aurpegiaz erran baitzituen. Vautrinekbakarrik ihardetsi zion adarra jo nahiz: —Goriotzaharra zeure gomendio hartzeko, eta haren edi-tore arduradun gisa jartzeko, ezpata bati ongiheldu eta pistolaz ongi tiratzen jakin beharra da.

— Halaxet eginen dut, erran zuen Eugènek.— Guduari lotua zarea bada egun?— Badaiteke, ihardetsi zuen Rastignacek.

Baina nik ez dut zertan inori eman neure aferenberri, ni ez bainaiz entseatzen bertzek gauez zeregiten duen jakitera.

Vautrinek zeiharka so egin zion Rastignaci.— Mutikoa, txotxongiloen petzeroa izan nahi

ez dugunean, behar da osoki sartu haien etxo-lan, eta ez kontentatu estalkiko zuloetatik beha-tzearekin. Aski da eleketarik, erantsi zuen Eugè-ne sumintzear ikusiz. Solasaldi ttiki bat izanendugu nahi duzunean.

Page 161: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Afaria goibel eta hotz bilakatu zen. Goriotzaharra, ikaslearen erranak eragin zion minsakonak beregaindurik, ez zen ohartu ez haren-ganako aldarteak aldatuak direla, ez eta harenjazarleen isilarazteko gauza zen mutil gaztebatek babestu behar zuela ere.

— Beraz, Goriot jauna, erran zuen andereVauquerek ahapetik, kondesa baten aita litzate-kea orain?

— Eta baronesa batena, ihardetsi zion Rastig-nacek.

— Hori bertzerik ezin dik egin, erran zionBianchonek Rastignaci, burua haztatu zioat, kon-kor bat bakarrik zeukak, aitatasunarena, Aitabetiereko bat izanen duk.

Eugène seriosegi zegoen Bianchonen arraile-riak irri eragin ziezaion. Beauséanteko anderea-ren kontseiluak nahi zituen baliarazi, eta berebaitan galdetzen zuen non eta nola eskuratukozuen dirua. Arranguraz bete zen munduko bela-zeen ikustearekin zeinak haren begien aitzineanaldi berean hutsik eta beterik hedatzen baitzi-ren; bakarrik utzi zuten denek jangelan, afariabukatu zutenean.

Page 162: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Ene alaba ikusi duzua, beraz? erran zionGoriotek ahots hunkituaz.

Gizagaixoak bere gogoetalditik iratzarririk,Eugènek eskua hartu zion, eta bihotza hunkiturikbaileukan erran: —Gizon on eta duina zara, eran-tzun zuen. Gero mintzatuko gara zure alabez.Goriot zaharrari entzun nahi izan gabe altxatuzen, eta bere ganbararat erretiratu, non honakogutun hau izkiriatu baitzion bere amari:

«Ene ama maitea, ikus ezazu ez ote duzunhirugarren bular bat enetzat irekitzekoa. Fortunalaster egiteko gisako egoeran nauzu. Mila etaberrehun libera behar ditut, eta baitezpadanbehar ditut. Ez iezaiozu aitari deusik erran eneeskariaz, horren kontra ager liteke menturaz, etadiru hori eskuratuko ez banu, neure buruaz ber-tze egitera eramanen nindukeen etsi handibatek ninduke harrapatuko. Ikusten zaitudanbezain laster adieraziko dizkizut neure arrazoiak,ezen liburuak eta liburuak behar nizkizuke izki-riatu nagoen kinkaren konpreniarazteko. Ez dutjokatu, ama, ez dut deus zor; baina zinez axolabadizu eman didazun bizitzaren kontserbatzeak,

Page 163: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

kopuru hori behar didazue aurkitu. Tira, Beausé-anteko bizkondesarenerat joaten naiz, zeinakbere babespean hartu bainau. Mundurat joanbeharra naiz, eta sosik ez daukat eskularru garbibatzuen ere ukaiteko. Jakinen dut ogia baizik ezjaten, ura baizik ez edaten, beharrezkoa badabarurtuko naiz; baina ezin egon naiteke herrihonetan mahastiaren aitzurtzeko erabiltzendiren lanabesak gabe. Gauza da enetzat, edoneure bidearen urratzea edo lohian gelditzea.Badakit ene baitan ezarri dituzuen esperantzaguztien berri, eta laster nahi ditut bete. Ama, salitzazu zeure harribitxi zahar zenbaitzuk, berriakekarriko dizkizut berehala. Aski ongi ezagutzendut gure familiaren kinka larria halako sakrifizio-ak aintzat hartzen jakiteko, eta, sinets ezazu, ezdizut halakoen alferrik egiteko eskatzen, muns-tro bat nintzateke bertzenaz. Premia gorri batenaldarria baizik ez ezazu ene erreguan ikus. Gureetorkizuna laguntza horri dago guztiz, zeinarekinguduari lotu beharrean bainaiz; ezen Parisekobizitza hau betiereko guduka da. Baldin eta,diru-kopuruaren osatzeko, ene izebaren dentei-

Page 164: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

len saltzea bertze biderik ez bada, errozu ederra-goak igorriko dizkiodala.» Etab.

Arreba bakoitzari izkiriatu zion beren ekono-mien eskatzeko, eta, ekonomia horien atera ahalizatekotz hargatik familiartean mintzatu gabeinondik ere harentzat atseginez eginen zutensakrifizioaz, haien urguritasuna ernarazi zuenohorearen lokarriei, bihotz gazteetan hari ongitinkatuak diren eta hain hots ozena ateratzendutenei, erasanez. Gutun horiek izkiriatu zituela-rik, gogoz bertzeko dardarizoa sentitu zuen halaere: dardaraz zegoen, ikara latzean. Gazte han-dinahi honek bakartasunean ehortzi arimahorien zintzotasun orbangabea ezagutzen zuen,bazekien zer nolako penak eraginen lizkiekeenbere bi arrebei, bai eta zein izanen liratekeenhaien alegrantziak ere; zer atseginarekin mintza-tuko liratekeen isilpean bihotzeko anaia bihotze-ko horretaz, olesiaren hondarrean. Kontzientziaargiz beterik zutitu zitzaion, eta beren altxortikia isilpean kontatzen bistaratu zizkion: hanikusi zituen, neskatxa gazteen jeinu maliziosarenhedatzen diru horren hari incognitoz igortzekotz,

Page 165: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

beren lehen gezurraren asmatzen sublimeak iza-teko. «Arreba baten bihotza garbitasunezko dia-mant bat duk, samurtasunezko leize bat!» erranzuen bere baitan. Ahalke zen izkiriatu izanaz.Zein indartsuak liratekeen haien desirak, zeingarbia haien arimen bulta zeruari buruz! Zerboluptuositateaz ez liratekeen sakrifikatuko! Zerminak joko lukeen ama, kopuru guztia ezin igorbazezakeen! Sentimendu handi horiek, bizio izi-garri horiek, eskailera-mailatzat erabiliko lituzkeNucingeneko Delphinerenganat heltzeko. Negarbatzuk, familiaren aldare sakraturat jaurtikiazken intsentsu-bihiak, ilki zitzaizkion begietatik.Harat-honat ibili zen etsipenezko durduzaduraz.Goriot zaharra, ikaslea horrela ikusirik erdi irekiagelditu zen bere atetik, sartu zen eta erran zion:—Zer duzu, jauna!

— Ah! ene auzo ona, zu aita bezala, semeaeta anaia naiz ni oraindik. Baduzu arrazoia kon-desa Anastasiegatik ikaratzeko; Maxime de Trai-lles delako jaun batena ei da, haren galgarriaizanen baita.

Goriot zaharra urrundu zen zenbait hitz mur-duskatuz, Eugènek endelegatu ez zituenak.

Page 166: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Biharamunean, Rastignac postarat joan zen beregutunen igortzera. Ezbaian egon zen azkenunera arte, baina kutxarat jaurtiki zituen erra-nez: «Triunfatuko diat!» Jokalariaren hitzak,Kapitain haundiarenak, salbatzen dituen bainogizon gehiago galtzen dituen hitz fatalista bera.Zenbait egun geroago, Eugène Restaudekoanderearenerat joan zen eta ez zen errezibituaizan. Hirur aldiz itzuli zen harat, hirur aldiz edirenzuen atea hertsirik, nahiz Maxime de Trailleskondea han ez zegoen orduetan baizik ez zenharat agertzen. Bizkondesak arrazoi zuen. Ikas-leak ez zuen gehiago ikasi. Deiari erantzutekojoaten zen eskoletarat, eta behin bere presentziaegiaztaturik, bazterrak husten zituen. Ikaslerikgehienek egiten duten arrazonamendua eginzuen bere kautan. Ikasketak bere etsaminakegin behartuko zitzaizkioneko zituen uzten; era-bakia hartua zuen bai bigarren eta hirugarrenurteetako inskripzio guztiak batean egitekoa, baigero, behingoan eta azken unean, Zuzenbideaserioski ikastekoa ere. Bazuen, beraz, hama-bortz hilabeteko astia Pariseko itsasandian nabi-gatzeko, han emakume ezagutzen ibili edo eta

Page 167: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

fortunaren harrapatzeko. Aste horretan bi aldizikusi zuen Beauséanteko anderea, zeinareneratAjudako markesaren kotxea jalgitzen zeneanbaizik joaten ez baitzen. Zenbait egunez, emaku-me aipatu hori, Saint-Germain faubourgeko iru-dirik poetikoena, garaile egon zen, eta Rochefi-deko andereñoaren eta Ajuda-Pintoko markesa-ren ezkontza etenarazi zuen. Baina azken egunhoriek, bere zorionaren galtzeko beldurrak dene-tan erregarrienak egin zituenek, hondamendiabultzarazi behar zuten. Ajudako markesak,Rochefidetarrekin elkar adituz, zorioneko zir-kunstantziatzat hartu zuen samurgo eta baketzehori: igurikitzen zuten ezen Beauséanteko ande-rea ezkontza horren ideiarat jarri eta, azkenean,edozein gizonentzat aitzin-ikusi etorkizun batisakrifikatuko lizkiokeela bere goizak. Egun oroberritu agintzarik sainduenengatik ere, Ajudakojaunak komedia bat jokatzen ziharduen beraz,bizkondesak laket zuen engainatua izatea.«Handikiro leihotik jauzi egin beharrean, eskaile-retan anbilkatzera uzten zuen bere burua», erra-ten zuen Langeaiseko dukesak, haren adiskide-rik hoberenak. Hala ere, hondar argi horiek

Page 168: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

behar bezain luzaz distiratu zuten bizkondesaParisen geldi eta bere ahaide gaztea zerbitzazezan, zeinari halako maitasun superstiziosa bai-tzion. Eugène arduraz eta sentiberatasunezbetea agertu zitzaion emakumeek ez urrikal-mendurik, ez egiazko kontsolamendurik, inongobehakotan ikusten duten zirkunstantzia batean.Gizon batek hitz eztiak erraten badizkie orduan,espekulazioz erraten dizkie.

Nucingeneko etxeari esestera entseatu aitzinbere borrokatokia ongi baino hobeki ezagutunahiz, Rastignacek Goriot zaharraren lehenago-ko bizitzaren barrunbeak nahi izan zituen jakin,eta egiazko argitasun batzuk bildu zituen, hone-la labur daitezkeenak:

Jean-Joachim Goriot, Iraultza baino lehen, sol-datapeko fideogile soil bat omen zen, abila,zuhurra, eta nagusiaren, halabeharrak 1789kolehen altxamenduaren biktima bilakatu zuena-ren, fondoen erosteko behar bezain ausarta izanzena. De la Josienne karrikan kokatu zen, GarienMerkatutik hurbil, eta bere saileko presidentzia-ren onartzeko zentzu ona izan zuen, bere tratue-tan sasoi arriskugarri haietako pertsonaiarik

Page 169: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ahaltsuenek geriza eman ziezaioten amoreaga-tik. Zuhurtzia hori izan zen haren fortunaren sor-burua. Fortuna hori gosetean, gezurrezko zeinegiazkoan, hasi zuen, haren ondorioz bihiek ali-maleko prezioak harrapatu baitzituzten Parisen.Herriak elkar hiltzen zuen okindegietako atee-tan, baten batzuk kalapitarik gabe jaki-dendeta-rat joaten zireino Italiako pasten erostera. Urtehartan, Goriot hiritarrak bere kapitalak bilduzituen, hots, dirutza handi batek bere jabeariematen dion gailentasun guztiaz, gerora beresalerospenen egiteko erabili zituenak. Nolabaite-ko gaitasuna baizik ez duten gizon guztiei gerta-tzen zaiena gertatu zitzaion. Bere mediokrita-teak zuen salbatu. Bertzalde, nola haren fortunaez baitzen ezagutua izan harik eta aberats izateaarriskutsua izan ez zen arte, ez zuen inorenbekaizgorik piztu. Bihien tratuak adimendu guz-tia hurrupatu ziola irudi zuen. Izan zedin gari, irinedo bihi, haien ezaugarri eta etorkiak hauteman,haien kontserbazioaz ardura, prezioen aitzinetikjakin, uzten joritasun zein eskasia aitzinetik igar,laboreen merke eskura, Sizilian ala Ukrainianhorni, Goriotek ez zuen horretan guztian parerik.

Page 170: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Ikusiz geroz bere aferen kudeatzen, bihienesportazio eta inportazioaren gaineko legeenadierazten, haien jitearen aztertzen, akatsei antzematen, gizon batek Estatuko ministro izatekogai jujatuko zuen. Pazientziadun, langile, iraun-kor, zalu bere espedizioetan, arranoaren begi-ukaldia zuen, dena aitzintzen zuen, dena aitzine-tik ikusten, dena jakiten, dena gordetzen; diplo-mata asmatzeko, soldadu ibiltzeko. Bere alorre-tik jalgia, bere botiga xume eta ilunetik zeinarenatalasean egoten baitzen alfer orduetan, bizka-rra atearen habean pausaturik, lehengo langileergel eta zakar hura bihurtzen zen berriz, arrazo-namendu baten konprenitzeko gauza ez zengizona, gogoaren gozamen guztiekiko soraioa,ikuskizunetan lo hartzen zuena, Dolivan paristarhorietako bat, astakerietan soilik azkarrak. Izae-ra horiek, elkarren antza izaten dute kasikdenek. Abantzu denetan, sentimendu sublimebat ediren zinirote bihotzean. Bi sentimenduksoilik bete zuten fideogilearen bihotza, eta berezukua hurrupatu, bihien tratuak burmuinarenadimendu guztia hurrupatzen zion bezalaxe.Emazteak, la Brie-ko nekazari aberats baten ala-

Page 171: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

bak, halako mirespen erlijiosa, halako amodiomugagabea bildu zuen harengandik. Izaera baterkin eta indartsua, sentibera eta polita, bereazarras bertzelakoa, miretsi zuen Goriotek haren-gan. Baldin eta gizonaren bihotzean sentimendubat berezkoa bada, ez dea hura beti ere izakiindarge baten fagore ematen dugun babesarenharrotasuna? gehi horrat amodioa, arima toles-gabe guztiek beren atseginen hastapenarentzatduten ezagutza bizi hori, eta bitxitasun moralandana bat endelegatuko dituzue. Zazpi urtezlanbrorik gabeko lorian bizi izan ondoan, Gorio-tek, bere zorigaitzez, emaztea galdu zuen: gizo-nari nagusitzen hasia zen, sentimenduen espa-rrutik landarat. Badaiteke izaera ilaun hori landuzukeen, badaiteke han munduaren eta bizitzarengauzen adimendua erein zukeen. Egoera horre-tan, zentzugabekeriaraino garatu zen Gorioten-gan aitatasunaren sentimendua. Heriotzak ihar-tu bere maitabeharrak bi alabenganat zuzenduzituen, zeinek lehenbizian osoki satisfatu baitziz-kioten bere sentimendu guztiak. Nahi bezainhautak izanik ere alabak hari emateko irrikatzenzeuden afera-gizonek edo nekazariek eginikako

Page 172: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

proposamenak, alargun nahi izan zuen iraun.Aitaginarrebak, gizon bakarra zeinarentzako jai-durarik izan baitzuen, ba omen zekien, berak zio-enaz, Goriot bere emaztearekiko infidel ez iza-tea, ezta hil ondoan ere, zin egina zela. La Halle-ko jendeek, eromen sublime horren endelega-tzeko ezgauza, horretaz trufatu eta izengoiti irri-garri zenbait ezarri zioten. Jende horietatik, mer-katu bateko arnoa edaten ari, izengoiti horrenerratera lehenbiziko ausartu zenak, ukabilkadabat hartu zuen bizkarrean fideogileagandik,burua aitzinetik Oblin karrikako zedarri bateratbidali zuena bera. Goriotek alabentzat erakustenzuen ardura burugabea, amodio irudikor etaminbera, hain zen ezaguna, non egun bateanbere lehiakideetako batek, prezioen jabe egote-ko merkatutik alderagin nahi ziola, Delphinecabriolet batek kolpatu zuela erran baitzion.Fideogileak, zurbil eta hits, istantean alde eginzuen la Halletik. Ea egon zen zenbait egunezgezurrezko asaldura horrek eraginikako senti-mendu kontrakarren erreakzioaren ondorioz.Gizon horren bizkarrean bere ukaldi latza emanez bazuen ere, la Halletik aizkatu zuen, zirkuns-

Page 173: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

tantzia larri batean krak egitera bortxatzen zue-larik. Bistan denaz, bi alaben hezkuntza zentzu-gabea izan zen. Hirurogeita mila libera bainogehiagoko errentaren jabe, eta beretzat mila etaberrehun libera ere ez xahutuz, bere alabengurarien asebetetzeak egiten zuen Goriotenzoriona; maisurik hoberenen esku utzi zuen hez-kuntza on bat ezagutarazten duten talentuenematea; andereño konpainiako bat ukan zuten;zorionez haientzat, berori adimentsua eta gustu-ko emakumea izan zen; zaldiz ibiltzen ziren,bazuten kotxea, jaun zahar aberats baten amo-ranteak biziko ziren bezala ziren bizi; aski zutengutiziarik garestienen adieraztea beren aitahaien betetzera lehiatzen ikusteko; hark ferekabat baizik ez zuen eskatzen bere oparien truke.Goriotek aingeruen herronkan ematen zituenbere alabak, eta bere gainean baitezpadan.Gizagaixoa! Egiten zioten mina ere zuen maite.Alabak ezkon-adinean izan zirenean, senarrakberen gustuen arabera hautatu ahal izan zituz-ten: bakoitzak aitaren ondasunen erdia beharzuen ukan. Bere edertasunagatik Restaudekokondeak gorteiatua, Anastasiek bazituen jaidura

Page 174: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

aristokratikoak zeinek aitaren etxearen kitatzeraeraman baitzuten gizartearen garaiko mailetaratjauzi egiteko. Delphinek dirua maite zuen: Nucin-genekin esposatu zen, Saint-Empireko baroi bila-katu zen aleman etorkiko bankari batekin. Gorio-tek fideogile iraun zuen. Alaba eta suhiak bere-hala ziren muturtu artean ere tratu horietansegitzen zuela ikustearekin, hori bere bizitzaguztia zuen arren. Bortz urtez haien hertsadurakpairatu ondoan, erretiratzea onartu zuen berefondoen emariekin, eta hondar urte haietakomozkinekin; kapital horrek, andere Vauquerenkontuen arabera, harenerat bizitzera etorria bai-tzen, zortzi-hamar bat mila liberako errentaekartzen omen zuen. Etsipenak hartaraturik ego-tzi zuen bere burua pentsio hartarat, ikusi zitue-larik bere alabak, senarrek behartuak, ez soilkibera etxean ez hartzera, baina baita agerian ezerrezibitzera ere.

Xehetasun horiek ziren Muret izeneko jaunbatek Goriot zaharrari buruz, zeinaren fondoakerosi baitzituen, zekien guztia. Baieztatuak zeu-den, hortaz, Rastignacek Langeaiseko dukesariegiten aditu zizkion irudipenak. Hemen burura-

Page 175: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

tzen da tragedia paristar Hun, baina lazgarrihonen agerpena.

Page 176: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

IIMUNDURATZEA

Abenduko lehen aste horren hondarrerat,Rastignacek bi gutun hartu zituen, bata amare-na, bertzea arreba zaharrenarena. Izkiriamoldehain ezagun horiek atseginezko pilpirak etalotsazko dardarak eragin zizkioten era batera. Bipaper hauskor horiek hil ala biziko epaia zekar-ten haren esperantzendako. Gurasoen hersturazoroiturik lotsa zenbait atzematen baldin bazuen,sobera ongi dastaturik zegoen haien ederraberaien azken odol-xortak hurrupatu izanarenbeldurrez ez egoteko. Amaren gutuna honelataiuturik zegoen:

«Ene haur maitea, eskatu didazuna igortzendizut. Erabil ezazu ongi diru hori, ez nezake, zurebizitza salbatu behar izanez geroz, bigarren aldibatez horren dirutza handirik ediren aita horrenberri jakin gabe, eta horrek gure ezkon bizitza-ren armonia nahasiko luke. Kopuru horrenerdiesteko, geure lurraren gaineko bermeak

Page 177: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

eman beharrean ginateke. Ezin jujatuzkoa dutezagutzen ez ditudan egitasmoen merezimen-dua; baina zer nolakoak ote dira beraz horien eniez kontatzeko beldurrez egon zaitezen? Esplika-zio horrek ez zuen liburutzarren beharrik, askidugu hitz bat guk, amek, eta hitz horrek durdu-zaren larridurak hastanduko zituen enegandik.Ez niezazuke gorde zure gutunak eragin didanbihotz-ikara mingarria. Ene seme maitea, zeinduzu bada ene bihotzerat halako lazturaren jaur-tikitzera behartu zaituen sentimendua? anitzizan behar duzu sufritu eni izkiriatzean, nik anitzsufritu baitut zuri irakurtzean. Zein bideri lotze-koa zara beraz? Emanak izanen direa zure bizi-tza, zure zoriona, ez zarenaren irudi ematera,mundu baten ikustera non ezin ibiliko baitzarajasan-ezinak dituzun gastu batzuk egin gabe,zeure ikasketentzako denbora preziatu bat galdugabe? Ene Eugène ona, sinets ezazu zeure ama-ren bihotzean, bide makurrek ez garamatzatedeus handitarat. Pazientziak eta etsipenak behardute zure heinean dauden gazteen bertuteak. Ezzaitut larderiatzen, ez nioke geure eskaintzariinolako samintasunik eratxiki nahi. Ama fidakor

Page 178: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

bezain zuhur batenak dituzu ene hitzak. Zukzeure eginbideak zein dituzun baldin badakizu,nik ere badakit zeinen garbia duzun bihotza, zei-nen bikainak dituzun xedeak. Horregatik errandiezazuket beldurrik gabe: Ea, ene seme biho-tzekoa, aitzina!. Ama naizelakotz nabil ikaran;baina zure urrats guztiek gure desiren eta gurebenedikazioaren laguntza samurra izanen dute.Izan zaitez burutsu, haur maitea. Zintzoa beharduzu gizon bat bezala, maite dituzun bortz lagu-nen etorkizunak zure baitan ezarriak dira. Bai,zutan dira gure zori guztiak, zure zori ona gureaere badenaz. Jainkoa otoizten dugu guk guztiekzeure eginbeharretan lagun zaitzan. Zure izebaMarcillacek harrigarrizko bihotz ona erakutsi duzirkunstantzia honetan: zeure eskularruez dios-tazunaren asmatzerainokoa. Kuttuntasun berezibat zuen baina zaharrenarentzat, zioen alegera-ki. Ene Eugène, maita oso zeure izeba, ongi hel-dua zarenean baizik ez dizut erranen zer eginduen zuentzat; bertzenaz, haren diruak eriakerre liezazkizuke. Zuek, haurrek, ez dakizue zerden oroigarrien sakrifikatzea! Zer ez genukezuentzat sakrifikatuko baina? Bekokian musu

Page 179: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ematen dizula errateko manatzen dit, eta usuzoriontsu izateko indarra eman nahi lizuke musuhorren bitartez. Emakume on eta bikain honekizkiriatu egin zizukeen erietako hezurreriarik ezbalu. Aita ongi doa. 1819ko uztak gure esperan-tzak alatzen ditu. Adios, haur maitea. Deus ezdut zure arrebez erranen: Laurek izkiriatukodizu. Familiaren gertakari xumeen gain tartari-katzearen plazera utziko diot. Nahi dakiolazeruari ongi heldu izan zaitezen! Oi! bai, ongihel, ene Eugène, sobera oinaze bizia ezagutara-zi didazu bertze aldi batez ere eraman ahal izandezadan. Jakin dut zer zen behartsu izatea, for-tuna, hura neure semeari ematekotz desiranuela. Ea, adios. Ez gaitzazu zeure berririk gabeutz, eta har hemen amak igortzen dizun musua.»

Eugènek gutun hau bukatu zuenean, nega-rrez zegoen, Goriot zaharra zerabilen gogoanbere zilarraren bihurdikatzen eta saltzen alaba-ren diru-agiriaren ordaintzera joateko. «Amakbere pitxiak saldu ditik! zioen bere baitan. Ize-bak negar egin dik, naski, bere erlikietakobatzuen saltzean! Zer dretxorekin madarikatuko

Page 180: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

huke Anastasie? Imitatu berria duk, heure etorki-zunaren egoismoagatik, hark bere amoranteaga-tik egin duena! Nor, hartarik ala hitarik, dahobea?» Erraiak halako berotasun jasanezinbatek janak atzeman zituen ikasleak. Munduariuko egin nahi zion, ez zuen diru hori hartu nahi.Isilpeko barne-aladura prestu eta eder horieksentitu zituen, zeinen merezimendua gutitan iza-ten baita gizonek on-iritzia lagun hurkoa jujatzendutenean, eta zeinek maiz zeruko aingerueiabsolbarazten baitiete lurreko lege-gizonek kon-denaturikako gaiztagina. Rastignacek bere arre-baren gutuna ireki zuen, zeinaren erranmoldelañoki graziosek bihotza freskatu baitzioten.

«Zure gutuna zinez behar-orduan etorria da,anaia maitea. Agathe eta biek hain molde berei-zietan nahi genuen geure dirua erabili, non zereros ez genekiela baikeunden. Espainiako erre-geren zerbitzariak bere nagusiaren erlojuakuzkaili zituenean bezala egin duzu zuk, ados jarrigaituzu. Egia da, bai. Mokoka atergabean ariginen geure gutizietarik zein hobetsiko ote, etaasmatu gabe geunden, ene Eugène ona, gure

Page 181: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

gutizia guztiak bateratuko zituen erabilera. Agat-hek loriaz egin du jauzi. Hitz batez, bi marizoro-ren antzera ibili gara egun guztian, halako zala-partekin (izebaren tankerara) non amak bereeite zorrotzaz erraten baitzigun: «Zer duzuebaina, ene andereñoak?» Doi bat larderiatuakizan bagina, are loriatuagoak izanen ginen, nikuste. Emazte batek zinez plazer handia atzemanbehar du maite duen gizonagatik sufrituz! Nibakarrik nengoen ameskor eta atsekabez neurebozkarioaren erdian. Emakume txar bat eginennuke inolaz ere, sobera xahutzailea naiz. Bigerriko eta puntxoi polit bat ene gerrontzeetakosarbegien zulatzeko erosia nintzen, tontakeriak;hainbertzenarekin diru gutiago neukan Agathelodi horrek baino, gordezalea izanez ezkutuakmika baten antzera pilatzen dituenak. Berrehunlibera bazeuzkan! Nik, ene adiskide gaixoa,berrogeita hamar ezkutu bertzerik ez daukat.Zigor ederra hartua naiz, putzurat bota nahinuke neure gerrikoa, damugarria izanen zait betiharen eramatea. Ebatsi egin dizut. Agathe mai-tagarri izan da. Erran dit: «Igor ditzagun hiru-rehun eta berrogeita hamar liberak, gu bien

Page 182: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

artean!» Baina ezin izan naiz egon dena gertatuden bezalaxe kontatu gabe. Jakin ezazu nolaegin dugun zure manuei obeditzeko: geure zorio-neko dirua hartu dugu, biak elkarrekin joan garaegurastera, eta behin bide berriraino arribatuak,Ruffec-erat joan gara lasterka, non onez-oneandirua Grimbert jaunari eman baitiogu, Errege-Postako bulegoa zuzentzen duenari! Enarakbezain arin gentozen itzultzean. «Zorionak arina-go egiten ote gaitu bada?» erran zidan Agathek.Mila gauza erran dizkiogu elkarri, zuri, jaunparistar horri, errepikatuko ez dizkizudanak.Zutaz ari ginen, inondik inora ere. Oi! anaia mai-tea, maite zaitugu, horra dena bi hitzetan.Sekretuaz bezainbatean, izebak dioenaz, gubezalako moxorro ttikiak edozertako gauza dira,baita isilik egoteko ere. Ama, misterio handiz,Angoulêmerat joan da izebarekin eta isilpeanatxiki dute biek beren bidaiaren goi-politika.Bidaia hori solasaldi luze batzuen ondoan egindute, zeinetatik, nola gu hala jaun baroia, baz-tertuak izan garen. Aieru handiek beretzen dituz-te gogoak Rastignaceko Estatuan. Erregeren ala-bek bere maiestate erreginarentzat bordatzen

Page 183: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

duten lore landuez apaindu mousselinazko soi-nekoa, sekreturik handienean doa aitzinerat. Bilargo baizik ez dira gelditzen egiteko. Delibera-tua izan da ez dela Verteuileko aldean murrurikeginen, hesi bat ezarriko da han. Jende xeheakfruituak eta mahasparrak hondatuko ditu, bainabista eder bat irabaziko dugu kanpotarrentzat.Baldin eta ustezko oinordekoak mokanesakbehar balitu, gaztigatua da ezen Marcillacekoalarguntsak, bere altxor eta kutxetan, Pompeiaeta Herculanum izenarekin deituetan, arakatueta Holandako oihal eder bat aurkitu duela,berak ezagutzen ez zuena; Agathek eta Laureprintzesek haren manuetarat paratzen dituzteberen hariak, beren orratzak, eta beti ere gorrix-kegiak diren esku batzuk. Don Henri eta donGabriel bi printze gazteek zenbait usantza galga-rri gorde dituzte: ezti-urez leporaino betetzea,arrebak amorraraztea, bat ere ez ikasi nahia,txoriak habiatik jalgiaraziz jostatzea, ardaila ate-ratzea eta, Estatuko legeak gorabehera, zumeakebakitzea makilattoen egiteko. Aita sainduarennuntzioak, arruntean jaun apeza deituak, esko-mikatzeaz mehatxatzen ditu baldin eta gramati-

Page 184: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

karen arau sainduak utzi eta sabuka gerlatarra-renak hartzen jarraitzen badute. Adios, anaiamaitea, inoiz ez du gutun batek zure zorionariegin hoinbertze desirarik eraman, ezta hoinber-tze amodio asebeterik ere. Hamaika gauza iza-nen dituzu beraz guri errateko etortzen zare-nean! Dena eni erranen didazu, zaharrena bai-naiz. Izebak ikusarazi digunaz, arrakasta izanomen duzu munduan.

Dama batez mintzo dira eta gainerakoezisiltzen.

Gurekin bada moldatzerik! Errazu Eugène,nahi bazenu, mokanesik gabe ibil gintezke, etaatorrak eginen genizkizuke. Erantzun emadazufite sujet honetaz. Laster atorra eder ongi josiakbehar bazenitu, berehala hasi beharrak gintuz-kezu horretan, eta ezagutzen ez dituzkegunfazoinak izanen balira Parisen, eredu bat igorrikozeniguke, eskumuturrentzat guztiz. Adios, adios!port dizut bekokian ezker aldean, neurea ez ber-tzerena daukadan lokian. Bertze alderdia Agat-herentzat uzten dut, erraten dizudanetik fitsik ez

Page 185: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

duela irakurriko hitz eman didanarentzat. Baina,horretaz segurago izateko, harengandik hurbilegonen naiz izkiriatzen dizun bitartean. Maitezaituen zeure arreba.

«Laure de Rastignac.»

— Oi! bai, erran zuen Eugènek bere baitan,bai, fortuna gostaia gosta! Mila altxorrek ere ezlezakete ardura hau ordain. Zorion guztiakbatean nahi nizkiekek eman. Mila eta bortzehunlibera! erran zion bere buruari eten batetik lan-darat. Txanpon bakoitzak bere jomuga behar dikkausi! Laurek arrazoi dik. Mila deabru! zarpailezeginikako atorrak baizik ez zauzkaat. Ohoinakbezain maltzur bilakatzen dituk neskatilak mutilbaten zorionarentzat. Lañoa bere buruarentzateta zuhurra enetzat, haiek konprenitu gabelurreko hobenak barkatzen dituen zeruko ainge-rua bezalakoa duk.

Berea zuen mundua! Jostuna deitua, ikertua,limurtua zeukan jadanik. Trailleseko jaunarenikustearekin, Rastignacek konprenitua zuen jos-tunek gazteen bizitzan duten eragina. Ondikotz!ez da erdibiderik bi muga horien artean: jostuna

Page 186: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

da edo etsai mina, edo ordainkizunek emanikakoadiskidea. Eugènek, bere jostunagan, gizon batediren zuen bere lanbidearen aitatasunaz ohar-tua zena, eta gazteen orainaren eta geroarenlokarritzat jotzen zuena bere burua. Baina, eske-rronez, Rastignacek ere egin zuen gizon horrenfortuna gerora nabarmenduko zuten erran horie-tako batengatik. —Ezagutzen ditut hark egin bigaltza, erraten zuen, hogei mila liberaren erren-tako ezkontzak lortu dituztenak.

Mila eta bortzehun libera eta jantziak nahiadina! Une hartan hegoaldetar gaixoak ez zuengehiago zalantzarik izan, eta edozein diru-kopu-ruren ukaiteak mutil gazte bati ematen dionezin-erranezko traka horrekin jaitsi zen otordu-rat. Dirua ikasle baten sakelarat lerratzendenean, zutabe fantastiko bat goratzen da bera-rengan, euskarritzat hartuko duena. Lehen bainohobeki ibiltzen da, zurkaitz antzeko zerbait hau-tematen du bere eskuhagarentzat, behakoa dubetea, zuzenekoa, mugimenduak bizkor; bezpe-ran, umil eta herabe, ukaldiak bilduko zituen;biharamunean, lehen ministro bati lizkioke ema-nen halakoak. Inoiz entzungabeko fenomenoak

Page 187: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

agitzen dira haren baitan, oro dakusa eta orodezake, zernahi eta nolanahi gutiziatzen du, ale-gera, eskuzabala, lagunkoia da. Hitz batez, ares-tixean hegorik ez zuen txoriak bere zabalgo ego-kia atzeman du. Ikasle dirugabeak, hezur batmila arriskutan gaindi ebasten duen txakurbaten antzera irensten du plazer-izpi bat, hurakraskatu, muina xurgatu, eta lasterrari lotzenzaio berriz; alabaina bere barne sakelan urrezkotxanpon iheskor batzuk mugiaraz ditzakeenmutil gazteak bere plazerak dastatzen ditu,xehekatu eta haietaz gozatzen da, zeruan kulun-katzen da, orain ez daki zer nahi duen erranmiseria hitzak. Paris osoa du bere. Oro distirantadeneko adina, orok izarniatzen eta erretzen due-nekoa! inork, ez gizonak eta ez emakumeak,baliarazten ez duen indar alegeraren adina! pla-zer guztiak hamarkoizten dituzten zor eta beldurbizien adina! Senaren ibar ezkerrean ibili izan ezdenak,Jaundone Jakue eta Aita Sainduen karri-ken artean, ez daki deus gizakien bizitzaz! —«Ah! Pariseko emakumeek balekite! zioen berebaitan Rastignacek andere Vauquerek zerbitzatumadari egosiak, ardit bat aleko, zanka-zanka

Page 188: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

jaten, honat etorriko hituzke amodio bila.» Unehartan Errege-Postako postari bat agertu zenjangelarat, xeilako txintxarria jo ondoan. Eugènede Rastignac jaunaz galdetu zuen, zeinari bi mol-tsa hartzeko eta liburu bat sinatzeko luzatu bai-tzion. Rastignac orduan, zigor-ukaldi batek beza-la, Vautrinek jaurtiki zion behako sakonak astin-du zuen.

— Izanen duzu zerekin ordain arma-erakas-penak eta tiro-saioak, erran zion gizon honek.

— Galeoiak arribatuak dira, erran Zion ande-re Vauquerek moltsei behatuz.

— Andereño Michonneauri beldurra ematenzion begiak diruarenganat zuzentzeak, beredirugosearen erakusteko lotsaz.

— Ama on bat duzu, erran zuen andere Cou-turek.

— Jaunak ama on bat du, errepikatu zuen Poi-retek.

— Bai, ama odolustu da, erran zuen Vautri-nek. Zeure fartsak jokatzen ahalko dituzu orain,mundurat joan, ezkon sariak atzeman, eta dan-tzan ibili buruan mertxika-loreak darabiltzaten

Page 189: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

kondesekin. Baina, sinets iezadazu, gazte, ikasongi tiro egiten.

Bere arerioa enkaratzen duen gizonaren zei-nua egin zuen Vautrinek. Rastignacek eskupe-koa nahi izan zion postariari eman, eta deus ezzuen bere sakelan atzeman. Vautrinek bereanarakatu, eta hogei sos jaurtiki zizkion gizonari.

— Kreditu ona duzu, segitu zuen ikaslearibehatuz.

Rastignac hari eskerren ematera izan zenbortxatua, nahiz ezin jasana zuen gizon hori,Beauséanteko anderearenetik itzuli zen eguneanelkarri erranikako hitz garratzen ondoan. Zortziegun horretan elkarri hitz egin gabe egon zirenEugène eta Vutrin, eta batak bertzea aztertzenziharduten. Ikasleak alferretan galdetzen zuenzergatik bere kautan. Dudarik ez da ezen ideiak,zer nolako indarraz asmatzen diren, indar harenario zuzenean jaurtikitzen direla, eta, norat ereigortzen baititu burmuinak, hantxe dutela jotzen,bonbak mortairutik jalgitzean zuzentzen ditue-nari konpara daitekeen lege bat dela kausa.Ondorioak desberdinak dira. Izaera samurrakbaldin badira zeinetan ideiek, beraiek birrinduz,

Page 190: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ostatu hartzen baitute, badira orobat izaerasendo gotortuak, burezur brontzezko hesidunakzeinen gainean bertzeen borondateak berdindueta balak murraila baten aitzinean bezala eror-tzen baitira; gero badira oraindik ere izaeramalet eta faunak zeinetan bertzeren ideiakkanoi-balak irudi etortzen baitira hiltzera, luba-kietako lur gurian ematuz. Jo orduko lehertzendiren buru bete bolbora horietako bat zuen Ras-tignacek. Sobera gazte ernea zen harrapatua ezizatekotz ideien jaurtikitze horrez, sentimenduenkutsatze horrez, gu ohartu gabe hainbat etahainbat gertakari bitxiz kolpatzen gaituzten sen-timenduen kutsatze horrez, alafede. Haren ikus-molde moralak, haren lintze-begien helmenazuen. Haren zentzumen bikoitz bakoitzak luzeta-sun misterios hori zuen, goragoko jendeengan,soinburdin guztien akatsari antz ematen trebediren ezpatariengan, txunditzen gaituen joan-etorriko malgutasun hori. Hilabete bat bazuen,bertzalde, akats bezainbat kualitate garatuakzirela Eugènerengan. Akatsak, munduak etabere desira gero eta handiagoen bete-nahiaksorrarazi zizkioten. Haren kualitateen artean

Page 191: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ohiko ernetasun hegoaldetarra kausitzen zen,zailtasunei buruz, haien suntsitzeko, zuzen abia-razi eta Loiraz haraindiko gizon bat inolakozalantzarekin gelditzera uzten ez duena; Iparral-deko gizonek akats deritzoten kualitatea: haien-tzat, hori Muraten ondasunen sorburu izanbazen, haren heriotzaren kausa ere izan zen.Handik atera behar litzateke ezen Hegoaldetarbatek asmatzen dakienean Iparraldeko amarru-keria Loiraz haraindiko ausartziari uztartzen,guztizkoa izan eta Suediako errege bilakatzendela. Rastignac ez zitekeen beraz luzaz egonVautrinen baterien pean, gizon hori adiskide edoetsai zuen jakin gabe. Aldian baino aldian gehia-go, iruditzen zitzaion ezen pertsonaia berezihorrek grinak igarri eta bihotzean irakurtzenziola, harengan ordea dena hain ongi hertsirikzegoelarik non dena dakien, oro dakusan, etadeus ez dioen esfinge baten sakontasun higiga-bea zuela irudi baitzuen. Barne-sakela beteaatzemanez, Eugène erreboltatu zen.

— Zaude apur batez, otoi, erran zion Vautrinizeina, bere kafearen azken xurrutak ahoan das-tatu ondoan, jalgitzeko altxatzen baitzen.

Page 192: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Zergatik? ihardetsi zuen berrogei urtekogizonak bere kapela hegi-nasaia jantzi eta burdi-nazko makila bat hartuz, zeinarekin zirimolakegiteko ohitura baitzuen mila ohoinek erasanbeldurrak ez zegokeen gizon baten gisan.

— Dirua behar dizut itzuli, ihardetsi zuen Ras-tignacek moltsa bat laxatuz berehala, eta ehuneta berrogei libera kontatuz andere Vauqueren-tzat. Kontu garbiek adiskide onak egiten dituzte,erran zion alarguntsari. Kito gaude urtezaharrakartio. Kanbia iezazkidazu ehun sos hauek.

— Kontu garbiek adiskide onak egiten dituz-te, errepikatu zuen Poiretek Vautrini so eginez.

— Hementxe dauzkazu hogei sos, erran zuenRastignacek esfinge ileordedunari txanpon batluzatuz.

— Irudi du lotsak-edo zaudela eni zerbait zorizateaz? erran zuen Vautrinek behako barrunda-tzaile bat tinkatuz mutil gaztearen ariman zeina-ri jaurtiki baitzion irriño trufari eta diogenikohorietako bat, Eugène ehun aldiz haserretzearjarri zutenetakoa.

Page 193: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Baina... bai, erantzun zuen ikasleak, bimoltsak eskuan zeuzkala eta bere gelarat joate-ko altxaturik.

Vautrin jalgitzera zihoan saloirat jotzen zuenatetik eta ikaslea ere bazihoan kanporat eskaile-ra-zabalkorat ematen zuenetik.

— Jakin ezazu, Rastignacoramako jaun mar-kesa, erraten didazuna ez dela preseski osoatsegina, erran zuen orduan Vautrinek saloikoateari bultza egin eta ikasleaganat, hozki behatuzionaganat, etorriz.

Rastignacek jangelako atea hertsi zuen, Vau-trin berekin zeramala eskailera-barnerat, jange-la sukaldetik banantzen zuen zabalkorat, non atetrinko bat bazegoen jardinerat eman eta gainal-dean lauki luze bat burdinagez hornitua zuena.Han, ikasleak erran zuen bere sukaldetik ilkiazen Sylvieren aitzinean: —Vautrin jauna, ni eznaiz markesa, eta ez deritzait Rastignacorama.

— Borrokatzera doaz, erran zuen andereñoMichonneauk ezaxolki.

— Borrokatzera! errepikatu zuen Poiretek.— Ezetz bada, erantzun zuen andere Vauque-

rek bere ezkutupila ferekatuz.

Page 194: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Hor doaz baina ezkien azpirat, oihukatuzuen andereño Victorinek jardinerat so egitekojaikiz. Mutil gaixo horrek arrazoi du baina.

— Igan gaitezen, ene neskatxa maitea, erranzuen andere Couturek, afera horiek ez diguteaxola.

Andere Couture eta Victorine jaiki zirelarik,buruz buru egin zuten, atean, Sylvie lodiarekinzeinak bidea zerratu baitzien.

— Zer pasatzen da baina? erran zuen kuzi-nersak. Vautrin jaunak erran dio Eugène jaunari:«Orain neurtuko ditiagu geure indarrak!» Gerobesotik hartu, eta hor dira biak orain gure orbu-ruen gainean.

Une hartan Vautrin agertu zen. —AmattoVauquer, erran zuen irribarretsu, ez zaitez deu-sez izi, ezkien azpirat noa neure pistolen froga-tzera.

— Oi! jauna, erran zuen Victorinek eskuak bil-duz, zergatik nahi duzu Eugène jauna hil?

Vautrinek bi urrats eman zituen gibelerat etaVictorineri so gelditu.

— Hara bertzea, erran zuen neskatila gaixoaahalkearazi zuen ahots trufatzaile batez. Ederra

Page 195: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

da, ezta, mutil gazte hori? segitu zuen. Ideia batematen didazu. Biak eginen zaituztet zorion-tsuak, neskatxa eder hori.

Andere Couturek bere umezurtza besotikhartu eta bereganat erakarria zuen belarriratziotsala: —Baina, Victorine, zur eta lur uztennauzu egun goizean.

— Ez dut nahi ene etxean inor tiroka ibiltzerikpistolekin, erran zuen andere Vauquerek. Barri-de guztiak iziarazi eta polizia etorrarazten baldinbaduzue ere, tenore honetan gainera!

— Ea, trankil, amatto Vauquer, erantzun zuenVautrinek. Tira, tira, batxe-batxe, tiralekurat joa-nen gara. Rastignaci bildu zitzaion, zeina treban-tziaz besotik hartu baitzuen:

— Frogatu izan banizu ere neure bala, hogei-ta hamabortz urratsetarat, bortz aldiz segidankokatzen dudala bateko pika baten erdian, erranzion, horrek ez lizuke zeure kuraia kenduko.Nago doi bat sumindurik ote zauden eta ergelbaten atzera utziko ote zenukeen hiltzera zeureburua.

— Gibel egiten duzu, erran zuen Eugènek.

Page 196: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Ez nazazula amorraraz, ihardetsi zuenVautrinek. Egun goizean ez du hotzik egiten,zatoz hemen jartzera, erran zuen berde-koloreztindatu aulkiak erakutsiz. Han ez digu inork adi-tuko. Zurekin hitz egin beharra dut. Mutil gaztetxintxo bat zara, gaizkirik desira ez diodana.Maite zaitut, ala Tromp... (mila arraio!), ala Vau-trinen fedea. Zergatik maite zaitudan, erranendizut... Anartean, jakin ezazu semea bazintutbezala ezagutzen zaitudala, eta frogatuko dizut.Ezar itzazu moltsak hemen, segitu zuen mahaibiribila erakusten ziola.

Rastignacek mahai gainean utzi zuen beredirua eta jakin-min handi baten mende jarri zenaulkian, gizon horrek, zeina hil behar zuela erranondoan haren babesle gisa ageri baitzen, beremoldeetan bat-batean izanikako kanbiamendua-ren ondorioz.

— Jakin gogo zenuke nor naizen, zer egindudan, edo eta zer egiten dudan, segitu zuenVautrinek. Sobera jakinzale zara, ene haurra.Tira, lasai egon. Bertze anitz gauza ere aditukodituzu! Zorigaitzak izan ditut. Entzun lehenik,gero erantzunen didazu. Hauxe da ene lehengo

Page 197: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

bizitza hirur hitzetan. Nor naizen? Vautrin. Zeregiten dudan? Gogoak ematen didana. Segidezagun. Nahi duzua ene izaera jakin? Ona naizongia egiten didatenekin zein eneari mintzo zaiz-kion bihotzak dituztenekin. Dena haizu dutehoriek, ostikoak ematen ahal dizkidate hankezu-rretan nik hargatik erran gabe: (Gogo emak!)Baina, apotxarra! deabrua bezain gaiztoa naizamorrarazten nautenekin, edo eta begiko ezditudanekin. Eta on duzu jakitea gizon baten gar-bitzeak honek bezainbat kezkatzen nauela!erran zuen ttu-zurrusta bat jaurtikiz. Haren gar-biki hiltzeaz baizik ez naiz axolatzen, ezinber-tzezkoa delarik. Artista bat deituko zenukeenanaiz. Benvenuto Celliniren oroitzapenak irakurrianaiz, ikusten nauzun hau, eta italieraz gainera!Ikasia naiz gizon horrengandik, gizon zuhurrabaitzen, zernahi eta nolanahi hiltzen gaituen Pro-bidentziaren imitatzen, bai eta edertasunarenmaitatzen ere, kausitzen den lekuan kausi. Ezdea bada jokatzeko partida eder bat, gizon guz-tien kontra bakarrik suertatu eta zortea ukaitea?Gogoeta franko eginik nago zuen desordenusozialaren egungo izaeraz. Mutikoa! duelua

Page 198: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

haurkeria bat da, lerdokeria bat. Bi gizaki bizita-rik batek itzali behar duelarik, ergela behar duhori halabeharraren menpean jartzeko. Duelua?zotz ala motz! horra zer den duelua. Bortz balaezartzen ditut nik lerroan bateko pikan bala berribakoitza bertzearen barnean sartuz, eta hogeitahamabortz urratsetarat gainera! bat talentu tikihorrez jantzia delarik, segur dateke garbitubeharreko gizona garbituko duela. Ongi da,bada! hogei urratsetarat egin diot tiro gizon bati,eta huts egin dut. Astakirten hark sekula ez zuenpistola bat erabili. Soizu! erran zuen apartekogizon horrek bere maripolisa zabaldu eta berebularra erakutsiz, hartz baten bizkarra bezainilezua, baina ile-xerlo gorrixka batez hornitua,zeinak halako higuin bat lotsaz nahasia eragitenbaitzuen, bizarguri horrek ilea kiskali zidan,erantsi zuen Rastignacen eria bularrean zeukanzulo batean sartuz. Umegorri bat ninduzun ordeadenbora hartan, zure adina nuen, hogeita baturte. Zerbaitetan sinesten nuen artean ere, ema-kume baten amodioan, nahastera zoazen tonta-keri andana batean. Borroka eginen genuen, ezda hala? Hil ahal izanen ninduzun. Emazu ni

Page 199: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

zerraldo nagoela, non zinateke zu? Bazterrakhustu beharra zenuke, Suitzarat joan, aitattoren,sosik ez daukanaren, dirua jan. Argituko dizut nikzein egoeratan zauden; baina gailentasunez egi-nen dut, hots, behere honetako gauzak aztertueta gero, bi alderdi baizik ez zirela hartzen ahalikusi duen gizon baten gailentasunaz: edo obe-dientzia ergel bat edo errebolta. Nik ez diot ezeriobeditzen, argi dea hori? Badakizua zer beharduzun daramazun abiadan? milioi bat, eta bere-halaxe; hori gabe, zure burutto horrekin, eguras-tera joan gintezke Saint-Cloud-eko sareak gain-di, han Izaki Goren bat badenetz ikusteko. Nikemanen dizut milioi hori. Eten bat egin zuenEugèneri so eginez. —Ah! ah! begitarte argiagoaegiten diozu orain zeure aitatto Vautrini. Neska-tila bat bezala zaude hitz hauen aditzearekin,«gauera arte» erran dioten eta, esnea edatenduen katu baten antzera, ezpainak milikatuzapaintzen ari den neskatila gazte bat bezala, ale-gia. Ederki. Goazen bada! Orain neurtuko ditiagugeure indarrak! Horra zeure kontua, gazte.Badugu, han behean, aita, ama, izeba handia, biarreba (hamazortzi eta hamazazpi urte), bi anaia

Page 200: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ttiki (hamabortz eta hamar urte), hauxe da eski-faiaren errolda. Izebak zure arrebak hezten ditu.Apeza bi anaiei latin erakastera etortzen da.Familiak gaztain-ahi gehiago jaten du ogi zuriabaino, aitak bere galtzak sareztatzen ditu, amaksoineko bat neguko eta bertze bat udako egitendu doi-doia, gure arrebak ahal bezala moldatzendira. Dena dakit. Hegoaldean izana naiz. Gauzakholakoak dira zuenean, urtean mila eta berrehunlibera igorri eta zuen lur-puskek hirur mila ber-tzerik ematen ez badute. Badugu kuzinersa etamutil bat ere, dedua gorde behar, aita baroiaizaki. Gutaz denaz bezainbatean, handinahiadugu, Beauséantiarrak kidetzat eduki eta oinezibilki, fortuna nahi eta sosik ez ukaiten, amattoVauqueren zadura-badurak jan eta Saint-Ger-main faubourgeko apairu ederrak laket, lastairabatean lo egin eta jauregi bat nahi! Ez ditut zurenahiak gaitzesten. Handinahia ukaitea, adiski-dea, hori ez da mundu guztiak dezakeena. Galdeemakumeei zer-nolako gizonak xerkatzen dituz-ten, handinahiak. Handinahiak indartsuagoakdira, burdina gehiago dute odolean, bihotza ber-tze gizonek baino beroagoa. Eta emakumea hain

Page 201: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

da uros eta eder kausitzen azkarra denetan, nongizon guztiak baino nahiago baitu indar alimaleaduena, gizon horrek mila puska egin ahal balezaere. Ondorengo galdearen pausatzeko egitendut zure desiren inbentarioa. Honatx galde hori.Otsoak bezalako gosea dugu, gure haginxkakxorrotxak dira, zer eginen ote dugu eltzearenhornitzeko? Lehenik Kodea dugu jan beharra,hori ez da jostagarria, eta fitsik ere ez du erakas-ten: baina beharrezkoa da. Bego. Abokatu egi-nen gara tribunal bateko president bilakatzeko,gu baino hobeak diren jendexkak L.B. bizkar gai-nean ezarririk bidaltzeko, lo lasai egin dezakete-la aberatsei frogatzeko. Ez da inondik inora irri-garria, eta luzea da gainera. Lehenik, bi urtekotrabailuak eraman behar Parisen, irrika ditugunkutixiei beha, haiek ukitu gabe. Unagarria dabehin ere ase gabe beti gutiziatzen egotea. Zur-bila eta muluskuen jitekoa izanen bazina, ezzenuke deusen beldurrik ukanen: lehoien odolberoa dugu ordea eta egun oro hogei astakeriaegiteko gisako gosea. Men eginen duzu berazsuplizio horren pean, Jainkoaren infernuan inoizikusi dugun izigarriena baita. Onar dezagun zen-

Page 202: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

tzuduna zarela, esnea edan eta eresiak egitenariko zarela: hasteko, jenerosa zarenaz geroz,txakur baten errabiarazteko gisako hamaika tra-bailu eta gabeziaren ondoan, malerusen batenordezkoa izan beharko duzu, hirixka galdurenbatean, non gobernamenduak mila liberako sol-data bat botako baitizu, harakinaren zakurrarihondarrak botatzen dizkioten bezala. Sainga egi-ten du ohoinei, aberatsak defendatzen, jendebihoztunak gillotinarazten. Eskerrik anitz! Babe-sik izan ezean, probintzietako tribunaltto horre-tan ustelduko zara. Hogeita hamar urteetarat,jujea izanen zara mila eta berrehun liberatanurteko, oraino ere jantzia asuinetarat egotzi ezbaduzu behintzat. Berrogei urteetarat helduaizanen zarelarik, errotazain-alabaren batekin, seimila libera inguruko errentaren jabe denarekin,esposatuko zara. Mila esker. Ukan babesak,erret abokatua izanen zara hogeita hamar urtee-tan, mila ezkutuko soldatarekin, eta auzapeza-ren alabarekin esposatuko zara. Ttipikeria politi-ko hauetako batzuk egiten badituzu, hala nolabuletin batean Manuel irakurri ordez Villèle ira-kurri (horrek errimatzen du, kontzientzia lasai-

Page 203: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

tzen du), berrogei urteetan abokatu nagusia iza-nen zara, eta deputatu bilakatu ahal izanen.Ohar zaitez, haur maite hori, urratu batzuk eginizanen dizkiogula geure kontzientzia xumeari,hogei urtez nekeak eta isilpeko miseriak jasaneta gero, gure arrebak neskazahar egonen dire-la. Ohore dut zuri jakinaraztea gainera, hogeiabokatu nagusi baizik ez daudela Frantzia guz-tian, eta hogei mila zaretela gradu hori erdietsinahi duzuenak, horien artean, hein baten igaite-ko, familia ere salduko luketen azalzuriak badire-larik. Ofizioak higuintzen bazaitu, ikus dezagunbertze gauza bat. Rastignaceko baroiak aboka-tua nahi du izan? Oi! ederki. Hamar urtez sufritubehar, mila libera gastatu hilabetean, bibliotekabat eduki, kabinete bat, mundurat joan, muineman abokatu baten jantziari auzien eskuratze-ko, jauregia norbere mihiaz ekortu. Ofizio horrekgora eramanen bazintu, ez nuke ezetz erranen;baina aurki iezazkidazu Parisen bortz abokatu,berrogeita hamar urteetan, urteko berrogeitahamar mila liberaz goiti irabazten dutenak? Bah!Arima hola mendrarazi baino nahiago nuke kor-tsario egin. Bertzalde, non erdiets ezkutuak?

Page 204: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Hori guztia ez da biziki alegera. Baliabide batbadugu emakume baten ezkon sarian. Nahiduzua ezkondu? lepoan harri baten ezartzealitzateke hori: gainera, diruagatik ezkonduzgeroz, zer bilakatzen dira gure ohore-sentimen-duak, gure noblezia? Hobe da horretarakotzegun berean lotzea giza konbentzioen kontrakoborrokari. Ez litzateke deus emakume batenaitzinean suge bat irudi herrestan ibiltzea, harenamaren oinen milikatzea, zerrama baten higui-narazteko gisako ttipikerien egitea, ufa! zorionaatzeman bazeneza bederen. Baina estoldetakoharriak bezain zorigaiztokoa izanen zara holaesposaturikako emazte batekin. Hobe du, hagi-tzez ere, gizasemeekin gerla egiteak nor bereemaztearekin gatazkan ibiltzeak baino. Horrabizitzaren bidegurutzea, gazte, hauta ezazu.Hautua egina duzu: joana zara Beauséantekozeure lehengusinarenerat, eta luxua usainduaduzu han. Joana zara Restaudeko anderearene-rat, Goriot zaharraren alabarenerat, eta Parisekourrina usaindua duzu han. Egun horretan kope-tan hitz bat izkiriatua zenuela itzuli zinen, nikongi irakurtzen jakin dudana: gora heldu! gora

Page 205: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

heldu gostaia gosta. Brabo! erran nuen neurebaitan, horra puttiko bat begikoa dudana. Diruzbehartu zinen. Non erdiets? Arrebak odolustudituzu. Anaia guztiek dituzte, gehiago edo gutia-go, arrebak larrutzen. Zure mila eta bortzehunliberek, ehun soseko txanponak baino gaztainagehiago aurkitzen den herri batean, Jainkoakdaki nola! ateratuek, soldaduek harrapaketanbezala eginen dute hanka. Gero, zer eginenduzu? lanean hasiko? Lanak, une honetan ende-legatzen duzun bezala endelegaturik, gela batematen die amatto Vauquerenean Poireten inda-rreko tipoei zahartzaroan. Fortunaren lastereskuratzea da une honetan berrogeita hamarmila gaztek, denak ere zure heinean kausitzenbaitira, ebatzi asmo duten problema. Zenbakihorretako ale bat baizik ez zara zu. Pentsa eginbehar dituzun eginahalei eta gudukaren ankerra-ri. Poto baten barnean dauden armiarmek beza-la jan beharko duzue elkar, ez baita berrogeitahamar mila plaza on. Badakizua jendeek nolaurratzen duten beren bidea hemen? jeinuarenargitasunagatik edo ustelkeriaren trebetasuna-gatik. Kanoi-bala bat irudi behar da giza oste

Page 206: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

horretan sartu, edo izurrite baten antzera lerratubertzenaz. Zintzotasunak ez du deusetako balio.Jeinuaren boterearen azpirat makurtzen gara,hura aiher dugu, izena belztu nahi diogu, partitugabe hartzen duelakotz; baina makurtzen garairauten badu; hitz batez, belauniko adoratzendugu lohi pean ehortzi ezin izan dugunean. Ugarida ustelkeria, bakan talentua. Ustelkeria, hortaz,erruz dabilen mediokritatearen arma dugu, etanonahi susmatuko duzu haren eztena. Ikusikodituzu emakumeak zeinen senarrek sei mila libe-rako soldatak baitauzkate denetako, eta jantzi-tan hamar mila liberaz goiti xahutzen dutenak.Ikusiko dituzu mila eta berrehun libera irabaztenduten enplegatuak lur-sail erosten. Ikusiko ditu-zu emakumeak prostituitzen Frantziako parebaten semearen kotxean joan ahal izateko, zei-nak Longchamp-en erdiko galtzadan lasterkajoatea baitauka. Ikusi duzu Goriot babalore gaixohori alabak sinatu zor-agiriaren ordaintzerabehartua, haren senarrak berrogeita hamar milaliberako errenta daukan arren. Ezetz Parisen biurrats eman infernuzko jukutriarik aurkitu gabe.Neure burua eginen nuke uhaza hauetako baten

Page 207: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

kontra liztor-habia batean eroriko zarela laketduzun lehen emakumearekin, izan ledin aberats,eder eta gazte. Legeek hertsatuak dira denak,beren senarrekin gerlan ororen karietara. Eznuke inoiz bukatuko esplikatu behar banizu zerazpijoko erabiltzen dituzten amoranteengatik,pildengatik, haurrengatik, familiagatik ala bano-keriagatik, bakan bertuteagatik, zaude segurhorretaz. Beraz, denen etsaia da gizon onesta.Baina zer da bada, zure ustez, gizon onest bat?Parisen, isildu eta partekatzeari uko egiten dionada gizon onesta. Ez natzaizu mintzo esklabogaixo horiez, beren ordaina sekula hartu gabe,denetan lanik gogorrenak egin eta nik Jainkoa-ren moldagaitzen kofradia deitzen ditudanez.Izanez ere, hantxe ageri da bertutea bere guztiz-ko ergelkerian, baina han da miseria baita ere.Hemendik ikusten dut jende prestu horien kei-nua Jainkoak azken judiziorat ez agertzearenarraileria gaiztoa eginen baligu. Horrela bada,fortuna laster nahi baldin baduzu, aberatsabehar duzu jadanik, edo eta aberats irudi egin.Hemen aberasteko, kolpe hautak eman beharrada; iraun bertzerik ez duzu eginen bertzenaz, eta

Page 208: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

gaitzerdi! Baldin eta, har ditzakezun ehun ogibi-deetan, hamar gizon baldin badira fite aberastendirenak, jendeek lapur deitzen dituzte. Aterazeure ondorioak. Horra bizitza den bezalakoa.Hori ez da sukaldea baino ederragoa, hark adinakirasten du, eta eskuak zikindu behar azpijaneanjardun nahi izatera; jakin ezazu bederen ongiikuzten: hortxe dago gure garaiko moral guztia.Munduaz honela hitz egiten badizut, hartakoeskubidea eman dit, ezagutzen dut. Gaizkierranka ari naizela uste duzua? inolaz ere ez.Horrelakoa izan da beti. Moralistek ez dute seku-la aldatuko. Gizona inperfektua da. Batzuetanbertzeetan baino hipokritagoa da, eta baduelaedo ez duela ekandurik diote orduan zozoek. Ezditut aberatsak akusatzen populuaren fagore:gizona bera da goian, behean, erdian. Goi-azien-da klase horretako milioi buruko hamar tipoausart kausitzen dira ororen gainean, are legeengainean ere, jartzen direnak; haietarik nauzu ni.Zu, goi-mailako gizona bazara, zoaz zuzen-zuze-na eta burua gora. Beharko duzu alta borrokaegin bekaizgoaren, gezur beltzaren, mediokrita-tearen kontra, mundu guztiaren kontra. Napole-

Page 209: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

onek Aubry izeneko gerla-ministro batekin eginzuen topo, eta gutik egin zuen ez baitzuen kolo-nietarat bidali. Pentsa ezazu ongi! Beha ea goizoro jaikitzen ahalko zaren bezperan baino gogohandiagoarekin. Aieru hauetan, inork arbuiatukoez lukeen proposamena eginen dizut. Entzunongi. Nik badut asmo bat, aizu. Patriarken antze-ra bizitzera joan nahi dut ehun mila goldeko-edoetxalde handi batean, Estatu Batuetan, hegoal-dean. Landatzailea nahi nuke han izan, esklabo-ak eduki, milioixka eder batzuk irabazi neureabelgorriak, neure tabakorria, neure zura salduz,errege bat irudi biziz, neure nahiak eginez,hemen, non bakoitza bere kisuzko gordagiankukuturik bizi baikara, ezin-pentsatuzkoa denbizimolde bat eramanez. Poeta handi bat naiz ni.Ez ditut neure poesiak izkiriatzen: ekintzak etasentimenduak baitira izan. Badauzkat une hone-tan berrogeita hamar mila libera, doi-doia berro-gei beltz emanen lizkidaketenak. Berrehun milalibera behar ditut, berrehun beltz nahi baititut,patriarken antzera bizi eta neure gogoaren bete-tzeko. Beltzak, aditzen duzua? haur kozkortuerosi batzuk dira zeinekin nahi duzun guztia egin

Page 210: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

baitezakezu, hargatik inongo erret abokatu begi-luzerik etorriko ez zaizula horretaz kontu eska-tzen. Kapital beltz horrekin, hamar urterenburuan hiruzpalau milioi ukanen ditut. Ongi hel-duz geroz, inork ez dit galdetuko: «Nor zaitugu?»Jaun Laur-Milioiduna izanen naiz, Estatu-Batue-tako hiritarra. Berrogeita hamar urte izanenditut, oraino usteldu gabe egonen naiz, neuregisara dibertituko naiz. Bi hitzez, milioi batekoezkon saria eskuratzen badizut, berrehun milalibera emanen dizkidazu? Ehuneko hogeikokomisioa, aizu! garestiegia ote da hori? Moldatu-ko zara zeure emazteñoak maita zaitzan. Behinezkondurik, arrangurak, barne-aladurak agertu-ko dituzu, triste irudi eginen hamabortz egunez.Gau batean, zenbait ziminokeriaren ondoan, bimusuren artean, berrehun mila liberako zorrakdituzula gaztigatuko diozu zeure emazteari,erraten diozula: «Ene maitea!» Komedia bitxihori egun oro jokatzen dute gazterik gailenenek.Andere gazte batek ez dio moltsa ukatzen berebihotzaren jabe denari. Zer uste duzu, horretanzerbait galduko duzula? Ez. Aurkituko duzu bideazeure berrehun mila liberak afera batean berriz

Page 211: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

irabaztekoa. Zeure diruaz eta zeure adimen-duaz, desira dezakezun bezainbateko fortunabilduko duzu. Ergo, sei hilabeteko epean, eginaizanen duzu zeure zoriona, emakume maitagarribatena eta zeure aitatto Vautrinena, zeure fami-liarena kontatu gabe, neguan, egurraren eska-saz, bere eriei fu eman beharrean kausitzendenarena. Ez zaitez barri ez proposatzen, ezeskatzen dizudanaz! Parisen egiten diren hiruro-gei ezkontza ederretarik, berrogeita zazpi badiraholako salerospenak ekartzen dituztenak. Nota-rien Ganbarak bortxatua du jaun...

— Zer egin beharra dut? erran zuen irrikazRastignacek Vautrini etenez.

— Deus ez kasik, erantzun zuen gizon horrekoharkabez bozkario-mugimendu bat eginez,bere amu-hagaren muturrean arrain bat susma-tzen duen arrantzalearen begitarte sorraren iru-dikoa. Entzun iezadazu ongi! Neskatxa dohaka-be eta lander baten bihotza amodioz betetzekoirrikarik handiena duen esponja da, esponja idorbat sentimendu-xorta bat erori ordukotz zabal-tzen dena. Gortearen egitea bakartasunean,etsipenean eta pobrezian etorkizunak ekarriko

Page 212: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

dion zortea hauteman gabe kausitzen den neskagazte bati! to! hori zera bezalakoa da: eskutanhamabortz eta hamalau edukitzea, loteriakozenbakien jakitea, eta albisteen berri jakinki bur-tsan jokatzea. Ezin-hautsizko ezkontza eraikikoduzu pilare sendo batzuen gainean. Datozkiolamilioiak neskatila horri, hark zangoetarat jaurti-kiko dizkizu, harkoskorrak bailiran. «Har ezazu,ene laztana! Har ezazu, Adolphe! Alfred! Harezazu, Eugène!» erranen du baldin eta Adolp-hek, Alfredek edo Eugènek harengatik sakrifika-tzeko zentzu ona izan badute. Nik sakrifiziotzathartzen dudana da jantzi zahar baten saltzeazuek biak Cadran-Bleu-rat joan ahal izateko,ziza-opila batzuen jatera elkarrekin; handik,arratsean, Ambigu-Comique-rat; da norbereerlojuaren Bahitetxean ezartzea hari xal batenerregalatzeko. Ez natzaizu mintzo ez amodioa-ren ihakinaz, ezta emakumeek hain laket dituz-ten fitskeriez ere, hala nola, konparazio, bathaiengandik hurrun delarik ur tantoen botatzeagutunerat, negarrak bailiran: ongi baino hobekidakizulakoan nago ni bihotzaren argota. Paris,ikusten duzu, Mundu Berriko oihan bat bezala-

Page 213: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

koa da, non hogei basa-leinu mota mugitzen bai-tira artega, Illinoistarrak, Hurondarrak, gizarte-ehiza batzuek eta bertzeek ematen duten fruitu-tik bizi direnak; zu milioien ehiztaria zara. Horienhartzeko, ibiltzen dituzu arteak, segadak, ape-guak. Ehiza-molde bat baino gehiago badira.Batzuek ezkon sariak ehizatzen dituzte; bertzeeklikidazioak; honakoek kontzientziak arrantzatzendituzte, harakoek beren abonatuak saltzen zan-goz eta eskuz estekaturik. Ehiza-zakua ongi hor-niturik itzultzen dena agurtua da, goretsia, onar-tua, gizarte onean. Egin diezaiogun justizia lurabegikor honi, tratutan zara munduan den hiririkadeitsuenarekin. Baldin eta Europako hirinagusiguztietako aristokrazia harroek ez badute berenlerroetan milioidun doilor bat onartu nahi, Pari-sek besoak dizkio luzatzen, lasterka joaten harenfestetarat, haren apairuak jaten, eta haren deso-horearekin topa egiten.

— Baina non aurki holako neska bat? erranzuen Eugènek.

— Hortxe duzu, zeure aitzinean!— Andereño Victorine?— Justuki!

Page 214: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Eh! nola?— Maite zaitu jadanik, zeure Rastignaceko

baronesattoak!— Sosik ez dauka ordea, segitu zuen Eugè-

nek harriturik.— Ah! heldu gara azkenean. Bi hitz gehiago,

erran zuen Vautrinek, eta dena argituko da. AitaTaillefer zirtzil zahar bat duzu Iraultza denboranbere adiskideetako bat hilarazi omen zuena. Eneputtiko horietako bat da, bere eskukoa dena iri-tzietan. Bankaria da, Fréderic Taillefer eta kon-painia etxearen partalier nagusia. Seme bakarradu, zeinari bere ondarea nahi baitio utzi, Victori-neren kaltez. Nik ordea ez, bada, injustiziahoriek laket. Don Kixote irudia nauzu, atsegindut ahularen alde egitea indartsuaren kontra.Baldin eta Jainkoaren borondatea hari beresemearen edekitzea balitz, Tailleferek berealaba onartuko luke berriz; ezein oinordeko ukannahi luke, giza naturalezan den ergelkeria bat,eta hark ezin du jadanik haurrik izan, nik bada-kit. Victorine eztia eta gisakoa da, aita aurki iza-nen du zakurat bildua, eta Alemaniako ziba batbezala itzulikaraziko du sentimenduaren zigo-

Page 215: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

rraz. Sentiberaegi izanen da zure amodioarenalderat zutaz ahanzteko, harekin esposatukozara. Nik probidentziaren egitekoa hartuko dutneure gain, Jainkoa eskuratuko dut. Badut adis-kide bat zeinarentzat ahal izan dudan guztiaegin baitut, Loirako armadako koronel bat erre-geren guardian enplegatu berria dena. Ene abu-ruak entzuten ditu, eta erregezale egin da txit:ez da beren iritziak atxikitzen dituzten ergelhorietarik. Oraindik aholku bat baldin badut zuriemateko, ene aingerua, zeure iritziei zeure hitzeibaino gehiago ez atxikitzekoa da bera. Eskatzendizkizutenean, sal itzazu. Iritziz sekula ez alda-tzeaz arrandiatzen den gizona da gizon bat betizuzenean joatera tematzen dena, ertzo bat infa-libilitatean sinesten duena. Ez da hatsarririk,gertakariak bertzerik ez da; ez da legerik, zir-kunstantziak bertzerik ez da: goi-mailako gizonagertakariekin eta zirkunstantziekin esposatzenda haien gidatzeko. Hatsarririk eta lege finkorikbalitz, herriek ez lituzkete aldatuko guk atorrazaldatzen dugun bezala. Gizona ez omen da nazioosoa baino zentzudunagoa. Frantziari zerbitzurikgutien egin dion gizona, gorriak ikusi dituelako

Page 216: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

arrazoi bakarragatik, fetitxe beneratu bat da,gehienaz ere Kontserbatorian paratzeko balioduena, makinen artean, la Fayette txartelarekin;aldiz, denek harrika egiten dioten printzeak, etazeinak gizateria aski mesprezatzen baitu harkeskatzen bezainbat zin egoztekotz baten aurpe-girat, Frantziaren zatikatzea eragotzi duelarik:koroak zor izan, eta lohia botatzen diote. Oi! Afe-rak ezagutzen ditut nik! hamaika gizonen sekre-tuen berri badut nik! Aski da. Ezin-kordokatuzkoiritzia izanen dut hirur buru hatsarri baten erabi-leraz akort aurkitzen ditudan egunean, eta luzazigurikiko dut! Ez dira aurkitzen tribunaletan hirurjuje legearen artikulu batez aburu bera dutenak.Neure gizonaganat itzultzen naiz. Jesus-Christbirgurutzefika liro erran baniezaio. Bere aitattoVautrinen hitz bakar batekin, kereila bilatuko diobere arreba gaixoari ehun sos ere igortzen ezdion ihizi horri, eta... hemen Vautrin jaiki, guar-dian jarri, eta hiltzerat tiratzen duen arma-maisubaten mugimendua egin zuen. —Eta, itzalperat!erantsi zuen.

— Izigarria da! erran zuen Eugènek. Adarrajotzen zabiltzea, Vautrin jauna?

Page 217: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Et-et-et-et, trankil, hasi zen berriz gizonhori. Ez egin haurrarena: bizkitartean, horrekdibertituko bazaitu, samur zaitez! asalda zaitez!Errazu zital bat naizela, gaiztagin bat, zirtzil bat,ohoin bat, baina ez nazazula ez iruzurgile, ezespioi dei! Hots, errazu, huts ezazu zakua! Bar-katzen dizut, hain da naturala zure adinean! Niere izan naiz holakoa! Egin gogoeta bederen.Okerrago eginen duzu egunen batean. Emaku-me politen baten lakrikuntzera joanen zara etadirua emanen dizu. Pentsatua zara horretan!erran zuen Vautrinek; ezen, nola helduko zaraongi, zeure amodioaren gain kontatzen ez badu-zu? Bertutea, ene ikasle maitea, ez da zatitzen:bada edo ez da. Geure hobenen penitentzia egi-teko erraten digute. Bertze sistema polit bat,zinez, urriki-egintza baten ondorioz krimen bate-tik garbi uzten gaituena! Emakume baten lilura-raztea gizarte-zurubiko halako mailatan jartzeraheltzeko, iraka ereitea familia bateko haurrideenartean, hots, supazter baten sugainaren peanedo, bertzenaz, bat bederaren plazer ala intere-saren bila egiten diren doilorkeria guztiak, usteduzua horiek fede, esperantza eta karitatezko

Page 218: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

egintzak direla? Zergatik bi hilabeteko kartzelagau batean neskato bati bere fortunaren erdiakentzen dion dandyari, eta zergatik presondegiazirkunstantzia gaizkoagarriekin mila liberakobilletea ebasten duen zorigaiztokoari? Horrazuen legeak! Artikulu bat ez da zentzugabekeria-rat heltzen ez dena. Eskularru eta hitz hori etaleunekiko gizonak erailketak egin ditu non ezbaina odolik isurtzen, baina non odola ematenbaita: eraileak ate bat ireki du giltza-orde batez:gauezko bi gauza! Nik proposatzen dudanareneta egun batean eginen duzunaren artean, odolada desberdintasun bakarra. Zerbait finkotansinesten duzu mundu honetan! Mespreza itzazuberaz gizonak, eta ikus zein mailatatik pasa dai-tekeen zeiharka Kodearen sarea. Zio ageririkgabeko fortuna handien sekretua krimen ahantzibat da, garbiki egina izan delakotz.

— Isilik, jauna, ez dut horretaz gehiagorikentzun nahi, neure buruaz dudaraziko ninduke-zu. Une honetan sentimendua dut neure zientziaguztia.

— Zeure gustura, haur eder hori. Indartsuagouste zintudan, erran zuen Vautrinek, ez dizut

Page 219: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

deus gehiagorik erranen. Hondarreko hitz bat,alta. Irmoki behatu zion ikasleari: Badakizu enesekretua, erran zion.

— Errefusatzen zaituen mutil gazte batekongi jakinen du horren ahanzten.

— Ongi errana da hori, atsegin ematen dit.Bertze batek, ikusten duzu, ez luke hainbertzekezkarik. Oroit zaitez zugatik egin nahi dudanaz.Hamabortz egun ematen dizkizut. Hartzekoa edouztekoa da.

— Hau burdinazko burua gizon honek duena!erran zuen bere baitan Rastignacek Vautrinenhandik lasaiki, makila besapean zihoala ikus-tean. Gordinki erran zidak Beauséanteko ande-reak molde onez erraten zidana. Altzairuzkoerpeekin urratzen zidaan bihotza. Zergatik nahiote dut Beauséanteko anderearenerat joan?asmatu ditudan bezain laster igarri ditik enearrazoiak. Bi hitzez, maltzur horrek gizonek etaliburuek baino gauza gehiago erran zizkidak ber-tutearen gain. Bertuteak amore ematerik jasa-ten ez badu, arrebei ebatsi ote diet beraz? erranzuen moltsa mahai gainerat jaurtikiz. Jarri etahan egon zen gogoeta burtzoragarri batean mur-

Page 220: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

gildurik. —Bertuteari fidel izatea, martirio gain-gainekoa! Bah! mundu guztiak sinesten dik ber-tutean; baina nor da bertutetsua? Populueklibertatea ditek jainkoaizun; baina non da lur gai-nean populu libro bat? Ene gaztetasuna urdinaduk oraindik hodeirik gabeko zerua bezala:handi edo aberats izan nahia, ez ote da hori deli-beratzea gezur erratera, men egitera, herrestanibiltzera, zutitzera, balakatzera, disimulatzera?ez ote da hori onartzea gezur erran, men egin,herrestan ibili direnen mirabe bilakatzea? Haiengaizkidea izan aitzin, haien zerbitzatu beharraduk. Ez, bada! Prestuki, sainduki nahi diat lanegin; gau eta egun nahi diat lan egin, neure for-tuna neure lanari ez bertzeri zor izan. Fortunarikgeldiena izanen duk, baina egun oro burua batere pentsamendu gaiztorik gabe pausatuko diatneure burkoan. Zer ote da ederragorik nork berebizitzari behatu eta haren lili bat bezain aratzatzematea baino? Bizitza eta biak mutil gaztebat eta haren emaztegaia irudiak gaituk. Vautri-nek ikusarazi zidak zer gertatzen den hamarurteko ezkontzatik lekorat. Futxo! Burua ari nauk

Page 221: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

galtzen. Ez diat deusetan ere pentsatu nahi,bihotza gidari ona duk.

Eugène Sylvie lodiaren ahotsak izan zen bereametsetatik ateraia jostuna han zuela erran zio-larik. Ikaslea haren aitzinerat agertu zen eskuanbere bi diru-moltsak zeuzkala, baina ez zen har-gatik haserretu. Bere gau-jantziak frogatu zitue-larik, erabat eraldatzen zuen bere goizeko bezti-menda berria jantzi zuen berriz. —Traillesekojaunaren betekoa nauk inolaz ere, erran zuenbere baitan. Noizbait ere badiat aitonen-semebaten traka!

—Jauna, erran zuen Goriot zaharrak Eugène-renean sartuz, Nucingeneko anderea zein etxe-tarat joaten den ba ote nekien galdetu didazua?

— Bai!— Ongi da! heldu den astelehenean Cariglia-

no marexalaren dantzaldirat joanen da. Han izanahal bazaitezke, erranen didazu ea ene bi alabakbiziki dibertitu diren, nola egonen diren apain-duak; den-dena, hitz batez.

— Nola jakin duzu hori, ene Goriot ona, erranzuen Eugènek bere suaren ondoan jarraraztenzuela.

Page 222: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Haren andere ganbarazainak erran dit.Egiten duten guztia dakit Thérèse eta Constan-ceren bidez, segitu zuen arraiki. Agureak irudizuen maitale bat artean ere sobera gaztea, bereamorantearekin, honek hargatik bat ere susma-tu gabe, harremanetan jartzen ahal duen amarrubatez alegeratzeko. —Ikusiko dituzu! erran zuenhalako bekaitz mingarria adieraziz lañoki.

— Ez dakit, erantzun zuen Eugènek. Beausé-anteko anderearenerat joanen naiz ea marexala-ren anderea aurkezten ahal didan.

Eugènek halako barne-bozkario batez pen-tsatzen zuen handik goiti jantziko zen bezala jan-tzia agertzea bizkondesarenerat. Moralistek gizabihotzaren leizeak deitzen dituztenak pentsa-mendu etsigarriak, norberaren interesarenmugimendu nahigabekoak dira soilki. Goiti-beheiti horiek, hainbertze kexuren sujeta, bat-bateko itzultze horiek, gure gozamenen fagoreeginikako kalkuluak dira. Bere burua jantzi onez,eskularru onez, bota onez ikusirik, Rastignacekbere delibero bertutetsua ahantzi zuen. Gazta-roa ez da kontzientziaren mirailean bere burua-ren behatzera ausartzen kontzientzia hori injus-

Page 223: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

tiziaren alderat makurtzen denean, helaroakordea bere burua ikusia duelarik ispilu horretan:hortxe datza bizitzako bi atal horien arteko aldeguztia. Duela zenbait egun, bi auzoak, Eugèneeta Goriot zaharra, adiskide onak bilakatuakziren. Haien adiskidetasun sekretuak Vautrineneta ikaslearen artean kontrako sentimenduaksorrarazi zituzten arrazoi psikologikoak zituenoinarri. Gure sentimenduek mundu fisikoandituzten ondorioak egiaztatu nahi dituen filosofoausartak haien egiazko materialitatearen frogabat baino gehiago edirenen ditu, dudarik gabe,gure eta animalien artean sortzen dituztenharremanetan. Zein fisionomistak sumatzen duezaugarri bat lasterrago txakur batek ezezagunbatek maite duenetz igartzen baino? Atomomakoak, denek darabilgun zuhur-hitza, antzina-ko hitzen zurikinen mazatzea laket dutenekaztergai dituzten ertzokeria filosofikoen gezurta-tzeko mintzairetan gelditzen diren egitate horie-takoak dira. Bat maitatua sentitzen da. Senti-mendua gauza guztiei eransten zaie eta ere-muak iragaten ditu. Gutun bat arima bat da, hainda hitz egiten duen ahotsaren oihartzun fidela

Page 224: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

non izpiritu minberek amodioaren altxorrik jorie-nen artean ematen baitute. Goriot zaharra, zeinabere sentimendu burugabeak txakur-izaerarengoreneraino goratzen baitzuen, usnaturik zego-en ikaslearen bihotzean haren alderat erneakziren urrikalmendua, mirespenezko onginahia,gaztezutuko begikotasunak. Bizkitartean elkar-ganatze jaioberri horrek ez zuen artean ere ino-lako konfidentziarik ekarri. Baldin eta EugènekNucingeneko anderearen ikusteko gogoa eraku-tsia bazuen, ez zen agurearen gain kontatzenzuelakotz honek bere alabarenean sar zezan,baina zuhurgabekeria bat laguntza handikoa iza-nen zitzaiolakoan baitzegoen. Goriot zaharrak ezzion bere alabez hitz egin ezpada bere bi bisitenegunean jendeen aitzinean erratera ausartuzenaren karietara. —Ene jaun maitea, erran zionbiharamunean, nolaz pentsatu ote duzu Restau-deko andereak aiher zaituela ene izena erranduzulakotz? Asko maite naute neure bi alabek.Aita zoriontsua naiz. Soilki, bi suhiak jokatu diragaizki enekin. Ez ditut haur maite horiek sufria-razi nahi izan haien senarrekin ditudan tirabiren-gatik, eta nahiago izan dut haiek isilpean ikusi.

Page 225: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Misterio horrek mila gozamen ematen dizkit,bertze guraso beren alabak nahi dutelarik ikusditzaketenek konprenitzen ez dituztenak. Nikezin dut, konprenitzen duzua? Orduan, aro onadelarik, Champs-Élyséesetarat joaten naiz, ande-re ganbarazainei galdetu eta gero ene alabak jal-gitzekoak direnetz. Zain egoten naiz haiek noizpasatuko, bihotzak pil-pil egiten dit kotxeak arri-batzen direlarik, beren jantzi ederretan mirestenditut, iraganez bidenabar irriño bat eskaintzendidate naturaleza urreztatzen didana bere har-tan eguzki eder zenbaiten errainu bat erorikobailitzan. Eta hantxe gelditzen naiz, haiek berriznoiz etorriko zain. Hartzara ikusten ditut! hai-zeak on egiten die, arrosa-kolorea dute. Neureinguruan aditzen dut erraten: Hau da emakumeederra hau! Bihotza alegeratzen dit horrek. Ezdea bada ene odola! Harat-honat daramatzatenzaldiak ere maite ditut, eta haien belaunen gai-neko xakurñoa nahi nuke izan. Haien plazereta-tik bizi naiz. Nork bere maitatzeko moldea du,eneak ez dio hargatik kalterik egiten inori, zerga-tik axolatzen da mundua nitaz? Uros naiz neuregisara. Legeen kontrakoa ote da neure alaben

Page 226: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ikustera joan nadin, arratsean dantzaldirat joate-ko beren etxeetatik jalgitzen direnean? Neurebihozmina berantegi heldu eta erraten badidate:Anderea jalgia da. Gau batez goizeko hirurakarte iguriki dut Nasieren, hondar bi eguneanikusi gabea nuenaren, ikusteko. Atseginez leher-tzear izan naiz! Otoi, ez zaitez nitaz mintza enealabak zein onak diren errateko ez bada. Zernahierregali suertez nahi naute bete; nik hori gala-razten diet, erraten diet: «Gorde zuen dirua! Zernahi duzue hartaz egin dezadan? Ez dut harenbeharrik bat ere.» Izan ere, ene jaun maitea, norote naiz ni? hilotz ziztrin bat, arima ene alabakdauden leku guztietan duena. Nucingenekoanderea ikusia izanen duzularik, erranen didazuzein duzun bietarik nahiago, erran zuen gizagai-xoak lipar batez isilik egon ondoan ikusi zueneanEugène partitzera zihoala Tuileries-etarat egu-rastera joateko Beauséanteko andereareneratagertzeko tenorea etorri bitartean.

Ibilaldi hori zorigaiztokoa izan zen ikaslearen-tzat. Zenbait emakumek begiz jo zuten. Hain zeneder, gazte eta gustu oneko dotoreziaz ageri!Arta bat kasik mirespenezkoa biltzen zuela iku-

Page 227: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

siz, istantean hastandu zitzaizkion gogotik alabaeta izeba larrutuak, hala nola bere higuin bertu-tetsuak ere. Ikusia zuen bere buruaren gainetikiragaten hain erraz aingerutzat hartzen dugundeabru hori, hego koloreztatuko Satan hori, erru-biak ereiten dituena, bere urrezko geziak jaure-gien aitzinalderat jaurtikitzen, emakumeak pur-puraztatzen, tronuak, hain xumeak beren hasta-penean, distira ergel batez janzten; entzunazuen banokeria zirtakari horren jainkoa zeinarengirgileria ahal-sinbolotzat hartzen baitugu. Vau-trinen eleak, nahi bezain zinikoak izan zirelarikere, birjina baten oroimenean «Urrea eta amo-dioa burrustan!» erran dion lupeme zahar batenaurpegi-orraze doilorra finkatzen den bezalaostatu hartuak zeuden haren bihotzean. Ezaxol-ki alderrai ibili ondoan, bortzak man EugèneBeauséanteko anderearenerat agertu zen, etagazteak beraiei buru emateko armarik gabe kau-sitzen diren ukaldi latz horietako bat hartu zuenhan. Adikortasun fin horrez, hots, hezkuntza aris-trokratikoak emanikako grazia ezti eta bihotzetiketorri ezik osoa ez den horrez betea atzemanazuen ordudaino bizkondesa.

Page 228: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Sartu zenean, Beauséanteko andereak keinuidor bat egin eta ahots laburrez erran zion: —Rastignaceko jauna, ezinezkoa zait zure ikustea,une honetan bederen! egitekoak ditut...

Soegile batentzat, eta Rastignac laster bihur-tu zen soegile, erran hori, keinua, behakoa, aho-tsaren inflexioa, kastaren izaeraren eta ohiturenkondaira ziren. Burdinazko eskua nabaritu zuenbelusezko eskularruaren pean; nortasuna, bere-koikeria, moldeen pean; egurra, bernizarenpean. Aditu zuen, finean, tronuaren gaindorrenpean hasi eta azken aitonen-semearen kaskagai-naren azpian bukatzen den NI ERREGE-a. Eugè-ne errazegi abandonatua zen emakumearenprestutasunean sinesteko berak emanikakohitzaren gainean. Malerus guztiak bezala, fedeonez sinatua zuen ongilea zordunari lotu beharduen hitzarmen atsegingarria, eta zeinarenlehen artikuluak guztizko berdintasuna sendes-ten baitu bihotz handien artean. Ongintza, biizaki bakar batean elkarretaratzen dituena, dagrina zerutiar bat hain konprenigabea, hainbakana nola egiazko amodioa. Bata eta bertzeaarima ederren oparotasuna dira. Rastignacek

Page 229: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Cariglianoko dukearen dantzaldiraino nahi zuenheldu, eta ihes egin zion ekaitz horri.

— Anderea, erran zuen ahots hunkitu batez,gora handiko zerbaitengatik ez balitz, ez nintza-tekeen zure gogaitzera etorri; izan zaitez zugeroago ikustera uzteko bezain atsegina, iguriki-ko dut.

— Ongi da! etor zaitez enekin afaltzera, erranzuen andereak nahasikara bere hitzetan ezarriazuen gogortasunaz; ezen emakume hori zinezhandia bezain ona zen.

Bat-bateko gibeleratze horrek ukiturik egona-gatik, Eugènek bere baitan erran zuen handikzihoala: «Apal hadi, jasan ezak dena. Zer izanendira bertze emakumeak, baldin eta, une batez,emakumerik hoberenak ere bere adiskidetasun-agintzak ahantzi eta zapata zahar baten antzeraibiltzen bahau? Nor bere buruarentzat, hortaz?Egia duk haren etxea ez dela botiga bat, eta okernaizela haren beharra ukanez. Hemen, Vautrinekdioenaz, kanoi-bala bihurtu beharra duk.» Ikas-learen gogoeta garratzak laster izan ziren biz-kondesarenean afalduz erdiestea espero zuenplazerak barreiatuak. Hala, halako fatalitate-

Page 230: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

suerte batengatik, haren bizitzako gertakaririkxumeenak elkartu ziren urratu beharra zuenbide horretarat bultzatzeko, non, Maison-Vau-quereko esfinge beldurgarriaren arabera, beha-rrezkoa izanen baitzuen, gudu-zelai bateanbezala, hilaraztea hila ez izateko, trunparazteatrunpatua ez izateko; non mugan beharko bai-tzuen bere kontzientzia, bere bihotza utzi, mozo-rro bat jantzi, gizonez urrikaldu gabe jokatu, eta,Lazedemoniok bezala, inork ikusi gabe bere for-tuna hartu, koroaren merezient izatekotz. Biz-kondesarenerat itzuli zelarik, betidanik erakutsiizan zion onginahi adeitsu horrez beterik edirenzuen. Biak elkarrekin joan ziren jangela bateratnon bizkondeak bere emaztea igurikitzen bai-tzuen, eta non bere distira osoan ageri baitzen,Restaurazioaren pean, denek dakitenaz, goiene-ko gradurat eramana izan zen mahaiaren luxuhori. Beauséanteko jaunak, anitz jende nardatu-ren antzera, ez zuen kasik bertze plazerik mahaionarenak baino; sabelzaintzaren eretzean LouisXVIII.aren eta Escars-eko Dukearen eskolakoazen. Haren mahaiak luxu bikoitza eskaintzenzuen beraz, edukigailuarena eta edukiarena.

Page 231: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Egundaino ez zuten Eugèneren begiek halakoikuskizun-suerterik ikusi, lehen aldikotz afaltze-koa baitzen gizarteko handitasunak etorkiz bere-tzen dituzten etxe horietako batean. Modakkendu berriak zituen lehenago Inperioko dantzal-diei akabera ematen zieten afariak, non milita-rrek indarrak bildu beharra baitzuten nola bar-nean hala kanpoan aiduru zituzten guduka guz-tietarako prestatzeko. Eugène dantzaldietaratsoilik joana zen artean ere. Geroago hain emi-nentki bereiziko zuen zentzutasunak, eta jadanikhartzen hasia zenak, adurra zeriola teteletzetiklibratu zuen. Baina ikusiz zilarreria zizelkatu hori,bai eta mahai jori baten mila bilakuntzak ere,lehen aldikotz miretsiz harrabotsik gabe eginika-ko zerbitzu bat, zaila zen irudimen suharrekogizon batentzat ez nahiago izatea bizitza etenga-be dotore hori biharamunean hasi-asmo zuengabeziako bizitza baino. Pentsamenduak liparbatez bere pentsiorat ohildu zuen; hain zen bar-natik izitu horretaz non handik urtarrilean aldeegitea zin egin baitzuen bere baitan, hala etxegarbi baterat joateko nola Vautrinengandik ihesegiteko, zeinaren esku zabala bizkar gainean

Page 232: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

nabari batzuen. Gogoan hartuz geroz ustelke-riak, mintzodunak nahiz mutuak, Parisen hartzendituen mila itxurak, zentzu oneko gizon batekbere artean galdetzen du ea zer aberraziorenga-tik ezartzen duen han Estatuak eskolarik, elka-rretaratzen gazte-jenderik, nolaz emakume poli-tak diren han errespetatuak, nolaz kanbiatzai-leek metatu urrea ez den magikoki haien saski-ttoetatik bat-batean aienatzen. Baina kontutanhartuz geroz guti direla krimenak, are delituakere, gazteek eginikakoak, zer begirune ez duguagertu behar Tantalo horien alderat, elkar gudu-katzen duten eta kasik beti garaitiar diren Tanta-lo pazient horien alderat! Ongi deskribatua bale-di Parisen kontrako bere borrokan, egungo gurezibilizazioaren sujetik lazgarrienetako bat hornilezake ikasle dohakabeak. Beauséanteko ande-reak alferretan behatzen zion Eugèneri mintza-tzera gonbidatzeko, ikasleak ez zuen deus errannahi izan bizkondearen aitzinean.

— Italiarretarat eramanen nauzu egun arra-tsean? galdetu zion bizkondesak bere senarrari.

— Ez dakikezu zein plazer handia hartukonukeen zure erranak eginez, ihardetsi zuen biz-

Page 233: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

kondeak ikasleari zauzka egin zion adeitasuntrufari batekin, baina norbaitekin biltzera joanbeharra nauzu Variétés-etarat.

— Amorantearekin, pentsatu zuen bizkonde-sak.

— Zer, arrats honetan ez duzua beraz Ajuda-koa? galdetu zuen bizkondeak.

— Ez, ihardetsi zuen bizkondesak ozpindurik.— Ongi da! beso bat behar baduzu baitezpa-

da, har ezazu Rastignaceko jaunarena.Bizkondesak Eugèneri behatu zion irribarre-

tsu.— Hagitz konprometigarria dateke zuretzat,

erran zuen bizkondesak.— Frantsesak laket du arriskua, han loria edi-

reten duelakotz, erran du Chateaubriandeko jau-nak, ihardetsi zuen Rastignacek makurtzen zela.

Une batzuen buruan, Beauséanteko anderea-ren ondoan, coupé zalu batean, modako teatro-rat izan zen eramana, eta sorginkeriaren bat otezen pentsatu zuen aitzinaldeko gela bateansartu eta bere burua hantxe ikusi zuenean, zora-garri apaindurik zegoen bizkondesarekin batean,

Page 234: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

largabista guztien xede. Enkantamendurikenkantamendu zebilen.

— Enekin mintzatu beharra zara, erran zionBeauséanteko andereak. Ah! soizu, horra Nucin-geneko anderea guretik hirur gelatarat. Harenahizpa eta Trailleseko jauna bertze aldean dira.

Hitz horiek erranez, bizkondesak Rochefidekoandereñoak egon behar zuen gelarat behatzenzuen, eta, han Ajudako jauna ez ikusiz, berebizi-ko distira hartu zuen haren irudiak.

— Xarmangarria da, erran zuen EugènekNucingeneko andereari so egin ondoan.

— Betileak horailak ditu.— Bai, baina zein gerri mehe pollita!— Eskuak lodiak ditu.— Eta zoragarriak begiak!— Aurpegia luzekara du.— Luzetasunak gailentasuna ematen du

baina.— Bai zortea duela orduan. Beha ezazu nola

hartzen eta kentzen dituen sudur-aizturrak!Mugimendu guztietan ageri zaio Gorioten hazia,erran zuen bizkondesak Eugèneren harrialdurahanditako.

Page 235: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Izan ere, Beauséanteko andereak sala araka-tzen ziharduen bere largabistekin eta ez bidezion kasurik egiten Nucingeneko andereari, zei-naren keinurik bat ere ez baitzuen hargatik gal-tzen. Biltzarra eztiki ederra zen. NucingenekoDelphinek ez zuen harrotasun tikirik, ez, beraizateaz Beauséanteko anderearen lehengusugazte, eder eta dotorearen jabe bakarra, Eugè-nek hari baizik ez zion behatzen.

— Zeure behakoez estaltzen segitzen badu-zu, eskandalua sortuko duzu, Rastignacekojauna. Ez duzu deus erdietsiko, jendeen kontrahorrela oldartzen bazara.

— Ene lehengusina maitea, erran zuen Eugè-nek, babes handia eman didazu jadanik; nahibaduzu zeure lana bukatu, zerbitzu bat errenda-tzea baizik ez dizut eskatzen, alegia zuri nekeguti emanen eta eni on handia eginen didan zer-bitzu bat. Maitemindurik nago.

— Dagoenekotz?— Bai.— Eta emakume horrez?— Bertze nonbaiten entzun litezkea bada ene

pretentsioak? erran zuen ikasleak behako sakon

Page 236: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

bat jaurtikiz bere lehengusinari. Cariglianokoandere dukesa Berry-ko andere dukesari lotuada, hasi zen berriz eten baten ondoan, harekinbehar duzu mintzatu, otoi aurkez iezadazu beraeta eraman nazazu astelehenean emanen duendantzaldirat. Nucingeneko anderea ikusiko duthan, eta neure lehen borrokaldia izanen.

— Gogotik, erran zuen andereak. Jadanik har-taz laketua baldin bazaude, oso ongi doaz zurebihotz aferak. Horra de Marsay printzesa Galat-hionne-ren gelan. Nucingeneko anderea sufri-tzen ari da, hisi gaiztoan dago. Une hoberik ez daemakume batenganat, oroz gain bankari-emaku-me batenganat, hurbiltzeko. Chaussée-d’Antine-ko dama horiek mendekuzaleak dira denak.

— Zer eginen zenuke bada zuk halakokasuan?

— Nik isilean sufrituko nuke.Une hartan Ajudako markesa agertu zen

Beauséanteko anderearen gelan.— Alde bat utzi ditut neure egitekoak zurekin

biltzera etortzeko, erran zuen markesak, etasakrifizio bat izan ez dadin gaztigatzen dizut.

Page 237: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Bizkondesaren aurpegiaren distirek egiazkomaitasunaren agerbideei antz ematen erakutsizioten Eugèneri, bai eta beroriek Pariseko lakri-kunkeriaren sino-minoekin ez nahasten ere.Bere lehengusina miretsi zuen, mututu zen etabere tokia Ajudako jaunari utzi zion haspereneginez. Zein izaki prestua, zein izaki sublimeaden hala maite duen emakumea! erran zuenbere baitan. Eta gizon honek panpina batengatiksalduko ote luke? nolaz sal ote daiteke?» Halakohaur-errabia bat nabaritu zuen bihotzean. Nahia-go izan zukeen Beauséanteko anderearen oine-tarat amildu, deabruen boterea desira zuenharen bihotzean nagusitu ahal izateko, arranoakahuña xuri oraindik ere bularra hartzen duenaordokitik bere habiarat altxatzen duen bezala.Umiliaturik zegoen edertasunaren Museo handihorretan bere taula gabe, bere amorantea gabekausitzeaz. «Amorante baten ukaitea erregeenpare egotea da kasik, erraten zion bere buruari,boterearen sinboloa duk!» Eta gizon iraindubatek nola behatzen dion bere arerioari, halaxebehatu Zion Nucingeneko andereari. Bizkondesaharenganat itzuli zen begi-kliskako batez mila

Page 238: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

esker emateko erakutsirikako zuhurtziagatik.Lehen agerraldia bururatua zen.

— Aski ezagutzen duzua Nucingeneko ande-rea Rastignaceko jaunaren hari aurkezteko?erran zion Ajudako jaunari.

— Atsegin handia emanen dio baina jaunarenezagutzeak, erran zuen markesak.

Portugaldar ederra jaiki zen, ikaslearenbesoa hartu zuen, zeina begi-kliskako batezNucingeneko anderearen ondorat bildu baitzen.

— Andere baronesa, erran zuen markesak,ohore dut zuri Rastignaceko zaldunaren, Beausé-anteko anderearen lehengusuaren, aurkeztea.

Hain diozu bihotz-zimiko bizia eragiten, nonbere idoloarenganat hurbiltzen dudala nahi izanbaitut haren zoriona osatu.

Hitz horiek izan ziren erranak arraileri doinu-suerte batez zeinak errazago pasarazten bai-tzuen pentsamendu anker samarra, baina zei-nak, ongi itxuraturik, sekula ez baitu emakumebat minberatzen. Nucingeneko andereak irriba-rre egin zuen, eta bere senar jalgi berriaren tokiaeskaini Eugèneri.

Page 239: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Ez naiz ausartzen enegandik hurbil geldizaitezen proposatzera, jauna, erran zion. Beau-séanteko anderearen ondoan egoteko zorionaizanez geroz, han behar da gelditu.

—Baina, erran zion ahapetik Eugènek, irudi-tzen zait, anderea, ene lehengusinaren gustuaeginen badut, zugandik hurbil egonen naizela.Jaun markesa etorri aitzin, zutaz eta zure izateguztiaren bikaintasunaz ari ginen solasean,erran zuen ozenki.

Ajudako jauna joan zen.— Zinez, jauna, dio baronesak, enekin geldi-

tuko zarea? Elkar ezagutuko dugu beraz, lehen-dik ere banuen zure ezagutzeko desirarik bizienaRestaudeko andereak emanik.

— Hagitz emakume faltsua da bada, ez naubere etxean errezibitu nahi izan.

— Nola?— Anderea, izanen dut horren arrazoia zuri

errateko zintzotasuna; baina zeure induljentziaguztia eskatzen dizut halako sekretu baten jaki-narazteko. Zure aita jaunaren auzoa naiz. Eznekien Restaudeko anderea haren alaba zenik.Hartaz laño-lañoki mintzatzeko zuhurgabekeria

Page 240: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

egin dut, eta zure ahizpa anderea eta harensenarra haserrarazi ditut. Ez zenezake asma zei-nen gustu txarrekoa iruditu zaien Langeaisekoandere dukesari eta ene lehengusinari seme-ala-ben apostasia hori. Gertakaria kontatu diet, txo-ralden pare egin dute irri. Orduan izan zen, zueta zure ahizparen artean parekotasun bat egi-nez, Beauséanteko anderea biziki molde onezmintzatu zitzaidanean zutaz, eta erran zidaneanzein bihotz-onekoa zinen ene auzoaren alderat,Goriot jaunaren alderat. Nolaz, izan ere, ez zenu-ke maiteko? Hain zaitu suharki adoratzen nonjeloskorturik bainauka dagoenekotz. Zutaz min-tzatua gara egun goizean bi orduz. Gero, zureaitak kontatu didanaz bete-betea, egun arra-tsean ene lehengusinarekin afaltzean, erratennion ezen ez zintezkeela amultsu bezain ederizan. Horren mirespen sutsua fagoratu nahizinondik ere, Beuaséanteko andereak honat eka-rri nau, hemen ikusiko zintuzkedala erraten zida-la bere ohiko graziaz.

— Nola, jauna, erran zuen bankariaren emaz-teak, eskerronik zor ote dizut bada jadanik? Ber-tze apur bat eta adiskide zaharrak izanen gara.

Page 241: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Adiskidetasunak zugandik hurbil bat eresentimendu arrunta izan behar ez duen arren,erran zuen Rastignacek, sekula ez dut zure adis-kidea izan nahi.

Hasberriek erabiltzen ohi dituzten zozokeriaestereotipatu horiek xarmantak iruditzen zaizkiebeti emakumeei, eta hotzean irakurriak baizik ezdira landerrak. Mutil gazte baten zeinuak, min-tzaerak, behakoak, balio asmaezinak ematendizkiete. Nucingeneko andereak xarmangarriatzeman zuen Rastignac. Gero, emakume guz-tiek bezala, deus ere ezin erranez ikaslearenabezain gordinki eginikako galdeei, arras bertzegauza bati ihardetsi zion.

— Bai, ahizpak bere buruari kalte egiten diojokatzen den bezala jokatuz aita gaixo honekin,guretzat egiazki jainko bat izan denarekin.Nucingeneko jaunak berak behar izan dit garbikimanatu aitaren goizez baizik ez ikusteko, ponduhonetaz amore eman nezan. Alabaina, zorigaiz-tokoa oso izan naiz luzaz hori dela kausa. Negaregiten nuen. Bortxakeria horiek, ezkontzarenaberekerien ondoan etorriek, ene ezkon bizitzagehien goibeldu zuten arrazoietako bat izan dira.

Page 242: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Pariseko emakumerik zoriontsuena naiz eikimunduaren begietan, zorigaiztokoena baina iza-tez. Erotzat hartuko nauzu zuri honela mintza-tzeagatik. Baina ezagutzen duzu ene aita, eta,hortaz, ez zaitezke arrotz izan enetzat.

— Ez duzu egundaino inor ediren, erran zionEugènek, zurea izateko desira handiagoak susta-tua denik. Zer bilatzen duzue zuek guztiek?zoriona, segitu zuen arimarat zihoan ahotsaz.Ongi da! baldin eta, emakume batentzat, zorio-na bada maitatua, adoratua izatea, adiskidebaten ukaitea zeinari bere desirak, bere gutiziak,bere bihozminak, bere bozkarioak jakinaraztenahal baitizkio; bere arimaren biluztasuneanagertzea, bere akats polit eta bere kualitate ede-rrekin, saldua izateko beldurrik gabe; sinetsiezadazu, bihotz eskaini hori, beti ere suharra,ezin ediren daiteke baizik eta mutil gazte etaametsez beterikako batengan, zuen zeinu bakarbatez hil daitekeen, oraindik ere munduaz deusez dakien eta deus jakin nahi ez duen mutilgazte batengan, alafede. Ni, ikusten duzu, irrieginen duzu ene lañokeriaz, probintzia batenzolatik heldu naiz, eta neure hasberrian, arima

Page 243: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ederrak baizik ez ezaguturik, amodiorik gabeegonen nintzela uste nuen. Fortunatu zait neurelehengusinaren ikustea, zeinak bere bihotzetikhurbilegi eman bainau; pasioaren mila altxorrakasmarazi dizkit, ni naiz, Kerubin bezala, emaku-me guztien amorantea, haietako bati atxikitzenahal natzaion bitartean. Zure ikustearekin, sartunaizelarik, haize-bolada batek bezala sentitunaiz zureganatua. Hainbertze pentsatua nintzenlehendik ere zutaz! Baina ez zintudan egiazzaren bezain ederra amestu. Beauséantekoandereak zuri hainbertze ez behatzeko manatudit. Hark ez daki zeinen liluragarria den zureezpain gorri politen, zure azal zuriaren, zure begihain gozoen ikustea. Nik ere erraten dizkizut ero-keriak, baina utz nazazu berorien erratera.

Deus ez dute atseginagorik emakumeek hitzgozo horiek bertzek adierazten aditzea baino.Saindu-jalerik zorrotzenak ere entzuten ditu,baita haiei ihardetsi beharrik ez duelarik ere.Horrela hasi ondoan, Rastignacek ahots lakrin-kunki sor batez hustu zuen bere barnea; etaNucingeneko andereak irriño batzuk eginez sus-tatzen zuen, noiztenka de Marsayri, printzesa

Page 244: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Galathionneren gelatik joaten ez zenari, so egi-nez. Rastignac Nucingeneko anderearen ondoanegon zen harik eta senarra handik eramatekobila etorri zitzaion arte.

— Anderea, erran zion Eugènek, zure ikuste-ra joateko atsegina izanen dut Cariglianokodukesaren dantzaldia aitzin.

— Antereak konpitatzen zaituenaz geroz,erran zuen baroiak, Alsaziar potolo batek zeina-ren gorputz biribilak halako finezia arriskugarriasalatzen baitzuen, sekur izan ontsa errezipituaizanen zarela.

— Ene aferak ezin hobeki zoazak, ez baita batere asaldatu erraten entzun didalarik: «Maitekonauzua?» Ene zaldiak ahokoa paratua dik, saltoegin gainerat eta goberna dezagun, erran zuenEugènek bere baitan agur erratera joanez Beau-séanteko andereari, jarlekutik jaiki eta Ajudako-arekin handik zihoanari. Ikasle gaixoak ez zekienbaronesak bertze nonbait zuela gogoa, etagutun erabakigarri arima erdiratzen duten horie-tako bat igurikitzen zuela de Marsayrengandik.Bere arrakasta alegiazkoagatik loriatua, Eugè-

Page 245: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

nek bizkondesa peristiloraino lagundu zuen, nonbakoitzak bere kotxeari itxaroten baitio.

— Zure lehengusuak ez dizu gehiago berberairudi, erran zion portugaldarrak irriz bizkondesa-ri Eugènek utzi zituenean. Banka zapartarazikodu. Malgua da aingira bat bezala, eta urrun joa-nen delakoan nago. Zuk bakarrik ahal izan diozuemakume bat eskumenean ezarri emakumehorrek kontsolatu beharra dueneantxe.

— Baina, erran zuen Beauséanteko ande-reak, behar da jakin ea oraindik maite duen baz-terrerat uzten duena.

Ikaslea oinez itzuli zen Teatro ItaliarretikSainte Geneviève berria karrikarat, xederikgozoenak eginez. Ongi oharturik zegoen zerartarekin aztertu zuen Restaudeko andereak,dela bizkondesaren gelan, dela Nucingenekoanderearenean, eta kondesaren atea ez ziotelagehiago hertsiko iruditu zitzaion. Hortaz, laurharreman handi eginak zituen jadanik, ezenmarexalaren anderearen gustukoa izatea esperozuen, Pariseko goi-gizartearen bihotzean. Arra-zoiak sobera ongi jakin gabe, aldez aitzinetikigartzen zuen ezen, mundu horren interesen

Page 246: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

joko nahaspilatsuan, zirrika bati eratxiki beharrazuela makinaren goialdean kausitzekotan, etagurpilaren trabarazteko bezain indartsua senti-tzen zen. «Nucingeneko anderea nitaz interesa-tzen bada, senarraren gobernatzen erakatsikozioat. Senar horrek urrezko aferak egiten ditik,laguntzen ahalko naik kolpe batez fortuna batenbiltzera.» Ez zuen hori gordinki erraten bere bai-tan, ez zen artean ere aski politikoa egoera bathaztatu, ikuskatu eta kalkulatzeko; burutaziohoriek kulunka zebiltzan hodeiertzean hodeiarmen itxurapean, eta, nahiz ez ziren Vautrine-nak bezain garratzak, baldin eta kontzientziarenarragoaren pean ezarri balira, ez zuketen deusoso garbirik emanen. Gizonezkoak heltzen dira,horrelako zenbait hautsi-mautsiren ondorioz,egungo garaiak profesatzen duen horrako morallaxo horretarat, non bertze inoiz baino bakanagoedireten baitira halako gizon errektangeluarrak,gaizkirat sekula makurtzen ez diren halakoborondate onak, zeinei bide zuzenaren zeihardu-rarik tikiena krimen bat iruditzen baitzaie: zuzen-tasunaren irudi hautak, alafede, bi maisu-laneman dizkigutenak, Alceste Molièrerena, gero

Page 247: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

berrikiago Jenny Deans eta haren aita, WalterScotten obran. Menturaz kontrako obra, mundu-ko gizon batek, handinahi batek, gaizkiaren baz-terrean ibiltzera entseatuz, bere xederat hel-tzeagatik itxurak gordez, bere kontzientziarentitulikatzeko darabiltzan inguru-minguruen irudibizia ez litzateke ez itsusiagoa, ez laztura gutia-gokoa. Bere pentsioko aterat heltzean, Rastig-nac Nucingeneko andereaz maitemindurik zego-en, liraina, fina enara bat bezala iruditu zitzaion.Haren begien eztitasun hordigarria, haren azala-ren —zeinaren pean odola zeriola ikusi uste izanbaitzuen— ehun mehe eta zetazkoa, haren aho-tsaren soinu zoragarria, haren bilo horiak, oroatxikitzen zuen gogoan; eta badaiteke urratsak,odola higiarazten ziola, liluramen hori laguntzenote zuen. Ikasleak zakarki jo zuen Goriot zaha-rraren atean.

— Ene auzoa, erran zuen, andere Delphineikusi dut.

— Non?— Italiarretan.

Page 248: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Hagitz jostatzen zena? Sar zaitez bada. Etagizagaixoak, atorratan jaikia zenak, bere ateaireki eta bizkor sartu zen berriz ohean.

— Hitz egin iezadazu bada hartaz, eskatuzuen.

Eugènek, Goriot zaharrarenean lehen aldizkausitzen zenak, ezin izan zuen izialdurazkomugimendu bat eragotzi aita bizi zen zuloa iku-sirik, alabaren apaindurak miretsi ondoan.Leihoa errezelik gabe ageri zen; hormetan era-txiki paper tindatua leku batean baino gehiago-tan laxatzen zen hezetasunaren eraginez, baieta kizkurtzen ere keak horiturikako kisua ikus-tera utziz. Gizagaixoa ohe ziztrin batean etzatenzen, ez zeukan burusi mehe bat eta zango-estal-ki kotoiztatu bat bertzerik, andere Vauquerensoineko zaharren zati onez egina berau. Lauza-tua heze eta hautsez betea zegoen. Leihoarenparean egur arrosazko komoda zahar sabelhantu horietako bat ageri zen, zeinek kobrebihurdikatuzko eskutokiak baitauzkate hosto etalorez apaindurikako aihenak bailiran; altzarizahar bat zurezko oholez egina eta gainean urontzi bat bere konketan eta bizarraren egiteko

Page 249: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

behar diren tresna guztiak zituena. Bazterbatean, zapatak; oheburuan, gaueko mahai bataterik eta marmolik gabe; supazterraren zokoan,non suaren aztarnarik ere ez baitzegoen, Goriotzaharrak bere zilarrezko goporraren bihurdikatueta itxuraldatzeko erabili zuen intxaurrezkomahaia ageri zen. Gainean gizagaixoaren kapelazuen izkiria-mahai ziztrin batek, lastozko besaul-ki ilun batek eta bi kadirak osatzen zuten ostila-mendu miserable hori. Ohearen hagak, zolarizarpa batez lotuak, lauki gorri eta zuriko oihal-zerrenda narras bat sustengatzen zuen. Fardel-karirik behartsuenak ere ez zuen eiki beresabaian Goriot zaharrak andere Vauquereneanzituenak baino altzari txarragorik. Ganbarahorren itxurak hotz ematen zuen eta bihotzahertsatzen, presondegi bateko ziegarik hitsenairudia zen. Zorionez Goriotek ez zuen ikusi Eugè-neren aurpegian agertu zen begitartea ikasleakbere kandela gau-mahaiaren gainean ezarri zue-nean. Gizagaixoa haren alderat bihurtu zenkokotseraino estalirik geldituz.

— Eta? nor duzu maiteago, Restaudeko ande-rea ala Nucingeneko anderea?

Page 250: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Andere Delphine dut nahiago, erantzunzuen ikasleak, hark hobeki maite zaituelakotz.

Suharki erran hitz hori entzunik, gizagaixoakbere besoa ohetik atera zuen eta Eugènereneskua tinkatu.

— Mila esker, mila esker, erantzun zuen agu-reak hunkiturik. Zer erran dizu beraz nitaz?

Ikasleak baronesaren hitzak edertu eta erre-pikatu zituen, eta agureak Jainkoaren hitza aditubalu bezala entzun zuen.

— Haur maitea! bai, bai, oso maite nau.Baina ez iezaiozu sinets Anastasiez erran dizuna.Bi ahizpek elkarren espa dute, konprenitzenduzua? haien samurtasunaren bertze froga batda hori. Restaudeko andereak ere maite nauoso. Badakit. Nolakoa den Jainkoa gurekin, hala-koa da aita bat bere haurrekin, bihotzen zolarai-no joaten da, eta asmoak jujatzen. Bata bertzeabezain amultsuak dira. Oi! suhi onak izan banitu,sobera zoriontsua izanen nintzen. Ez dago inolazere guztizko zorionik hemen behean. Alabeneanbizi izan banintz; haien ahotsak aditu, han zirelajakin, haien joaten, jalgitzen ikusi hutsez, neu-rean izaten nituenean bezala, horrek bihotza

Page 251: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

pinpoilka ezarriko zidan. Ontsa jantzirik zeude-na?

— Bai, erran zuen Eugènek. Baina, Goriotjauna, nolaz, alabak horren ederki ezkondurikdauzkazula, bizi ahal zaitezke honelako kobazu-loan?

— Ala ene fedea, erran zuen irudiz axolarikgabe, zertako balioko lidake hobeki egoteak? Ezdizkizut fitsik esplikatzen ahal gauza horiek; ezdakit bi hitz lerroan behar bezala erraten. Denahemen da, erantsi zuen bere bihotza jotzenzuela. Bi alaben baitan dut nik neure bizitza.Dibertitzen badira, zoriontsuak badira, dotorejanzten badira, tapizen gainean ibiltzen badira,zer axola du ni zer pildaz janzten naizen, etanolakoa den oheratzen naizen tokia? Ez duthotzik bat ere haiek bero badira, ez naiz sekulaaspertzen haiek irri egiten badute. Haienak diraditudan xangrin bakarrak. Aita zarenean, zeurebaitan diozunean, seme-alabak zizaka mintza-tzen entzutean: «Enegandik jalgia duk hori!»,sentitzen dituzunean haur ttiki horiek zeure odolxorta bakoitzari atxikiak, odol berorren hoberenaizan baitira, hortxe direlakotz! haien azalari este-

Page 252: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

katua egon usteko duzu, haien ibilerak zerori ereinarrosten zaituela irudituko zaizu. Haien aho-tsak nonahi erantzuten dit. Haien behako batek,tristea denean, odola batzen dit. Egun batez jaki-nen duzu bat aise urosagoa dela haien zorionazbat bederarenaz baino. Ez dizut hori esplikatzenahal: aiseria orotarat barreiatzen duten halakobarne-mugimenduak dira. Hirur aldiz bizi naize-la, hara!. Nahi duzua gauza bitxi bat erran dieza-zudan? Tira! aita izan naizelarik, Jainkoari kon-prenitu diot. Oso-osorik dago denetan, kreazioaharengandik jalgia baita. Jauna, horrelakoa naizneure alabekin. Jainkoak mundua baino hobekimaite ditut nik neure alabak ordea, mundua ezbaita Jainkoa bezain ederra, eta ene alabak nibaino ederragoak baitira. Hain ongi atxikia nau-kate arimatik, non egun arratsean ikusiko zeni-tuelakoan bainengoen. Jainkoa! gizon batek eneDelphine ttikia maite izan eta emakume bategiaz maitatua denean bezain zoriontsu eginenbalu; botak garbituko nizkioke, manuak eginennizkioke. Haren andere ganbarazainaren bidezjakin dut ezen de Marsay jaunxkila hori tresnatxar bat dela. Haren lepoaren bihurdikatzeko

Page 253: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

gogoak eman dit. Halako emakume eder baten,halako erresiñol-ahots baten, eta modelo batirudi eginaren, ez maitatzea ere! Non ezarri oteditu begiak Alsaziar kankailu horrekin esposatze-ko? Biek ere behar zituzten gazte eder maitaga-rrizkoak. Tira, apetak eman diena egin dute.

Goriot zaharra sublime zegoen. Sekula ezinizan zuen Eugènek haren aita-minaren sugarrekargiturik ikusi. Gauza bat goraipatzekoa senti-menduek duten infusio-gaitasuna da. Kreaturabat nahi bezain dorpea bada ere, maitasun batazkarra eta egiazkoa adierazten duen ber, jarioberezi bat isurtzen du begitartea aldatzen, jes-tua biziarazten, ahotsa nabartzen diona. Izakirikergelena, maiz, pasioaren eraginaren pean, hitz-etorririk garaienerat heltzen da ideian ez ezik,baita lengoaian ere, eta irudi du halako esferaargitsuan dabilela. Bazen une hartan gaizagaixohonen ahotsean, jestuan, aktore ona agerraraz-ten duen halako indar komunikatiboa. Bainagure sentimendu handiak ez direa bada boron-datearen poesiak?

— Ongi da! ez zara naski haserretuko jaki-teaz, erran zion Eugènek, ezen dudarik gabe de

Page 254: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Marsay horrekin behar duela hautsi. Mutil ederhorrek printzesa Galathionneri lotzeko utzi dubazterrerat. Nitaz denaz bezainbatean, andereDelphinez amorostua naiz egun arratsean.

— Bah! erran zuen Goriot zaharrak.— Bai. Ez natzaio desagradatu. Amodio-solas

ibili dugu ordu batez, eta larunbat arratsaldeanbehar dut haren ikustera joan.

— Oi! zeinen maite izanen zintuzkedan, enejaun maitea, oniritziko balizu. Ona zara, ez zenu-ke bat ere atsekabetuko. Salduko bazenu, lehe-nik eta behin lepoa moztuko nizuke. Emakumebatek ez ditu bi amodio, konprenitzen duzua?Jainkoa! baina astakeriak erraten ditut, Eugenejauna. Hotz da hemen zuretzat. Jainkoa! entzundiozu hortaz, zer erran dizu enetzat?

— Fitsik ez, erran zuen bere baitan Eugènek.—Erran dit, erantzun zuen ahots goraz, alabarenmusu handi bat igorri nahi zizula.

— Adios, ene auzoa, egizu lo, izan ametsonak; eneak osoki eginik daude hitz horiekin.Jainkoak begira zaitzala nahi dituzun gauza guz-tietan! Aingeru on baten irudikoa izan zara ene-tzat gau honetan; alabaren urrina dakarkidazu.

Page 255: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Gaixo gizona, erran zuen Eugènek berebaitan ohean sartuz, harrizko bihotzen hunkia-razteko gisakoa duk hau. Alaba ez duk hartazTurku-Haundiaz baino gehiago oroitu.

Solasaldi horren ondoan, Goriot zaharrakustekabeko konfident bat, adiskide bat ikusizuen bere auzoarengan. Agure honek bertzegizon bati lotzeko egin zitzakeen harremanbakarrak ezarriak zeuden haien artean. Grinekez dute behin ere kalkulu faltsurik egiten. Goriotzaharrak alaba Delphinerengandik hurbilxeagoikusten zuen bere burua, hark hobeki errezibituaikusten zuen bere burua, Eugène baronesarenbihotzeko bilakatzen bazen. Bertzalde bere oina-zeetako bat kontatu zion. Nucingeneko anderea,zeinari egun oro mila aldiz desira baitzion zorio-na, maitasunaren eztitasunak ezagutu gabeazen. Izan ere, Eugène zen, haren erranmoldeazbaliatzekotz, sekula ikusi zituen mutil gazte gisa-koenetako bat, eta susmatzen edo zuen alabakordura arte dastatzerik ukan ez zuen atseginguztiak emanen lizkiokeela. Erne zen, beraz,gizagaixoaren baitan bere auzoarenganat adiski-detasun bat gero eta handiagokoa, eta zeina

Page 256: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

gabe ezinezkoa izanen baitzen inolaz ere istoriohonen atarramenduaren jakitea.

Biharamun goizean, gosarian, Goriot zaha-rrak Eugèneri, harengandik hurbil kokatua bai-tzen, so egitean erakusten zuen hunkidurak, harierran zizkion hitz banakek, eta haren begitar-teak, komunzkiro kisuzko zomorro baten irudi-koa zenak, izan zuen aldaketak, apopiloak harri-tu zituzten. Vautrinek, beren hitzalditik landaratikaslea berriz lehenbizikotz ikusten zuenak,haren ariman irakurri nahi zuela irudi zuen.Gizon horren xedeaz oroit zelarik, Eugènek, zei-nak, lo hartu aitzin, gauez, bere behakoen aitzi-nean hedatzen zen zelai zabala izari baitzuen,andereño Tailleferen ezkon sarian pentsatu zuennahitaez, eta, ezin eragotzi izan zion bere burua-ri Victorineri behatzea mutil gazterik bertute-tsuenak prima aberats bat] behatzen dion beza-la. Halabeharrez, haien begiek buruz buru eginzuten. Neskatila gaixoak ere xarmant atzemanzuen Eugène bere apaindura berrian. Elkarrekintrukatu zuten behakoa aski adierazgarria izanzen Rastignacek dudarik izan ez zezan neskatila-ren desira nahasien helburu zela, hots, neskatila

Page 257: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

gazte guztiak harrapatzen eta beroriek lehenizaki liluragarriari lotzen dizkioten desira naha-sien helburu. Ahots bat zuen aldarrika: «Zor-tziehun mila libera!» Baina brastakoan bezpera-ko oroitzapenetan erori zen berriz, eta pentsatuezen Nucingeneko andereaganat zuen manuzkogrina antidotorik hoberena zela bere nahigabekoburutazio gaiztoentzat.

— Atzo Rossiniren Sevillako Bizargina ema-ten zuten Italiarretan. Egundaino ez nuen horrenmusika gozorik aditu, erran zuen. Jainkoa! hauzortea Italiarretan gela baten ukaitea!

Nola atzematen duen txakur batek nagusia-ren mugimendu bat, hala atzeman zituen hegazhitz horiek Goriot zaharrak.

— Erregeak bezala bizi zarete, erran zuenandere Vauquerek, zuek gizonak. Laket duzuenguztia egiten duzue.

— Nola itzuli zara? galdetu zuen Vautrinek.— Oinez, erantzun zuen Eugènek.— Ni, hasi zen berriz tentatzailea, ez nintza-

teke erdi-gozamenez laketuko; nik neurekotxean joan gogo nuke harat, neure gela ukan,

Page 258: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

eta guztizko aisetasunean itzuli etxerat. Denaala bat ere ez! horra ene goiburua.

— Eta bai ona dela, gehitu zuen andere Vau-querek.

— Nucingeneko anderearen ikustera joanenzara menturaz, erran zion Eugènek ahapetikGorioti. Beso zabalik errezibituko zaitu, bai; milaxehetasun jakin nahiko ditu nitaz zugandik. Jakindut daitekeen guztia eginen lukeela ene lehen-gusinarenean, Beauséanteko andere kondesare-nean, errezibitua izateko. Ez ahantz hari errateaezen sobera maite dudala atsegin horren emannahi ez izateko.

Rastignac Zuzenbide Eskolarat joan zen las-ter, ahalik eta denbora gutien nahi zuen etxehiguingarri horretan egon. Harat-honat ibili zenkasik egun osoan, esperantza biziegiek harrapa-turikako gazteek ezagutu duten buruko sukarhorren mende. Vautrineren arrazonamenduekhartaraturik, gizarte-bizitza zerabilen gogoannoiz eta ere bere adiskide Bianchonekin topatubaitzen Luxembourgeko jardinean.

Page 259: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Non hartu duk larriaire hori? erran zionmedikuntzako ikasleak besoa hartzen ziola jau-regiaren aitzinean egurasteko.

— Burutazio gaizto batzuek asaldatzen nai-tek.

— Zein gisatakoek? Hori sendatzen duk,burutazioak.

— Nola?— Haiei amore emanez.— Irri egiten duk zer pasatzen den jakin

gabe. Rousseau irakurri duka?— Bai.— Gogoan duk pasarte hori zeinetan bere ira-

kurtzaileari galdetzen baitio zer eginen lukeenaberastu ahal baldin baledi Txinan bere gogohutsaz mandarin zahar bat hilaraziz, Parisetiklekutu gabe?

— Bai.— Eta?— Bah! Ni neure hogeita hamahirugarren

mandarinarekin nabilek.— Etzak adarrik jo. Ea, frogatuko baldin bali-

tek hori posible dela eta buru-keinu bat askiduala, eginen hukea?

Page 260: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Hagitz zaharra ote da, mandarina? Baina,bah! gazte ala zahar, elbarri zein osagarri oneko,ala ene fedea... Futxo! Ez, bada.

— Mutil zintzoa haiz, Bianchon. Baina emaku-me bat maiteko baldin bahu harengatik animaifrentzutara ezartzeko gisan, eta emakumehorrek dirua behar baldin balu, diru anitz bereapaindurarentzat, bere kotxearentzat, beregurari guztientzat, alegia?

— Baina arrazoia kentzen didak, eta arrazonadezadan nahi duk?

— Ongi duk! Bianchon, burutik nagok, sendanazak. Baditiat bi arreba edertasunaren, lañota-sunaren bi aingeru direnak, eta zoriontsuak izandaitezen nahi diat. Non erdiets berrehun milalibera haien ezkon sarientzat hemendik bortzurtetarat? Badituk, ikusten duk, zirkunstantziakbizitzan zeinetan beharrezkoa baita gogor joka-tzea eta nork bere zoriona sosen irabazten ezbaliatzea.

— Baina bizitzako sarreran mundu guztiaren-tzat kausitzen den galdea egiten ari haiz, etaezpatarekin ebaki nahi duk gordiar korapiloa.Hola jokatzeko, ene adiskide maitea, behar duk

Page 261: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Alexandro izan, espetxerat hoa bertzenaz. Nikontent nauk probintzian antolatuko dudan bizi-molde xumearekin, non neure aitaren oina hartubertzerik eginen ez baitut. Gizakiaren maitabe-harrak zirkunferentzia eskerga batean bezainosoki betetzen dituk zirkulurik tikienean ere.Napoleon ez zuan bitan afaltzen, eta ez zitianmedikuntzako ikasle batek Capucins-etan barne-ko dagoenean izaten dituenak baino amorantegehiago ukaiten ahal. Gure zoriona, ene adiskidemaitea, beti egonen duk gure oin-zolaren etagure garondoaren artean; eta, gosta dadin urte-ko milioi bat edo ehun louis, funtsean berdinhautematen diagu geure barnean. Txinatarrarenbizitza hautatzen diat nik.

— Mila esker, on egin didak. Bianchon! adis-kideak izanen gaituk beti.

— Errak, hasi zen berriz medikuntzako ikas-lea, Cuvier-en eskolatik Landareen Jardinerat jal-gitzean, Michonneau eta Poiret begiztatu berriditiat aulki batean solasean gizon batekin. Badagizon hori iazko kalapitetan ikusi nuen Deputa-tuen Ganbararen inguruetan, eta iruditu zaidakez ote zen poliziako gizon bat bere mozkinetatik

Page 262: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

bizi den burges onest basez jantzirik. Azter deza-gun bikote hori: erranen diat zergatik. Adios,Lauretako deiari erantzutera noak.

Eugène pentsiorat itzuli zelarik, Goriot zaha-rra aurkitu zuen haren begira.

— Tori, erran zuen gizagaixoak, haren gutunbat da. Idazkera polita, ez da hala?

Eugènek gutunari zigilua ken eta irakurrizuen.

«Jauna, aitak erran dit Italiako musika atse-gin duzula. Zoriontsua nintzateke nahi baldinbazenit atsegin eman jesarleku bat onartuz Tea-troko ene gelan. Larunbatean Fodor eta Pelligri-ni izanen ditugu; segur naiz beraz ez didazulaezetz erranen. Nucingeneko jaunak bat egitendu enekin otoi eskatzeko gurekin afaltzera etorzaitezen zeremoniarik gabe. Onartzen baldinbaduzu, bozkario handi bat emanen diozu bereezkon betebeharretik, enekin egon behar pisu-tik, libratzen duzularik. Ez iezadazu erantzun,etor zaitez, eta onets ene konplimenduak.

«D. de N.»

Page 263: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Erakuts iezadazu, erran zion gizagaixoakEugèneri honek gutuna irakurri zuelarik. Joanenzara, ez da hala? erantsi zuen papera usnatuondoan? Hau urrin ona! Haren eriek ukitu dutehau, alabaina!

— Emakume bat ez duk hola jaurtikitzengizon baten bururat, zioen bere baitan ikasleak.Nitaz nahi dik baliatu de Marsayren berreskura-tzeko. Hisia bezalakorik ez duk holakoen egina-razteko.

— Eta? erran zuen Goriot zaharrak, zer dara-bilzu bada gogoan?

Eugènek ez zuen une horretan zenbait ema-kume harrapaturik zeuzkan banokeriaren zora-menaren berri, eta ez zekien ezen, Saint-Ger-main faubourgean ate baten irekiarazteko, zer-nahi sakrifizio-suerteren egiteko gauza zela ban-kari baten anderea. Garai hartan, moda emaku-me guztien gainean ezartzen hasia zen Saint-Germain faubourgeko gizartean sartzea zeuka-tenak, Gaztelu Tikiko damak izengoitia zutenak,zeinen artean Beauséanteko anderea, harenadiskide Langeaiseko dukesa eta Maufrigneuse-ko dukesa lehen lerroan baitzeuden. Rastigna-

Page 264: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

cek bakarrik ez zekien zer suak zeuden harrapa-tuak Chaussée d’Antineko emakumeak berensexuko izar-multzorik ederrenek distiratzenzuten zirkulu garaian sartzeko. Baina bere mes-fidantza balio handikoa izan zitzaion, hoztasunaeman zion, bai eta, halakoen hartzeko orde, kon-dizioen ezartzeko ahalmen tristea ere.

— Bai, joanen naiz, erantzun zuen.Hortaz jakin-mina zen Nucingeneko anderea-

renerat zeramana, nahiz, emakume horrekgutietsi izan balu, menturaz pasioa izanen zenharat joatera bultzatuko zuena. Hala ere ez zenbiharamunaren eta joateko tenorearen begiraegon halako ezinegon bat eduki gabe. Mutilgazte batentzat, bada menturaz bere lehen juku-trian lehen amodio batean kausi daitekeenbezainbat xarma. Arrakasta izatearen segurtasu-nak mila zorion sortzen ditu, gizonek aitortzen ezdituztenak eta zenbait emakumeren xarma guz-tia egiten dutenak. Desira ez da gutiago sortzenzailtasunetik garaitien erraztasunetik baino.Gizonen grina guztiak dira inolako zalantza barikbi kausa horietako, amodioaren inperioa zatitzendutenetako, batek edo bertzeak kitzikatuak edo

Page 265: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

biziaraziak. Badaiteke zatiketa hori odol-suer-teen auzi handiaren ondorio izatea, hots, erra-nak erran, gizartea bere mende duenaren ondo-rio izatea. Baldin eta malenkoniosek lakrikunke-rien bizkorgarria behar badute, badaiteke jendezainart edo odolbiziek alde egitea jazargoakgehiegi irauten badu. Bertze hitzetan, eresia dafuntsean hain linfatiko nola ditiranboa behazun-tsu. Apaintzen ari zela, Eugènek dastatu eginzituen zorion tiki horiek guztiak zeinez gazteakez baitira mintzatzera ausartzen, haiengatiktrufa egin diezaieten beldur, baina zeinek harro-tasuna kilikarazten baitiete. Emakume ederbaten behakoa bere kizkur beltzen azpitik goxo-ki sartuko litzaiokeela pentsatuz apaintzenzituen buruko ileak. Neskatila gazte batek dan-tzarat joateko janztean egin zituzkeen bezainbathaur-ziminokeria egin zituen.

Atseginez so egin Zion bere gerri meheari,bere soinekoa zabalduz. —Egia duk, erran zuenbere baitan, okerrago moldatuak aurki daitez-keela! Gero behera jaitsi zen pentsioko bezeroguztiak mahaian zeudenean, eta alegeraki bilduzituen baten jantzi sotilek xaxatu zituzten kirten-

Page 266: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

keria eta «bibak». Pentsio burgesen ohituraberezien ezaugarri bat da apain janzteak berehaietan sorrarazten duen harrialdura. Inork ezdu han jantzi berririk paratzen nork bere iritziaeman gabe.

— Kt, kt, kt, kt, egin zuen Bianchonek mihiaahosabaiaren kontra klaskaraziz, zaldi baten eia-tzeko bezala.

— Duke eta pareen itxura! erran zuen ande-re Vauquerek.

— Jauna konkistarat doaiea? ohartarazi zuenandereño Michonneauk.

— Kukurruku! oihukatu zuen pintoreak.— Ene konplimenduak zure espos-andereari,

erran zuen Museoko enplegatuak.— Jaunak badua espos-andere bat? galdetu

zuen Poiretek?— Espos-andere bat konpartimentuduna, ur

gainean dabilena, tindu sendoa bermatua,hogeita bortzetik berrogeira bitarteko prezioan,azken modako laukiak dituena, garbi daitekee-na, traka politekoa, erdi hari, erdi kotoi, erdi arti-le, hortzetako gaitza sendatzen duena, bai etaMedikuntzako Erret Akademiak onetsirikako ber-

Page 267: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

tze eritasun batzuk ere! hauta haurrentzat, ber-tzalde! hobea oraindik buruko min, betetasuneta hertzegorri, begi eta belarrietako bertzegaitz batzuentzat, egin zuen oihu Vautrinek txer-polari baten hitz-jario irrigarri eta mintzoaz.Baina zenbatean mirari hori, erranen didazue,jaunak? bi sosean! Ez! Erabat dohainik! MongolHandiari eginikako horniduren hondar bat da,eta Europako errege-soberano guztiek, Bade-koDuke Hauuuuuundia barne, ikusi nahi izan dute-na! Sar zaitezte barrenerat, jaunak! Eros ezazuetxartela eta pasa barrenerat! Has dadila musika!Brooun, là, là, trinn! là, là, boum! Klarinetekojauna, desafinatzen ari zara, segitu zuen ahotserlastuaz, erietan emanen dizut.

— Jainkoa, hau da gizon xelebrea hau, erranZion andere

Vauquerek andere Coutoureri, sekula ez nin-teke harekin asper. Hitzaldi irrigarriro emanhonek piztu zituen irri eta arrailerien erdian,Eugènek andereño Tailleferen sasi-behako batatzeman ahal izan zuen; hau andere Coutoure-ren alderat bihurtu zen, eta hitz batzuk erranzituen haren belarrian.

Page 268: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Hor dago cabrioleta, erran zuen Sylviek.— Non afaltzekoa da bada? galdetu zuen

Bianchonek.— Nucingeneko andere baronesarenean.Goriot jaunaren alabarenean, ihardetsi zuen

ikasleak.Izen hori aditurik, behakoak fideogile zaha-

rrarenganat zuzendu ziren, zeina Eugèneri sobaitzegoen halako bekaizgo-suertez.

Rastignac Saint-Lazare karrikarat arribatuzen, etxe arin, zutabe mehe, arkupe ziztrin, Pari-sen sotiltasuna taiutzen duten horietako batera;egiazko bankari-etxe bat zen bera, sofistikaziogarestiz, iztukuz eta marmolezko eskailera-mai-lartez betea. Nucingeneko anderea pintura ita-liarrekiko saloi tiki batean, kafetegietakoa beza-lako apaindura zuenean, ediren zuen. Baronesatriste zegoen. Bere bihozminaren gordetzekoegin zituen eginahalek hainbatenaz ere interesbiziagoa eragin zioten Eugèneri non han ez bai-tzen deus alegiazkorik. Uste zuen aski zela berepresentzia emakume baten alegerarazteko, etahorra non atzematen duen etsiak harturik.

Page 269: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Amets-eten horrek bere harrotasuna zaurituzion.

— Zinez eskubide guti daukat zure konfian-tzaren izateko, anderea, erran zuen haren arran-guraren gain kitzikatu ondoan; baina poxelu egi-nen banizu, zure fede onari nago, deblauki beharzenidake erran.

— Geldi zaitez, erran zuen andereak, bakarriknengoke joanen bazina. Nucingen hirian afaltze-koa da, eta ez nuke bakarrik egon nahi, jolastubeharra dut.

— Zer duzu baina?— Azkenekoa zinateke hori erranen niokee-

na, erantzun zuen baronesak.— Jakin egin nahi dut, zeren erran nahi ez

badidazu, sekretu hori eni ere badagokidalakotzizanen da.

— Agian! Ez baina, segitu zuen andereak,senar-emazteen kasailak dira horiek, bihotzarenzolan ehortzi beharrekoak. Ez nizuna bada here-negun erraten? ez naiz bat ere zoriontsua. Urrez-ko kateak ditugu astunenak.

Emakume batek mutil gazte bati zorigaizto-koa dela erraten diolarik, mutil gazte hori izpiri-

Page 270: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

tuala, ongi jantzia baldin bada, eta sakelan milaeta bortzehun libera sobera baldin badauzka,Eugènek bere baitan zioena pentsatu behar du,eta gangartu egiten da.

— Zer desira ukan dezakezu? erantzun zuenEugènek. Ederra zara, gaztea, maitatua, abera-tsa.

— Ez gaitezen nitaz mintza, erran zuen ande-reak buru-mugimendu goibel bat eginez. Elka-rrekin afalduko gara, buruz buru, musikarikgozoenaren entzutera joanen gara. Zure gustukonago? gehitu zuen jaiki eta bere soinekoa eraku-tsiz, dotoretasunik ederreneko irudi pertsiarreki-ko katxemira zuriz egina bera.

— Dena enetzat izan zintezen nahi nuke. Xar-manta zaude.

—Jabetza hits bat ukanen zenuke, erran zuenandereak irriño samin bat eginez. Deusek ezdizu hemen zorigaitza gaztigatzen, eta bizkitar-tean, itxura horiengatik, etsiturik nago. Bihozmi-nek loa galarazten didate, itsustuko naiz.

— Oi! hori ezinezkoa da, erran zuen ikasleak.Baina aiherrak nago amodio eskaini batek eza-batuko omen ez lituzkeen pena horien jakiteko.

Page 271: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Ah! konta baniezazkizu, ihesi joan zenkiz-kidake, erran zuen andereak. Gizonezkoekberezkoa duzuen adeitasun batez baizik eznauzu oraindik maite; baina zinez maitekobaninduzu, etsipen lazgarri batean eror zintezke.Isildu beharra dudala ikusten duzu. Otoi, segituzuen, mintza gaitezen bertze gauza batez. Zatozene apartamentuen ikustera.

— Ez, gauden hemen, ihardetsi zuen Eugè-nek zizailu tiki batean jarriz suaren aitzineanNucingeneko andereagandik hurbil, zeinareneskua segurtasunez hartu baitzuen.

Andereak hartzera utzi zuen bere eskua, baieta mutil gaztearenean pausatu ere bihotz-mugida bortitzak salatzen dituzten indar bilduz-ko mugimendu horietako batez.

— Entzun ezazu, erran zion Rastignacek;bihozminak baldin badituzu, eni jakinarazi behardizkidazu. Zerorrengatik maite zaitudala frogadiezazuket. Edo mintzatu eta zeure penak erra-ten dizkidazu haiek barreia ahal izan ditzadan,sei gizon hilarazi beharra balitz ere, edo berriz ezitzultzeko jalgiko naiz.

Page 272: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Ongi da! oihu egin zuen andereak berekopeta joarazi zion etsipenezko pentsamendubatek hartaraturik, istantean berean jarriko zai-tut frogan. Bai, erran zuen bere baitan, bide haubertzerik ez dago. Hots egin zuen.

— Jaunaren kotxea lotua dea? erran zion berelekaio ganbarazainari.

— Bai, anderea.— Nik hartuko dut. Hari enea eta ene zaldiak

prestatuko dizkiozu. Zazpiak arte baizik ez duzuafaria zerbitzatuko.

— Ea, zatoz, erran zion Eugèneri, zeinakametsetan zegoela uste baitzuen Nucingenekojaunaren coupéan, emakume horren alboan,jesarri zenean.

— Palais-Royalerat, erran zion andereakkarrozainari, Teatro Frantsesetik hurbil.

Bidean zihoala, asaldaturik oso irudi zuen,eta erantzunik gabe utzi zituen Eugèneren milaitaunak, zeinak ez baitzekien zer pentsa muker-tasun mutu, trinko eta kamuts horretaz..

— Aurki egin zidak ihes, zioen bere baitanikasleak.

Page 273: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Kotxea gelditu zelarik, baronesak halako aur-pegi batez so egin zion ikasleari non baten hitzzoroak isilarazi baitzituen; Eugène erresuminduabaitzen.

— Maite nauzu? erran zuen baronesak.— Bai, erantzun zuen Eugènek beraz jabe-

tzen ari zen larridura gordez.— Ez duzu nitaz deus txarrik pentsatuko, zer-

nahi eskatzen dizudala ere?— Ez.— Prest zarea eni obeditzeko?— Itsu-itsuan.— Joana zarea inoiz jokorat? erran zuen

andereak ahots dardaratsuaz.— Inoiz ez.— Ah! beharrik. Asturua izanen duzu. Honatx

ene moltsa, erran zion. Har ezazu bada! ehunlibera badituzu hor, horra emakume hain zorion-tsu honek daukan guztia. Igan joko-etxe baterat,nik ez dakit non dauden, baina badakit Palais-Royalen badirela. Arriska itzazu ehun liberakerruleta deitzen den joko batean, eta gal dena,edo ekar eni sei mila libera. Itzultzen zarelarikneure bihozminak erranen dizkizut.

Page 274: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Zinez deabruak eraman nazala zerbaitkonprenitzen baldin badut egitera noanaz, bainaobedituko dizut, erran zuen ikasleak honakopentsamendu honek pizturikako bozkario batez:«Enekin behartzen ari duk, deus ez zidak uka-tzen ahalko.»

Hartzen du Eugènek moltsa polita, eta badoalasterka BEDERATZIgarrenerat, jantzi-saltzailebati hurbileneko joko-etxea non zegoen galdetueta gero. Igaiten da harat, uzten du bere kapelahar diezaioten; baina sartzen da eta galdetzenea erruleta non dagoen. Bezeroak harri eta zurutziz, salako mutilak badarama mahai luze batenaitzinerat. Eugènek, ikusliar guztiak beha zitue-la, galdetzen du ahalkerik gabe ea non beharden parioa ezarri.

— Louis bat paratzen baduzu hogeita hama-sei zenbaki hauetako bakar baten gainean, etahuraxe jalgitzen bada, hogeita hamasei louisukanen dituzu, erran Zion agure agurgarri buru-zuri batek.

Eugènek jaurtikitzen ditu ehun liberak bereadinaren zifraren gainerat, hogeita baterat.Harrialdurazko oihu bat jaulkitzen da hark oraino

Page 275: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

deusen konprenitzeko astirik izan gabe. Jakingabe irabazi zuen.

— Eskura ezazu beraz zeure dirua, erran zionjaun zaharrak, ez da bitan irabazten sistemahonetan.

Eugènek hartzen du jaun zaharrak luzatzendion eskuare bat, bereganat ekartzen hirur milaeta seiehun liberak eta, oraindik ere jokoaz fitsikjakin gabe, gorriaren gainean ematen ditu. Ikus-legoak bekaizkeriaz behatzen dio, gehiago joka-tu behar duela ikusirik. Zirrika itzulikatzen da,berriz ere irabazten du, eta bankariak hirur milaeta seiehun libera gehiago jaurtikitzen dizkio.

— Badauzkazu zazpi mila eta berrehun liberairabazirik, diotso belarrirat jaun zaharrak. Sines-ten baldin badidazu, bazterrak hustuko dituzu,gorria zortzi aldiz pasaia da. Bihozbera baldinbazara, ontzat hartuko duzu aholku on hauNapoleonen prefet ohi baten, azken beltzeankausitzen denaren, miseria eztituz.

Rastignacek, burtzoraturik, hamar liberarenhartzera uzten du ile zuriko gizona, eta zazpimila liberekin jaisten, oraindik ere fitsik konpre-

Page 276: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

nitzen ez duela jokoaz, baina bere asturuaz txun-diturik.

— Aizu! norat eramanen nauzu orain, erranzuen zazpi mila liberak Nucingeneko anderearierakutsiz ateka hertsirik egon zenean.

Delphinek tinkaldi ero batez hertsatu zueneta bizi-bizi, baina berotasunik gabe besarkatu.«Salbatu nauzu!» Bozkariozko negar batzuk isuriziren naharo haren masailetan. Dena erranendizut, ene adiskidea. Ene adiskidea izanen zara,ezta? Aberats, aberats okitu ikusten nauzu, deu-sen eskasik ez dut edo eta deusen eskasik ezdudala irudi dut! Jakin ezazu, bada, Nucingenekojaunak ez nauela sosik ere erabiltzera uzten:hark ordaintzen du etxe guztia, ene kotxeak, enegelak; ez dit dirurik aski izendatzen neure apain-dura-gastuentzat, isilpeko miserian bizitzera bor-txatzen nau nahita. Harroegia naiz hari erregu-tzeko. Kreaturetan azkena, horixe izanen nintza-teke bere dirua saldu nahi didan prezioan erosi-ko banio! Nolaz, zazpiehun mila liberaren jabeizaki, utzi ote dut larru nazaten? fiertasunez,suminduraz. Hain gara gazteak, hain gara laño-ak, ezkon bizitza hasten dugunean! Neure sena-

Page 277: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

rrari diru eskatzeko erran beharrezko hitzakahoa urratzen zidan; sekula ez nintzen ausar-tzen, neure ekonomien dirua eta aita gaixoakematen zidana jaten nuen; gero zorpean sartunaiz. Ametsondorik izigarriena da enetzat ezkon-tza, ez diezazuket hartaz hitz egin: aski bekizujakitea leihotik behera botako nukeela neureburua bakoitzak bere apartamentua eduki gabebizi behar izanez geroz Nucingenekin. Beharrez-koa izan delarik ene zorren berri ematea, alegiaemakume gazte batenak, harribitxienak, gura-rienak, (aita gaixoak deusen ez ukatzera ohiturikginduzkan), martirioa pairatu dut; baina azkenikhorien jakinarazteko kuraia bildu dut. Ez ote neu-kan bada fortuna bat neurea? Nucingen haserre-tu da, errekara eramanen nuela erran dit, iziga-rrikeriak! Lurpetik ehun oinetarat nahi nukeenegon. Ene ezkon saria hartua baitzuen, ordainduegin du; baina bizisari bat xedatzen zuela handikgoiti ene gastu pertsonalentzat, harexekin etsibaitut bakea izateagatik. Gero, ezagutzen duzunnorbaiten harrokeriari nahi izan diot ihardetsi,erran zuen. Hark engainatua izan banaiz ere, eznintzateke zuzena izanen justizia ez eginez

Page 278: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

geroz haren izaeraren prestutasunari. Alabaina,zitalkiro utzi ninduen azkenean! Ez litzatetesekula bazter utzi behar emakume bat zeinari,hersturako egun batean, urreketa bat jaurtikibaitzaio! Beti behar litzateke maite ukan! Zuk,hogeita bi urteko arima eder horrek, gazte etaaratz zaren horrek, galdetuko didazu nolaz onardezakeen emakume batek gizon baten urrea?Jainkoa! ez dea bada berezkoa oro partekatzeazoriona zor diogun izakiarekin? Oro elkarri emandiogularik, nor arrangura liteke oro horren zatibatengatik? Dirua sentimendua suntsituadenean baizik ez da zerbait bilakatzen. Ez otegaude bizitza guztiko loturik? Gutarteko norkaitzin-ikusten du bereiztea egiaz maite dutelauste izanik? Amodio betierekoa zin egiten digu-zue, nolaz ukan orduan interes desberdinak? Ezdakizu zenbat sufritu dudan egun, Nucingenekargi eta garbi ukatu didanean sei mila liberaematea; nork eta berak, libera horiek hilabeteoro bere amoranteari, Operako neska bati, ema-ten dizkionak! Neure buruaz bertze nahi nuenegin. Burutaziorik zoroenak pasatzen zitzaizki-dan burutik. Uneak izan dira neskame baten zor-

Page 279: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

tearen, neure andere ganbarazainaren zorteareninbidiatan egon naizenekoak. Aitaren bila joatea,erokeria! Anastasiek eta biek lepoa egin diogu:aita gaixoak bere burua saldu zukeen sei milalibera erdiestearen truke. Alferrik joan nintzate-keen haren etsiaraztera. Ahalketik eta heriotza-tik salbatu nauzu, oinazez hordi nintzen. Ah!jauna, esplikazio hau zor nizun: guztiz zentzuga-beki zoroa izan naiz zurekin! Utzi nauzularik, etanik bistatik galdu zaitudanean, oinez nahi nuenihes egin... norat? ez dakit. Horra Pariseko ema-kumeen erdien bizitza: apainkeria kanpoan,arrangura gordinak ariman. Kreatura dohaka-beak ezagutzen ditut ni baino are malerusagoak.Badira hargatik emakumeak beren hornitzaileeifaktura faltsuak eginaraztera behartuak. Bertzebatzuk bortxatuak dira beren senarrei ebastera:batzuek uste dute ehun louiseko katxemirak bor-tzehun liberatan ematen dituztela, bertzeek bor-tzehun liberako katxemira batek ehun louis balioduela. Kausitzen dira emakume gaixoak seme-alabak barurarazi eta zaborretan xerka ibiltzendirenak soineko baten eskuratzeko. Ni aldizgarbi naiz engainu higuingarri horietatik. Horra

Page 280: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ene azken larridura. Baldin eta zenbait emaku-mek, beren burua senarrei saltzen badietehauek beren nahierara erabili ahal izateko, nibehintzat libro naiz. Nucingenek urrez josiko nin-duke nik hala nahi banu, eta nahiago dut negaregin oniritz diezaiokedan gizon baten bihotzeanpausaturik burua. Ah! egun arratsean de Marsayjaunak ez du eskubiderik ukanen ordaindu duenemakume bati bezala eni behatzeko. Aurpegiaeskuen artean ezarri zuen, bere malkoen Eugè-neri ez erakusteko, zeinak begitartea garbitubaitzion berari so egiteko, sublime zegoen horre-la. —Dirua sentimenduekin nahastea, ez deahori izigarria? Zuk ezin maite izanen nauzu,erran zuen baronesak.

Sentimendu onen, emakumeak hain handiegiten baitituzte, eta gizartearen egungo osae-rak egitera bortxatzen dituen hutsegiteennahaste horrek Eugène asaldarazten zuen, zei-nak hitz ezti eta kontsolagarriak erraten baitzi-tuen emakume eder hori, hain lañoki zuhurga-bea bere dolamenetan, miretsiz.

— Ez duzua hori ene kontrako armatzat era-biliko, erran zuen Delphinek, agin iezadazu.

Page 281: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Ah! anderea! ez naiz horretako gauza,erran zuen ikasleak. Delphinek eskua hartu zioneta bere bihotz gainean ezarri eskerron eta adei-tasunez beterikako mugimendu batez.

— Zuri esker hementxe nago ni berriz libroeta kontent.

Burdinazko esku batek hertsaturik bizi nin-tzen. Bizi izan, horixe bertzerik ez dut orain nahi,deusik ere ez xahutu. Ongi atzemanen nauzuizanen naizen bezala, ene adiskidea, ez da hala?Gorde ezazu hau, erran zuen bankako sei billetebaizik ez hartuz. Egiaren erratekotz mila ezkutuzor dizkizut, ezen beti ere pentsatu dut zurekinerdibana nindoala. Eugene birjina bat irudidefendatu zen. Baina baronesak erran ziolarik:—Neure etsaitzat behatuko zaitut ene erkidea ezbazara, dirua hartu zuen. —Diru-gordailu bat iza-nen da ezbeharren bat gertaturik ere, erran zuenikasleak.

— Horra izitzen ninduen hitza, oihu egin zuenandereak zurbilduz bidenabar. Nahi baduzu zer-bait izan nadin zuretzat, zin egidazu, erran zuen,ez gehiago jokorat itzultzeko. Jainkoa! nik zureusteltzea! minez hil ninteke.

Page 282: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Arribaturik zeuden. Miseria eta oparotasunhorren kontrastasunak ikaslea zorarazten zuen,zeinaren belarrietan Vautrinen hitz beldurgarriakhasi baitziren burrunbaka.

—Jar zaitez hor, erran zuen baronesak bereganbaran sartu eta zizailu tiki bat erakutsiz sua-ren ondoan, gutun zail-zail bat behar dut izkiria-tu! Emadazu aholku.

— Ez ezazu izkiria, erran zion Eugènek, bilitzazu billeteak, emazu helbidea, eta igor itzazuzeure andere ganbarazainaren bidez.

— Zinez gizon maitagarria zara baina, erranzuen baronesak. Ah! hor duzu, jauna, zer denontsa hezia izatea! Beauséantiar garbi-garbia dahori, erran zuen irribarre eginez.

— Xarmangarria duk, erran zuen bere baitanEugènek gero eta maitemintzenago ari zelarik.Ganbara horri so gelditu zen, zeinari gortekoandere aberats baten sotiltasun boluptuosarenhatsa baitzerion.

— Atsegin duzua erran zuen baronesak bereandere ganbarazaina deitzen zuela.

Page 283: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Thérèse, eraman hau zuk zeuk de Marsayjaunari, eta eskutan eman berari. Aurkitzen ezbaduzu, gutuna berriz ekarriko didazu.

— Thérèse ez zen handik joan aitzinetikEugèneri behako malizios bat jaurtiki gabe. Afa-ria zerbitzaturik zegoen. Rastignacek besoaeman Zion Nucingeneko andereari eta honekjangela ezinago atsegin baterat eraman zuen,non hartzara ere ediren baitzuen lehengusinare-nean miretsi izan zuen mahaiaren luxua.

— Italiarretako egunetan, erran zuen barone-sak, enekin afaltzera etorriko zara, eta lagun egi-nen didazu.

— Ohituko nintzateke bizitza ezti honetaratiraun behar balu; baina bere fortuna egitekoduen ikasle gaixo bat bertzerik ez naiz.

— Eginen duzu, erran zuen baronesak irriz.Ikusten duzu, dena konpontzen da: ez nuenhonen zoriontsua izatea igurikitzen.

Emakumeen izaeran dago ez daitekeena dai-tekeenaz frogatzea eta egitateak susmo hutsezsuntsitzea. Nucingeneko anderea eta RastignacBouffonsetako beren gelan sartu zirelarik, haineder agerrarazi zuen halako satisfazio-aurpegia

Page 284: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

erakutsi zuen baronesak, non denak ere ausartubaitziren gezur ttiki horien erratera, zeinek ema-kumeak gerizarik gabe uzten baitituzte eta,maiz, ziorik gabe asmatu nabarmenkeriak irudibaitute. Paris ezagutzen denean, ez da fitsiksinesten han erraten denaz, eta ez da fitsik erra-ten han egiten denaz. Eugènek baronesareneskua hartu zuen, eta biek ala biek egin zutensolas halako saka bizi samarren medioz, musi-kak ematen zizkien sentsazioak elkarri helaraziz.Haientzat, gau-bilkura hau hordigarria izan zen.Elkarrekin jalgi ziren, eta Nucingeneko andereakPont-Neuferaino nahi izan zuen Eugène eraman,bide guztian barna ukatzen ziolarik, Palais-Roya-len hain suharki eta oparo eman zizkion musuhorietako bat. Eugènek aurpegian eman zionaldakorkeria hori.

— Arestian, ihardetsi zuen andereak, eske-rrona zen ustekabeko eskaintza batengatik;orain agintza bat litzateke.

— Eta zuk, ezker gaiztoko horrek, halakorikbat ere egin nahi ez eni. Ikaslea haserretu zen.Maitale bat liluratzen duten ezin-egoneko keinuhorietako bat eginez, baronesak muinkatzera

Page 285: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

eman zion bere eskua. Rastignacek hain antzegutiz zuen hartu non baronesa zoraturik utzi bai-tzuen.

— Astelehena arte, dantzaldian, erran zion.Etxerat oinez itzultzean, ilargi ederretan,

Eugène gogoeta serios batzuetan erori zen. Kon-tent eta haserre zen aldi berean: kontent aben-tura batengatik zeinaren atarramendurik itxu-razkoenak Pariseko emakumerik polit eta sotile-netako bat, bere desiren xedea, ekarriko bai-tzion; haserre bere fortuna-asmoak uzkailiakikusteaz, eta orduantxe zuen dastatu bi egunlehenago gogoan ibili zituen pentsamendu duda-mudazkoen errealitatea. Porrotak geure nahike-rien ahala salatzen digu beti. Zenbat eta gehia-go gozatzen baitzuen Eugènek Pariseko bizitzaz,hainbat eta gutiago nahi zuen ilun eta pobreiraun. Mila liberako bere billetea maspiltzen zuensakelan, mila arrazonamendu maltzur asmatuzharen jabe egiteko. Azkenik Sainte-Genevièveberria karrikarat heldu zen, eta eskailera goie-nean izan zenean, argia ikusi zuen. Goriot zaha-rrak irekia utzia zuen bere atea eta piztua berekandela, ikasleari alabaren berri ematea, haren

Page 286: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

erranmoldeari jarraiki, ahantz ez zekion amorea-gatik. Eugènek dendena kontatu zion.

— Baina, egin zuen oihu Goriot zaharrak jelo-siazko etsipenaldi bortitz batean, errekan nago-ela uste dute: badaukat oraindik mila eta hiru-rehun liberako errenta! Jainkoa! alabatto gaixoa,niganat ez etortzea! neure errentak saldukonituen, kapitaletik dirua aterako genuen, eta gai-nerakoaz bizisari bat eginen enetzat. Zergatik ezzara zu etorri haren behartasunaren berri ema-tera, ene auzo prestua? Nolaz izan duzu kemenikharen ehun liberattoen jokoan arriskatzera joate-ko? arimaren erdiratzekoa da hori. Horra zerdiren suhiak! Oi! harrapatuko banitu, lepoa moz-tuko nieke! Jainkoa! negar egin, negar egin dua?

— Ene maripolisaren gainean, erran zuenEugènek.

— Oi! emadazu, erran zuen Goriot zaharrak.Jakina! hor isuri ditu bere malkoak ene alabak,ene Delphine maiteak, haurrean inoiz negar egi-ten ez zuenak! Oi! bertze bat erosiko dizut, ezezazu gehiago jantz, utz iezadazu. Bere hitzar-menaren arabera, bere ondasunez behar dugozatu. Ah! bihar berean joanen naiz Derville

Page 287: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

abokatuaren bila. Haren ondasunak irabazitanezartzea eskatuko dut irmoki. Ezagutzen ditutlegeak, otso zahar bat naiz ni, hortzak erakutsi-ko ditut berriz ere.

— Hartu, jauna, hemen dituzu mila liberagure irabazietatik eman nahi izan dizkidanak.Gorde itzazu, maripolisean.

Goriotek Eugèneri behatu zion, eskua luzatuzion harenaren hartzeko, zeinaren gaineratnegar bat utzi baitzuen erortzera.

— Ongi helduko zara bizitzan, erran zion agu-reak. Jainkoa zuzena da, badakizu? Aditua naiz nigizalegetan, eta segur erran diezazuket hagitzgizon guti dela zure irudikorik. Nahi duzua berazene haur maitea ere izan? Zoaz, egizu lo. Lo egi-tea badaukazu, ez zara aita oraindik ere. Nega-rrez egon da. Nork eta nik behar dut hori jakin;hark sufritzen zuen bitartean, hemen trankilkijarri eta ergel bat bezala jaten ari nintzen honek;bati eta bertzeari malko baten aienaraztekotz,Aita, Semea eta Izpiritu Saindua ere saldukonituzkeen honek!

— Ala ene fedea, erran zuen Eugènek berebaitan ohean sartuz, uste dut gizon onesta iza-

Page 288: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

nen naizela neure bizitza guztian. Gozoa duk norbere kontzientziaren iradokizunei jarraitzea.

Badaiteke, menturaz, Jainkoa sinesten dute-nek baizik ez duten ongia isilpean egiten, etaEugènek Jainkoa sinesten zuen. Biharamunean,dantzaldiaren tenorean, Rastiganac Beauséante-ko anderearenerat joan zen, zeinak Cariglianokodukesari aurkezteko eraman baitzuen. Marexala-ren anderearen harrerarik adeitsuena bilduzuen, zeinarenean Nucingeneko anderea edirenbaitzuen berriz. Delphine denen gustukoa izate-ko xedeaz apaindua zen, halatan Eugènerengustuagokoa izateko, zeinarengandik ezin-ego-nez behako bat igurikitzen baitzuen, bere ezin-egona gordetzen zuelakoan zegoela. Emakumebaten bihotz-mugiden asmatzen dakienarentzat,une hori atseginez beterik dago. Nor ez da maizlaketu bere iritziaren luzarazten, bere gozame-naren lakrikunki estaltzen, sorrarazten denarranguran aitorpenen xerkatzen, irriño basezbarreiatuko diren beldur-iziez gozatzen? Festahorretan, ikasleak bat-batean bere heinarennorainokoa neurtu zuen, eta konprenitu bazelanorbait munduan Beauséanteko anderearen

Page 289: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

lehengusu onartua izaki. Nucingeneko anderebaronesaren konkista, jendeek jadanekotz ema-ten ziotena, hain ongi zuen nabarmenarazten,non gazte guztiek behako bekaiztiak jaurtikitzenbaitzizkioten; horietako batzuk ustekabeanharrapaturik, gangarkeriaren lehen plazerakdastatu zituen. Saloi batetik bertzerat iragai-tean, jende-taldeen artean pasatzean, berezorionaren laudorioak aditu zituen. Emakumeguztiek arrakasta iragartzen zioten. Delphinek,haren galdu beldurrez, bere hitza eman zion ezziola gauean ukatuko bi egun lehenago hainlehia handiz errefusaturikako musua. Dantzaldihonetan, Rastignacek konpromiso bat bainogehiago bildu zituen. Lehengusinak hainbatemakume aurkeztu zizkion, denak sotiltasunez-ko haize handiekikoak eta halako etxe atseginakomen zeuzkatenak; Pariseko gizarterik handi etaederrenean ezagutarazia ikusi zuen bere burua.Gau-festa horrek beraz hastapen distirant batenxarmak izan zituen harentzat, eta zahartzaroaarte behar zuen hartaz oroitu, neskatila gaztebat garaitiak ukan dituen dantzaldiaz oroitzenden bezalaxe. Biharamunean, gosaltzean, apopi-

Page 290: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

loen aitzinean bere arrakasta Goriot zaharrarikontatu zionean, Vautrine irriz hasi zen deabrua-ren gisan.

— Eta uste duzu zuk, galdetu zuen logikazaleanker honek, modako mutil gazte bat Sainte-Geneviève berria karrikan, Maison-Vauqueren,bizi daitekeela? Pentsio hau oso errespetagarriada, bai, zernahi aldetatik ikusirik, baina inondikinora ez da modakotzat hartzen ahal. Aztoraturikdago, eder dago bere oparotasunean, harrodago Rastignac baten behin-behineko jauregiaizateaz; baina, ororen buru, Sainte-Genevièveberria karrikan duzu, eta ez daki luxuaren berri,patriarkalorama hutsa delakotz. Ene adiskidegaztea, hasi zen berriz Vautrin, aire aitakoi ise-kari batez, nahi baldin baduzu Parisen itxura onaeman, behar dituzu hirur zaldi eta tilbury bat goi-zeko, coupé bat arratseko, denetarat bederatzimila libera ibilgailutako. Ez zintezke zeure etorki-zunaren dina izan hirur mila libera xahu ez baze-nitza zeure jostunarenean, ehun libera urrindu-narenean, ehun ezkutu zapatagilearenean, ehunezkutu kapelagilearenean. Zeure bokata-egileazdenaz bezainbatean, hori mila libera gostako

Page 291: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

zaizu. Modako gazteak ezin libra daitezke osoazkarrak izatetik jantziei dagozkienetan: ez deabada hori haiengan maizenik ikertzen dena?Amodioak eta elizak oihal ederrak behar dituzteberen aldareen gainean. Hamalau milatan gara.Ez natzaizu mintzo jokoan, parioetan, presente-tan galduko duzunaz; ez duzu posible sakelan bimila libera baino diru gutiagorekin ibiltzea. Era-mana naiz bizitza hori, ezagutzen ditut xahupe-nak. Gehi lehen behar horiei bertze ehun louisjateko eta bertze mila libera ohantzeko. Ea, enehaurra, urteko hogeita bortz mila liberatto beharditugu aldean, bertzenaz istilerat eroriko gara,geure buruak irrigarri utziko, eta fini geure etor-kizuna, geure arrakasta eta geure amorante guz-tiak. Ganbarazaina eta eskumakila ahantzi zaiz-kit! Christophek eramanen ote ditu zure amo-diozko gutunak? Orain erabiltzen duzun pape-rean izkiriatuko dituzua? Zeure burua hiltzealitzateke hori. Sinets iezaiozu eskarmentu zaba-leko agure zahar bati! hasi zen berriz rinforzan-do bat eginez bere baxu-ahotsean. Edo zokorazaitez mantsarda bertutetsu baterat, eta han

Page 292: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ezkon lanarekin, edo bertze bide bati lot zakiz-kio.

Eta Vautrinek begi bat keinatu zuen andere-ño Taillefer seinalatuz, behako horretan, harenusteltzekotz ikaslearen bihotzean erein zituenarrazonamendu liluragarrien oroitaraz eta labur-tzeko gisan. Egun batzuk iragan ziren zeinetanRastignacek bizitzarik nabarmenena eramanbaitzuen. Kasik egun oro afaltzen zuen Nucinge-neko anderearekin, mundurat laguntzen zuena-rekin. Goizaldeko hirur edo lauretan etxeratzenzen, eguerdian jaikitzen ikuzteko, Oihanerat joa-ten Delphinerekin egurastera, aro ona zenean,hala bere denbora alferrik galduz horren prezioajakin gabe, eta erakaspen guztiak, luxuaren lilu-rapen guztiak edoskiz datil-ondo eme baten kali-za urduriaz bere himeneioko hauts ernalkorreneraginez jabetzen den suaz. Ausartziaz jokatzenzen, anitz galtzen edo irabazten zuen, eta hon-darrean ohitu zen Pariseko gazteen neurriz lan-dako bizitzarat. Lehen irabazien kontu, mila etabortzehun libera itzuli zizkien amari eta arrebei,ordainarekin batean esku-erakutsi ederrak ereigorriz. Nahiz gaztigatua zuen Maison-Vauquer

Page 293: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

utzi nahi zuela, han zen artean ere urtarrilekohondar egunetan, eta handik nola jalgi ez zekien.Gazteak lege baten menpean daude gutiz-gehie-nak; lege hori itxuraz esplikaezina da, bainahaien gaztetasuna bera du zio eta funts, halanola gozamenari lotzeko erakusten duten herio-suertea ere. Aberats ala pobre, sekula ez dauka-te dirurik premiazko gauzentzat, aldiz beti ereaurkitzen dutelarik beren gutizientzat. Zorretanerdiesten den guztiarekin eskuzabalak, zikoitzakdira istantean berean ordaintzen den guztiare-kin, eta irudi dute ez daukatenaz mendekatzendirela, ukan dezaketen guztia parrastatuz. Hor-taz, gaiaren garbiki agerraraztegatik, ikaslebatek hagitzez arta handiagoa hartzen du berekapelaz bere jantziaz baino. Irabaziaren esker-gak hartzedun huts bihurtzen du jostuna, kopu-ruaren urriak izakirik ezkibelenetako bat bilaka-razten dueino kapilagilea nahitaez solastatubeharrak ditugun jendeen artean. Baldin eta tea-troko balkoian jarririkako mutil gazteak emaku-me politen largabistei maripolis txundigarriakeskaintzen badizkie, zalantzazkoa da galtzerdirikba ote duen. Bonetagilea da haren moltsako ber-

Page 294: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

tze kokoetako bat. Rastignac horrat heldua zen.Beti hutsa andere Vauquerentzat, beti beteabanokeriaren betebeharrentzat, haren moltsakipurdiko eta arrakasta aldartetsuak izatenzituen, pagamendurik naturalenekin bat etor-tzen ez zirenak. Bere pretentsioak aldian-aldianapaltzen zitzaizkion pentsio kirastun eta doilo-rraren utzi ahal izateko, ez zena bada beharrez-koa bere ostalersari hilabete baten ordaintzea,eta bere dandy-apartamentuko altzarien eros-tea? hori izaten zen beti ezinezkoa zena. Baldineta, bere jokoarentzat behar zuen diruaren esku-ratzeko, Rastignacek erosten jakiten bazuenbere pitxidunarenean erlojuak eta urrezkokateak, bere irabazien gain garesti ordainduak,eta gero Bahitetxerat, gazteriaren adiskide iluneta zuhur horrenganat, eramaten zituenak, nolaasmorik hala ausartziarik gabe kausitzen zenbere mantenua, bere ostatua, ordaindu beharraegokitzen zenean, zein bere bizitza dotorearenustiatzeko baitezpadako tresnak erosi behar iza-ten zituenean. Premia arrunt batek, behar satis-fatuengatik eginikako zorrek, ez zioten gogoaargitzen jadanik. Menturazko bizitza hori ezagu-

Page 295: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

tu duten gehienen antzera, hondar-hondarreraarte igurikitzen zuen burgesen begietan sakra-tuak diren hartzekoen garbitzeko, Mirabeau-kegiten zuen bezala, hark ere ogia zor-agiri batenitxura drakonianoan agertzen zenean baizik ezbaitzuen ordaintzen. Garai hartan, Rastignacekbere dirua galdu eta zorretan zegoen. Ikasleahasia zen ohartzen ezinezkoa izanen litzaiokeelabizimolde horri jarraitzea dirubide jakinik edukigabe. Alabaina, bere kinka larriaren ukaldi min-korren pean dolamenka ari izanik ere, ez zengauza sentitzen bizitza horren gozamenei ukoegiteko, eta gostaia gosta ere nahi zuen berehartantxe jarrai. Bere fortunaren bermagarriezarriak zituen menturak amets huts bilakatzenziren, eta egiazko oztopoak handitzen. Nucinge-neko jaun-andereen etxe-barneko sekretuenjakiten hastean, ohartu zen ezen, amodioa fortu-nagai bihurtzez geroz, beharrezkoa zela ezeinahalke irentsi izana, bai eta gaztaroko hobenenabsolbazio diren asmo prestuei uko egitea ere.Bizitza azaletik bikain hori, baina barne-aladurentaenia guztiek marruskatua, eta bere plazeriheskorrak atergabeko larridurez garesti ordain-

Page 296: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

tzen zituena, harekin esposaturik zegoen, berehartan ihalozkatzen zen, La Bruyère-ren Distrai-tuak bezala, ohe bat eginez pezoineko lohian;baina Distraituak bezala, artean ere bere jan-tziak soilik lohitzen zituen.

— Zer, mandarina hila dugu beraz? erran zionegun batean Bianchonek otordu bat bukatuondoan.

— Oraino ez, erantzun zuen, baina azkenhatsetan duk.

Medikuntzako ikasleak arraileriatzat hartuzituen hitz horiek, inondik inora ere ez zirena.Eugène, aspaldiko partez pentsioan lehen aldi-kotz afaldua zena, pentsakor agertua zen afariguztian. Apairu-ondokoan jalgi ordez, jangelangelditu zen andereño Tailleferen ondoan jarririk,zeinari noizbehinka behako adierazkor batzukjaurtiki baitzizkion. Apopilo batzuk artean eremahaian jarri eta intxaur jaten ari ziren, bertzeakharat-honat zebiltzan lehenago hasi eztabaide-tan murgildurik. Kasik arrats oro bezala, norkbere gogara alde egiten zuen, zenbaterainokoarta ezartzen zuen solasaldian, edo eta zenbate-rainoko astuntasuna eragiten zion digeritzeak.

Page 297: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Neguan, bakan hustuko zen osoki jangela zor-tziak baino lehen, orduan laur emakumeak baka-rrean gelditzen baitziren eta mendeku hartzenberen sexuak gizonezkoen bilkura horren erdianezartzen zien isiltasunaz. Eugèneri erasaten zionarrangurak jorik, Vautrin jangelan gelditu zen,nahiz lehenbizian jalgitzeko presa zuela irudiizan zuen, eta Eugènek ez ikusteko gisan egonzen denbora guztian, zeinak handik joana zelauste izan baitzuen halatan. Gero, azkenak joanziren apopiloekin batean erretiratu beharrean,saloian gelditu zen maltzurki. Ikaslearen arimanirakurria zen eta sintoma erabakigarri bat sus-matzen zuen. Rastignac, kausitzez, anitz gaztekezagutu izan behar duten egoera harrigarribatean kausitzen zen. Maitale ala lakrikun,Nucingeneko andereak egiazko pasio baten larri-dura guztietatik iraganarazia zuen Rastignac,harengatik hedatuz emakumezkoek Parisenusaian darabilten diplomaziaren eskuarteak.Bere burua lotu ondoan ikusliarren begietanBeauséanteko anderearen lehengusua beregan-dik hurbil ezartzera, dudatan zen egiatan ema-nen zizkionetz mutil gazteak irudiz bide zeuzkan

Page 298: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

eskubideak. Duela hilabete bat hain zituen ongikitzikatzen Eugèneren zentzumenak, non azke-nean bihotzari erasan baitzion. Baldin eta, bereharremanaren lehen uneetan, ikasleak bereburua nagusitzat jo bazuen, Nucingeneko ande-rea azkarrena bilakatua zen, Eugèneren baitanPariseko mutil gazte batengan diren bizpahirurgizonen sentimendu guztiak, onak ala txarrak,mugiarazten zituen trikimailu horren laguntzare-kin. Kalkulu bat ote zen hori harengan? Ez; ema-kumeak egiazkoak dira beti, baita haien faltsu-keria handienen artean ere, zeren sentimendunaturalen bati amore emanen baitute. BadaitekeDelphinek, mutil gazte hori bat-batean bereganhainbertze nagusitzera utzi eta hari gehiegizkolegea erakutsi ondoan, halako duintasun-senti-mendu bati obeditzen ote zion, zeinak eragitenbaitzion edo bere kontzesioetan gibelerat itzul-tzera, edo kontzesio horien eteteaz atsegin har-tzera. Hain du berezkoa emakume paristarbatek, grina beraz jabetzen deneantxe, bere ero-rikoan dudatan hastea, bere etorkizuna emanendion gizonaren bihotzaren frogatzea! Nucingene-ko anderearen esperantza guztiak lehen aldi

Page 299: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

batez tradituak izanak ziren, eta gazte berekoibatenganako bere fideltasuna gutietsia izanazen berrikitan. Mesfidosa izan zitekeen arra-zoiez. Badaiteke nabaritua zuen Eugèneren mol-deetan, zeina bere arrakasta lasterrak gangartu-rik baitzegoen, halako gutieste-suerte bat haienegoeraren bitxikeriek sorrarazia. Errespetagarrianahi zuen inolaz ere iruditu adin horretako gizonbati, eta haren aitzinean handi agertu horrendenbora luzean tikia izan eta gero bazter utzizuen gizonaren aitzinean. Ez zuen nahi Eugènekmenpera-erraz juja zezan, hain zuzen ere ikas-leak de Marsayrena izana zela bazekielakotz.Ororen buru, anker gorri baten, gazte lizunkoibaten plazer degradagarria pairatu ondoan,hainbertzeko eztitasuna atzematen zuen amo-dioaren eskualde loratuetan zebilela, non duda-rik gabe zoragarria baitzitzaion amodio horrenalderdi guztien mirestea, haren dardaren luzazentzutea, eta haize zuri-nahasgabeek luzaz fere-katurik egotea. Egiazko amodioak gaiztoagatikordaintzen zuen. Zentzuz kontrako hori zorigai-tzez ohikoa izanen da harik eta gizonek ez daki-ten arte engainuaren lehen ukaldiek zenbat lore

Page 300: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

segatzen dituzten emakume gazte baten ari-man. Zein ere baitzituen arrazoiak, DelphineRastignacez trufatzen zen, eta laketzen hartaztrufatzean, inolaz ere bere burua ikusten zuela-kotz maitatua eta segur bere amorantearenbihozminen geldiarazteaz, bere emakume-borondate ederrari jarraiki. Bere buruarekikobegirunez, Eugènek ez zuen nahi bere lehenguduka ipurdiko batekin buka zedin, eta berejazargoan irauten zuen, bere lehen Saint-Hubertfestan ezinbertzez eper bat akabatu nahi duenehiztari baten antzera. Bere antsiek, bere urgui-lu irainduak, bere etsiek, gezurrezko zein egiaz-koek, gero eta gehiago estekatzen zuten emaku-me hori. Paris guztiak ematen zion Nucingenekoanderea, zeinarenganat ikusi zuen lehen egu-nean baino gehiago aitzinatu gabe baitzegoen.Artean ere ez jakinki emakume baten lakrikun-keriak batzuetan onura gehiago eskaintzendituela haren amodioak plazerik ez ematenbaino, halako amorrualdi zozoetan erortzen zen.Baldin eta emakume batek amodioa errefusa-tzen dueneko sasoiak bere breen bilkina eskain-tzen bazion Rastignaci, horiek hain kario gerta-

Page 301: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

tzen zitzaizkion nola ondugabe, gazi-gozo etadastatzeko ezti ziren. Noizean behin, bere buruasosik eta etorkizunik gabe ikusirik, gogorat etor-tzen zitzaizkion, bere kontzientziaren erranakgorabehera, fortuna egiteko menturak, Vautri-nek posible zirela frogatu zizkionak baldin etaandereño Tailleferekin ezkontzen bazen. Alabai-na haren miseria hain zen ozenki mintzo unehartan, non kasik nahi gabe eman baitzienamore esfinge beldurgarriak, bere soez maiz lilu-raturik edukitzen zuenak, zerabiltzan azpijokoei.Poiret eta andereño Michonneau berenerat iganzirenean, Rastignacek, bera bertze inor ez zela-koan andere Vauqueren eta andere Couturerenartean, zeina artilezko mahukak trikotatzen aribaitzen sutontziaten ondoan lo-kuluska, begienapalarazteko behar bezain molde samurreanbehatu zion andereño Tailleferi.

— Ez duzu bada xangrinik izanen, Eugènejauna? erran zion Victorinek une batez isilik egonondoan.

— Zein gizonek ez ditu bada bere xangrinak!ihardetsi zuen Rastignacek. Segur bagina, gugazteak, egiaz maitatuak garela, beti ere egite-

Page 302: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ko prest garen sakrifizioen ordaina emanen ligu-keen atxikimenduaz, sekula ez genuke agianxangrinik izanen.

Andereño Tailleferek, erantzun guztikotz,tronpagarria ez zen behako bat jaurtiki zion.

— Zuk, andereño, zeure bihotzaz segur zare-la uste duzu egun; bermatuko ote zenuke ordeainoiz aldatuko ez zarela?

Irriño bat lerratu zen neskatxa gaixoarenezpainetan haren arimatik jalgi argi-izpi batirudi, eta hain ongi zion begitartea distirarazinon Eugène ikaratu baitzen halako sentimen-leherketa bizi baten sorrarazi izanaz.

— Nolaz! bihar aberats eta zoriontsua bazina,hodeietatik fortuna handi-handi bat eroriko bali-tzaizu, oraindik ere maiteko zenukea atsekabekoegunetan atsegin eman dizun mutil gaztepobrea?

Delphinek keinu polit bat egin zuen buruaz.— Mutil gazte malerus-malerus bat?Bertze keinu bat.— Zer zozokeria ari zara erraten? oihu egin

zuen andere Vauquerek.

Page 303: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Utz gaitzazu, ihardetsi zuen Eugènek, gukbadakigu zer gabiltzan.

— Ezkon agintzarik izanen dea, beraz, Rastig-naceko jaun zaldunaren eta andereño VictorineTailleferen artean? erran zuen Vautrinek bereahots handiaz jangelako atean tupustean ager-turik.

— Ah! iziarazi nauzu, erran zuten bateanandere Couturek eta andere Vauquerek.

— Makurrago hauta nezake, ihardetsi zuenirriz Eugènek zeinari Vautrinen ahotsak inoizkobihotz-zarrastarik krudelena eragin baitzion.

— Arraileria gaiztorik ez, jaunak, erran zuenandere Couturek. Ene alaba, igan gaitezen geuregelarat.

Andere Vauquer bere bi apopiloen ondotikjoan zen, afalondoa haienean emanez bere kan-delaren eta bere suaren ekonomizatzeko xedea-rekin. Eugène Vautrinekin bakarrik eta bekozbeko kausitu zen.

— Banekien bada hona etorriko zinela, erranZion gizon horrek bere betiko odol-hotz izikaitzaerakutsiz. Entzun, ordea! bertze edozeinek beza-laxe, nik ere badut urguritasunik! Ez ezazu une

Page 304: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

honetan erabakirik har, orain ez zaude zeureohiko heinean. Zorrak badituzu. Ez dut nahigrina, etsipena, baina arrazoia izan dadin enega-nat etortzera deliberatzen zaituena. Badaitekemilakoren bat ezkutu behar dituzun. Har ezazu,nahi duzua?

Deabru honek bere sakelan diruzorro bathartu eta bankako hirur bilete atera zituen han-dik, ikaslearen begietan kliskarazi zituenak.Eugène egoerarik krudelenean zegoen. Hitzarenpean galdurikako ehun louis zor zizkien Ajudakomarkesari eta Trailleseko kondeari. Diru hori ezzeukan, eta ez zen ausartzen Restaudeko ande-reanerat joatera, non haren aiduru baitzeuden,afalondoaren iragaitera. Zeremoniarik gabekoafalondo horietako bat zen hura, non jendeekpastiza ttikiak jaten baitituzte, tea edaten baitu-te, baina sei mila libera ere gal baititzakete whis-tean.

— Jauna, erran Zion Eugènek bere gorputza-ren dardarizoa nekez ezkutatuz, kontatu didazu-na kondatu ondoan, konprenitu beharra duzuezin ukan dezakedala zure alderateko obligazio-rik.

Page 305: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Ongi da! pena emanen zenidan bertzegisaz mintzatzera, segitu zuen tentatzaileak.Mutil gazte ederra zara, samurbera, burgoialehoi bat bezala eta eztia neskatila bat irudi.Harrapakin ederra zinateke deabruarentzat.Gogokoa dut gazteen kualitate hori. Goi-politika-ko bertze bizpahirur gogoeta, eta den bezalakoikusiko duzu mundua. Bertutezko ikuskari tikizenbait jokatuz, goi-mailako gizonak bere nahi-keria guztiak satisfatzen ditu parterreko ertzoeneskuzarta handien artean. Egun guti gabe gure-tarra izanen zara. Ah! ene ikasle nahi bazenubilakatu, orotarat helaraziko zintuzket. Desirabat ez zenezake asma berehalakoan bete ez lite-keenik, zernahi desira ahal bazeneza ere: oho-rea, fortuna, emakumeak. Zibilizazio guztiaanbrosia bihurtua genizuke emanen. Gure haurmainatua, gure Benjamin izanen zinateke, denaksuntsituko ginateke zugatik atseginez. Trabaeginen lizukeen oro izanen litzateke berdindua.Oraindik ere barneko harrik baldin baduzu, gaiz-tagintzat hartzen nauzu agian? Bada, zuk orain-dik ukan uste duzun adina zuzentasun zuengizon batek, Turenne-ko jaunak, bere burua

Page 306: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

lotua ikusi gabe, afera ttikiak egiten zituen biri-garro batzuekin. Ez duzua eni obligatua egonnahi, eh? Bortz axola horrek, segitu zuen Vautri-nek irriño bat lerratzera utziz. Har papertxarhauek, eta czar iezadazu hor gainean, erranzuen zigilu bat ateraiaz, hor, zeiharka: Onartua,urtebetean ordaintzeko, hirur Pila eta bortzehunliberako kopuruagatik. Eta emazu data! Korrituaaski gogorra da zuri edozein kezkaren edekitze-ko, judu dei nazakezu, eta ezein ezagutzatatikkito zaudela pentsa. Baimena ematen dizutoraindik ere ene mesprezatzeko egun, geroago-an maiteko nauzulakoan segur. Edirenen dituzuene baitan leize izigarri horiek, ertzoek bizio dei-tzen dituzten sentimendu kontzentratu eskergahoriek; sekula ez nauzu ordea ez lazo eta ezesker-gaiztoko edirenen. Hots, ni ez naiz ez peoibat eta ez alfil bat, baizik eta dorre bat, eneumea.

— Nolako gizona zaitugu beraz? galdetu zuenEugènek, ene atsekabetzeko sortua zara zu.

— Inolaz ere ez, ni naiz gizon on bat bereburua lohitu nahi duena zu lupetzatik kanpoegon zaitezen bizi zaren bitartean. Zergatik

Page 307: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ardura hau galdetzen dukezu zeure baitan? Ongida! ezti-eztia erranen dizut egunen batez, bela-rrian isilka. Lehenik harritu zaitut gizarte-ordena-menduaren arramantza eta makinaren itzulikaerakusten dizudala; baina pasatuko da zurelehen izialdura soldadu-berriarena bezala gudu-zelaian, eta usatuko zara gizonen ikustera berenburuak errege aldarrikatzen dituztenen aldebizia emateko prest dauden halako soldaduakizanen bailiran. Denborak arrunt aldatuak dira.Lehen erraten genion kazkarro bati: «Tozkikehun ezkutu, garbi iezadak horrako jaun hori»,eta trankilki joaten ginen afaltzera gizon bat hus-keria batengatik lurpean eman ondoan. Egunfortuna eder baten egitea proposatzen dizutdeusi lotzen ez zaituen buru-keinu baten ordez,eta duda egiten duzu. Mende honek ez du kalipu-rik.

Eugènek pagamendu-manua sinatu zuen, etabankuko bileteekin trukatu.

— Ongi da! ea bada, mintza gaitezen zen-tzuz, hasi zen berriz Vautrin. Hemendik hilabetebatzuen buruan Ameriketarat nahi dut abiatu,neure tabakoaren ereitera. Adiskidetasunaren

Page 308: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

zigarroak igorriko dizkizut. Aberasten baldinbanaiz, lagunduko zaitut. Haurrik ez baldinbadut (daitekeena oso, ez dut tirriarik adaxkabidez hemen neure buruaren birlandatzeko),tira! neure fortuna utziko dizut. Hori ote da gizonbaten adiskide izatea? Maite zaitut, ordea. Ber-tze gizon batengatik arduratzeko grina dut.Lehendik ere egina naiz hori. Ikusten duzu, ume,bertze gizonak baino goragoko heinean bizinauzu. Ekintzak mediotzat behatzen ditut, eta ezdut xedea bertzerik ikusten. Zer den gizon batenetzat? Hau! egin zuen bere erpuruko azkazalaklaskaraziz bere hortzetako baten pean. Oro aladeus ez, horra gizon bat zen den. Deus ez bainogutiago duzu Poiret deritzonean: tximitxa batbezala zapal dezakegu, mengela da eta kiratsadario. Baina gizona jainko bat duzu zure eiteaduenean: orduan ez duzu makina bat larruz esta-lia, baina teatro bat non sentimendurik ederre-nak hunkitzen baitira, eta ni sentimenduengatikbakarrik bizi naiz. Sentimendu bat, ez dea horimundua pentsamendu batean? Ikus ezazu Goriotzaharra: haren bi alabak dira harentzat unibertsoguztia, kreazioan zuzen joateko duen haria. Hor-

Page 309: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

taz bada, bizitza barnatik ikertu dudan honen-tzat, ez da egiazko sentimendu bat baizik, gizonarteko adiskidetasuna. Pierre eta Jaffier, horraene grina. Buruz dakit Venise sauvée. Anitzjende ikusi dituzua behar bezain bulartsuak,adiskide batek dioenean: «Goazen gorpu batenehorztera!», fitsik erran eta lagun hori moralaznardarazi gabe bere hartarat joateko? Neronekegin dut hori. Ez nieke honela denei hitz eginen.Zu ordea, zu goi-mailako gizona zara, dena errandakizuke, dena dakizu konprenitzen. Zu ez zaraluzaz palastatuko hemen inguratzen gaituztengizonskilak bizi diren zingiradietan. Ongi da!errana da hori. Esposatuko zara. Zorrotz ditza-gun geure ezpatak. Enea altzairuzkoa da eta ezda inoiz kamusten, aizu!

Vautrin jalgi zen ikaslearen ezezko erantzunaaditu nahi izan gabe, bere gogara uzteagatik.Irudi zuen bazekiela halako jazargo tikien, hala-ko guduken sekretua, hots, gizonezkoek berenburuen aitzinean sendagaila egin eta beren ekin-tza gaitzesgarrien zuritzeko baliatzen dituztenjazargo eta guduken sekretua.

Page 310: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Egin dezala nahi duen bezala, ez naiz alabai-na andereño Tailleferekin esposatuko! erranzuen Eugènek bere baitan.

Barne-sukar baten ongi-eza jasan ondoan,hain zuzen ere gizon horrekin, zeinak ikara ema-ten baitzion, hain zeina bere ideien zinismoaga-tik beragatik eta gizartearen tinkatzen erakustenzuen ausartziagatik begietan handituz baitzihoa-kion, hitzarmen bat egin lezakeela pentsatzeaksorrarazia bera, Rastignac jantzi, kotxe bat eska-tu, eta Restaudeko anderearenerat joan zen.Zenbait egun bazituen emakume honek artakberretuak zituela mutil gazte baten alderat zei-naren urrats bakoitza aitzinatze bat bai baitzenmundu handiaren bihotzerat, eta zeinareneskuak irudi baitzuen egun batez beldurgarriabehar zuela izan. Trailleseko eta Ajudako jauneiordaindu, gauaren zati batean whistean jokatu,eta galdu zuena irabazi zuen berriz. Superstizio-sa izaki, bidea egiteko duten eta guti-aski fatalis-tak diren gizon gehienen antzera, zeruaren saribat nahi izan zuen bere asturuan ikusi, bidezuzenean irauteko bere pertseberantziagatik.Biharamun goizean, astirik galdu gabe Vautrini

Page 311: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

galdetu zion ea artean ere bere zor-agiria bazeu-kanetz. Baietz erantzun ziolarik, hirur mila libe-rak bihurtu zizkion atsegin bat aski naturala era-kutsiz.

— Dena ongi doa, erran zion Vautrinek.— Ni ez naiz baina zure erkidea, erran zuen

Eugènek.— Badakit, badakit, ihardetsi zuen Vautrinek

eteten ziola. Haurkeriak egiten dituzu oraindik.Ateko fitskerietan gelditzen zara.

Page 312: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

IIITROMPE-LA-MORT

Handik bi egunerat, Poiret eta andereñoMichonneau aulki batean jarririk kausitzen ziren,eguzkitan, Landareen Jardineko ibiltoki bakartibatean, eta solasean ari ziren norekin eta medi-kuntzako ikasleari arrazoi guztiz susmagarriairuditzen zitzaion jaunarekin.

— Andereño, zioen Gondureau jaunak, ez dutikusten zerk sorrarazten dituen zure kezkak.Bere Gorentasun Monsinore Erresumako PoliziaJeneraleko Ministro jaunak...

— Ah! Bere Gorentasun Monsinore Erresuma-ko Polizia Jeneraleko Ministro jaunak... errepika-tu zuen Poiretek.

— Bai, Bere Gorentasunak du afera honenaxola, erran zuen Gondureauk.

Nori ez zaio sinesgaitza irudituko Poiretek,enplegatu ohia eta ideiaz gabeturik egon arrendudarik gabe bertute burgesez jantzi gizonazenak, artean ere Buffon karrikako ustezkoerrentariari entzuten jarraitzea, hain zuzen ere

Page 313: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

honek polizia hitza erran zuenean, hala Jérusa-lem karrikako agente baten begitartea ikusterautziz, bere gizon prestuaren mozorroa gaindi?Deus ez zen berezkoagoa, alta. Hobeki konpreni-tuko dute denek zer espezie berezitakoa zen Poi-ret, ertzoen familia handian, zenbait so egilekjadanik egin duten baina egundaino argitaratuez den ohar baten ondoan. Bada nazio lumadunbat, buxetari hertsatua mila eta berrehun libera-ko tratamenduek dakarten latitudeko lehen gra-duaren, halako Groenland administratiboaren,eta hirugarren graduaren artean, non tratamen-du beroxeagoak hasten baitira, hirutik seirabitartekoak. Eskualde epela da bera, non sarizta-pena zoritzen baita, non sariztapena loratzenbaita haren laborantzaren zailtasunengatik ere.Menpeko jende horren zimurkeria eria ongiensalatzen duten ezaugarrietako bat, da halakobegiramendu-suerte bat nahigabekoa, oharka-bekoa, jitezkoa, ministerio orotako lama handihorren alderat, enplegatuak sinadura irakurtezinbaten medioz eta BERE GORENTASUN MONSINO-RE MINISTRO JAUNA izenaren pean ezagutzenduenaren alderat, erakutsia; bortz hitz Calife de

Page 314: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Bagdadeko Il Bondo Caniren parekoak direnak,eta, jendaki zuri honen begietan, botere sakratuezinbertzezko bat agerrarazten dutenak. AitaSaindua kristauentzat bezala, Monsinore jaunaadministratiboki ezin-hutsegina da enplegatua-ren begietan; jaurtikitzen duen distira bere egi-tateei, bere hitzei, haren izenean erranikakoeieratxikitzen zaie; oro bere edergailuez estaltzendu, eta manatzen dituen ekintzak legeztatzen;Gorentasuna izena bera, bere asmoen araztasu-na eta bere nahien saindutasuna egiaztatzenduena, ideiarik gaitzesgarrienei baliatzen zaienpasaportea da. Jende miserable horiek berenburuen fagore egin ez lezaketena, presa guztianegiten dute Bere Gorentasuna hitzak aditu ordu-kotz. Bulegoek beren obedientzia pasiboa dute,armadak berea baduen bezala: kontzientzia ito-tzen, gizon bat deuseztatzen eta hondarrean,denboraren buruz, gobernamenduaren makinaritorloju edo dranbal bat bailitzan moldatzen duensistema. Horregatik, Gondureau jaunak, gizone-tan aditua bide zenak, laster hauteman zuen Poi-retengan ertzo burokratiko horietako bat, etaDeus ex machina hori, Bere Gorentasuna hitz

Page 315: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

talismanikoak jalgiarazi zituen, hain zuzen erenoiz eta, bere bateriak agerraraziz, Poiret txun-diarazi beharra zenean, zeina Michonneauren-tzako ar egokiena iruditzen baitzitzaion, Michon-neau Poiretentzako emea iruditzen zitzaionbezala.

— Kondutan hartuz ezen Bere Gorentasunakberak, Bere Gorentasun Monsinore...! Ah! des-berdina da oso, erran zuen Poiretek.

— Entzuten diozu bada jaunari, haren abu-ruei fio zinela irudi baitzenuen, hasi zen berrizgezurrezko errentaria andereño Michonneaurizuzenduz. Ongi da! Bere Gorentasunak seguran-tziarik osoena du orain ezen ustezko Vautrinhori, MaisonVauqueren dagoena, galeriano batdela Toulon-eko espetxetik ihes egin zuena, nonTrompe-la-Mort izenaren pean ezagutua baita.

— Ah! Trompe-la-Mort, erran zuen Poiretek,hagitz zorionekoa da, izen hori merezi izan badu.

— Baiki, hasi zen berriz agentea. Izengoitihori ematen diote, izan ere, aitzinerat eramandituen sail ezin ausartagoetan sekula bizitzarenez galtzeko izan duen zorteagatik. Gizon horilanjerosa duzu, aizue! Ohiz landako bilakarazten

Page 316: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

duten kualitateen jabe da. jasan duen zigorrakberak ere egundainoko ohorea ekarri dio berealderdian...

— Ohoreko gizona da beraz, galdetu zuenPoiretek.

— Bere gisara. Bere gain hartzea onartu dubertze batek egin krimena, biziki maite zuenmutil gazte batek egin faltsutze bat, alegia; mutilhori italiar gazte aski jokozale bat zen, gero sol-dadutzarat joan eta han, bertzalde, ezin hobekigobernatu dena.

— Baina Bere Gorentasun Poliziako Ministrojauna segur baldin bada Vautrin jauna Trompe-la-Mort dela, zertako bada behar ote ninduke ni?erran zuen andereño Michonneauk.

— Ah! bai, erran zuen Poiretek, baldin etaMinistro jaunak izan ere, guri horren erratekoohorea egin digun bezala, inolako segurantziabadu ezen...

— Segurantzia ez da hitza; baina susmoakbaditugu, ordea. Konprenituko duzue kuestioa.Jacques Collinek, Trompe-la-Mort goitizenez,hirur espetxeren konfiantza guztia du, eta berenagentea eta beren bankaria izan dadin hautatu

Page 317: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

dute. Anitz irabazten du horrelako afera-suertee-tan, zeinek nahitaez berebiziko, markako gizonbaten beharra baitute.

— Ah! ah! konprenitzen duzua hitz-jokoa,andereño? erran zuen Poiretek. Jaunak markakogizona deitzen du, markatua izan delakotz.

— Gezurrezko Vautrinek, erran zuen agen-teak aitzinerat joanez, jaun galerianoen kapita-lak biltzen ditu, horiek irabazitan ezartzen,haientzat begiratzen, eta ihes egiten dutenenesku ipintzen, edo haien familien, testamentuzhala erabakitzen dutenean, edo haien amoran-teen, haiei emateko hari bidaltzen dizkiotenean.

— Haien amoranteen! Haien emazteen nahi-ko duzu erran, ohartarazi zuen Poiretek.

— Ez, jauna. Galerianoak komunzkiro sasi-emazteak baizik ez ditu izaten, guk ohaide izen-datzen ditugunak.

— Hortaz, denak ohaideturik bizi direa?— Hain segur.— Hara! erran zuen Poiretek, horra itsuskeria

batzuk Monsinore jaunak onartu behar ez lituz-keenak. Bere Gorentasunaren ikusteko ohoreaduzunaz geroz, zuri, ene irudiz ideia filantropiko-

Page 318: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ak dituzun horri, dago haren jakinean ezartzeajende horiek, gainerako gizarteari oso etsenplutxarra ematen diotenek, daramaten bizimoldelizunaren gainean.

— Baina, jauna, gobernamenduak ez ditu hanematen bertute guztien eredu eman dezaten.

— Egia da hori. Bizkitartean, jauna, zure bai-menarekin.

— Baina, utz beraz jauna mintzatzera, enepoxia, erran zuen andereño Michonneauk.

— Zuk konprenitzen duzu, andereño, hasi zenberriz Gondureau. Gobernamenduak intereshandi bat izan dezake legez kanpoko diru-kutxabaten, franko kopuru handi bat gordetzen omenduenaren, atzemateko. Tromp-la-Mortek balorehandiak eskuratzen ditu ez soilki bere lagunbatzuen dirua gordez, baina baita Hamar MilenElkargotik datozenak ere...

— Hamar Mila Ohoinak! egin zuen oihu Poire-tek iziturik.

— Ez, Hamar Milen Elkargoa goi-ohoinenelkargo bat da. Jende horiek handizki lan egitendute, eta ez dira aferetan sartzen gutienaz erehamar mila libera irabazterik ez badago. Elkargo

Page 319: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

hori zuzenki epaitegirat joaten diren gure gizo-netarik hoberenek osatua da. Badakite Kodea,eta sekula ez dira arriskatzen heriotza zigorrarenjasatera atz ematen dietenean. Collin da haienkonfiantzako gizona, haien aholku-emailea. Bereneurrigabeko eskuarteez lagundurik, gizonhorrek jakin du beretzako polizia bat apailatzen,biziki harreman zabal batzuk ezinargituzko mis-terioaz estaltzen dituenak. Nahiz urte batezgeroz espioiez inguratu dugun, ezin izan duguoraino haren jokoa argitu. Haren diru-kutxa etaharen talentuak etengabe baliaraziak dira berazbizioaren pagatzeko, gaiztagintzaren dirubideenegiteko, eta armada bat atxikitzen dute zutikgizarteari taigabeko gerla egiten dioten gaiztagi-nek osatua. Trompe-la-Morten atzematea etaharen bankuaz jabetzea gaitzaren errotik moz-tea izanen da. Horregatik espedizio hau Estatukoeta goi-politikako afera bilakatu da, arrakastaukan dezan laguntzen dutenei ohore eman ahalliezaiekeena. Zerori ere, jauna, izan zintezkeberriz administrazioan enplegatua, poliziakokomisario baten idazkari bilaka, funtzio horiek

Page 320: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

inondik ere eragotziko ez lizuketelarik alta zeureerretiro-sariaren eskuratzea.

— Baina zergatik ez du Trompe-la-Mortekbere diru-kutxarekin hanka egiten, erran zuenandereño Michonneauk?

— Oi! egin zuen agenteak, norat ere bailiho-ake, harat gizon bat jarraikiko litzaioke haren hil-tzeaz enkargatua, espetxeari ebatsiko balio.Gero diru-kutxak ere ez dira etxe oneko dama-ttoak bezain errazki ebasten. Bertzalde, Collin ezduzu halako azpikerien egiteko gai den puttikoa,bere buruaren desohoratzea irudituko litzaioke.

— Jauna, erran zuen Poiretek, arrazoi duzu,guztiz desohoratuko litzateke.

— Horrek guztiak ez digu argitzen zergatik ezzareten itzulinguru barik haren harrapatzeraetortzen, galdetu zuen andereño Michonneauk.

— Ongi da! andereño, erantzutera noa...Baina, erran zion belarrirat, eragotz iezaiozuzeure adiskide jaunari eni etetea, sekula ez dugubukatuko bertzenaz. Fortuna handia behar dubere buruaren entzunarazteko, agure zaharhorrek. Trompe-la-Mortek, honat etortzean,gizon prestu baten larrua jantzi du, Pariseko bur-

Page 321: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ges zintzo bat egin da, pentsio apal batean hartudu ostatu; iaioa da, hara! sekula ez dugu oharka-betarik atzemanen. Beraz Vautrin jauna gizonestimatua da, afera estimagarriak egiten ditue-na.

— Jakina, erran zuen Poiretek bere baitan.— Ministro jaunak, egiazko Vautrin bat atxilo-

tuz tronpatuz geroz, ez du nahi ez Pariseko mer-katalgoa ez iritzi publikoa etsai dakion. Poliziakojaun prefeta kordoka dabil bere karguan, arerio-ak ditu. Hutsik eginez geroz, haren tokia nahidutenek liberalen elegaizto eta kalapitak profita-tuko lituzkete haren uzkailarazteko. Gauza dahemen Cogniard-en, Sainte-Hélène-ko konde fal-tsuaren aferan bezala jokatzea; Sainte-Hélènekokondea egiazko konde bat izan balitz, leporainozikinduko ginen. Egiaztatu beharra da beraz.

— Bai, baina emakume polit bat behar duzu,erran zuen zirt-zart andereño Michonneauk.

— Trompe-la-Mortek ez luke emakumerikondoratzera utziko,erran zuen agenteak. Ikasezazu sekretu bat: ez ditu atsegin emakumeak.

— Baina ez dut orduan ikusten zertako nahinauzuen halako egiaztatze batean, bi mila libe-

Page 322: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

rarengatik horren egiteko gertu izanen banintzbehintzat.

— Errazagorik! erran zuen ezezagunak. Potobat emanen dizut pattar-neurri batekin; edaribizi horrek, hartakotzat prestatuak, den mendre-neko arriskurik ez dakar eta apoplexia bat irudia-razten du. Droga hori arnoarekin eta kafearekinere nahas daiteke. Segidan gizon hori ohe bate-rat eramanen duzu, eta arropak erantziko hiltzenari ez dela egiaztatzeko. Bakarrik zaudenean,zaflako bat eman bizkar gainean, punpa! eta hanikusiko dituzu hizkiak agertzen.

— Baina hori ez da deus, erran zuen Poiretek.— Eta? baietz diozua? erran zion Gondureauk

neskazaharrari.— Baina, ene jaun maitea, erran zuen ande-

reño Michonneauk, hizkirik ez balitz, bi mila libe-rak eskuratuko nituzke orduan ere?

— Ez.— Zein izanen da beraz ordaina?— Bortzehun libera.— Holako zerbait egin hoin gutirengatik. Gai-

tza bera da kontzientzian, eta nik neure kon-tzientzia jabaldu beharra dut, jauna.

Page 323: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Zinez diotsut, erran zuen Poiretek, andere-ñoak kontzientzia handia duela, oso pertsonaatsegina eta hagitz aditua izateaz gain.

— Ongi da! hasi zen berriz andereño Michon-neau, emazkidazu hirur mila libera Trompe-la-Mort bada, eta deusik ere ez burges bat bada.

— Ados, erran zuen Gondureauk, baina biharegitekotz egitekoa.

— Oraindik ez, ene jaun maitea, neure konfe-sorearekin kontsultatu behar dut.

— Maltzurra! erran zuen agenteak jaiki ahala.Bihar arte, orduan. Eta enekin hitz egin beharre-tan bazina, etor zaitez Sainte-Anne karrika tiki-rat, Sainte-Chapelleko karrika itsuaren honda-rrean. Ate bat baizik ez dago gangaren azpian,galde ezazu Gondureau jaunaz.

Bianchoni, Cuvieren eskolatik zetorrenari,belarria kolpatu zion Trompe-la-Mort hitz askibereziak, eta sûreté-ko poliziburu aipatuarenadosa aditu zuen.

— Zergatik ez duzu trinkatzen, hirurehunliberako bizisaria litzateke hori, erran zion Poire-tek andereño Michonneauri.

Page 324: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Zergatik? erran zuen honek. Gogoeta eginbeharra da horretaz. Vautrin jauna Trompe-la-Mort hori balitz, etekin gehiago atera litekeagian harekin akomeatuz. Dena den, dirua eska-tuko bagenio, susmo txarra hartu eta geure gizo-nak doan eginen liguke alde. Peto higuingarrialitzateke.

— Jakinaren gainean legokeenean, hasi zenberriz Poiret, gizon honek ez ote digu erran Vau-trin zainpean daukatela? Zuk dena galdukozenuke!

— Bertzalde, pentsatu zuen andereñoMichonneauk, ez dut bat ere atsegin gizon hori!Gauza zatarrak baizik ez dizkit erraten.

— Baina, segitu zuen Poiretek, oso ongi egi-nen zenuke. Gizon horrek erran duenaz, txitegoki jantzirik egoteaz gain, biziki gisakoa irudi-tzen baitzait, legeek diotenari men egitea dagizartea gaiztagin batengandik libratzea, nahibezain bertutetsua izan daitekeela ere. Edanduenak edanen du. Gu guztien hiltzeko emanenbalio bulkoak? Baina, zer deabru! gu ginatekeerailketa horien hobendun, berorren lehen bikti-mak ginatekeela ahantzi gabe.

Page 325: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Andereño Michonneauren arrangurak ezzituen entzutera uzten Poireten ahotik erortzenziren ahapaldiak, bana-banaka eta iturri gaizkihertsi bateko dutxulutik isurtzen diren ur-xortakirudi jalgitzen zirenak. Behin agure horrek bereahapaldi-saila hasiz geroz, eta andereño Michon-neauk geldiarazten ez baldin bazuen, atergabeihardukitzen zuen, giltza eman baliote bezala.Lehen sujet bati lotu ondoan, egiten zituenparentesiek bertze arras kontrako batzuez min-tzatzera eraugitzen zuten, inongo ondoriotaratheldu gabe. Maison-Vauquererat arribatzeko,pasarte eta iragaitzezko aipamen lerro luzebatean sartua zen zeinek jaun Ragoulleauren etaandere Morinen aferako bere deklarazioarenematera joanarazi baitzuten, non defentsarenlekuko gisa agertu baitzen. Sartu eta berehala,haren neskalagunak hantxe ikusi zuen Eugènede Rastignac andereño Tailleferekin solasaldigoxo batean murgildurik zeinaren interesa hainzen pilpiragarria non bikoteak bat ere kasurik ezbaitzuen egin bi apopilo zaharren pasaiari hauekjangela alderen alde iragan zutenean.

Page 326: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Horrela behar zuen bukatu horrek, erranzion andereño Michonneauk Poireti. Arimarenateratzeko gisan so egiten zioten elkarri azkenzortzi egun honetan.

— Bai, erantzun zuen Poiretek. Horregatikizan zen kondenatua.

— Nor?— Andere Morin.— Ni andereño Victorinez mintzatzen, erran

zuen Michonneauk, horretaz ohartu gabe Poire-ten ganbaran sartzen zela, eta zuk andere Mori-nez erantzuten. Nor da bada emakume hori?

— Zeren hobendun litzateke beraz andereñoVictorine? galdetu zuen Poiretek.

— Eugène de Rastignac jaunaren maitatzea-ren, eta lerro-lerro doa jakin gabe horrek norateramanen duen, gaixo inuzentea!

Eugène etsipenaren mende eroria zen goizhartan Nucingeneko andereak hartaraturik. Berebarnean, oso-osoki Vautrini abandonaturik zego-en, ikertu nahi izan gabe ez ohiz kanpoko gizonhorrek eskaintzen zion adiskidetasunaren arra-zoiak, ez eta halako elkarretaratze baten etorki-zuna ere. Mirakulu bat behar zen haren azken

Page 327: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ordu hartan andereño Tailleferekin ekintzarikeztienak elkartrukatuz jadanekotz sartzen hasiazen amildegitik ateratzeko. Victorine aingeru batmintzo zitzaiolakoan zegoen, zeruak harentzatzabaltzen ziren, Maison-Vauquer dekoratzaileekteatroko jauregiei ematen dizkieten tindu fanta-siazkoez ederreztatzen zen: maite zuen, maitezuten, hala uste zuen bederen! Eta zein emaku-mek ez zukeen berak bezala sinetsi Rastignacenikusten, Rastignacen entzuten etxeko barranda-ri guztiei ebatsirikako ordu horretan? Bere kon-tzientziaren kontra gatazkatuz, min egiten zuelajakinez eta min egin nahiz, bere buruari erranezezen bekatu arin hori emakume baten zorionazordainduko lukeela, bere etsipenak edertuaageri zen, eta bihotzean zuen infernuaren suguztiez distiratzen zuen. Zorionez harentzat,mirakulua agitu zen: Vautrin alegeraki sartu zen,eta irakurri zuen bi gazteen ariman zeinak berejeinu infernutarraren jukutriez ezkonduak baitzi-tuen, baina zeinen bozkarioa urratu baitzuenbere ahots zakar nausatzaileaz kantatuz:

Ene Fanchette xarmangarria da

Page 328: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Bere lañotasunean...

Victorinek isilka lekutu zen, ordura artekobere bizitzan izanikako zorigaitzak hainbatekobozkarioarekin lekutu ere. Gaixo neskatila! esku-tinkatze bat, bere masaila Rastignacen ileakazal-hunkitua, ele bat bere belarritik hain hurbilerrana non ikaslearen ezpainen berotasunanabaritua baitzuen, bere gerria beso dardaratsubatek hertsatua, musu bat lepoan hartua, horiekizan ziren haren pasioaren ezkon hitzak, Sylvielodia inguruan egoteak, jangela dohatsu hartansartzeko mehatxatuz, maitasunezko istoriorikospetsuenetan kontatu sakrifizio-lekukotasunikederrenak baino suharrago, biziago, erakarga-rriago bilakarazi zituenak. Alegrantzia xumehoriek, gure arbasoen erranmolde polit batijarraiki, krimenak begitantzen zitzaizkion hama-bortz egunetik behin konfesatzen zen neskatilagazte debot bati! Ordu horretan, geroagoan,aberats eta zoriontsu, bere burua osorik eskaini-rik ere eman ez zituzkeenak baino arimakoaltxor gehiago eman zituen.

Page 329: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Egitekoa egina da, erran zion VautrinekEugèneri. Gure bi dandyak etsaitu dira. Denabehar bezala joan da. Iritzi-afera. Gure urzaku-meak ene belatza iraindu du. Bihar artio, Clig-nancourt-eko gazteluan. Zortziak eta erdietan,andereño Tailleferek amodioa eta fortuna bildu-ko du bere aitarengandik, hemen trankilki bereogi-xerra gurineztatuak kafean bustitzen dituenbitartean. Ez dea bitxia hola errateko? Tailleferttiki hori oso azkarra da ezpatarekin, buru-iritziabrelan-carré bat bezala; baina odol hustua iza-nen da asmatu dudan kolpe batez, ezpatarenaltxa eta arerioaren kopeta zauritzeko manerabatez, alafede. Erakutsiko dizut ukaldi hori, ika-ragarri baliosa baita.

Rastignacek ergel airez entzuten zuen, eta ezzezakeen deus ihardets. Une hartan Goriot zaha-rra, Bianchon eta bertze zenbait apopilo helduziren.

— Horrelakoa zintudan nahi, erran zion Vau-trinek. Badakizu zer egiten duzun. Ongi da, enearrantxipia! gizonak gobernatuko dituzu; azkarrazara, sendoa, bulartsua; ene oniritzia baduzu.

Page 330: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Eskua nahi izan zion hartu. Rastignacekberea bipilki aldaratu zuen, eta kadira baten gai-nerat erori zen zurbilduz batean; uste zuen odo-lezko istil bat ikusten zuela bere aitzinean.

— Ah! baditugu oraindik troxa ttiki batzukbertutez zikinduak, erran zuen Vautrinek ahape-tik. D’Olivan xaharrak baditu hirur milioi, badakitharen fortunaren berri. Ezkon sariak emaztegai-jantzi bat bezala zurituko zaitu, eta hutsarentruke.

Rastignacek ez zuen gehiago dudarik izan.Deliberoa hartu zuen arratsean Taillefer jaunaita-semeen gaztigatzera joatekoa. Une hartan,Vautrinek kitatu zuelarik, Goriot zaharrak belarri-rat erran zion: —Triste zaude, ume! nik alegera-tuko zaitut. Zatoz! Eta fideogile zaharrak lanpa-retako batean piztu zuen bere kriseilua. Eugenejakin-minez guztiz hunkiturik jarraitu zitzaion.

— Sar gaitezen zure gelan, erran zuen giza-gaixoak, ikaslearen giltza Sylvieri eskatu zionak.Ez zintuela maite uste izan duzu egun goizean,ez da hala? hasi zen berriz. Halabeharrez bidalizaitu, eta zu haserretua, etsitua joan zara han-dik. Zozoak halakoak! Ene begira zegoen. Adi-

Page 331: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

tzen duzua? Apartamentu zoragarri baten aton-tzen bukatzera behar genuen joan, bere hartaratjoanen baitzara bizitzera hirur egunen buruan.Ez nazazu sal. Ustekabe bat nahi dizu erran;baina nik ezin dut zuri sekretua luzeago gorde.D’Artois karrikan egonen zara, Saint-Lazarekarrikatik bi urratsetarat. Printze baten pare iza-nen zara han. Espos-andere batentzat bezalakoaltzariak erosi dizkizugu. Hamaika gauza eginditugu hondar hilabetean, horretaz zuri fitsikerran gabe. Ene abokatua guduari lotu da, ala-bak eskuratuko ditu bere urteko hogeita hama-sei mila liberak, bere ezkon sariaren korrituak,eta nik eguzkipeko ondasun ederretan ezarrara-ziko ditut haren zortziehun mila liberak.

Eugène mutu zegoen eta hegiz hegi zebilen,besoak gurutzaturik, bere ganbara lander nahas-tekatuan. Goriot zaharrak ikasleak bizkarra ema-ten zioneko une bat profitatu zuen, eta supaztergainean larruzko kaxa gorri bat ezarri, zeinetanRastignactarren armak urrez inprimaturik ageribaitziren.

— Ene haur maitea, zioen gizagaixo urrikal-garriak, leporaino sartua naiz honetan guztian.

Page 332: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Baina, ikusten duzu, bazen ene baitan egoismoafranko, interesaturik nago auzoz alda dezazun.Ez didazu ezetz erranen, ezta? zerbait eskatzenbaldin badizut?

— Zer nahi duzu?— Zure apartamentuaren gainean, borzga-

rrenean, ganbara bat bada hari datxekiola, nihan biziko naiz, ez da hala? Zahartzen ari naiz,urrunegi nago neure alabengandik. Ez dizutpoxelurik eginen. Han egon baizik ez dut eginen.Hartaz mintzatuko zatzaizkit arrats oro. Hori ezzaizu gaitzituko, ezta? Etxeratzen zarelarik, nineure ohean egonen naizela, entzunen zaitut,erranen neure baitan: ene Delphine ttikiarenikustetik heldu duk. Dantzaldirat eraman dik,uros duk hari esker. Eri banintz, bihotzeko minakeztituko lizkidake zure itzultzen, sar-jalgitzen,joaten entzuteak. Alaba hementxe edukitzeabezala izanen da! Ez dut urrats bat bertzerikeman beharko Champs-Élyséesetan izateko, nonegun oro pasatzen baitira, beti ere ikusiko ditut,batzuetan berantegi arribatzen banaiz ere. Etagero hura zure etxerat etorriko da menturaz!Entzunen dut, ikusiko dut goizeko bere aldagarri

Page 333: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

goxoan, laxterka, xotilki ibiliz kateme ttiki batirudi. Badu hilabete bat berriz ere bilakatua delalehen zena, neskatila gazte, alegera, pinpirina.Arima sendabidean du, zoriona zor dizu. Oi! zer-nahi ere den eginen nuke zuretzat. Oxtion erra-ten zidan honatekoan, «Aitatto, zoriontsua naizoso!» Zeremonioski Ene aita erraten didatelarik,ikararazten naute; ordea aitatto deitzen nautela-rik, iruditzen zait oraindik handitu gabe ikustenditudala, neure oroitzapen guztiak bihurtzen diz-kidate. Hobeki naiz haien aita. Oraindik inorenakez direla uste dut. Gizagaixoak begiak xukatuzituen, negarrez ari zen. —Aspaldian ez nituenhitz horiek aditu, aspaldian ez zidan besoaeman. Oi! bai, badu hamar urtez goiti ez naizelaneure alabetako baten ondoan ibili. Hain dagozoa haren soinekoaz igurztea, haren pausoratibiltzea, haren beroaren partekatzea! Hots, egungoizean orotarat joan naizela Delphine lagunduz.Harekin sartzen nintzen botigetan. Eta etxerainolagundu dut. Oi! eduki nazazu zeuregandik hur-bil. Inoiz edo behin norbait beharko duzu zeurelaguntzeko, hantxe izanen nauzu. Oi! Alsaziarkankailu hori hilen balitz, duen hezueriak haren

Page 334: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

estomakaraino igaiteko ernetasuna balu, zorion-tsua litzateke, bai, ene alaba gaixoa! Ene suhiazinateke, haren senarra zinateke denen agerian.Bah! hain da zorigaiztokoa mundu honetako pla-zerez deus ez jakiteaz, non dena barkatzen bai-tiot. Egiazki maite duten gurasoen alde behar duegon Jainkoak. Sobera maite zaitu! erran zuenburua higituz eten baten ondoan. Ibiltzean, zutazari zen enekin: «Ez da hala, aita, ontsa polita da!bihotz ona du! Nitaz mintzatzen ote da?» Bah,liburuak eta liburuak kontatu dizkit horretazd’Artois karrikatik has harik eta Panoramas-etako pasaia arteraino. Azkenean enean hustudu bere bihotza. Goiz eder honetan guztian eznintzen ja zaharra, ontza bat ere ez nuen pisa-tzen. Mula liberako billetea eman zenidala errandiot. Oi! alaba maitea, negarrez hasi da horretazhunkiturik. Zer duzu bada supazter gainean?erran zuen noizbait ere Goriot zaharrak, Rastig-nacen mugitu gabe ikustearekin ezin egonez hil-tzen zenak. Eugènek barri eta zur aire zozobatez behatzen zion bere auzoari. Duelu hori,Vautrinek biharamunekotz gaztigatua, hain zenbortizki kontrastatzen bere esperantzarik mai-

Page 335: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

teenen gauzatzearekin, non amesgaiztoarensentsazio guztiak atzematen baitzituen. Supaz-ter alderat bihurtu zen, han kaxa tiki karratuaikusi zuen, ireki, eta barnean paper bat aurkituzuen Breguet-en erloju bat estaltzen zuena.Paper horretan hitz hauek izkiriatuak zeuden:«Nahi dut nitaz etengabe nitaz oroit zaitezen,zeren...

«DELPHINE.»

Azken hitz horrek, inondik ere, haien artekogertakariren bat aipu zuen. Horrek Eugèneribihotza beratu zion. Han zituen bere armakemailatuak kaxaren barnealdeko urrean. Eder-gailu hain luzaz gutiziatu hori, katea, giltza, egi-tura, diseinuak, berak desira bezal-bezalakoakziren. Goriot zaharra ezinago kontent ageri zen.

Dudarik gabe bere alabari hitz emana zenjakinaraziko ziola haren erregaliak Eugènerisorraraziko liokeen ustekabearen ondorio tikie-nen berri, ezen hirugarrena zen bihotz-hunkidu-ra gazte horietan eta ez zuen irudi hiruretanmalerusena. Rastignac maite zuen jadanik ala-bagatik ez ezik beragatik ere bai.

Page 336: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Egun arratsean joanen zara haren ikuste-ra, begira daukazu. Alsaziar kankailua bere dan-tzarisarenean afaltzekoa da. Ah! ah! zinez irriga-rri agertu da ene abokatuak zer egin duen errandionean. Ez dio bada erran ene alaba adoratze-raino maite duela! uki dezala, bertantxe garbitu-ko dut. Pentsatze hutsak ezen Delphine... (has-peren egin zuen) bidegabekeria bat eginarazikolidake; baina hori ez litzateke giza eraitea, ara-txe-buru bat da urde-gorputz baten gainean.Zeurekin hartuko nauzu, ezta?

— Bai, ene Goriot ona, ongi dakizu maite zai-tudala...

— Ikusten dut, zu ez zara nitaz herabe! Utzzeure besarkatzera. Eta ikaslea bere besoetantinkatu zuen. —Guztiz zorioneko errendatukoduzu, emadazu zeure hitza! Egun arratsean joa-nen zara, ezta?

— Oi, bai! Jalgi beharra dut ezin-gibelatuzkoafera batzuengatik.

— Zerbaitetan laguntzen ahal zaitut?— Bai, segurki! Nucingeneko anderearenerat

noan bitartean, joan zaitez Taillefer aita jaunare-nerat, afalondoan ordu bat eman diezadan erra-

Page 337: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

tera, inportantziarik handieneko afera batez hitzegiteko berarekin.

— Egia litzatekea beraz hori, gazte, erranzuen Goriot zaharrak aurpegia aldatuz; harenalabaren gorteiatzen ote zabiltza, hor beherekoergel horiek dioten bezala? Alajainkoa! zuk ezdakizu zer den Gorioten ukabilkada bat. Eta ziriasartuko bazenigu, ukabilkada baten afera izanenlitzateke. Oi! ez da posible hori.

— Zin degizut emakume bakarra maite duda-la munduan, erran zuen ikasleak, orain berrikiarte ez dut jakin.

— Ah, hau zoriona! egin zuen Goriot zaha-rrak.

— Baina, segitu zuen ikasleak, Tailleferensemea bihar borrokatzekoa da, eta hilen dutelaaditua dut erraten.

— Zer axola dizu horrek? erran zuen Gorio-tek.

— Baina behar da hari erran ez uzteko beresemea harat joatera... oihu egin zuen Eugènek.

Une hartan, Vautrinen ahotsak hautsi zuenikaslearen solasa bere ateko atalasean kantarihasi baitzen ozenki:

Page 338: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Ô Richard, ô ene errege!Unibertsoak abandonatzen zaitu...

Broum! broum! broum! broum! broum!

Mundua dut luzaz kurritua,Eta orotan naute ikusia...

Tra la, la, la, la...

— Jaunak, oihukatu zuen Christophek, afariabegira daukazue, eta mundu guztia dagomahaian.

— To, erran zuen Vautrinek, hator Bordelekoene botila arno baten hartzera.

— Polita atzematen duzua, erlojua? erranzuen Goriot zaharrak. Gustu ona du, gero!

Vautrin, Goriot zaharra eta Rastignac elkarre-kin jaitsi eta, berant heldu izanaren ondorioz,mahaian elkarren ondoan jarririk kausitu ziren.Afaritan inoizko hoztasunik handiena agertu zionEugènek Vautrini, nahiz egundaino gizon honek,andere Vauqueren begietan hain gisakoa zenak,

Page 339: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ez zuen hainbertzeko antzerik erakutsi. Ateral-dietan zorrozki aritu zen, eta mahaikide guztiakberotu zituen bere zirtoez. Segurtasun horrek,odol hotz horrek Eugène atsekabetzen zuen.

— Zer belardi-klasetan ibili zara bada egun?erran zion andere Vauquerek. Botz-botzik zaudezinez.

— Beti nago botzik afera onak egiten dituda-nean.

— Aferak? erran zuen Eugènek.— Aferak, bai. Komisio-eskubide ederrak

emanen dizkidan salgai sorta bat igorria dut.Andereño Michonneau, erran zuen neskazaharraharen aztertzen ari zela oharturik, ba ote dutbisaian zerbait laket ez duzuna, begi amerikarraegiten baitidazu? Behar didazu erran! aldatukodut zuri gustu emateko. Poiret, ez gaituk horre-gatik samurtuko, ezta? erran zuen enplegatuzaharrari begia keinatuz.

— Astapitoa! Feriako Herkules batentzakomodelo behar zenuke pausatu, erran zion pinto-re gazteak Vautrini.

Page 340: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Ados naiz, ala fedea! beti ere andereñoMichonneauk Père-Lachaise-ko Venus-en gisanpausatu nahi badu, ihardetsi zuen Vautrinek.

— Eta Poiret? erran zuen Bianchonek.— Oi! Poiret Poireten gisan pausatuko da. Jar-

dinetako jainkoa izanen da! erran zuen Vautri-nek. Porrutik baitator...

— Porru mardotik! segitu zuen Bianchonek.Porruaren eta gasnaren artean zeundekeorduan.

— Zozokeriak bertzerik ez dira horiek guz-tiak, erran zuen andere Vauquerek, hobeki egi-nen zenuke Bordeleko zeure arnotik emanenbazenigu. Botila bat ikusten dut nik bere sudurraerakutsiz! Horrek alegera mantenduko gintuzke,urdailarentzako ona izateaz gain.

— Jaunak, erran zuen Vautrinek, andere pre-sidentak ordenurat deitzen gaitu. Andere Coutu-re eta Andereño Victorine ez dira zuen erretolikaisekariez zapuztuko; baina errespeta ezazueGoriot zaharraren lañotasuna. Bordeleko botilax-ka bat arnorama proposatzen dizuet, Laffite ize-nak bi aldiz ospetsu bihurtzen duena, politikazkokutsurik gabe erranez segurki. Ea, txinatar hori!

Page 341: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

erran zuen Christopheri, zirkinik egin ez zuenari,so eginez. Hator, Christophe! Nolaz ez duk heureizena aditzen? Txinatar, ekar mama goxoak!

— Horra, jauna, erran zuen Christophek boti-la eskaintzen ziola.

Eugèneren eta Goriot zaharraren basoa beteondoan, berean emeki-emeki xorta batzuk zerbi-tzatu zituen, gero bere bi auzoek edaten zutenbitartean dastatu zituenak, eta bat-batean imin-tzio bat egin zuen.

— Futxo! futxo! tapoi-urrina du. Gorde ezakhau heuretzat, Christophe, eta habil bertzebaten bila guretzat; eskuinetarat, badakika?Hamasei gaituk, jaits itzak zortzi botila.

— Sakela laxatu duzunaz geroz, erran zuenpintoreak, nik ehuneko bat gaztaina pagatukoditut.

— Oi! oi!— Booououh!— Prrrr!Nork bere irrintziak jaurtiki zituen, sugurpil

bateko suziriak irudi jalgi zirenak.— Ea, amatto Vauquer, bi botila xanpaina,

oihukatu zion Vautrinek.

Page 342: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Kia! Bai, horixe! Zergatik etxea ere ezeskatu? Bi botila xanpaina! Hori hamabi liberagosta duzu baina! Nik ez dut, ez, hainbertze ira-bazten! Dena den Eugène jaunak nahi badituordaindu, nik kassisa eskainiko dut.

— Haren kassis horrek manak bezain ongigarbitzen ditik bada barneak, erran zuen medi-kuntzako ikasleak ahapetik...

— Hago isilik, Bianchon, egin zuen oihu Ras-tignacek, ezin diat manaz hitz egiten aditu biho-tza zertzen hasi gabe... Bai, hoa Champaignekoarnoaren bila, nik ordainduko dut, gehitu zuenikasleak.

— Sylvie, erran zuen andere Vauquerek, ekarbiskotxak eta pastiza ttikiak.

— Zure pastiza ttikiak xaharregiak dira, erranzuen Vautrinek, bixar eta guzti badute. Bainabiskotxak, aldiz; ekar itzazu horiek agudo!

Istant batez Bordeleko arnoak bere ibilia hasizuen, mahaikideak piztu ziren, eta alegrantziaberretu zen. Irri-karkara basa batzuk aditu ziren,zeinen artetik zenbait animali hotsen ihakinaklehertu baitziren. Eman ziolarik gogoak museu-meko enplegatuari katu amorosaren miauaren

Page 343: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

antzeko deiadar paristar baten egiteko, bereha-la zortzi ahotsek batean honako ahapaldiokorroizkatu zituzten: —Ganibetak zorrozten ditu-gu! —«Alpistea xori ttikientzat! —Hauxen daona, andereak, hauxen da ona! —Toska konpon-tzen dugu! —Ontsa kudea zuen aferak! —Zafraitzazue zuen emazteak eta zuen arropak! Jantzizaharrak, zingola zaharrak, kapela zaharrak sal-tzen ditugu! —Gereziak, gerezi gozoak! PalmaBianchonentzat izan zen «Euritako-saltzailea!»aldarrikatzen egin zuen sudur-mintzoagatik.Istant batzuetan buruaren hausteko gisako azan-tza sortu zen, solasaldi bat aldrebeskeriaz josia,egiazko opera bat Vautrinek orkestra-buru batenantzera gidatzen zuena, Eugène eta Goriot zaha-rra begiratuz, ordukotz mozkorturik bide zeude-nak. Bizkarra beren kadiretan pausaturik, hanzeuden biak usaiaz kanpoko nahaspila harenikusten aurpegi larriz, guti edanez; han zeudenbiak afalondoan egin behar zutenaz kezkaturik,eta ez ziren hargatik altxatzeko gai sentitzen.Vautrinek, zeihar-behakoak jaurtikitzen zizkielahaien begitartearen aldaketak zaintzen zituenak,haien begiak kordoka hasi eta hertsi nahi zutela

Page 344: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

irudi izan zuteneko unea profitatu zuen Rastig-nacen belarrirat makurtu eta errateko: «Enemutiko maitea, ez gara aski maltzurrak geureaitatto Vautrinekin borrokatzeko, eta hark sobe-ra maite zaitu zeure zozokerien egitera uzteko.Zerbait deliberatua dudalarik, Jainkoa bakarrikda aski azkarra eni bidearen hesteko. Ah! nahigenuen Tailleferi gaztigatzera joan, eskolumeenhutsen egitera! Labea bero da, irina oratua, ogiapalan; bihar geure buruaren gainetik papurrakzapartaraziko han ausiki eginez; eta laberatzeaeragotziko genukea?... ez, ez, ogi guztia eginenda! Zenbait aladura tiki baldin baditugu, digeri-tzeak haizatuko ditu. Geure lo tikia egiten dugunbitartean, konde Franchessini koronelak MichelTailleferen oinordekotza irekiko dizu bere ezpa-taren puntaz. Bere anaiaren etorkia beretuz, Vic-torinek mila eta bortzehun liberako errenta uka-nen du. Argitasunak bilduak ditut, eta badakitjakin amaren oinordekotzak hirurehun milatikgora jotzen duela...»

Haiei ezin ihardetsiz aditu zituen Eugènekhitz horiek: mihia bere ahosabaiari itsatsirikatzematen zuen, eta ezin garaituzko lo-asma

Page 345: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

baten mende kausitzen zen; jadanik halako lan-bro argitsu batetik baizik ez zituen mahaia etamahaikideen irudiak ikusten. Harrabotsa eztitueta berehala, apopiloak banan-banan joan ziren.Gero, andere Vauquer, andere Couture, andere-ño Victorine, Vautrin eta Goriot zaharra baizikgelditu ez zirelarik, Rastignacek, amets egin bai-luen, non ikusten duen andere Vauquer botilenbiltzen ari dela hondarrak atera eta horrela boti-la batzuen betetzeko.

— Ah! eroak dira, gazteak dira! zioen alar-guntsak.

Hori izan zen Eugènek konprenitu ahal izanzuen azken erranaldia.

— Vautrin jauna bezalakorik ez festa hauenegiteko, erran zuen Sylviek. Ea, horra Christophezurrungaka ziba baten antzera.

— Adios, amatto, erran zuen Vautrinek. Bou-levarderat noa M. Martyren mirestera Le MontSauvagen, Solitairetik ateratu pieza handibatean. Nahi baduzu, harat eramanen zaituthala nola bertze dama hauek ere.

— Eskertzen dizut, erran zuen andere Coutu-rek.

Page 346: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Zer, ene auzoa! harritu zen andere Vau-quer, ez duzula ikusi nahi pieza bat Le Solitairenhartua, obra bat Atala de Chateaubriandekegina, eta hain atsegin handiz irakurtzen genue-na, hain polita dena non azken uda honetan Élo-dieren madalenak irudi egiten baikenuen negareztien azpian, hots, obra moral bat beharbadazure dama gazteari erakasteko balio izan deza-keena?

— Debekatua dugu komediarat joatea, ihar-detsi zuen Victorinek.

— Ea, hauek epeldurik daude, erran zuenVautrinek Goriot zaharraren eta Eugènerenburuak irri-eragingarriro inarrosiz.

Ikaslearen burua kadira gainean kokatzean,eroso lo egitea izan zezan, musu eman zionkopetan kartsuki, hau kantatuz:

Egizue lo, ene amodio laztanak!Itzarrik egonen naiz beti zuentzat.

— Beldur naiz ez ote den eri, erran zuen Vic-torinek.

Page 347: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Geldi zaitez haren artatzera orduan, hasizen berriz Vautrin. Horixe da, iradoki zion belarri-rat, emakume manakor zaren aldetik duzuneginbidea. Mutil gazte honek adoratzen zaitu,eta haren emazteñoa izanen zara zu, nik iragar-tzen dizut hori. Hots, erran zuen Vautrinek, herriguztian estimatuak izan ziren, uroski bizi izanziren, eta anitz haur ukan zituzten. Horra nolabukatzen diren maitasun-eleberri guztiak. Ea,amatto erran zuen andere Vauquerenganat itzu-li eta hura besarkatzen zuela, jantz ezazu kape-la, soineko eder loreekikoa, kondesaren echar-pea. Kotxe baten xerka noatzu, ni nerau. Etakantuz joan zen:

Eguzki, eguzki, eguzki dibinoa,Kuiak ontzen dituzun hori...

— Jainkoa! aizu, andere Couture, gizon honekzoriontsu biziaraziko ninduke zubi baten azpianere. Ea, erran zuen fideogileaganat itzultzenzela, horra Goriot xaharra epel-epel egina. Agurefardel honi sekula ere ez zaio ene inorat erama-tea bururatu. Baina ederki damutuko zaio, Jain-

Page 348: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

koarren! Ahalkegarria da adineko gizon batekburua gal dezan! Erranen didazu batek ezinduela inondik ere galdu ez daukana, Sylvie, iganezazu bada bere gelarat.

Sylviek gizagaixoa besapetik hartu zuen, ibi-larazi, eta fardel bat bezala arropak erantzi gabebota bere ohean zeiharka.

— Gaixo mutil gaztea, zioen andere Couturekbegietarat erortzen zitzaizkion Eugèneren biloakaldaratuz, neskatila gazte bat irudia da, ez dakizer den gehiegikeria.

— Ah! erran dezaket, bai, neure pentsioaazken hogeita hamaika urte honetan ukan ondo-an, erran zuen andere Vauquerek, gazte-jendeafranko pasatua dela ene eskuetatik, erraten denbezala, baina egundo ez dut Eugène jaunabezain mutil gisakorik, bezain mutil ongi-ikasirikikusi. Ederra da zinez lo dagoela! Har iezaiozuberaz burua zeure sorbaldan, andere Couture.Bah! andereño Victorinerenaren gainerat eror-tzen da: bada jainko bat haurrentzat. Pixka batgehiago, eta burua kadirako sagarraren kontrahautsiko zuen. Bikote eder-ederra eginen luketebien artean.

Page 349: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Ene auzoa, isil zaitez gero, egin zuen oihuandere Coututek, ah zer gauzak erraten ditu-zun...

— Bah! egin zuen andere Vauquerek, ez duaditzen. Ea Sylvie, hator ene janztera. Neuregerruntze handia jantziko dut.

— Hara! zeure gerruntze handia, afaldu etagero, anderea, erran zuen Sylviek. Ez, bila ezazunorbait zure hertsatzeko, ni bederen ez naiz zurehiltzailea izanen. Bizitzarekin ordaintzeko gisakozentzugabekeria eginen zenuke hola.

— Berdin zait, ohore egin behar zaio Vautrinjaunari.

— Egiatan maite ote dituzu zeure oinordeko-ak hortaz?

— Ea, Sylvie, estakururik ez, erran zuen alar-guntsak handik joanez.

— Bere adinean, erran zuen kuzinersak bereetxekanderea Victorineri erakusten ziola.

Andere Couture eta haren umezurtza, zeina-ren sorbalda gainean Eugène lo baitzegoen,bakarrik gelditu ziren jangelan. Christopherenzurrungek etxe isilean burrunbatzen zuren, etanabariarazten Eugèneren lo baketsua, zeina

Page 350: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

haur bat bezain grazioski lo baitzegoen. Zorion-tsu egiten ahal zuelakotz karitate-ekintza horie-tako bat zeinaren medioz emakumearen senti-mendu guztiek barnea husten baitute, eta zei-nak hobenik gabe mutil gaztearen bihotzaberean taupaka sentiarazten baitzion, Victorinekbazuen begitartean zerbait amak legez babesematera bultzatu eta harroarazten zuena. Biho-tzean gora zihoazkion mila pentsamenduakgaindi, boluptuositatezko olde asaldagarri batsartzen zen, halako berotasun gazte eta garbia-ren elkarri emateak sustatzen zuena.

— Gaixo neskatila maitea! erran zuen andereCouturek eskua tinkatzen ziola.

Dama zaharrak aurpegi tolesgabe eta oinaze-dun hori zuen miresten, gainerat zoriontasuna-ren koroa jaitsia zuena. Victorinek Erdi Arokopintura laño horietako baten eitea zuen, zeine-tan artistaren pintzel jabal eta harroaren magiaguztia, koadroko gainerako elementu guztiezaxolakabeturik, gorde baita aurpegiarentzat,tonu horixtakoa bera eta zeinetan iduri baituzeruko printza urrekarak islatzen direla.

Page 351: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Ez du alabaina bi baso baino gehiagoedan, ama, erran zuen Victorinek bere eriakEugèneren adatsean pasatuz.

— Baina mozkor zirtzil bat balitz, ene alaba,arnoa bertze guztiek bezala eramanen zuen.Bere mozkorrak berak laudatzen du.

Kotxe baten hotsak karrikan burrunbatuzuen.

— Ama, erran zuen neskatila gazteak, horraVautrin jauna. Har ezazu beraz Eugène jauna. Eznuke nahi gizon horrek ene honela ikusterik,erranmolde batzuk baditu arima lohitzen dute-nak, eta behako batzuk emakume bat biluztukobalute bezala minberatzen dutenak.

— Ez, erran zuen andere Couturek, oker zara!Vautrin jauna gizon ona da, apur bat Couturejaun zenaren tankerakoa, zakarra, baina zintzoa,bihotz oneko trauskil bat.

Une hartan Vautrin sartu zen emeki-emeki,eta so egin zion lanpararen argiak laztanduakirudi zuten bi haur horiek osatu taulari.

— Hara! erran zuen besoak gurutzatuz, horraikuskari bat gure Bernardin de Saint-Pierre onari,Paul eta Virginieren egileari, borren orrialde ede-

Page 352: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

rrak iradokiko zizkiotenetarik. Gaztetasuna ede-rra da oso, andere Couture. Gaixo mutikoa, egizulo, erran zuen Eugèneri so, ongia lo gaudelaetortzen da zenbaitetan. Anderea, segitu zuenalarguntsari mintzatuz, mutil gazte honi lotzennauena, hunkiarazten nauena, arimaren ederta-suna aurpegiaren edertasunarekin armonianduela jakitea da. Ikus ezazu, ez dea bada keru-bin bat aingeru baten sorbalda gainean pausa-tua? maitagarria da, maitagarria denaz! Emaku-mea banintz, hil (ez, ez hain ergela!), bizi izannahi nuke harengatik. Honela miresten ditudala,anderea, erran zuen ahapetik eta alarguntsarenbelarrirat makurtuz, Jainkoak bata bertzearen-tzat egin dituela behar dut baitezpada pentsatu.Probidentziak bide ongi gordeak ditu, gogo-biho-tzak ikertzen ditu, erran zuen goraki. Bat eginikikusten zaituztedala, ene haurrak, garbitasunberak, giza sentimendu guztiek bat eginik, neurebaitan diot ezinezkoa dela zuek sekula banan-tzea etorkizunean. Jainkoa zuzena da. Baina,erran zion neskatila gazteari, nago joritasunarenmarrak ikusi ote ditudan zuregan. Emadazuzeure eskua, andereño Victorine? aditua naiz

Page 353: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

kiromantzian, maiz erran izan dut zorte ona. Ea,ez ezazu beldurrik izan. Oi! zer ikusten dut? Alagizon prestuaren fedea, luze gabe Pariseko pri-marik aberatsenetako bat izanen zara. Zorionezmukuru beteko duzu maite zaituena. Aitak bereondorat deitzen zaitu. Gizon tituludun, gazte,eder, adoratzen zaituen batekin ezkonduko zara.

Une hartan, behera zetorren alarguntsa lakri-kunaren urrats astunek Vautrinek igarkuntzaketen zituzten.

— Horra amatto Vauquerre izar bat bezaineder, azenario bat irudi estekaturik. Ez gareabada pixka bat itotzen? erran zion eskua balen-bizarren gainaldean ezarriz; bihotz-aitzinekoakongi tinkaturik daude, amatto. Negar eginezgeroz, leherketa izanen dugu, baina zaharki-zalebaten artaz bilduko ditut hondakinak.

— Frantzes-jendetasunaren lengoaia badakihonek, gero! erran zuen alarguntsak andereCoutureren belarrirat makurtuz.

— Adios, haurrak, gehitu zuen VautrinekEugène eta Victorinerenganat itzulirik. Benedi-katzen zaituztet, erran zien eskuak buru gaineanezartzen zizkiela. Sinets iezadazu, andereño, ez

Page 354: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

dira edozer gauza jaun prestu baten desirak,zoriona behar dute ekarri, Jainkoak aditzen ditu.

— Adios, ene adiskide maitea, erran zionandere Vauquerek bere apopiloari. Uste duzua,erantsi zuen ahapetik, Vautrin jaunak enekikoasmorik ba ote duen?

— He! He!— Ah! ene ama maitea, erran zuen Victorinek

hasperen eginez eta bere eskuei behatuz, biemakumeak bakarrik egon zirelarik, Vautrin jaunon horrek egia balio!

— Gauza bat baizik ez da behar horretakotzatbaina, erantzun zuen dama zaharrak, zure anaiaanker hori zalditik erortzea bakarrik.

— Ah! ama.— Jainkoa, badaiteke bekatua den nork bere

etsaiari gaizkiaren desiratzea, hasi zen berrizalarguntsa. Ongi da! penitentzia eginen dut har-taz. Egia erran, gogotsu eramanen nituzkeloreak haren hilobirat. Bihotz gaiztokoa! ez dubere amaren alde mintzatzeko adorerik, eta zurekaltez haren ondasunak atxikitzen ditu azpike-rien bidez. Ene lehengusinak fortuna eder bat

Page 355: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

zeukan. Zure zorigaitzeko, sekula ez da harenekarriaz hitz egiterik izan hitzarmenean.

— Nekeza izan lekidake maiz neure zorionaeramaten, norbaiti bere bizitza gosta balekio,erran zuen Victorinek. Eta beharrezkoa balitz,zoriontsua izateko, ene anaia suntsi ledin, nahia-go nuke zinez hemen egon beti.

— Jainkoa, Vautrin jaun on horrek dioen beza-la, zeina, ikusten duzu, erlijioz betea baita, hasizen berriz andere Couture, atseginez jakin duthura ez dela sinesgogorra bertzeak bezala, Jain-koaz deabruaz baino are begirune gutiagorekinmintzatzen baitira. Nork dakike bada zer bideta-tik eraman gogo gaituen Probidentziak?

Sylviek lagunduak, bi emakumeek honda-rrean Eugène bere ganbararat eraman zuten,bere ohe gainean etzan, eta kuzinersak jantziaklaxatu zizkion eroso egon zedin. Joan aitzin, berebabesleak bizkarra eman ziolarik, Victorinekmusu bat pausatu zuen Eugèneren bekokianebaskeria anker horrek sorrarazi behar zion loriaguztiaz. Mutilaren ganbarari so egin zion, halaerratekotz pentsamendu bakar batean egun har-tako mila zoriontasunak bildu, haiekin taula bat

Page 356: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

—luzaz behatu ziona— egin, eta Pariseko kreatu-rarik urosena zela lo hartu zuen. Vautrinek Eugè-neri eta Goriot zaharrari arno narkotizatuarenedanarazteko baliarazi zuen ospakizunak gizonhonen galtzapena ebatzi zuen. Bianchonek, erdimoxkorturik, ahantzi zuen Trompe-la-Mortezgalde egitea andereño Michonneauri. Izen horierran balu, ernaraziko zuen inolaz ere Vautrinen,edo, haren egiazko izenaren emateagatik, Jac-ques Collinen, espetxeetako gizandietako batenzuhurtzia. Ondoan Venus Père-Lachaiseko gaitzi-zenak deliberarazi zuen andereño Michonneaugalerianoaren entregatzera noiz eta ere, Colli-nen eskuzabaltasunari fidaturik, bere kontuakateratzen ari baitzen ez ote zen hobe haren jaki-nean ezarri eta gauez ihes egitera laguntzea.Etxetik jalgi berria zen, Poiretek lagundurik,sûreté-ko poliziburu famatuaren bila, Sainte-Anne karrika tikirat, Gondureau izeneko goi-enplegatu batekin tratuan ari zelakoan arteanere. Polizia Judizialaren zuzendariak atseginezhartu zuen. Gero, dena zehaztu zuten solasaldibaten ondoan, andereño Michonneauk markarenegiaztatzeko erabili behar zuen edabea eskatu

Page 357: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

zuen. Sainte-Anne karrika tikiko gizon handiakegin zuen bozkario-zeinua ikusirik, bulegoko tira-deran potto baten bilatzean, andereño Michon-neau ohartu zen ezen bazela atzemate horretangaleriano soil baten atxilotzea baino zerbaitinportantagoa. Buruaren hautsiaren hautsiz, sus-matu zuen ezen poliziak, espetxeetako traido-reek eginikako zenbait salaketaren arabera,garaiz heltzea espero zuela balore handibatzuen atzemateko. Bere aieruak azeri horriagertu zizkiolarik, poliziburua irribarretsu agertueta neskazaharraren susmoak alboratu nahi izanzituen.

— Oker zara, erantzun zuen poliziburuak.Ohoinen aldean inoiz kausitu den sorbonnerikgalgarriena da Collin. Hori da dena. Bilauek ongidakite hori; haien bandera da, haien sostengua,haien Bonaparte hitz batean; denek maite dute.Birigarro horrek ez digu inoiz bere kaskoa Grève-ko plazan utziko.

Andereño Michonneauk konprenitu ez zituelaeta, Gondureauk aditzera eman zion erabilizituen bi argot-hitzen erra nahia. Sorbonne etakaskoa ohoinen hizkerako bi adierazmolde bipil

Page 358: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

dira, ohoinak izan baitira, lehenak izan ere, gizaburua bi alderdiren pean ikusi beharra atzemandutenak. Sorbonne gizon biziaren burua da,haren aholkua, haren pentsamendua. Kaskoa daerdeinuzko hitz bat burua moztua delarik zeinengauza guti bilakatzen den agertzea xede duena.

— Collin gutaz trufatzen da. Ingeles molderasuberatu altzairua bezalako gizon horiek topa-tzen ditugularik, badugu haien hiltzeko baliabi-dea baldin eta, haien atxilotzerakoan, den-men-dreneko jazargoaren egitea bururatzen bazaie.Hainbat jokamolde baditugu Collinen hiltzekobihar goizean. Horrela alde baterat utziko dituguprozesua, zaintze-gastuak, elikadura, eta horrekgizartea lasaitzen du. Prozedurak, lekukoensariak, haien ordainak, urkabea; zardaipazkahoriek legea gordez hastanarazi nahi izanezgeroz, zuk eskuratuko dituzun mila ezkutuetatikgora eginen liguke. Denbora ekonomizatzen da.Trompela-Morten urdailean baioneta-ukaldi onbat mariez, ehunka krimen eragotziko ditugu,eta berrogeita hamar lagun gaizto zuhurtasunhandiz tribunal korrekzionaletik kanpo egonendirenak usteltzetik begiratuko. Horra polizi lana

Page 359: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

taiuz egina. Egiazko filantropoen arabera, halajokatzea krimenei aitzin hartzea da.

— Nork bere herriaren zerbitzatzea gero,erran zuen Poiretek.

— Hara! ihardetsi zuen nagusiak, zinez gauzazentzudunak erraten dituzu egun arratsean. Bai,izan ere guk herria zerbitzatzen dugu. Beraz,mundua oso bidegabea da gurekin. Ezezagunakdiren zerbitzu handi-handiak egiten dizkiogu gukgizarteari. Tira, goi-mailako gizonarena da aitzin-iritzien gainean jartzea, eta kristauarena ongiakbere ondotik dakartzan zorigaitzen hartzea erre-zibiturikako pentsamoldeari jarraiki jokatzen ezdenean. Paris Paris da, ikusten duzu? Hitz horrekesplikatzen du ene bizitza. Zure agurtzeko ohoredut, andereño. Neure lagunekin izanen naizbihar Erregeren jardinean. Bidal ezazu Christop-he Buffon karrikarat, Gondureau jaunarenerat, ninengoen etxerat. Jauna, zure zerbitzaria naiz.Inoiz zerbait ebatsiko baldin balizute, jo ezazueneganat hori aurki diezazugun, zeure zerbitzu-ko nauzu.

— Hara! erran zion Poiretek andereñoMichonneauri, ergelak badira horregatik polizia

Page 360: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

hitzaren entzute hutsak guztiz larriarazten ditue-nak. Jaun hori gisakoa da oso, erraza baino erra-zagoa eskatzen dizuna.

Biharamuneko egunak bere tokia behar zuenhartu MaisonVauquereko kondairaren egunikgogoangarrienen artean. Bizitza baketsu horrenordudainoko gertakaririk nabarmengarrienal’Ambermesnileko kondesa faltsuaren agerraldimeteorikoa izan zen. Oro zurbilduko zen ordeaegun handi hartako, andere Vauqueren solasal-diek hizpide betiereko izanen zuteneko gorabe-heren aitzinean. Lehen-lehenik Goriotek etaEugène de Rastignacek hamaikak arte lo eginzuten. Andere Vauquer, la Gaîté-tik gauerdianetxeratua, hamarrak eta erdiak arte egon zenohean. Christophek, Vautrinek eskaini arnoabukatu zuenak, lo luzea egin zuen eta horrekzenbait luzamendu eragin zituen etxeko zerbi-tzuan. Poiret eta andereño Michonneau ez zirenkexatu gosaria gibelatzen zelakotz. Victorinezeta andere Couturez denaz bezainbatean, goizosoa eman zuten lotan. Vautrin zortziak bainolehen jalgi, eta gosaria zerbitzatu zuteneantxeitzuli zen. Inork ez zuen deus erran beraz, hamai-

Page 361: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

kak eta laurden irian, Sylvie eta Christophe ateguztietan jotzera joan zirenean, gosaria begirazeukatela erratera. Sylvie eta mutila lekutu zire-larik, andereño Michonneauk, lehena jaitsirik,edari bizia Vautrinen zilarrezko godaleterat isurizuen, non haren kafeko esnegaina bainu-marianari baitzen berotzen, bertze guztien artean. Nes-kazaharrak berezitasun hori izan zuen kontutanbere kolpearen emateko. Neke bada neke, azke-nekotz zazpi apopiloak egon ziren bildurik. Eugè-ne, nagiak ateratzen ari zena, denetan azkenajaisten zelarik, mezulari batek Nucingenekoanderearen gutun bat eskutaratu zion. Gutunhorrek honela zioen:

«Ez dut ez gezurrezko banitaterik eta ezsamurgorik zurekin, ene adiskidea. Gauerdiko biorenak arte iguriki zaitut. Maite duzun izaki batiguriki! Tormentu hori ezagutu duenak ez dioinori ere halakorik jasanarazten. Ikusten dut, bai,lehen aldikotz maite duzula. Zer agitu da bada?Bere mende nauka arrangurak. Neure bihotzekosekretuen ezagutarazteaz beldur izan ezbanintz, jakitera joanen ninduzun zer zorion edo

Page 362: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

zer zorigaitz gertatzen zitzaizun. Baina orduhorretan jalgitzea, izan dadin oinez, izan dadinkotxez, ez zatekeen bada galtzea? Emakumeizatearen malurra sentitu dut. Segurta nazazu,esplika iezadazu zergatik ez zaren etorri, aitakerran dizunaren ondoan. Samurtuko naiz, bainabarkatuko dizut. Eri zarea? zergatik bizi izanhorren urrun? Ongi-nahizko hitz bat. Sarri arte,ez da hala? Aski izanen dut hitz bat okupaturikbazaude? Errazu: Banoa, oinazetan nago bertze-naz. Baina osagarri txarrez bazina, aita horrenerratera etorriko zitzaidan! Zer agitu dabada?...»

— Bai, zer agitu da? oihu egin zuen Eugènek,jangelarat heriosuhar joan zenak gutuna maspil-duz irakurtzen bukatu gabe. Zer tenore da?

— Hamaikak eta erdiak, erran zuen Vautrinekbere kafeari azukrea erantsiz.

Galeriano ihes eginak behako hozkiro lilura-garri bat jaurtiki Zion Eugèneri, zenbait gizonfuntsean magnetikok egozteko dohaina ukan etaalienatuen etxeetan ero oldarkorrak jabaltzenomen dituena bera. Eugèneri gorputz-adar guz-

Page 363: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

tiak ikaratu zitzaizkion. Kotxe baten hotsa adituzen karrikan, eta mutil bat, Taillefer jaunarenjantzia zeraman eta andere Couturek bertanezagutu zuena, tarrapataka sartu zen izituairudi.

— Andereño, erran zuen, zure aita jaunakzutaz galdetzen du. Zorigaitz handi bat gertatuda. Fréderic jauna dueluan borrokatu da, ezpata-ukaldi bat hartu du kopetan, medikuek etsi duteharen salbatzeaz; doi-doia hari adios erratekoastia izanen duzu, zentzua galdua du dagoene-kotz.

— Gaixo mutil gaztea! oihu egin zuen Vautri-nek. Nolaz ibil daiteke mokoka hogeita hamarmila liberako errenta ukanik? Deblauki gazteriakez daki bere buruaren gobernatzen.

— Jauna! oihukatu zion Eugènek.— Zer, bada, ume handi hori? erran zuen

Vautrinek bere kafearen lasaiki edaten bukatuz.Andereño Michonneauk begiaz sobera arta han-direkin zaintzen zuen egintza hori mundu guztiasor eta lor uzten zuen gertakari ohiz kanpokohartaz hunkitzeko. Ez dea bada goiz oro duelurikizaten Parisen?

Page 364: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Zurekin noa, Victorine, erran zuen andereCouturek.

Eta bi emakume horiek xalik eta kapelarikgabe aienatu ziren. Handik joan aitzin, Victori-nek, begiak malkotan, honela ziotsan behako batjaurtiki zuen Eugènerenganat: Ez nuen uste gurezorionak negarrik eginaraziko zidanik.

— Hara! profeta zara beraz, Vautrin jauna?erran zuen andere Vauquerek.

— Oro naiz ni, erran zuen Jacques Collinek.— Bitxia da gero! segitu zuen andere Vau-

querek gertakari horren gainean funtsik gabekoele parrasta bat lerrokatuz. Heriotzak galdetugabe atzematen gaitu. Gazteak zaharrak bainolehen joaten dira maiz. Gu, emakumeak, urosgara dueluen menpeko ez egonez; baina gukbaditugu bertze eritasun batzuk gizonezkoek ezdituztenak. Haurrak egiten ditugu, eta amarengaitzak luzaz irauten! Hau eskualdia Victorinere-na! Haren aita alabatzat hartzera bortxatua da.

— Hor duzu! erran zuen Vautrinek Eugèneribeha, atzo sosik ere ez zuen, egun goizean hain-bat milioiren jabe duzu.

Page 365: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Errazu, Eugène jauna, erran zuen andereVauquerek, eskua behar zen tokian ezarri duzu.

Iruzkin horren aditzean, Goriot zaharrak ikas-leari behatu eta gutun maspildua ikusi zioneskuan.

— Ez duzu bukatu! zer nahi du horrek erran?bertzeak bezalakoa ote zu ere? galdetu zion.

— Anderea, sekula ez naiz andereño Victori-nerekin esposatuko, erran zuen Eugènek andereVauqueri zuzenduz han zeudenak harritu zituennarda eta higuinezko sentimendu batekin.

Goriot zaharrak ikaslearen eskua hartu etatinkatu zion. muinkatu nahi izanen zuen.

— Oi! oi! egin zuen Vautrinek. Italiarrekbadute erranmolde on bat: col tempo!

— Erantzunaren begira nago, erran zion Ras-tignaci Nucingeneko anderearen mezulariak.

— Errozu joanen naizela.Gizona joan zen. Eugènek haserrealdi bortitz

bat zuen, eta horrek ez zuen uzten zentzudunizatera. —Zer egin! zioen goraki, bere baitan hitzeginez. Bat ere frogarik ez duk!

Vautrin irribarre egiten hasi zen. Une hartanlanean hasi zen estomakak hurrupatu zuen eda-

Page 366: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

bea. Hala ere galerianoa hain zen sendoa nonjaiki, Rastignaci behatu, eta ahots sakon batezerran baitzion: —Gazte, ongia lo gaudela etor-tzen zaiguk.

Eta zerraldo erori zen.— Bada beraz justizia bat Jainkoarena, erran

zuen Eugènek.— Hara! Zer du bada, Vautrin jaun maite

gaixo honek?— Apoplexia bat, oihukatu zuen andereño

Michonneauk.— Sylvie, ea, laztana, joan hadi medikuaren

bila, erran zuen alarguntsak. Ah! Rastignacjauna, joan zaitez bada fite Bianchon jaunarene-rat; badaiteke Sylviek medikua, Grimple jauna,aurkituko ez duen.

Rastignac, kontent kobazulo izigarri hartatikurruntzeko estakuru bat bazuelakotz, lasterkaalde egin zuen handik.

— Christophe, ea, hoa ziztuan botikarioare-nerat apoplexiaren kontrako zerbaiten eske.

Christophe jalgi zen.— Baina, Goriot, lagun gaitzazu bada haren

gora eramatera, bere gelarat.

Page 367: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Vautrin hartu zuten, eskaileran goiti eramaneta bere ohe gainean ezarri.

— Ez zaituztet deusetan laguntzen ahal, ala-baren ikustera noa, erran zuen Goriot jaunak.

— Agure zahar heurekoia! egin zuen oihuandere Vauquerek, zakur bat bezala hilen ahalhaiz!

— Zoaz bada eterrik baduzun ikustera, erranzion Andere Vauqueri andereño Michonneaukzeinak, Poiretek lagundua, Vautrinen jantziaklaxatuak baitzituen.

Andere Vauquer bere gelarat jaitsi eta ande-reño Michonneau utzi zuen jaun eta jabe gudu-zelaian.

— Ea, ken iezaiozu bada atorra eta paraezazu fite ahozpez! Egin behingoz zerbait probe-txuzkoa biluztasunak ene bistatik aldaratuz,erran zion Poireti. Baba bezala zaude hor geldi-rik.

Behin Vautrin ahozpez ezarririk, andereñoMichonneauk zaflako gogor bat eman zuen eria-ren bizkarrean eta ondikozko bi hizkiak berrager-tu ziren inguru gorriaren erdian zuri.

Page 368: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— To, zinez aise irabazi duzu hirur mila libe-rako saria, erran zuen Poiretek Vautrin zutik atxi-kirik, andereño Michonneauk atorra berriz erejanzten zion bitartean. —Ufa! astuna da, gehituzuen Poiretek etzaten zuela.

— Zaude isilik. Diru-kutxa bat balitz hemen?erran zuen bizi-bizia neskazaharrak paretakzulatu nahi bide zituzten begi batzuekin, hain-bertzeterainoko irritsaz miatzen baitzituen gan-barako altzaririk tikienak ere. —Izkiriamahai hauireki ahal bageneza, edozein estakururekin!segitu zuen.

— Hori gaizki litzateke agian, erantzun zuenPoiretek.

— Ez. Diru ebatsia, mundu guztiarena izaneta, inorena ez da orain. Denbora eskas dugubaina, erantzun zuen emakumeak. Andere Vau-quer entzuten dut.

— Hemen da eterra, erran zuen andere Vau-querek.

— Abenturen eguna da egun! Jainkoa! gizonhau ez daiteke eri izan, irina bezain zuri dago.

— Irma bezain zuri? errepikatu zuen Poiretek.

Page 369: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Bihotza ohi bezala ari du taupaka, erranzuen alarguntsak eskua bihotzean pausatzenziola.

— Ohi bezala? erran zuen Poiretek harriturik.— Oso ongi dago.— Hala uste duzu? galdetu zuen Poiretek?— Hau da hau! lo dagoela irudi du. Sylvie

mediku baten bila joan da. Aizu, andereñoMichonneau, eterra usnatzen ari da. Bah! sepas-mo (espasmo) bat da. Pultsua ona du. Idia bainosendoagoa da. Ikus ezazu beraz, andereño, zerlarruzko estalkia duen estomakaren gainean;gizon hau ehun urtez biziko da! Ileordeak ongiatxikitzen dio alta. To, itsatsirik dago, gezurrez-ko ilea du, gogo eman gorria dela. Denak onakedo denak txarrak omen dira kaskagorriak! Onaote beraz honako hau?

— Zintzilikatzeko ona, erran zuen Poiretek.— Emakume polit baten lepotik nahi duzu

erran, oihu zuen bizi-bizia andereño Michon-neauk. Joan zaitez bada, Poiret jauna. Guri, ema-kumeei dagokigu zuen artatzea eri zaretenean.Bertzalde, zertako balio duzun ikusi eta, bazoaz-ke lasai hor barna egurastera, gehitu zuen ema-

Page 370: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

kumeak. Andere Vauquerek eta biek behar beza-la begiratuko dugu Vautrin jaun maite hau.

Poiret poliki-poliki eta murmurikatu gabe joanzen, nagusiak ostiko bat eman dion zakurrarenantzera. Rastignac handik jalgia zen ibiltzeko,airearen hartzeko, giroa itogarria zen. Tenorejakinean eginikako krimen hori, bezperan nahiizan zuen eragotzi. Zer gertatu zen? Zer beharzuen egin? Ikara batean zen horretan erkide izanbeldurrez. Artean ere Vautrinen odol-hotzaklotsarazten zuen.

— Bizkitartean Vautrin hitz egin gabe hil bale-di, zioen bere baitan Rastignacek.

Luxemburgeko ibiltokiak gaindi zihoan,zakur-saldo batek lasterkatu balu bezala, etahaien saingak aditzen zituela iruditzen zitzaion.

— Eta? oihukatu zion Bianchonek, irakurriduka Le Pilote?

Le Pilote zen orri erradikal bat Tissot jaunakzuzendua, eta probintzietarako, goizeko egunka-riek baino ordu batzuk geroago, edizio bar argi-taratzen zuena non eguneko berriak kausitzenbaitziren, orduan, departamentuetan, bertze

Page 371: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

orriak baino hogeita lau ordu lehenago karrikara-tzen zirenak.

— Berebiziko istorio bat zakarrek, erran zuenCochin ospitaleko barnekoak. Taillefer semeadueluan borrokatu omen duk guardia zaharrekoFranchessini kondearekin, zeinak bi ontzakosakonerako zauria egin baitio kopetan. Hor dukorain Victorine ttikia Pariseko anderegairik abe-ratsenetarik bilakatua. Hori jakin izan bagenu,ezta? Hau zoripeko jokoa heriotza! Egia dea Vic-torinek begi onez behatzen diala?

— Isil hadi, Bianchon, sekula ez nauk harekinesposatuko. Emakume zoragarri bat maite diat,hark maite naik, nik...

— Infidel ez izateko debaldetako eginahale-tan ari baihintzan diok hori. Erakuts iezadakbada emakume bat Taillefer jaunaren fortunarensakrifikatzeko adina balio duena.

— Deabru guztiak ote ditut bada neure ondo-tik? egin zuen oihu Rastignacek.

— Noren ondotik dituk bada hik? burutik otehago? Emadak bada eskua, erran zuen Biancho-nek, pultsua hartuko diat. Sukarra duk.

Page 372: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Hoa bada ama Vauquerenerat, erran zionEugènek, Vautrin gizatxar hori hilik bezala eroriberria duk.

— Ah! erran zuen Bianchonek, Rastignacbakarrik utzi zuenak, egiaztatzera joan nahidudan susmo batzuk baieztatzen dizkidak.

— Zuzenbideko ikaslearen ibilaldi luzeaondore handikoa izan zen. Nolazpait ere berekontzientziaren itzulia egin zuen. Baldin eta kor-dokatu bazen, aztertu bazuen, ezbaian egonbazen, haren zuzentasuna behinik behin entseguguztiak gainditu dituen burdin haga bat bezalajalgi zen eztabaida garratz eta ikaragarri horre-tatik. Gogorat etorri zitzaizkion Goriot zaharrakbezperan egin konfidentziak, gogorat ekarrizuen Delphinegandik hurbil, d’Artois karrikan,harentzat hautatu apartamentua; haren gutunahartu zuen berriz, hartzara irakurri zuen, musueman zion. —Ene salbabidea duk honelako amo-dio bat, erran zuen bere baitan. Agure gaixohonek franko sufritu dik bihotzagatik. Ez dik fitsikerraten bere xangrinez, baina nork ez lituzkehoriek igarriko! Ongi duk! aita bat bezala artatu-ko diat, mila atsegin emanen zizkioat. Delphinek

Page 373: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

maite banau, maiz etorriko duk ene etxerat egu-naren haren ondoan ematera. Restaudeko kon-desa handi-mandi honi purtzil hutsa duk, aitaatezain eginen likek. Delphine maitea! hobeaduk hura gizagaixoarentzat, maitagarria duk!Ah! egun arratsean zoriontsu izanen nauk beraz!Erlojua atera zuen, miretsi zuen. —Dena ongiheldu izan zaidak! Elkar zinez betiko maite dute-nek, elkar lagun zezaketek, onar zezakeat hau.Gainera aberats eginen nauk, bai, eta batekoehun itzultzen ahalko diat dena. Ez duk harre-man honetan ez gaiztakeriarik, ez deusik bertu-terik zorrotzenari bekaina zimurraraz diezaio-keenik. Hamaika jende onestek egiten ditekhonelako elkarretaratzerik! Guk ez diagu inorengainatzen; eta gezurra duk zitaltzen gaituena.Gezur erratea, ez ote da uko egitea? Aspaldida-nik zagok bere senarragandik bereizia. Bertzal-de, erranen zioat bada nik Alsaziar horri eni uzte-ko berak zoriontsu egin ezin duen emakumea.

Luzaz iraun zuen Rastignacen gudukak.Nahiz garaitiak gaztetasunaren bertuteentzatgelditu behar izan zuen, ezin garaituzko jakin-min batek eramana izan zen hala ere laurak eta

Page 374: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

erdian inguruan, ilunabarrean, Maison-Vauque-rerantz, bere buruari betikotz utzi behar zuelazin egiten zionerantz. Vautrin hila zenetz nahizuen jakin. Hari okarazle baten ematea bururatuondoan, Bianchonek bere ospitalerat eramana-razi zituen Vautrinen gonbitoak, kimikoki azter-tzeko xedearekin. Ikusirik eta Andereño Michon-neauk zein hisiatuki nahi izan zituen botarazi,goganbeharrak sendotu zitzaizkion. Bertzaldeere Vautrin lasterregi suspertua zen Bianchonekpentsioko jostalari alegeraren kontrako konplo-ten bat susma ez zezan. Rastignac arribatu zentenorean, Vautrin zutik zegoen beraz sutontzitikhurbil jangelan. Taillefer semearen dueluarenberriak usaian baino lasterrago erakarriak, apo-piloak, aferaren xehetasunen eta horrek Victori-neren etorkizunean izan zuen eraginaren jakite-ko irrikatzen, Goriot zaharra ez bertze guztiakbildurik zeuden, eta gertakari horretaz eleketanari ziren. Eugène sartu zelarik, haren begiekburuz buru egin zuten Vautrin izikaitzarenekin,eta haren behakoa hain zitzaion barna sartubihotzean eta hain zizkion azkarki inarrosi hangosoka gaizto batzuk, non ikaratu baitzen.

Page 375: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Ongi duk! haur maitea, erran zion galeria-no ihes eginak, Dama zuriak jai izanen dik luzazenekin. Dama hauek diotenaz, idi baten akaba-tzeko gisako odol-kolpe bati gailendu omennatzaiok.

— Ah! zezen bat ere erran dezakezu, bai;oihu egin zuen Vauquer alarguntsak.

— Haserre ote zara ene bizirik ikusteaz?erran zuen Vautrinek Rastignacen belarrirat,ikasleari pentsamenduak asmatzen zizkiola usteizan zuelarik. Gizon azkar arraio baten seinalelitzateke hori.

— Ah! ala ene fedea, erran zuen Bianchonek,andereño Michonneauk Trompe-la-Mort izenekogizon batez mintzatzen ari zen herenegun; izenhori ongi joanen litzaizuke.

Hitz horrek haize-gaiztoaren eragina izanzuen Vautrinengan: zurbildu eta durduzatu eginzen, haren so magnetikoa eguzki-errainu batirudi erori zen andereño Michonneauren gaine-rat, zeina ausartziazko oldar horrek lur joa utzibaitzuen. Neskazaharra kadira batean hondatuzjoan zen. Poiretek bipilki jo zuen aitzinerat hareneta Vautrinen artean, andereño Michonneau

Page 376: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

arriskuan zela ohartuz, hainbertzetarainoko itxu-ra beldurgarria baitzuen hartu galerianoarenaurpegiak egiazko izaera ezkutatzen zion onbe-ra-mozorroa edeki zuenean. Artean ere dramahorretaz deus konprenitzen ez zutela, apopiloguztiak zur eta lur gelditu ziren. Une hartan,gizon batzuen pausoa aditu zen, bai eta soldadubatzuek karrikako lauzatuan atera zuten zenbaitfusilena ere. Collin leiho eta hormei so eginezoharkabetarik aterabide bat bilatzen zuela, laurgizon agertu ziren saloiko aterat. Lehenbizikoasûreté-ko poliziburua zen, bertze hirurak bake-ofizialak ziren.

— Legearen eta erregeren izenean, erranzuen ofizialetako batek haren hitzaldia harrialdu-razko marmar batek ito zuelarik.

Laster isiltasuna izan zen jaun eta jabe jange-lan, apopiloek bazterrerat egin zuten gizonhorietako hirur iragaitera uzteko, han baitzirendenak eskua saihetseko sakela barnean nor berepistolarekin tiro egiteko prest. Agenteen ondotikheldu ziren bi jendarmek saloiko atea hartuzuten, eta bertze bi jendarme eskaileratik atera-tzen zen aterat agertu ziren. Soldadu batzuen

Page 377: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

pausoaren eta fusilen hotsa aditu zuten fatxada-ren parean zihoan galtzada harriztatuan. Ihesegiteko esperantza guztiak galarazi zizkiotenberaz Trompe-la-Morti, zeinarengan behako guz-tiak finkatu baitziren ezin-menperatuzko oldea-rekin. Nagusia zuzenean harenganat joan zen,hastekotz hain zartako bortitz bat eman zionburu gainean non ileordea saltarazi baitzuen etabere laztura guztia eman Collinen buruari. Mal-tzurkeriaz nahasirikako itxura sendo beldurga-rria ematen zieten ile gorri-nabar eta motzezhornituak, buru hori eta begitarte hori, soinare-kin bat zetozenak, ernaiki argiztatuak izan zireninfernuko sugarrek argi eman bailieten. Vautringuztia bildu zuten sugar guztiek, haren iragana,haren oraina, haren geroa, haren dotrina urrikal-gaitzak, haren plazer onaren erlijioa, bere pen-tsamenduen, bere egitateen zinismoak, eta oro-tara ohitu organizazio baten indarrak ematenzioten erregetasuna. Odola aurpegirat iganzitzaion, eta begiek basakatu batenek irudi disti-ratu zioten. Airean itzultzen zela hain indar basa-tiaz beterikako mugimendu batez egin zuenjauzi, hain ongi egin zuen orro non izialdurazko

Page 378: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

heiagorak atera baitzizkien apopilo guztiei.Lehoi-zeinu horren ikustearekin, eta harraman-tza orokorraz baliaturik, agenteek tiro egin zutenberen pistolekin. Collin arma guztien zakurrarendistira ikusiz galzorian zela ohartu zen, eta bat-batean giza ahalmenik garaienaren froga emanzuen. Ikuskizunaren latz eta handia! haren begi-tarteak fenomeno bat erakutsi zuen lurrunezbeterikako galdara bati baizik konpara ezin dai-tekeena, zeinaren indarra mendien altxatzekoaadinakoa izanik ere, ur tanto hotz batek bereha-laxe deuseztatzen baitu. Gogoeta bat oinazturabezain zalua izan zen haren errabia hoztu zuenur tantoa. Irribarrez hasi zen eta bere ileordearibehatu.

— Egun ez duk jendetasun handiegirik era-kusten, erran zion poliziburuari. Eta jendarmeeibere eskuak luzatu zizkien buru-keinu batez deiegiten ziela. Jaun jendarmeak, ezar iezazkidazueeskuburdina edo erpurukoak. Hemen diren lagu-nak hartzen ditut lekuko gogor eginen ez duda-la. Mirespenezko marmar batek, labak eta suakgiza sumendi horretan jalgi eta sartzean erakutsizalutasunak jaulkiaraziak, burrunbatu zuen sala

Page 379: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

barnean. —Mututurik utzi haut, jaun hornitzailea,segitu zuen galerianoak polizia judizialarenzuzendari ospetsuari behatzen ziola, orain ezinburutuko duk egin asmo huena.

— Ea, has hadi biluzten, erran zion Sainte-Anne karrika tikiko gizonak destainaz beterik.

— Nolatan! erran zuen Collinek, damakdaude hemen. Ez dut deus ukatzen, eta entregunaiz.

Eten bat egin zuen, eta gauza harrigarrienerratera doan hizlari baten antzera so egin zionbiltzarrari.

— Izkiria ezazu, Lachapelle jauna, erran zuenagure tiki ilezuri bati mintzo zeina mahaiarenmuturrean jarria baitzen diruzorro batetik atxilo-ketaren ahozko prozedura atera eta gero. Aitor-tzen dut Jacques Collin naizela, Trompe-la-Mortderitzadana, hogei urtetako espetxerat konde-natua; eta frogatu berria naiz ez dudala ebatsineure izengoitia. Eskua altxatu bertzerik egin ezbanu, erran zien apopiloei, hirur salatari hauekene zuku guztia isuria zuten amatto Vauquerenetxeko gamioaren gainean. Hasiak ez dira, bada,ihizi hauek segaden apailatzen!

Page 380: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Andere Vauquer gaizki sentitu zen hitz horienaditzearekin.

— Jainkoa! eritzeko gisakoa da; atzo bereanla Gaîté-n nintzen harekin, erran zion Sylvieri.

— Filosofia, amatto, hasi zen berriz Collin.Zorigaitz bat ote da atzo ene gelarat, la Gaîté-rat, joan izana? erran zuen bizi-bizia. Gu bainohobea ote zara zu? Txarkeria gutiago dugu gukbizkarrean zuek, gizarte usteldu bateko kideantsikabe horiek, bihotzean duzuena baino: zuenarteko hoberena ere ez liteke eni konpara. Harenbegiak Rastignacen baitan gelditu ziren, zeinariigorri baitzion irriño grazios bat bitxiki kontrasta-tzen zena haren aurpegiaren itxura zakarrarekin.—Gure tratuak zutik dirau, ene aingerua, onar-tzez gerotan, beti ere! Badakizu? Kantuz hasizen:

Ene Fanchette xarmangarria daBere lañotasunean.

Ez zaitez asalda, segitu zuen, nik badakitneure kobrantzen egiten. Jendeek sobera beldurhandia didate eni marro egiteko!

Page 381: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Espetxea bere azturekin eta bere mintzaira-rekin, jostagarritik beldurgarriranzko bere itsu-mustuko iragaiteekin, bere handitasun lotsaga-rriarekin, bere trebantziarekin, bere ttipikeriare-kin, izan zen bat-batean agerrarazia iruzkinhorretan eta gizon horrek medio, zeina ez bai-tzen gehiago gizon bat izan, baina nazio endeka-tu oso baten, populu basa eta logiko, anker etaleun baten eredua. Une baten ondoan Collinpoema infernutar bat bilakatu zen non giza sen-timendu guztiak, bat ez bertze, urrikiarena,agertu baitziren. Behakoa oraindik ere gerla nahiduen arkanjelu eroriarena zuen. Rastignacekbegiak apaldu zituen bere pentsamendu gaizto-en ordaintzat onartuz gaizkidetzat hartze hori.

— Nork saldu nau? erran zuen Collinek bereso beldurgarria biltzarraren gainean ibiliz. Etahura andereño Michonneaurengan finkatu zuela-rik: Zu zara, erran zion, atso usainkaria, gezu-rrezko odol-kolpe bat eman didazu, begiluzehorrek! Bi hitz erranik, lepoa zerraraz niezazukezortzi egunetan. Barkatzen dizut, kristaua naiz.Zu ez zara gainera saldu nauzuna. Nork baina?Ah! ah! hor goian miatzen duzue, egin zuen oihu

Page 382: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

polizia judizialaren ofizialen aditzean, hauekharen armairuak ireki eta haren puskez jabetzenari zirela. Txoriek habia hustu dute, atzo hegal-datu ziren. Eta ez duzue deus jakinen. Hemendira ene merkatalgo-liburuak, erran zuen berekopeta joz. Orain badakit nork saldu nauen. Fil-de-Soie zital hori baizik ez daiteke izan. Ez dahala, aita atzemailea, erran zion poliziburuari.Sobera ongi egokitzen da hori gure billeteen horgoian egotearekin. Bertzerik ez, ene salatari tti-kiak. Fil-de-Soiez denaz bezainbatean, hama-bortz egun gabe izanen da garbitua, baita zeurejendarmeria guztiarekin zain bazeneza ere. —Zer eman diozue Michonnette horri? erran zienpoliziako jendeei, mila ezkutu nonbait han? Horibaino ere gehiago balio nuen nik, Ninon herdoil-dua, Pompadour zarpazua, Venus Père-Lachaise-ko. Jakinean ezarri baninduzu, sei mila liberaukanen zenituen. Ah! ez zenuen hori susmatzen,atso haragi-saltzailea, bertzenaz eni hobetsikozenidan. Emanen nituen, bai, gaitzitzen zaidaneta dirua galarazten didan bidaia bati itzuri egi-teko, zioen eskuburdinak ezartzen zizkiotenbidenabar. Gozatu ederra hartuko dute, bai,

Page 383: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

jende hauek amaigabeko denbora batez enekinjostatuz ni txorabiltzeko. Berehala espetxerateramanen banindute, laster nintzateke berrizneure lanetan hasia, quai des Orfévres-eko gurezozoilo ttikiak gorabehera. Han, leherrenak etabi eginen dituzte denek beren jeneralari, Trom-pe-la-Mort zintzo honi, ihes eginarazteko! Badeazuetako bat, nik bezala, hamar mila haurridezgoiti dituena zuregatik oro egiteko prest? galde-tu zuen harrotasunez. Bada, bai, onik hemen;erran zuen bere bihotza joz; sekula ez dut inortraditu! Beha, usainkari horrek, ikus itzazu, erranzuen neskazaharrari mintzo. Ikaraz behatzendidate, baina zuk bihotza nardaz ateratzendiezu. Bit itzazu zeure mozkinak. Eten bat eginzuen apopiloei behatzen ziela. —Zozoak alae-nak! inoiz ez duzuea galeriano bat ikusi? Colli-nen, aitzinean duzuenaren, trenpuko galerianobat da gizon bat bertzeak bezain lazoa ez dena,eta hitzarmen sozialaren engainamendu sako-nen kontra protestatzen duena, Jean-Jacquesekdioen bezala, harro bainaiz haren ikasle izateaz.Hots, bakarrik nago gobernamenduaren kontra

Page 384: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

bere tribunal, jendarme, buxet andanarekin, etaziria sartzen diet.

— Futxo! erran zuen pintoreak, gogorki ede-rra da marrazteko.

— Erradak, monsinore borreroaren meninohorrek, Alarguntsaren (izen poesia lazgarrizbetea, galerianoek gillotinari ematen diotena)gobernadore horrek, gehitu zuen sûreté-ko poli-ziburuarenganat itzultzen zela, izan hadi haurzintzoa, erradak Fil-de-Soiek saldu nauenetz! Eznikek nahi bertze batengatik ordain lezan, ezhuke bidezkoa izanen.

Une hartan haren ganbaran dena ireki etadena inbentariatu zuten agenteak sartu ziren etaahapetik hitz egin zioten espedizioko nagusiari.Ahozko prozedura bururaturik zegoen.

— Jaunak, erran zuen Collinek apopiloeizuzenduz, ene eramatera doaz. Denak oso gisa-koak izan zarete enekin hemen egon naizenbitartean, eskerroneko izanen nauzue beti. Haritzatzue ene agurrak. Zuen baimenarekin Pro-bentzako pikuak igorriko dizkizuet. Pauso batzukeman zituen, eta Rastignaci so egiteko bihurtu.Adios, Eugène, erran zuen ahots ezti eta triste

Page 385: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

batez zeina haren hitzaldien doinu zakarrarekinkontrastatzen baitzen bereziki. Gogaiturik baldinbazeunden, adiskide atxiki bat utzi dizut. Bereeskuburdinengatik ere, guardian ahal izan zenjarri, arma-maisuaren dei bat egin, eta oihukatuzuen: Bat, bi! eta zangoa aitzinatu zuen. Maku-rrik izanez geroz, jo ezazu harat. Gizonak etasosak, oro ukan dezakezu.

— Pertsonaia berezi honek behar bezainbatnarrita ezarri zuen hondar hitz horietan haiekRastignacek eta berak baizik ez konprenitu ahalizateko. Jendarmeek, soldaduek eta polizi agen-teek etxea hustu zutelarik, Sylviek, bere etxe-kanderearen lokiak ozpinez igortzen zituenak,apopilo harrituei behatu zien.

— Ongi da! erran zuen, gizon on bat zen alta.— Erranaldi honek ikuskari horrek piztu sen-

timenduen jarioak eta desberdinak denen baitansorrarazten zuten zoramena hautsi zuen. Unehartan, apopiloek, elkarren aztertzen arizanondoan, denek batean andereño Michonneauikusi zuten momia bat bezain zurrun, eihar etahotz, sutontziaren ondoan kuzkurtua, begiakapaldurik, beldur izan balitz-edo bere argimalda-

Page 386: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ren itzala aski indartsua izan ez zedin bere beha-koen trakaren gordetzeko. Aurpegi hori, hainaspalditik bat ere begikoa ez zutena, bat-bateaneman zen aditzera. Marmar batek, zeinak, beresoinu-batasun ezin hobeagatik, ahobatezkohiguin bat salatzen baitzuen, burrunbada sor batatera zuen. Andereño Michonneauk hori aditueta hantxe gelditu zen. Bianchon, lehena, alboanzuenarenganat makurtu zen.

— Ni banoa atso honek gurekin jaten segibehar badu, erran zuen erdi-ahapetik.

Begiaren hets-ireki batez denek, Poireteksalbu, onartu zuten medikuntzako ikaslearenproposamena, zeinak, denen atxikimenduakbabesturik, apopilo zaharrarenganat jo baitzuen.

— Andereño Michonneauri partikularki loturikzauden horrek, erran zion, hitz egiozu, emaiozuaditzera oraintxe berean behar duela hemendikjoan.

— Oraintxe berean? errepikatu zuen Poiretekharriturik. Gero atsoarenganat ondoratu zen, etahitz batzuk erran zizkion belarrirat.

— Baina neure egonaldia ordaindurik dago;denak bezala, ni ere neure diruagatik nago

Page 387: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

hemen, erran zuen neskazaharrak sugegorribaten soa jaurtikiz apopiloen gainerat.

— Ez dadila hori estakuru izan, denek hainba-na eginen dugu horren zuri bihurtzeko, erranzuen Rastignacek.

— Collinen jaun sustengatzailea, ihardetsizuen andereño Michonneauk ikasleari so pozoi-tsu eta itaunkor bat jaurtikitzen ziola, ez da zailajakiten zergatik.

— Hitz hori aditurik, Eugènek neskazaharra-renganat oldartu eta haren itotzeko gisan eginzuen jauzi. Behako horrek, zeinaren saldukeriakkonprenituak baitzituen, argi lazgarri bat jaurtikiberria zuen haren arimarat.

— Utzazu bada, oihu egin zuten apopiloek.Rastignacek besoak gurutzatu zituen eta

mutu gelditu.— Konpon dezagun behingoz andereño Juda-

sena, erran zuen pintoreak andere Vauquerizuzenduz. Anderea, Michonneau etxetik bota-tzen ez baduzu, denek utziko dugu zure etxekon-doa, eta denetan erranen hemen espioiak etagalerianoak bertzerik ez dagoela. Botatzenbaduzu, denak isilduko gara gertakari honen gai-

Page 388: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

nean, bada, ororen buru, hori gizarterik hobere-netan ere gerta liteke, harik eta galerianoakkopetan markatu, eta Pariseko burgesez mozo-rrotzea, bai eta hauek bezain fartsant burugabebihurtzea ere, horixe bertzerik ez baitira denak,debekatzen diegun arte.

Hitzaldi horren aditzearekin, andere Vauquermirakuloski sendatu zen, zutitu, besoak gurutza-tu, bere begi argi eta negar arrastorik gabeakireki.

— Baina, ene jaun maitea, ene etxearen hon-damena nahi ote duzu? Horra Vautrin jauna... Oi!Jainkoa, erran zuen bere baitan bere solasa ete-ten zuela, ezin diot neure buruari galarazi haribere gizon prestuaren izenarekin deitzea! Horra,segitu zuen, apartamentu bat hutsik, eta nahiduzua bertze bi ere ukan ditzadala alokatzeko,mundu guztia hitz emanik dagoen sasoi hone-tan.

—Jaunak, har ditzagun geure kapelak, etagoazen afaltzera Sorbonneko plazarat, Flico-teaux-enerat, erran zuen Bianchon.

Page 389: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Andere Vauquerek begi-zizta bakarrez haute-man zuen alderdirik abantailosena, eta andere-ño Michonneaurenganaino joan zen lasterka.

— Ea, ene maiteño pollit hori, zuk ez duzuene pentsioaren heriotza nahi, ezta? Ikustenduzu zer pondutaraino hertsatzen nauten jaunhauek; igan zeure ganbararat gau honetakotz.

— Ezta pentsatu ere, oihukatu zuten apopilo-ek, oraintxet joatea nahi dugu.

— Afaldu gabe dago baina, andereño gaixohonek, erran zuen Poiretek doinu urrikalgarribatez.

— Nahi duen tokirat joanen da afaltzera,oihukatu zuten ahots batzuek.

— Kanporat, atso salataria!— Kanporat, salatari guztiak!—Jaunak, egin zuen oihu Poiretek, amodioak

otzanei ematen dien kuraiaren heinerat bat-batean goratu zenak, errespeta ezazue bertzesexuko pertsona bat.

— Salatariak ez dira inongo sexutakoak,erran zuen pintoreak.

— Zorioneko sexorama!— Kanporamarat!

Page 390: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Jaunak, hau ahalkaizungarria da. Norbaitbidali nahi izaten denean, moldeak behar dirazaindu. Ordaindu dugu, geldituko gara, erranzuen Poiretek burua bere kasketaz estali etakadira batean jartzen zela andereño Michon-neauren ondoan, zeina andere Vauquer limurtunahian ari baitzen.

— Zirtzila, erran zion pintoreak irri-eraginga-rriro, zirtzil ziztrina, alde!

— Ea, zuek ez bazoazte, guhaur joanen gara,erran zuen Bianchonek.

Eta apopilo guztiek osteka saloi alderat eginzuten.

— Zer nahi duzu bada, andereño? egin zuenoihu andere Vauquerek, errekan nago. Ez zaitez-ke hemen geldi, bortxakeriazko zerbait eginendute azkenean.

Andereño Michonneau jaiki zen.— Joanen da! —Ez da joanen! —Joanen da! —

Ez da joanen! Aldizka erranikako hitz horiek, etaharenganat erakusten hasiak ziren egin-asmoenetsaigoak, handik partitzera behartu zuten ande-reño Michonneau, ostalersarekin ahapetik eginzenbait itunen ondoan.

Page 391: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Andere Buneaudenerat joanen naiz, erranzuen mehatxukor.

— Zoaz nahi duzun tokirat, andereño, erranzuen andere Vauquerek, zeinak irain krudel batikusi baitzuen andereño Michonneauk egitenzuen hautuan, etxe horrekin zeingehiagoka aribaitzen eta horren ondorioz gorrotagarria baitzi-tzaion. Zoaz Buneaudenerat, ahuntzen dantza-razteko gisako arnoa izanen duzu, bai eta purtxi-leroari erosi azpilak ere.

Apopiloak bi lerrotan jarri ziren isiltasunikhandienean. Poiretek hain zion samurkiro beha-tu andereño Michonneauri, hain zen lañoki ager-tu ez norat-ez harat, non apopiloek, kontentandereño Michonneau bazihoalakotz, irriz hasibaitziren elkarri behatuz.

— Xi, xi, xi, Poiret, oihukatu zion pintoreak.Ea, upa! eupa! Museumeko enplegatua irri-era-gingarriro hasi zen kantatzen erromantza eza-gun baten hastapen hau:

Syriarat partiturik,Dunois gazte eta ederra...

Page 392: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Zoaz bada, inbidiak akabatzen zaude, trahitsua quemque voluptas, erran zuen Bianchonek.

— Ar bakoitza bere emeari jarraiki zaio, Virgi-lioren itzulpen libroa, erran zuen errepikatzai-leak.

Andereño Michonneauk Poireti behatuz harenbesoaren hartzeko keinua egin zuelarik, agureakez zuen dei horri jazartzerik ukan, eta atsoaribere sostenguaren ematera etorri zen. Eskuzarta batzuk lehertu ziren, eta irri-leherketa batizan zen. —Biba hi, Poiret! —Poiret xahar hau! —Poiret-Apolo. —Poiret-Martitz. —Poiret kemen-tsua!

Une hartan, mezulari bat sartu zen, gutun bateman zion andere Vauqueri, zeina bere kadiranhondatuz joan baitzen, hura irakurri eta gero.

— Ene etxeari su ematea bertzerik ez da gel-ditzen baina, ortzantza eroria da hemen. Taille-fer semea hiruretan hil omen da. Ontsa gaztiga-turik nago dama horiei ongiaren desiratu izanazmutil gazte horren kaltetan. Andere Coutureketa Victorinek beren gauzak eskatzen dizkidate,eta neskatoaren aitarenerat doaz bizitzera. Tai-llefer jaunak baimena ematen dio bere alabari

Page 393: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Couture alarguntsa konpainiako andereño gisahartzeko. Laur apartamentu hutsik, bortz apopi-lo gutiago! Andere Vauquer jarri eta negar egi-tear egon bide zen. —Zorigaitza sartu zait etxe-rat, egin zuen oihu.

Gelditzen ari zen kotxe baten gurpil-hotsakburrunbatu zuen karrikan brastakoan.

— Bertze makurren bat, erran zuen Sylviek.Goriotek supituki begitarte distirant eta zorio-

nez arraitua erakutsi zuen, biziberritzen ari zelapentsaraz zezakeena.

— Goriot kotxean, erran zuten apopiloek,munduaren azkena etorria da.

Gizagaixoa zuzen Eugènerenganat joan zen,zeina zoko batean pentsakor baitzegoen, etabesotik hartu zuen: —Zatoz, erran zion alegera-ki.

— Ez ote dakizu baina zer gertatzen den?erran zion Eugènek. Vautrin oxtion atxilotuduten galeriano bat zen, eta Taillefer semea hilda.

— Eta! zer axola digu horrek? erantzun zuenGoriot zaharrak. Neure alabarekin afaltzekoa

Page 394: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

naiz, zure etxean, aditzen duzua? Zure begiradago, zatoz!

Hain bortizki tira egin zuen Rastignacengan-dik, non halabeharrez ibilarazi baitzuen, eta iru-diz bere amorantea izan bailuen altxatu zuen.

— Afal gaitezen, oihukatu zuen pintoreak.Istant batez denek beren kadirak hartu eta

mahairat jarri ziren.— Errate batera, erran zuen Sylvie lodiak,

zorigaitza bertzerik ez dugu egun, ene bildotsgisatua erre egin da. Bah! errea jan beharkoduzue!

Andere Vauquerek hitz baten ere erratekoadorerik ez zuen izan hamazortzi beharreanhamar lagun baizik ikusten ez zituelarik beremahaiaren inguruan: baina denak entseatu zirenharen kontsolatzera eta haren alegeratzera.Lehenbizian kanpokoek Vautrin eta egunekogertakariak ibili bazituzten hizpide, laster eginzioten men beren solasaldiaren ibilgoaren sigi-sagari, eta dueluez, espetxeaz, justiziaz, berre-gin beharreko legeez, presondegiez, mintzatuziren. Gero Jacques Collin, Victorine eta harenanaiagandik mila lekoatarat kausitu ziren.

Page 395: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Hamar baizik ez izanik ere, hogeiren pare eginzuten oihu, eta irudi zuten usaian baino anitzgehiago zirela; horra afari honen eta bezperako-aren artean izan zen alde guztia. Mundu berekoihorrek, biharamunean Pariseko egunoroko ger-takarietan irensteko bertze harrapakin bat aurki-tuko zuenak, ohi zuen ezaxolkeria nagusitu zenberriz, eta andere Vauquer bera ere baretu zenSylvie lodiaren ahotsak zabaldu zuen esperan-tzarekin.

Egun horrek fantasmagoria bat behar zuenizan arratsera arte Eugènerentzat, zeinak, bereizaeraren indarra eta bere buruaren ontasunaga-tik, bere ideiak nola sailka ez baitzekien, noiz etaere kotxean Goriot zaharraren aldean gertatubaitzen, zeinaren kalamatikek halako ohiz kan-poko bozkarioa salatzen baitzuten, eta, hainber-tze bihotz-hunkiduraren ondoan, ametsetan adi-tzen ditugun hitzek bezalako hotsa ateratzenbaitzuten haren belarrian.

— Fini goiz honetatik goiti. Hirurak elkarrekinafalduko gara, elkarrekin! Konprenitzen duzua?Laur urte badira ez naizela afaldu neure Delphi-nerekin, neure Delphine ttikiarekin. Behingoz

Page 396: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

neuretzat edukiko dut arrats osoan. Zeureetxean gara goiz honetatik. Peoi batek bezalaxeegin dut lan, mahuka motzetan. Altzarien erama-tera laguntzen nuen. Ah! ah! ez dakizu zein gisa-koa den mahaian, ene arta hartuko du: «Hartu,aitatto, jan ezazu bada honetarik, gozoa da eta.»Eta orduan nik ezin jan. Oi! badu aspaldi ez nai-zela harekin lasai izan orain izanen garen beza-la!

— Baina, erran zion Eugènek, mundua uzkai-lia ote dago beraz?

— Uzkailia? erran zion Goriot zaharrak. Ezeindenboratan ez da mundua hain ongi izan gero.Aurpegi alegerak baizik ez ditut ikusten karrike-tan, eskuak elkarri eman eta batzuek bertzeakbesarkatzen dituzten jendeak: jende zoriontsuakdenak beren alabenerat afaltzera joanen bailiranafari ttiki eder batez, ene aitzinean des Angloiskafeko chef-ari manatu dionaz, sabelaren bete-tzera. Baina bah! haren ondoan lerdamina eztiabezain gozoa litzateke.

— Bizitzarat itzultzen naizela uste dut, erranzuen Rastignacek.

Page 397: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Baina laster ibil zaitez, karrozaina, oihuka-tu zuen Goriot zaharrak aitzineko kristala irekiz.Zoaz bada lasterrago, ehun sos emanen dizkizuteskupekotzat hamar minutuan zuk dakizun toki-rat eramaten banauzu. Agintza hori aditurik,karrozainak Paris oinazturaren zalutasunaz ira-gan zuen.

— Karrozain han geldirik dago, zioen Goriotzaharrak.

— Baina norat naramazu bada? galdetu zionRastignacek.

— Zeurerat, erran zuen Goriot zaharrak.Kotxea d’Artois karrikan gelditu zen. Gizagai-

xoa lehena jaitsi zen eta hamar libera jaurtikikarrozainari, bere gozamenaren paroxismoandeusi kasurik egiten ez dion gizon alargun bateneskuzabaltasunaz.

— Ea, igan gaitezen, erran zion Rastignacibaila bat iraganarazten ziola eta berekin zera-mala hirugarren solairuan zegoen apartamentubateko aterat, etxe berri eta itxura ederrekobaten gibelaldean. Goriot zaharrak ez zuen hotsegin beharrik izan. Thérèsek, Nucingeneko ande-rearen andere ganbarazainak, atea ireki zien.

Page 398: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Eugène mutilentzako apartamentu zoragarribatean suertatu zen, aitzinganbara batek, saloitiki batek, logela batek eta jardin baten gaineratematen zuen kabinet batek osaturikakoan. Saloitikian, zeinaren altzariak eta apaingailuak ezbai-rik gabe zen politenari, zen graziosenari konparabaitzitezkeen, Delphine ikusi zuen kandelen argi-rat, supazter ondoko zizailu batetik jaiki, berebabesgailua tximinia gainean ezarri, eta samur-tasunez beterikako ahots-intonazio batez erranziona: —Zure bila behar izan dugu joan beraz,jaun fitsik konprenitzen ez duzun hori.

Thérèse jalgi zen. Ikasleak Delphine berebesoetan hartu zuen, bizi-bizia besarkatu etabozkarioz egin zuen negar. Ikusten zuenaren etaikusi berria zenaren arteko alde bortitz horrek,hainbertze sumindurak bihotza eta burua unatuzizkioten egun batean, sentikortasun-esetsaldinerbios bat sorrarazi zuen Rastignacen baitan.

— Banekien, bai, nik maite zintuela, erranzion isil-isila Goriot zaharrak bere alabari Eugènelur joa zizailuan zetzan bitartean hitzik ere ezinerranez eta artean ere ezin hautemanez nolaagitua zen hondar sorgindura hori.

Page 399: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Baina zatoz bada ikustera, erran zionNucingeneko andereak eskutik hartu eta bertzeganbara baterat eramanez zeinaren tapizek,altzariek eta xehetasunik ñimiñoenek, hein tikia-goetan, Delphinerena oroitarazi baitzioten.

— Ohe bat eskas du, erran zuen Rastignacek.— Bai, jauna, erran zuen Delphinek ahalke-

tzen zela eta eskua tinkatzen ziola.Eugènek so egin zion, eta, artean ere gazte,

maite duen emakume baten bihotzean egiazkoahalketik zen guztia konprenitu zuen.

— Beti ere adoratu beharreko kreatura horie-tarik zara, erran zion belarrirat. Bai, ausartzennaiz zuri horren erratera, elkar honen ongi adi-tzen dugunaz geroz: zenbat eta bizi eta zintzoa-goa baita amodioa, hainbat eta estaliagoa, hain-bat eta misteriosagoa behar du izan. Ez diezaio-gun geure sekretua inori eman.

— Oi! ni ez naiz nornahi izanen, erran zuenGoriot zaharrak marmarka.

— Ongi dakizu zu gu zarela, zu...— Ah! horixe nahi nuen nik. Ez duzue nitaz

konturik eginen, ezta? Joan eta etorri ibiliko naiz,

Page 400: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

orotan den eta hura ikusi gabe han dela badaki-gun izpiritu on bat bezala. Ongi da!

Delphinette, Ninette, Dedel! ez ote dut arra-zoirik ukan zuri errateko: «Bada apartamentupolit bat d’Artois karrikan, jantz dezagun haren-tzat!» Zuk ez zenuen nahi. Ah! ni naiz zure boz-karioaren egile, zure egunen egile naizen beza-la. Gurasoek beti ere behar dute eman zorion-tsuak izateko. Ematea beti, horrexek du aita iza-tea egiten.

— Nola? erran zuen Eugènek.— Bai, hark ez zuen nahi, beldur zen jendeek

tontakeriak erranen ote zituzten, munduak zorio-na balioko balu bezala! Baina emakume guztiekamesten dute hark egiten duenaren egitea.

Goriot zaharra bera bakarrik mintzo zen,Nucingeneko andereak Rastignac kabineterateramana zuen non musu baten hotsa aditu bai-tzen, nahi den bezain azaletik hartua izan bazenere. Gela hori bat zetorren apartamentuaren,bertzalde deusen eskasik ez zuenaren, sotiltasu-narekin.

Page 401: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Ongi asmatu ditugua zure gustuak? erranzuen Delphinek saloitik itzultzen zela mahaianjartzeko.

— Bai, erran zuen Eugènek, sobera ongi.Ondikotz! luxu hain erabateko hau, amets ederegia bilakaturikako hauek, bizitza gazte, sotilbaten poesia guztiak, gehiegi estimatzen dituthaien merezient ez izateko; baina ez ditzaketzugandik onets, eta oraindik sobera pobreanaiz...

— Ah! ah! hasia zara eni gogor egiten, erranzuen Delphinek halakoxe larderia jostagarriare-kin haren hobeki uxatzekotz kezkaren batez tru-fatu nahi dutenean emakume guztiek egitenduten sino-mino polit horietako bat eginez.

Eugène sobera handikiro egona zen bereburuarekin egun horretan, eta Vautrinen atxilo-ketak, amiltzeko zorian izan zen leizearen sakon-tasuna erakusten ziola, sobera ongi frogatuberriak zituen bai haren sentimendu prestuaketa bai haren urguritasuna bere asmo jenerosenarbuiapen ferekagarri horri men egin ziezaion.Tristura sakon bat jabetu zen ikasleaz.

Page 402: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Nola! erran zuen Nucingeneko andereak,ezetz erran zenezakea? Badakizua zer nahi duenerran halako ezetz batek? Zalantzak dituzu gero-az, ez zara ausartzen eni lotzera. Beldur ote zarabada ene maitasunari traizio egiteaz? Maite bal-din banauzu, maite... baldin bazaitut, zertaz egi-ten duzu gibelerat hain eginbide arinen aitzi-nean? Jakin bazeneki izan dudan atsegina muti-lentzako ostilamendu honetaz guztiaz artatzen,zalantzarik izan ez eta barkazioa eskatuko zeni-dake. Zure dirua baneukan, eta ongi erabili dut,hori da dena. Handia zarela uste duzu, eta tikiazara. Oraindik gehiago eskatzen... (Ah! erranzuen Eugènerengan behako suhar bat atzema-nez) eta fazoinak egiten zozokeria batzuengatik.Ez baldin banauzu bat ere maite, oi! bai, ezezazu onar. Ene zortea hitz batean dago. Mintzazaitez! Baina, aita, errozuz bada zenbait arrazoion, gehitu zuen aitaren alderat itzuliz eten batenondoan. Zer uste ote du, ez naizela bera bezainminberakorra gure ohoreaz?

Goriot zaharrak triaka baten irriño aldaezinazuen eztabaida pollit horren ikustean, entzutean.

Page 403: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Ume! bizitzaren sarreran zara, segitu zuenDelphinek Eugèneren eskua hartuz, hesi batanitz jenderentzat ezin-gaindituzkoa topatzen,emakume baten eskuak irekitzen, eta gibelerategiten! Baina ongi helduko zara, fortuna disti-rant bat eginen duzu, arrakasta izkiriaturik dau-kazu zeure bekoki ederrean. Ez didazu orduanerrendatu ahal izanen egun maileguz ematendizudana? Behiala ez ote zizkieten bada damekberen zaldunei ematen armadurak, ezpatak,kaskoak, kota-mailazkoak, zaldiak, zaldun-guduetan haien izenean gudukatzera joan ahalizan zitezen? Entzun bada, Eugène! nik eskain-tzen dizkizudan gauzak garai honetako armakdira, zerbait izan nahi duenak beharrezko dituenlanabesak. Polita da, bai, zure sabaia, badu gai-nera aitaren ganbararen eiterik. Zer bada, ezgarea afalduko? Tristatu nahi nauzua? Erantzunezazu beraz! erran zuen eskua inarrosten ziola.Jainkoa, aitatto, deliberaraz ezazu bada, edobanoa eta sekula ez dut berriz ikusiko.

— Deliberaraziko zaitut, erran zuen Goriotzaharrak bere estasitik jalgirik. Ene Eugène jaun

Page 404: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

maitea, juduenganat joaten zara diru mailega-tzera, ezta?

— Beharko joan, bai; erran zuen ikasleak.— Ongi da, nik mantenduko zaitut, segitu

zuen gizagaixoak larruzko diruzorro ziztrinarrunt higatu bat ateraiaz. judu egin naiz, faktu-ra guztiak ordaindu ditut, hementxe dituzu. Xen-timo bat ere ez duzu zor hemen dagoen guztia-gatik. Ez du dirutza handirik egiten, bortz milalibera gehienaz ere. Maileguz ematen dizkizutnik. Ez didazu errefusatuko, ni ez naiz emakume.Onartze-agiri bat eginen didazu paper-pusketabatean, eta gero bihurtuko dizkidazu.

Negar batzuk isuri ziren batean Eugènereneta Delphineren begoetan, zeinek harriturikelkarri behatu baitzioten. Rastignacek eskuagizagaixoari luzatu eta tinkatu zion.

— Eta? Zer, ez zaretea bada ene haurrak?erran zuen Goriotek.

— Baina, aita gaixoa, erran zuen Nucingene-ko andereak, nola egin duzu bada?

— Ah! helduak gara horretarat, erantzunzuen aitak. Haren zeure ondoan ematera delibe-ratua izan zaitudalarik, esposandere batentzako

Page 405: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

bezalako gauzak erosten ikusi zaitudalakotz,erran dut neure baitan: «Arazoak izanen ditik!»Abokatuak dio ezen zure senarrari jauki beharre-ko prozesuak, zure fortunaren errendaraztekoak,sei hilabetetik gora iraunen duela. Ongi da.Neure bizi-guztiko errentaren mila hirurehun etaberrogeita hamar liberak saldu; hamabortz milaliberarekin, mila eta berrehun liberako bizisariongi hipotekatuak egin, eta zuen dendarieiordaindu diet kapitalaren gainerakoarekin, enehaurrak. Nik badut hor goian ganbara bat urtekoberrogeita hamar ezkututan, printze bat bezalabizi naiteke eguneko berrogei sosekin, eta sobe-rakinak ere ukanen ditut. Ez dut deus gastatzen,jantzi beharrik ere ez dut abantzu. Badu hama-bortz egun isil-gordeka irriz nabilela neure bai-tan diodala: «Zeinen zoriontsuak izanen diren!»Zer bada, ez zarete zoriontsuak?

— Oi! aitatto, aitatto! erran zuen Nucingene-ko andereak aitarenganat jauzi eginez zeinakbere belaunetan hartu baitzuen. Alabak musuzjosi zuen, masailak ferekatu bere bilo horiekin,eta negar-malkoak isuri aurpegi zahar loriatu etaarraitsu horren gainerat. —Aita maitea, aita bat

Page 406: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

zara zu! Ez, ez da zu bezalako bi aitarik zeruarenazpian. Eugènek lehendik ere maite zintuen, zerizanen da orain!

— Baina, ene haurrak, erran zuen Goriotzaharrak zeina azken hamar urtean aditu gabeegona baitzen alabaren bihotza berean taupaka,baina, Delphinette, bozkarioz nahi ote nauzuhilarazi? Ene bihotz gaixoa erdiratzen da. Ea,Eugène jauna, kito gara jadanik! Eta agureakhain besarkada basatia, hain besarkada suharraematen Zion bere alabari non honek erran bai-tzuen: —Ah! min ematen didazu. —Min emandizut! erran zuen aitak zurbiltzen zela. Gizakiazgoitiko min-aurpegiaz behatu zion alabari. Aita-tasunaren Kristo honen begitartearen ongi pinta-tzekotz, konparazio bila behar litzateke joanpaletaren printzeek gizonen Salbatzaileak jen-deen onetan pairaturikako pasioaren pintatzekoasmatu dituzten irudietan. Goriot zaharrak ezti-eztia muinkatu zuen haren eriek sobera hertsa-turikako gerria. —Ez, ez, ez dizut minik emanen;ez, segitu zuen irriño bat eskatzen ziola; zukdidazu min eman zeure garrasiarekin. Horigarestiagoa da, erran zuen alabaren belarrirat

Page 407: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

belarri horri begiratuki muinkatzen ziola, bainaharrapatu egin behar dugu, bertzenaz samurtu-ko litzateke.

Eugène harriturik zegoen gizon horren ezin-agortuzko arduragatik, eta gazte-denboran fede-tik datorren mirespen xalo hori zeriola so egitenzion

— Honen guztiaren dina izanen naiz, erranzuen.

— Ô ene Eugène, ederra da erran berri duzu-na. Eta Nucingeneko andereak bekokian emanzion musu ikasleari.

— Andereño Tailleferi eta haren milioiei egindie uko zugatik, erran zuen Goriot zaharrak. Bai,maite zintuen neskatikoak; eta, haren anaiahilik, horra orain aberats Crésus bezala.

— Oi! zergatik erran behar? galdetu zuenRastignacek.

— Eugene, erran zion Delphinek belarrirat.Pena dut orain arrats honengatik. Ah! maitekozaitut, bai, nik! eta beti.

— Hauxe da ezkondu zinetenaz geroztik izandudan egunik ederrena, erran zuen Goriot zaha-rrak. Plazer duen bezainbat sufriarazten ahal

Page 408: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

nau Jainkoak, zuengatik ez den ber erranen dutneure baitan: Urte hartako otsailean, lipar batezzoriontsuagoa izan nintzen gizonak bizitza guz-tian izan daitezkeena baino. So egidazu, Fifine!erran zion bere alabari. Hagitz emakume ederrada, ezta? Erradazu beraz, anitz emakume aurki-tu dituzua haren traka pollita eta haren masaila-ko xiloa dutenak? Ez, ez da hala? Ni nauzu, bada,emakume maitagarri hau egin dudana. Hemen-dik aitzinerat, zuregatik zoriontsu kausitzendelarik, mila aldiz hobe bilakatuko da. Infernuratjoan naiteke, ene auzoa, erran zuen, ene paradi-su-zatia behar baldin baduzu, emanen dizut. Jandezagun, jan dezagun, segitu zuen jadanik ezzekiela zer zioen, mundua gurea da.

— Aita gaixoa!— Jakin bazeneki, ene haurra, erran zuen

Goriot zaharrak jaiki eta alabarenganat zihoala,burua hartu eta txirikorden erdian musu ematenziola,zeinen egin nazakezun zoriontsu oso preziomerkean! etor zaitez noiz edo noiz ene ikustera,hor goian egonen naiz, pauso bat baizik ez duzueman beharrik izanen. Hitz emadazu, otoi!

— Bai, aita maitea.

Page 409: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Errazu bertze behin.— Bai, aita maitea.— Isil zaitez, ehun aldiz erranaraziko nizuke

neure buruari kasu egitera. Afal gaitezen.Arratsa oso-osorik haurkerietan eman zuten,

eta Goriot zaharra ez zen alta hiruretan buru-tsuena izan. Alabaren oinetan etzaten zen haienmusukatzeko; luzaz behatzen zion begietarat;bere burua igurzten zuen haren soinekoarenkontra; hots, maitalerik gazte eta beratzenakegiten ahal zituenak bezalako zorakeriak egitenzituen.

— Ikusten duzu? erran zion Delphinek Eugè-neri, aita gurekin denean, osoki harentzat izanbehar dugu. Ontsa gogaikarria izanen da altahori batzuetan.

Eugènek, bere baitan jadanekotz jeloskorta-sun-mugimendu bat baino gehiago atzemanakzituenak, ez zezakeen gaitzets hitz hori, esker-gabekeria guztien hatsarria gordetzen zuenabera.

— Eta noiz egonen da apartamentua bukatu-rik? erran zuen Eugènek ganbararen inguruan

Page 410: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

behatzen zuela. Aldaratu beharko ote duguberaz egun gauean?

— Bai, baina bihar enekin afaltzera etorrikozara, erran zuen Delphinek halako finezi airez.Bihar Italiarretako eguna dugu.

— Ni parterrerat joanen naiz, erran zuenGoriot zaharrak.

Gauerdia zen. Nucingeneko anderearenkotxea begira zegoen. Goriot zaharra eta ikasleaMaison-Vauquererat itzuli ziren Delphinez geroeta sutsuago solastatuz, horrek adierazmolde-guduka bitxi bat sorrarazi zuelarik bi grina bor-titz horien artean. Eugènek ez ziezaiokeen gordebere buruari ezen aitaren amodioak, inolakointeres pertsonalek orbaintzen ez zuenak, bera-rena garaitzen zuela bere irauntasun eta zabal-tasunagatik. Idoloak aratz eta eder irauten zuenaitarentzat, eta haren adorazioa handitzenagozen hala iragan guztiaz nola geroaz ere. AndereVauquer aurkitu zuten bakarrik bere sutontzia-ren zokoan, Sylvie eta Christopheren artean.Marius Cartagoko hondakinetan bezalaxe agerizen han ostalersa zaharra. Gelditu zitzaizkion biapopilo bakarren begira zegoen, Sylvieri konta-

Page 411: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

tuz bere atsekabeak. Nahiz Lord Byronek Tasso-ri aski deitore ederrak eman dizkion, hagitzurrun daude horiek andere Vauquerek isurtzenzituenen egiazkotasun sakonetik.

— Hirur kikara kafe soilik egin beharko dituguhortaz bihar goizean, Sylvie. Ene etxea hutsik,aizu! Ez dea bihotz-erdiragarria? Zer da bizitzaene apopiloak gabe? Hutsa. Horra ene etxeajanzten zuten bere gizonez gabeturik. Bizitzaaltzarietan da. Zer egin ote diot zeruari honda-mendi hauek guztiak erakartzeko? Hogei lagu-nentzat eginak ditugu ilar eta lursagar hornidu-rak. Polizia ene etxean! Lursagarrak bertzerik ezdugu bada janen! Christophe bidaliko dut beraz!

Saboyarra, lo baitzegoen, bat-batean itzarri,eta erran zuen:

— Anderea?— Gaixo mutikoa! Artzanor bat bezain leiala

da, erran zuen Sylviek.— Sasoi hil bat, mundu guztia kokatua dago.

Nondik etorriko ote zait apopilorik? Burua galdu-ko dut honegatik. Eta Michonneau sorgin horrekPoiret ere ebasten gainera! Zer egiten ote zion

Page 412: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

bada xakur baten pare jarraiki zaion gizon horiberari hola lotzeko?

— Ah! Demontre! egin zuen Sylviek buruahigituz, atso zahar horiek badakite, bai, amarru-kerietan.

— Vautrin jaun gaixo hori galerianotzat hartudutena, segitu zuen alarguntsak, hara! Sylviek,ni baino gogorragoa da hau, ez dut oraindiksinesten. Holako gizon alegera bat, hilabete orohamabortz liberaren gloriak hartzen zituena, etahondar soseraino ordaintzen zuena!

— Eta hain eskuzabala! erran zuen Christop-hek.

— Huts egin dute, erran zuen Sylviek.— Inondik ere ez, berak aitortu du, hasi zen

berriz andere Vauquer. Eta erratea ere gauzahoriek denak ene etxean gertatu direla, katu batbera ere pasatzen ez den auzo batean! Ala ema-kume onestaren fedea, ametsetan nago. Bada,ikusten duzu, ikusia dugu Louis XVI.a bere istri-puaren izaten, ikusia dugu Enperadorea eror-tzen, ikusia dugu berriz etortzen eta berriz eror-tzen, hori guztia gauza posibleen artean zen;pentsio burgesentzat bat ere halako menturarik

Page 413: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ez den bitartean: pasa gaitezke erregerik gabe,baina egun oro jan beharra dugu; eta emakumeprestu batek, sortzez de Conflans denak, hagitzjenero onarekin ematen duenean jatera, non ezdatorren munduaren azkena... Baina, horixe dabada, munduaren azkena da.

— Eta pentsatzea ere andereño Michon-neauk, makur hau guztia egin dizunak, orain,diotenaz, mila ezkutuko errenta bilduko duela,erran zuen Sylviek.

— Ez iezadazu hartaz hitz egin, emagaldu batbertzerik ez da! erran zuen andere Vauquerek.Eta Buneaudenerat doa, gainera! Zernahi egite-ko gauza da baina, izigarrikeriak egin izan beharditu, hil, ebatsi egin du bere denboran. Berakbehar luke espetxerat joan zorigaiztoko gizonmaite horren lekuan...

Une hartan Eugènek eta Goriot zaharrak deiegin zuten.

— Ah! horra ene bi fidelak, erran zuen alar-guntsak hasperen eginez.

Bi fidelek, pentsioaren hondamendiez oroi-tzapen tiki bat baizik ez zutenek, zeremoniarik

Page 414: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

gabe jakinarazi zioten beren ostalersari Chaus-sée-d’Antinerat bizitzera zihoazela.

— Ah! Sylvie! erran zuen alarguntsak, horraene azken eskualdia. Heriotzaren ukaldia emandidazue! erraietan jo nau horrek. Hesi bat duthemen. Horra egun bat buru gainean hamar urtegehiago ematen dizkidana. Erotuko naiz, eneohorezko hitza! Zer egin ilarrekin? Ah! ongi duk,bakarrik banago hemen, bihar alde eginen duk,Christophe. Adios, jaunak, gauon.

— Zer du bada? galdetu zion Eugènek Sylvie-ri.

— Arraioa! mundu guztia partitua duzu kala-piten ondorioz. Horrek burua nahasi dio. Ea,negarrez aditzen dut. On eginen dio marrakaegiteak. Lehenbiziko aldia da begiak bustitzendituela haren zerbitzutan nagoenetik.

Biharamunean, andere Vauquer, harenerranmoldeari jarraiki, zentzaturik zegoen. Atse-kabetu irudia izan bazuen apopilo guztiak galdueta bizitza itzulipurdikatua zuen emakume batengisan, burua osorik zeukan, eta egiazko mina zerzen zuen erakutsi, min barna bat, interes mas-kalduak, ohitura hautsiek eraginikako mina. Iza-

Page 415: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

nez ere, gizon maiteminduak bere maitea biziizan den lekuetarat, hauetatik aldendu beharduenean, jaurtikitzen duen behakoa ez da tris-teagoa andere Vauquerek bere mahai hutsarengainerat zuzendu zuena baino. Eugènek kontso-latu zuen ziotsala ezen Bianchon, barnetegiaegun batzuen buruan bukatuko zuena, berarenordez etorriko zela dudarik gabe; Museumekoenplegatuak maiz erakutsia zuela andere Coutu-reren apartamentuaren ukaiteko gogoa, etaegun guti barne betea izanen zuela pentsioaberriz.

— Oxala, ene jaun maitea! baina zorigaitzahemen da. Hamar egun gabe, herioa etorriko da,ikusiko duzu, erran zion ostalersak behako ilunbat jaurtikiz jangelarat. Nor eramanen ote du!

— Tenore ona da alda egiteko, erran zion isil-isila Eugènek Goriot zaharrari.

— Anderea, erran zuen Sylviek iziturik laster-ka helduz, hirur egun badira ez dudala Mistigrisikusi.

— Ah! tira, katua hil bazait, alde egin badi-gu,...

Page 416: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Alarguntsa gaixoak ez zuen bukatu, eskuakbatu zituen eta bere besaulkiaren bizkarreraterori, iragarpen latz horrek lur joa.

Eguerdi alderat, postariak Panthéonekoauzorat arribatzen zireneko orduan, Eugènekgutun bat hartu zuen sotilki bildua, Beauséante-ko armekin zigilatua. Barnean bazuen gonbit-agiri bat Nucingeneko jaun-andereei zuzenduahilabete batez geroz iragarririk zegoen eta biz-kondesarenean egitekoa zen dantzaldi handiratjoatekoa. Gonbit-agiri horrekin batean hitz laburbatzuk ere baziren Eugènerentzat:

«Pentsatua dut, jauna, ezen atseginez harzenezakeela zeure esku ene sentimenduen berriematea Nucingeneko andereari; eskatu didazungonbit-agiria igortzen dizut, eta bozkario handiaizanen da enetzat Restaudeko anderearen eza-gutzen egitea. Ekar iezadazu beraz pertsonamaitagarri hori, eta eginahalak egin zure bihotzguztiaz jabe ez dadin, anitz zor didazu nik ema-ten dizudanaren ordainez.

«BEAUSÉANTeko Bizkondesa.»

Page 417: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Baina, erran zuen bere baitan Eugènektxartel hori berriz irakurriz, Beauséanteko ande-reak aski garbiki erraten zidak ez duela deusjakin nahi Nucingeneko baroiarekin. Delphinere-nerat joan zen zalu, kontent hari bozkario baten,dudarik gabe bere saria ekarriko zuenaren,eman ahal izateaz. Nucingeneko anderea bai-nuan zegoen. Rastignacek apaingelan igurikizuen, guztiz urduri, bere maiteaz, bere desirenxedeaz gozatzeko urtebetez iguriki duen mutilmaiteminduaren irrikaz. Gazteen bizitzan bitanaurkitzen ez diren bihotz-hunkidurak dira horiek.Egiazko lehen emakumea zeinari gizon batlotzen baitzaio, erran nahi baita gizon horri Pari-seko gizarteak nahi dituen edergailu guztien dis-tirarekin agertzen zaion emakumea, horrek ezdu behin ere lehiakiderik. Amodioak Parisen ezdu bertze amodioen inolako antzik. Ez gizonaketa ez emakumeak dituzte han titulikatzen hera-betasunez nork bere maitasun ustez desintere-satuen gainean hedatzen dituen egia arruntezapaindurikako erakuskizunekin. Herri honetan,emakume batek ez ditu soilki bihotza eta zen-tzuak satisfatu behar, ezin hobeki daki badituela

Page 418: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

hagitzez ere betebehar handiagoak bizitza osa-tzen duten mila banokerien alderat. Han orozgain, harro, ahalkegabe, xahutzaile, hitz-jarioeta arranditsu dugu funtsean amodioa. Baldineta Louis XIV aren gorteko emakume guztiakandereño La Vallière-ko andereñoaren inbidiatanegon baziren printze handi horri Vermandois-ekodukea munduaren jokatokian errazago sartzenlaguntzeko bere gain-mahukak urratu zitueneanbakoitza mila ezkutu gosta zirela ahantzarazizion berotasun-erakustaldia zela kausa, zer eskaote daiteke gainerako gizateriari? Izan zaiteztegazteak, aberatsak eta tituludunak, izan zaitezteare hobeak ahal baduzue; zenbatenaz intsentsu-bihi gehiago ekartzen baitituzue idoloaren aitzi-nean erretzera, hainbatenaz aldekoago ukanenduzue emakume hori, idolorik baduzue behin-tzat. Amodioa erlijio bat da, eta haren jaurespe-nak bertze erlijio guztietakoak baino garestiagoabehar du izan; zalu iragaten da, bere pasaia baz-terrak hondatuz markatzera lehiatzen den txori-galduaren gisan iragan ere. Sentimenduarenluxua sabaietako poesia da; aberastasun horigabe, zer bilaka liteke amodioa? Pariseko kodea-

Page 419: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ren lege drakoniar hauek salbuespenik izanezgeroz, horiek bakartasunean kausitzen dira,gizartearen dotrinei jazarriz haien aztaparretanerori ez diren arimen artean, zeinak ur garden,iheskor, baina geldigabeekiko iturbururen bate-tik hurbil bizi baitira; zeinak, leial beren itzalpeberdeei, zoriontsu amaigabetasunaren mintzai-ra, haientzat gauza guztietan izkiriatua etaberen buruetan edireten dutena, entzuten,pazientki igurikitzen baitituzte beren hegalaklurrarenez urrikaltzen direlarik. Baina Rastigna-cek, handitasunak aldez aitzinetik dastatu dituz-ten gazte gehienen antzera, arma guztiekin nahizuen munduko gudurat agertu; bat egina zenberorren suarekin, eta bazuen menturaz harenmenperatzeko indarra, baina handinahi horrenbideak eta xedea jakin gabe. Bizitza betetzenduen amodio garbi eta sakraturik ezean, botere-egarri hori zerbait eder bilaka daiteke; aski duinteres pertsonal ororen eranztea eta herri batenhanditasunaren hartzea helburu. Baina ikasleaartean ere heldu gabe zegoen gizonak bizitzarenjoaira ikus eta juja ahal dezakeen pondurat.Anartean osoki inarrosi gabe ere bazegoen pro-

Page 420: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

bintzian hezi haurren gaztaroa halako hostailasuerte batez bezala biltzen duten ideia freskoeta leunen lilura. Taigabeko zalantzatan egonazen Rubicon paristarra iragan ez iragan. Berejakin-min suharrak gorabehera, beti ere gordeizan zituen bere gazteluko egiazko aitonen-semeak daraman bizitza zoriontsuaren zenbaitgibel-uste. Hala ere azkeneko kezkak bezperanaienatu zitzaizkion, bere apartamentuan baka-rrik gelditu zenean. Fortunaren abantaila mate-rialez gozatuz, sortzeak ematen dituen abantailamoralez aspaldian gozatzen zuen bezala, probin-tziako gizonaren larrua erantzia zuen, eta eztikikokatua zegoen etorkizun eder bat bistaratzenzion gune batean. Horregatik, Delphineren begi-ra zegoela, apur bat bere ere bilakatzen ari zuenapaingela polit horretan guriki jarririk, hain zuenbere burua urrun ikusten aitzineko urtean Parise-rat etorririkako Rastignacengandik, non optikamoraleko efektu batez hari zeiharka so eginez,bere baitan galdetzen baitzuen ea bere buruarenberaren eiterik ere ba ote zuen une hartan.

— Anderea bere ganbaran da, etorri zitzaionerratera Thérese mutil gaztea asaldaraziz.

Page 421: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Delphine bere zizailu tikian etzanik edirenzuen, suaren bazterrean, sasoal, pausaturik.Mousselinazko uhainen gainean itxura hartanikusiz geroz, ezinezkoa zen haren ez konpara-tzea fruitua brean dakarten Indiako landare ederhoriei.

— Etorri zara, hortaz! erran zuen hunkiturik.— Asma ezazu zer dakarkizudan, erran zuen

Eugènek harengandik hurbil jarri eta besoa har-tzen ziola bere hartan muin emateko.

Nucingeneko andereak bozkario-mugimendubat egin zuen gonbit-agiriaren irakurtzean.Eugènerenganat bihurtu zituen bere begi bus-tiak, eta besoak haren leporat jaurtiki halakosatisfazio harro batek zorabiaturik bereganaterakartzeko.

— Eta zuri (hiri, erran zion belarrirat; bainaThérèse ene kabinetean zagok, izan gaitezenzuhurrak!), zuri zor dizut zoriontasun hau? Bai,ausartzen naiz hau zoriontasun deitzera. Zukerdietsia, ez ote da harrotasunaren garaitia batbaino gehiago? Inork ez nau gizarte honi aurkez-tu nahi izan. Atzemanen nauzu beharbada unehonetan tiki, txolin, arin Pariseko emakume bat

Page 422: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

bezala; baina pentsa, ene adiskidea, prest naize-la zuri oro sakrifikatzeko, eta, baldin eta sekulabaino desira biziagoa badut Saint-Germain fau-bourgerat joateko, zu han zaudelakotz dela hori.

— Ez duzua uste, erran zuen Eugènek, Beau-séanteko andereak nahi bide digula erran ezduela Nucingeneko baroiaren ikusteko asmorikbere dantzaldian?

— Jakina, erran zuen baronesak gutuna Eugè-neri bihurtuz. Emakume horiek mutiritasunarenjitea dute berez. Baina ez du axolarik, joanennaiz. Ahizpak han behar du izan, janzkera zora-garria prestatzen ari dela badakit. Eugène, segi-tu zuen ahapetik, susmo izigarri batzuen haiza-tzeko joanen da hura harat. Ez dakizkizu hariburuz dabiltzan hotsak? Nucingen etorri zaitegun goizean erratera atzo Bazkunean horretazari zirela heraberik gabe. Non dago, Jainkoa!,emakume eta familien ohorea! Erasana, zaurituasentitu naiz neure ahizpa dohakabeagan. Zen-baitzuek diotenaz, Trailleseko jaunak ehun milaliberaren diru-agiriak sinatu omen zituzkeen,gutiz-gehienak bururatuak, eta zeinengatikbehar omen baitzioten jazarri. Azken beltz horre-

Page 423: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

tan, ahizpak judu bati saldu omen zizkiokeenbere diamantak, zuk ikusi ahal izan dizkiozundiamant eder horiek, eta Restaudeko andereamarengandik datozenak. Tira, azkeneko bi egu-nean, jendea horretaz baizik ez da mintzo. Kon-preni dezaket hortaz Anastassiek soineko lama-tu bat mana dezan, eta behako guztiak berega-nat erakarri nahi izan Beauséanteko andereare-nean, harat bere distira guztian eta bere dia-mantekin agertuz. Ez dut baina haren pean egonnahi. Betidanik entseatu da ene zapaltzera,sekula ez da ona izan enekin, hainbertze zerbi-tzu egiten nizkionarekin, hark ez zeukanean betiere harentzako dirua edukitzen nuen honekin.Baina utz dezagun mundua, egun guztiz zorion-tsua nahi dut izan.

Rastignac goizeko oren batean artean ereNucingeneko anderearenean zen, zeinak, maita-leen agurra, agur etortzeko diren bozkarioezbeterikako hori, hari eskainiz, begitarte malen-konios batekin erran baitzion; —Hain naiz iziko-rra, hain naiz superstiziosa, emaiezu ene gogan-beharrei nahi duzun izena, non ikaran bainago

Page 424: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

neure zoriona hondamendi izigarriren batekinordainduko ote dudan.

— Umea, erran zuen Eugènek.Ai! ni naiz umea egun gauean, erran zuen

Delphinek irriz.Eugène handik biharamunean alde egiteko

segurtasunaz itzuli zen Maison-Vauquererat;bidean zihoala, beraz, ezpainetan oraindik erezorionaren gustua dutela gazte guztiek egitendituzten amets eder horietan murgildu zen.

— Eta? erran zion Goriot zaharrak Rastignacharen ate aitzinean iragan zelarik.

— Tira! erantzun zuen Eugènek, bihar erra-nen dizut dena.

— Dena, ezta? oihukatu zuen gizagaixoak.Zoaz oherat. Bihar geure bizitza zoriontsua hasi-ko dugu.

Page 425: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

IVAITAREN HERIOTZA

Biharamunean, Goriotek eta Rastignacekzamaketari baten etorrera baizik ez zuten iguri-kitzen pentsiotik joateko, noiz eta ere eguerdialderat non eta Maison-Vauquereko atean geldi-tzen ari zen karroza baten soinua aditu baitzenSainte-Geneviève berria karrikan. Nucingenekoanderea bere kotxetik jaitsi zen, bere aita arteanere pentsioan zenetz galdetu zuen. Sylviekbaietz erantzunik, eskailerak igan zituen emeki-emeki. Eugène bere gelan zegoen haren auzoakjakin gabe. Gosaltzean otoi eskatu zion Goriotzaharrari bere gauzen eramateko, erraten ziolalauretan d’Artois karrikan elkartuko zirela berriz.Baina, gizagaixoa zamaketari bila joan zen bitar-tean, Eugène, eskolako deiari berehala ihardetsi-rik, inork ikusi gabe itzulia zen, kontuen egitekoandere Vauquerekin, nahi ez izanki betebeharhori Gorioten esku utzi, zeinak, bere itsutasu-nean, dudarik gabe harena ere ordainduko bai-tzuen. Ostalersa jalgia zen, Eugène bere gelarat

Page 426: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

igan zen han zerbait ahantzia ote zuen ikustekoeta burutazio horren ukan izanaz alegeratu zenmahaiko tiraderan ikusi zuenean, artean erebete gabea, Vautrini sinatu zor-onespena, sinatuzuen egunean ezaxolki harat bota zuena. Surikez ukanki, haren xehe-xehe egitera bazihoannoiz eta ere, Delphineren ahotsa ezaguturik, batere hotsik atera nahi izan ez, eta haren aditzekogelditu baitzen, berarentzat bat ere sekreturikeduki behar ez zuelakoan. Gero lehen hitzetatik,interesgarriegia iruditu zitzaion aitaren eta ala-baren arteko solasaldia haren ez entzuteko.

— Ah! aita, erran zuen alabak, garaiz askigogoratuko ahal zitzaizun ene fortunaren kontueskatzea erreka joa izan ez nadin! Hitz egindezaket?

— Bai, etxea hutsik dago, erran zuen Goriotzaharrak ahots asaldatuaz.

— Zer duzu bada, aita? hasi zen berriz Nucin-geneko anderea.

— Aizkol ukaldi bat eman berri didazu burugainean, erantzun zuen agureak. Jainkoak barkadiezazula, ene haurra! Ez dakizu zenbat maitezaitudan; jakin bazenu, ez zenidan itsumustuka

Page 427: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

halakorik erranen, batik bat deus ez baldin badaerremediorik gabea. Zer gertatu da bada zuhonat ene bila etortzeko hemendik gutira d’Ar-tois karrikan biltzekoak ginelarik?

— Aizu! aita, bagarea bada geure lehenmugimenduaren jabe hondamendi batean? Ero-tua naiz! Zure abokatuak lehentxeago ezaguta-razi digu inolaz ere geroago lehertuko den zori-gaitza. Zure merkatari-aztura zaharraren beha-rra izanen dugu eta arineketan etorria nauzu bilaitotzen garenean abar bati atxikitzen gatzaizkionbezala. Derville jaunak Nucingen berari milaamarru ezartzen ikusi duelarik, prozesu batekinmehatxatu du erraten diola laster erdietsikolukeela tribunaleko presidentaren onespena.Nucingen egun goizean etorri zait etxerat bereeta neure hondamena nahi ote nuen galdezka.Erantzuna eman diot fitsik ere ez nekiela horre-taz guztiaz, fortuna bat baneukala, neure fortu-na eskuratu beharra nuela, eta nahaspila hone-kin zerikusia zuen guztia ene abokatuaren aferazela, ez nekiela bat ere eta deus ezin adi neza-keela sujet honetaz. Ez ote da hori errateagomendatu zenidana?

Page 428: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Ongi da, erantzun zuen Goriot zaharrak.— Ongi da, bada! hasi zen berriz Delphine,

bere afera guztien berri eman dit. Bere eta enekapital guztiak enpresa doi-doia hasi batzuetansartu ditu, zeinetarako dirutza handiak aitzinera-tu beharra izan omen baitu. Neure ezkon saria-ren aurkeztera bortxatuko banu, zorrak ukatubeharra izanen luke; aldiz, urte batez iguriki nahibadut, bere ohoreagatik hitz ematen du eneabizpahirur halako fortuna bihurtuko didala enekapitalak lurralde-eragiketa batzuetan ipiniz zei-nen bukaeran ondasun guztien jabe izanen bai-naiz. Aita maitea, egia zioen, izitu nau. Barkazioaeskatu dit bere jokamoldeagatik, neure liberta-tea itzuli dit, neure gisara gobernatzeko baime-na eman, aferen osoki neure izenaren peankudeatzera uztekotan. Agindu dit, bere asmoonaren frogagarri, Derville jauna nik nahi bezain-bat aldiz deituko lukeela ni jabe izendatzekoegin beharreko egintza guztiak behar bezalaizkiriaturik leudekeenetz jujatzeko. Hitz batez,ene esku jarria da beso-zangoez estekaturik.Oraindik bertze bi urtez eskatzen du etxearenzuzendaritza, eta erregutu dit, zenbat ematen

Page 429: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

didan, hori baino ardit bat gehiago ere ez gasta-tzeko. Frogatu dit ezen itxurak zaindu bertzerikez zezakeela egin, bere neska-lagun dantzariautzia zuela, eta ekonomiarik zorrotz baina isilpe-koenerat bortxatua izanen zela, bere espekula-zioen bururatu ahal izatekotz bere kreditua alda-tu gabe. Gaizki hartu dut, dena zalantzan ezarribere onetatik aterarazi eta gehiago jakiteagatik:bere liburuak erakutsi dizkit, azkenean negarrezhasi da. Sekula ez dut gizon bat halako egoeranikusi. Burua galdurik zegoen, bere burua hilbehar zuela zioen, eldarniatzen ari zen. Penaeman dit.

— Eta ipuin horiek sinesten dituzua? eginzuen oihu Goriot zaharrak. Komediant hutsa da!Topo egina naiz alemanekin aferetan: jendehoriek fede onekoak dira kasik denak, xalotasu-nez beteak; baina, beren zintzo eta prestu itxu-raren pean, maltzur eta hitz-jario izaten hastendirelarik, badakite orduan bertzeak baino mal-tzur eta hitz-jarioago izaten ere. Senarrak ziriasartzen dizu. Inguratua sentitzen da, hilarenaegiten du, nagusiago egon nahi du zure izenarenpean bere izenaren pean baino. Zirkunstantzia

Page 430: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

horretaz baliatuko da bere tratuen gorabehere-tatik gerizatzeko. Anker bezain iaioa da; tipogaiztoa da. Ez, ez, ni ez naiz Père-Lachaiseratjoanen neure alabak biluzgorritan utzirik. Zerbaitbadakit oraindik aferen munduaz. Bere diruak,hala dio, enpresetan lotuak omen ditu, ongi da!baloreek, zor-onespenek, hitzarmenek osatzenomen dituzte haren interesak! erakuts ditzala,eta kontuak garbi zurekin. Espekulaziorik hobe-renak hautatuko ditugu, arriskuak hartuko, etaezaugarri-agiriak geure izenean ukanen: Delphi-ne Goriot, emazte bereizia Nucingeneko baroia-ren ondasunei dagokienez. Ergelak garela usteote du horrek? Zer uste du bada, bi egunez erejasan dezakedala zu fortuna gabe, ogirik gabe,uzteko ideia? Egun batez ere, gau batez ere, biorduz ere, ez nezake jasan! Ideia hori egia balitz,ez nuke bizirik iraunen. Nolaz! neure bizitzakoberrogei urtetan izanen naiz lan egina, bizkargainean zakuak eramana, izerdia zurrutan ate-raia, bizitza guztian xuhurki bizia zuengatik,neure aingeru horiengatik, zeinek lan oro, zamaoro arin bilakarazten baitzenidaten; eta egunneure fortuna, neure bizitza kea bailiran utziko

Page 431: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

nituzke joatera! Errabiaturik hilaraziko nindukehorrek. Lurrean eta zeruan den sakratuenagatik,hau argituko dugu, liburuak, dirukutxa, enpresakegiaztatuko! Ez dut lorik eginen, ez oherat joa-nen, ez mokadurik janen, harik eta zure fortunaoso-osorik bere tokian dela froga dezadan arte.Beharrik Jainkoa, ondasunez bereizirik zaude;maisu Derville izanen duzu abokatutzat, gizonprestu bat zorionez. Jainkoarren! zeure milioixkaeder hori, zeure berrogeita hamar mila liberakoerrenta ukanen duzu bizi zareino, edo alimalekozalaparta sortuko dut Parisen, ah! ah! Ganbare-tarat ere joko nuke tribunalek kalte eginen bali-gute. Diru aldetik lasai eta kontent zinela jaki-teak, pentsamendu horrek arintzen zizkidangaitz guztiak eta bihozminak eztitzen. Dirua bizi-tza da. Sosek dena egiten dute. Zer erraten digubada Alsaziar kankailutzar horrek? Delphine, eziezaiozu ardit laurden batean ere amore emanurde zoldazu horri, kateak ezarri eta dohakabebihurtu zaituenari. Zure beharretan bada, gogor-ki zafratuko dugu, eta zuzen ibilaraziko. Jainkoa,burua sutan dut, erretzen nauen zerbait badutburu-hezurrean. Ene Delphine miserian! Oi! Fifi-

Page 432: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

netto, zu! Arraioa, non dira ene eskularruak? Ea,goazen, dena ikustera nahi dut joan, liburuak,aferak, dirukutxa, gutunak berehala. Ez naizlasaituko harik eta zure fortuna jadanik ez delaarriskuan egiaztatu eta neure begiekin ikustendudan arte.

— Aita maitea! joka zaitez zuhurtziaz. Mende-ku-nahikeriarik tikiena ere ezarriko bazenu aferahonetan, eta etsaigo handiegia erakutsiko asmo-etan, galdua nintzateke. Ezagutzen zaitu, hagitznaturala atzeman du, zuk iradokirik, neure onda-sunez arrangura nadin; baina, zin degizut, bereeskuetan dauzka, eta baita eduki nahi ere. Berekapital guztiekin ihesi joan eta gure hemen uzte-ko gisako gizona da, gizagaiztoa halakoa! Ongidaki nik neronek ez dudala daramadan izenadesohoratuko hari jazarriz. Azkarra eta ahula daaldi berean. Dena ongi aztertua dut. Bere onetikateratzen badugu, errekan nago.

— Baina filus bat ote da beraz?— Hara! bai, aita, erran zuen alabak kadira

batean etzaten zela negarrez. Ez nizun aitortunahi halako gizon-mota batekin ezkondu izana-ren bihozmina zugandik aldaratzeagatik! Aztura

Page 433: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

sekretuak eta kontzientzia, arima eta gorputza,dena bat dator haren baitan! izigarria da: aiherdut eta hastio. Bai, ez dezaket Nucingen doilorhori jadanik estima erran didana erran ondoan.Aipatu dizkidan merkatal antolamenduetannahasteko gauza den gizon batek ez du den-mendreneko urguritasunik, eta haren arimanezin hobeki irakurri dudanetik, hortixe heldu diraene beldurrak. Garbiki proposatu dit, berak, enesenarrak, libertatea, badakizua zer nahi duenhorrek erran? zorigaitzik agituz geroz, tresna batharen esku artean nahi ote nuen izan, hots,bitartekotza-lana nahi ote nion egin.

— Legeak hor dira ordea! Grève-ko plaza batbada ordea horrelako jende —suerteentzat, eginzuen oihu Goriot zaharrak; baina nik neronekgillotinatuko nuke borrerorik ez balitz.

— Ez, aita, ez da legerik haren kontra. Entzunezazu bi hitzez haren mintzaira, gainean ezar-tzen zizkion itzul-inguruetatik libratua: «Edo gal-dua da dena, ez daukazu arditik ere, erreka joazara; ezen ez nezake erkidetzat zu ez bertze inorhauta; edo utziko nauzu neure enpresen portuonerat eramatera. Garbi dea? Eni lotua da orain-

Page 434: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

dik. Ene emakume-zuzentasunak sosegatzen du;badaki bere fortuna utziko diodala, eta ni neu-reaz kontentatuko naizela. Elkartze donge etaohoina da onartu beharrean naizena errekaratjoateko zigorraren pean. Kontzientzia erosten diteta ni neure gogara utziz Eugèneren emazteaizatera ordaintzen du bera. «Baimena ematendizut falten egiteko, utz nazazu krimenen egite-ra jende dohakabeak errekararaziz!» Beharbezain garbia ote da oraindik mintzaira hau?Badakizu zeri erraten dion eragiketen egitea?Lursail gorriak erosten ditu bere izenaren pean,gero han etxeak eraikiarazten ditu lastozko gizo-nen medioz. Gizon horiek eraikuntzetako tratuakegiten dituzte obra-hartzaile guztiekin, zeineiepe luzeko gaietan ordaintzen baitiete, eta zei-nak, diru-kopuru tiki bat bitarte, prest izaten bai-tira ene senarraren kito uzteko; ene senarraorduan etxeen jabea da, gizon horiek krak egi-nez kontuak garbitzen dituztelarik lan-hartzailebairatuekin. Nucingeneko etxearen izenak etxe-gile dohakabeen lilurarazteko balio izan du. Kon-prenitua dut hori. Konprenitua dut halaber,behar izanez geroz, dirutza eskerga batzuen

Page 435: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

pagamenduaren frogatzeko, Nucingenek balorehandi-handiak igorri dituela Amsterdamerat,Londreserat, Napoleserat, Viennerat. Nola atze-man genuke?

Eugènek Goriot zaharraren belaunen hotsastuna aditu zuen, dudarik gabe bere ganbarakozolarat erortzean egina.

— Jainkoa, zer egin dizut? Ene alaba misera-ble horren eskuetan, zernahitarat behartuko duhala nahi izanez geroz. Barka, ene alaba! oihu-katu zuen agureak.

— Bai, leize batean banago, badaiteke zurehobena ere baden, erran zuen Delphinek. Haindugu ezagumen urria ezkontzen garenean! Eza-gutzen ote dugu mundua, aferak, gizonak, ohitu-rak? Gurasoek behar lukete guretzat pentsatu.Aita maitea, ez dizut deus aurpegiratzen, barkaiezadazu hitz hori. Nik dut hoben guztia honetan.Ez, ez negarrik egin, aita, erran zuen alabak aita-ren bekokian musu emanez.

— Ezta zuk ere, ene Delphine ttikia. Ekarzeure begiak, musuka xukatuko baititut. Ea!neure buruhandia berreskuratuko dut, eta zure

Page 436: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

senarrak nahastekatu duen afera-mataza argitu-ko.

— Ez, utz ezazu ene esku; jakinen dut harenmaneiatzen. Maite nau, ongi da, harengandudan botereaz baliatuko naiz zenbait kapitalberehala jabetzatan ene izenean ezar ditzan.Beharbada berriz erosaraziko diot neure izena-ren pean Nucingen, Alsazian, estimu handitandu. Hala ere etor zaitez bihar haren liburuen,haren aferen ikertzeko. Derville jaunak ez dakifitsik merkataritzaz. Ez, ez zaitez bihar etor. Ezdut neure odola irakinarazi nahi. Beauséantekoanderearen dantzaldia etzi izanen da, nahi dutzaindu han eder, pausatua agertu, eta neureEugène maiteari ohore egiteko! Goazen badabaten ganbararen ikustera.

Une hartan kotxe bat gelditu zen Sainte-Geneviève berria karrikan, eta Restaudekoanderearen ahotsa aditu zen, Sylvieri ziotsala:

— Ene aita hemen dea? Zorionez zirkunstan-tzia horrek Eugène salbatu zuen, ordukotz bereburuarekin baitzegoen ohean sartu eta lo irudieginen ote zuen.

Page 437: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Ah! aita, Anastasiez hitz egin dizutea?erran zuen Delphinek ahizparen ahotsa ezagutu-rik. Irudi luke gauza harrigarriak ere gertatzendirela haren ezkontzan.

— Zer diozu? erran zuen Goriot zaharrak: horiene azkena litzateke gero. Ene buru gaixoak ezinjasanen ditu bi zorigaitz.

— Egunon, aita, erran zuen kondesak barne-rat sartuz. Ah! hor zara, Delphine.

Restaudeko andereak poxelatua iruditu zuenahizparekin topo egiteaz.

— Egunon, Nasie, erran zuen baronesak.Harrigarri atzeman duzua beraz ni hemen iza-tea? Egun oro ikusten dut neure aita.

— Noiztik?— Etorriko bazina, jakinen zenuke.— Ez nazazu kitzika, Delphine, erran zuen

kondesak ahots deitoragarri batez. Zorigaizto-koa naiz oso, galdurik nago, aita gaixoa! oi!arrunt galdurik oraingoan!

— Zer duzu, Nasie? oihukatu zuen Goriotzaharrak. Erraguzu dena, ene haurra. Anastasiezurbildu zen. Delphine, ea, lagun ezazu, izan zai-

Page 438: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

tez ona ahizparekin, oraindik gehiago maitekozaitut, ahal badut!

— Ene Nasie gaixoa, erran zuen Nucingenekoandereak bere ahizpa jesartzen zuela, mintzazaitez. Bi lagun bakarrak gaituzu beti dena bar-katzeko aski maiteko zaituztenak. Ikusten duzu,familiako maitasunak dira segurenak. Gatzakharrarazi zizkion, eta kondesa bere senerat eto-rri zen.

— Hilen naiz honetatik, erran zuen Goriotzaharrak. Ikus dezagun, segitu zuen bere zohi-katz-sua zirikatuz, hurbil zaitezte biak. Hotzaknago. Zer duzu, Nasie? errazu fite, hiltzennauzu...

— Ongi da! erran zuen emakume dohaka-beak, ene senarrak dena daki. Pentsa ezazu,aita, badu aspaldi, oroitzen zarea Maximerendiru-agiriaz? Ez zen lehenbizikoa alabaina. Hala-korik anitz ordaindurik nengoen lehendik ere.Urtarril hastapen alderat, Trailleseko jauna atse-kabez betea iruditzen zitzaidan. Ez zidan fitsikerraten; baina hain da erraza maite dituzun jen-deen bihotzean irakurtzen, aski da doi bat; gerozantzuak ere izaten dira. Gainera inoizkorik mai-

Page 439: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

tagarrien, inoizkorik samurren ikusten nuen,gero eta zoriontsuagoa nintzen. Gaixo Maxime!bere gogoan, azken agurrak egiten zizkidan,erran zidan; tiro egin nahi zion bere buruari.Azkenean hainbertze dut pairarazi, hainbertzeotoiztu, bi orduz egon naiz haren belaunetan.Ehun mila libera zor zituela erran dit! Oi! aitatto,ehun mila libera! Erotu naiz. Zuk ez zeneuzkanlibera horiek, dena xahutua nuen...

— Ez, erran zuen Goriot zaharrak, ezin eginizanen nuen hori, non ez nintzen libera horienebastera joanen. Baina joanen nintzen, Nasie!Joanen naiz.

Goibelki, hilurran baten karranka-hots batirudi jaurtiki, eta ezintasunerat erturikako aita-sentimenduaren agonia salatzen zuen hitzhorren entzutearekin, bi ahizpek eten bat eginzuten. Zein egoismo gelditu zatekeen soraioetsipen-aldarri hori aditurik zeinak, osin bateratjaurtiki barri batek bezala, haren sakontasunaezagutarazten baitzuen?

— Enea ez zenaz baliatuz aurkitu ditut, aita,erran zuen kondesak negarretan urtuz.

Page 440: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Delphine hunkitu eta negarrari eman zionburua ahizparen lepoan ezarriz.

— Dena egia da beraz, erran zuen.Anastasiek burua apaldu zuen, Nucingeneko

andereak gorputz osoaz hartu zuen, samurkiromuinkatu, eta bere bihotz gainean pausatzenzuelarik: —Hemen, beti izanen zara maitatuajujatua izan gabe, erran zion.

Ene aingeruak, erran zuen Goriotek ahotsahul batez, zer dela eta zorigaitzak izan beharelkartu zaituztena?

Maximeren bizitzaren salbatzeagatik, hau da,neure zorion guztiaren salbatzeko, hasi zenberriz kondesa samurtasun bero eta pilpiragarribateko lekukotasun horiek sustaturik, ezagutzenduzuen lukurrari horrenganat eramanak ditut,gizon bat infernuak egina, deusek beraztu ezinduena, Gobseck jaun hori, Restaudeko jaunakhain estimu handitan dituen familiako diaman-tak, harenak, neureak, denak, saldu egin ditut.Saldu! konprenitzen duzuea? Maxime salbatuda! Ni hila naiz baina. Restaudek dena jakin du.

— Noten bidez? Nola? Hilen dudalakotz! oihu-katu zuen aitak.

Page 441: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Atzo, bere ganbararat bilarazi nau. Haratjoan naiz... «Anastasie, erran dit halako ahots...(oi! aski izan da haren ahotsa, dena asmatu dut),non dira zure diamantak?» Enean. «Ez, erran ditso egiten zidala, hor dituzu, ene komoda gai-nean.» Eta bere mokanesaz estalia zuen kutxati-la erakutsi dit. «Badakizua nondik datozen?»erran dit. Haren belaunetan erori naiz... Negaregin dut, zer heriotzaz nahi ninduen hiltzen ikusigaldetu diot.

— Hori erran duzu! egin zuen oihu Goriotzaharrak. Jainkoaren izen sakratuagatik, bati alabertzeari nork ere min egiten baitizue, ni bizi nai-zeino, segur dagoke hura su motzean errekodudala! Bai, zera bezala xehatuko dut...

Goriot zaharra isildu zen, hitzak eztarrianiraungitzen zitzaizkion.

— Hitz batez, maitea, hiltzea baino zerbaitzailagoa eskatu dit egiteko. Zeruak begira ditza-la emakume guztiak nik aditu dudanaren aditze-tik!

— Garbituko dut gizon hori, erran zuen Goriotzaharrak lasaiki. Bizitza bakarra du ordea, eta bi

Page 442: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

zor dizkit. Tira bada, eta? segitu zuen Anastasie-ri behatuz.

— Hara! erran zuen kondesak eten batenondotik berriz hasirik, so egin dit: «Anastasie,erran dit, dena isiltasunean gordeko dut, elkarre-kin egonen gara, haurrak ditugu. Ez dut Traille-seko jauna hilen, huts egin nezake, eta harenbertze gisaz suntsiaraztekotz gizakien justiziare-kin egin nezake topo. Haren zure besoetan hil-tzea, hori haurren desohoratzea litzateke. Bainaez zure haurren, ez haien aitaren, ez ene galtzenez ikusteagatik, bi kondizio ezarriko dizkizut.Ihardets ezazu: ba ote dut nik haurren bat neu-rea?» Nik baietz erran dut. «Nor?» galdetu du.Ernest, gure seme-lehena. «Ongi da, erran du.Orain, zin egin iezadazu hemendik aitzineratpondu bakarraren gainean obedituko didazula.»Zin egin dut. Eskatzen dizudalarik zeure ondasu-nen saltzea sinatuko duzu.

— Ez ezazu sina, oihukatu zuen Goriot zaha-rrak. Ez dezazula inoiz hori sina. Ah! ah! Restau-deko jauna, ez dakizu zer den emakume batzorioneko egitea, zoriona non den, harat joatenda emakumea haren bila, eta zeure ezintasun

Page 443: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ertzoagatik zigortzen duzu?... Hementxe nagoni, geldi hor! bere bidean topatuko nau. Nasie,zaude atseden hartzen. Ah, axola dio bere oinor-dekoak! tira, tira. Semea atzemanen diot, zeina,mila deabru, ene iloba baita. Ikus dezaket muti-ko hori, ez da hala? Neure hegalpean ezarrikodut, haren harta hartuko, zaude lasai. Errendara-ziko dut, munstro hori, erraten diodala: Orainneurtuko ditiagu geure indarrak! Heure semeanahi baduk, bihur ene alabari bere ondasuna,eta utz bere gisara gobernatzera.

— Ene aita!— Zeure aita, bai! Ah! egiazko aita bat naiz.

Handiki sabelzuri horrek ez ditzala gaizki ekarene alabak. Arraioa! ez dakit zer dudan zainetan.Tigre baten odola dabilkit hor, nahi nituzke iren-tsi bi gizon horiek. Ô ene haur horiek! honatxberaz zuen bizitza? Ene heriotza izan, ordea. Zerbilakatuko zarete bada ni hemen gehiago ez nai-zenean? Seme-alabak bezainbat behar luketegurasoek bizi. Jainkoa, bai gaizki antolatua duzu-la mundua! Eta ba omen duzu seme bat harga-tik, erran digutenaz. Geure seme-alabengansufritzea behar zeniguke ekidin. Hara, ene ainge-

Page 444: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ru maiteak! zuen minei baizik ez diet zuen pre-sentzia zor. Zuen malkoak baizik ez dizkidazueezagutarazten. Ongi da, bai, maite nauzue, ikus-ten dut. Zatozte, zatozte hemen negar egitera!bihotza handia dut, dena bil dezake. Bai, alferrikzulatuko duzue bera, pusketek are aita-bihotzgehiago sortuko dituzte. Zuen penak nahi nituz-ke hartu, zuengatik sufritu. Ah! tikiak zinete-nean, ontsa zoriontsuak zineten...

— Sasoi hori baizik ez dugu izan ona, erranzuen Delphinek. Non dira bihitegi handianzakuen gainaldetik anbilka ibiltzen ginenekogaraiak?

— Aita! hori ez da dena, erran zuen Anasta-siek Gorioten belarrirat zeinak jauzi bat egin bai-tzuen. Diamantak ez dira ehun mila liberatansalduak izan. Maxime jazarria da. Hamabi milalibera baizik ez ditugu ordaindu beharrak. Zuhu-rra izanen dela agindu dit, ez duela gehiagojokatuko. Haren amodioa da munduan gelditzenzaidan bakarra, eta garestiegi ordaindu dut hil eznadin ihes eginen balit. Fortuna, ohorea, atsede-na, haurrak sakrifikatu dizkiot. Oi! egin ezazubederen Maxime libro, ohoratua izan dadila,

Page 445: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

munduan bizitzea ukan dezala non jakinen baitutoki baten egiten. Zoriona bakarrik zor dit orain,fortunarik gabe leudekeen haurrak ditugu. Denagaldua dateke Sainte-Pélagien sartzen baldinbadute.

— Ez dauzkat, Nasie. Deus ez, deus gehiagoere ez daukat! Munduaren azkena da. Oi! Mun-dua lehertzera doa, gauza segura da. Zoaztehemendik, salba zaitezte zuek lehenik! Ah! badi-tut oraindik zilarrezko eraztun batzuk, sei mahai-tresna, neure bizitzan eduki ditudan lehenbiziko-ak. Hitz batez, mila eta berrehun liberako bizisa-ria baizik ez dut...

— Zer egin duzu bada zeure bizi-guztikoerrentez?

— Saldu, irabazien puska ttiki hori neure pre-mientzat gordez. Hamabi mila libera beharnituen Fifineri apartamentu baten apailatzeko.

— Zurean, Delphine? erran zion Restaudekoandereak bere ahizpari.

— Oi! zer axola du horrek! hasi zen berrizGoriot zaharra, mila eta berrehun mila liberakxahutu ziren.

Page 446: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Susmatzen dut, erran zuen kondesak. Ras-tignaceko jaunarentzat. Ah! ene Delphine gai-xoa, zaude apur bat. Ikusazu ni non nagoen.

— Maitea, Rastignaceko jauna mutil gaztebat da bere maitalearen errekaratzeko gauza ezdena. Esker mila, Delphine. Kausitzen naizenlarrialdian, zerbait hobea igurikitzen nuenzugandik; baina sekula ez nauzu maite izan.

— Bai, maite zaitu, Nasie, oihukatu zuenGoriot zaharrak, oxtion erraten zidan hori. Zutazari ginen, erraten zenidan zu ederra zinela etabera polita baizik ez.

— Bera! errepikatu zuen kondesak, ederta-sun hotzekoa da bera.

— Hori agitu denean, erran zuen Delphinekgorrituz, nola jokatu zara zu ene alderat? Ukatunauzu, joan gogo nuen etxe guztietako ateakhertsarazi, hau da, eni min egiteko egokierariktikiena ere ez duzu galtzera utzi. Eta ni, etorriote naiz bada, zu bezala, aita gaixo honi, milaliberatik mila liberara, haren fortunaren edeki,eta orain dagoen estaturat egoztera? Horra zeregin duzun. Nik berriz ahal izan dudan guztietanikusi dut neure aita, ez dut etxetik bidali, eta ez

Page 447: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

natzaio eskuen milikatzera etorri haren beharraizan dudanean. Ez nekien ezta enetzat erabiliakzirenik ere hamabi mila libera horiek. Nik ordenabadut, aizu! zuk badakizu. Bertzalde, aitattokerregaliak egin dizkidanean, behin ere ez naizhaien xerka ibili.

— Ni baino zoriontsuagoa zinen zu; Marsaye-ko jauna aberatsa zen, zer edo zer badakizuhorretaz. Urrea bezain doilorra izan zara beti.Adios, ez dut ez ahizparik, ez...

— Ixo, Nasie! oihukatu zuen Goriot zaharrak.— Zu bezalako ahizpa bat baizik ez da mun-

duak jadanik sinesten ez duena errepika deza-keena, munstro bat zara, erran zion Delphinek.

— Ene umeak, ene umeak, isil zaitezte, edoneure burua hilen dut zuen aitzinean.

— Tira, Nasie, barkatzen dizut, erran zuenNucingeneko andereak mintzatzen jarraiki,dohakabea zara. Ni zu baino hobea naiz baina.Eni horren erratea ere noiz eta neure burua zurelaguntzeko gauza ikusten nuenean, are neuresenarraren ganbaran sartzeko gauza ere, eznukeena eginen ez nigatik ez... Bederatzi urte

Page 448: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

honetan ene kontra egin duzun gaizki guztiarendina da hori.

— Ene meak, ene umeak, besarka ezazueelkar! erran zuen aitak. Bi aingeru zarete.

— Ez, utz nazazu, oihukatu zuen kondesak,Goriotek besotik harturik zeukan eta aitarenbesarkada inarrosi zuenak. Ene senarrak izanenlukeena baino gupida gutiago du nitaz. Ez litza-teke erranen bertute guztien irudia denik.

— Are nahiago dut Marsayeko jaunari diruazor diodalako fama bildu ezen ez Traillesekojauna berrehun mila liberatik gora gosta zaidalaaitortu, ihardetsi zuen Nucingeneko andereak.

— Delphine! oihukatu zuen kondesak haren-ganat urrats bat emanez.

— Nik egia diotsut zuk gezurrez lohitzen nau-zunean, ihardetsi zuen hoztasunez baronesak.

— Delphine! zera bertzerik ez zara...Goriot zaharra oldartu zen, kondesari heldu

eta mintzatzea galarazi zion ahoa bere eskuazestaltzen ziola.

— Jainkoa! aita, zer egin duzu bada egun goi-zean? erran zion Anastasiek.

Page 449: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Egia da, bai, oker naiz, erran zuen aita gai-xoak eskuak galtzetan xukatzen zituela. Bainaez nekien etorriko zinateketenik, etxez aldatzeranoa.

Kontent zen alabaren kolera berarenganatdesbideratzen zuen erasia baten beretu ukanaz.

— Ah! segitu zuen jartzen zela, bihotza erdi-ratu didazue. Nireak egin du, ene haurrak. Buruaerretzen ari zait barnean sua balu bezala. Izanzaitezte beraz atseginak, maita ezazue elkar!Hilaraziko nindukezue. Delphine, Nasie, ea,zuzen zineten, oker zineten biak ala biak. Ikusdezagun, Dedel, gehitu zuen begi malkoz betebatzuk pausatuz baronesaren baitan, hamabimila libera behar ditu, bila ditzagun. Ez iezaiozueelkarri horrela beha. Belauniko jarri zen Delphi-neren aitzinean. —Eska iezaiozu barkazioa eniatsegin emateko, erran zion belarrirat, hura dazorigaiztokoena, tira!

Ene Nasie gaixoa, erran zuen Delphinek oina-zeak aitaren aurpegiari eratxikitzen zion irudibasa eta eroaz lotsaturik, oker ibili naiz, besarkanazazu.

Page 450: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Ah! bihotza eztitzen didazue, oihukatuzuen Goriot zaharrak. Non aurki baina hamabimila libera? Soldadugorat ordezko joan baldinbanendi?

— Ah! aita! erran zuten bi alabek inguratzenzutela, ez, ez.

— Jainkoak sariztatuko zaitu asmo horrenga-tik, gure bizitza ez litzateke inolaz ere aski horre-tako! ez da hala, Nasie? segitu zuen Delphinek.

— Eta gero, aita gaixoa, ur tanto bat litzate-ke hori, ohartarazi zuen kondesak.

— Baina ez daitekea beraz deus egin batbederaren odolaz? oihukatu zuen agureak.Neure burua ematen diot zu salbatzen zaituena-ri, Nasie! Gizon bat hilen dut harengatik. Vautri-nek bezala eginen dut, espetxerat joanen naiz!zernahi... Haizegaiztoak jo balu bezala geldituzen. Deus gehiagorik ez! erran zuen buruko ileakateraiaz. Ebasteko norat joan baneki bederen,baina zaila ere bada taiuzko ebasketa baten aur-kitzen. Eta gero jendea eta denbora behar genu-ke Bankaren atzemateko. Ea, hil beharra dut, hil-tzea bertzerik ez zait gelditzen. Bai, ez dut deu-setako balio dagoenekotz, aita ere ez naiz jada-

Page 451: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

nik! ez. Dirua eskatzen dit, dirua behar du! etanik, miserable honek, deusik ere ez daukat. Ah!bizisariak egin dituk, agure galdu horrek, eta ala-bak bahituen! Baina ez dituka bada jadanekotzmaite? Leher hadi, leher hadi haizen zakurhorren antzera. Bai, zakur bat baino apalagonago, zakur bat ere ez litzateke honela jokatuko!Oi! ene burua! danbaka ari zait!

— Baina, aitatto, oihukatu zuten bi emakumegazteek beren artean inguratzen zutela buruazpareten kontra jotzen has ez zedin, izan zaitezbada zentzuduna.

— Hipaka ari zen. Eugènek, ikaraturik, hartuzuen Vautrini sinatu eta zigiluan diru-kopuruhandiago bat izkiriatua zeraman diru-agiria; diru-kopuru hori zuzendu, hamabi mila liberako diru-agiri arauzko bat Gorioten izen-deituretan egineta sartu zen.

— Horra zure diru guztia, anderea, erranzuen papera aitzineratuz. Lo nengoen, zuen sola-saldiak iratzarri nau, Goriot jaunari zor nionajakin ahal izan dut horrela. Hementxe daukazunegozia dezakezun agiria, aise kitatuko dut.

Page 452: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Kondesak, geldi-geldia, papera atxikitzenzuen.

— Delphine, erran zuen zurbil eta koleraz,haserre-gorriz, amorrazioz dardaraka, dena bar-katzen dizut, Jainkoa dut horren lekuko, honakohau baina! Nolaz, jauna hor zen, zuk bazene-kien! nitaz nahi izan duzu mendekatu doilorkiuzten nauzularik hari neure sekretuen, neurebizitzaren, neure haurrenaren, neure ahalkea-ren, neure ohorearen jakitera ematera. Alde,deus ez zara orain enetzat, gorroto zaitut, ahalden gaizki guztia eginen dizut, edozer... Kolerakhitza eten zion, eta eztarria idortu zitzaion.

— Baina ene semea da, gure haurra, zureanaia, zure salbatzailea, oihukatzen zuen Goriotzaharrak. Besarka ezazu beraz, Nasie! Soizu, nikbesarkatzen dut, segitu zuen Eugène halakoamorrazio-suerte batez tinkatuz. Oi! ene haurra!Aita bat baino gehiago izanen naiz zuretzat,familia bat nahi dut izan. Jainkoa nahi nuke izan,unibertsoa oinetarat jaurtikiko nizuke. Baina,emozu bada musu, Nasie! ez da gizon bat, ezpa-da aingeru bat, aingeru bat egiazkoa!

Page 453: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Utz ezazu, aita, erotua dago une honetan,erran zuen Delphinek.

— Erotua! erotua! Eta zu, zer zaude zu? gal-detu zuen Restaudeko andereak.

— Ene haurrak, eneak egin du hola jarraitzenbaduzue, oihukatu zuen agureak bala batek kol-patua bezala eroriz bere ohean. —Ni hiltzen aridituk! erran zuen bere baitan.

Kondesak Eugèneri behatu zion, zeina mugi-tu gabe baitzegoen, ikuskizun horren bortxake-riak sormututurik. —Jauna, erran Zion zeinuaz,ahotsaz eta behakoaz itauntzen ziola, kasurikegin gabe bere aitari zeinaren maripolisa zalu-zalua izan baitzen Delphinek laxatua.

— Anderea, ordaindu eta isilik egonen naiz,erantzun zuen galdearen aiduru egon gabe.

— Aita hil dun, Nasie! erran zuen Delphinekagure alditxartua bere ahizpari, handik joanzenari, erakusten ziola.

— Barkatzen diot egiaz, erran zuen gizagai-xoak begiak irekiz, haren egoera izigarria da etaburu hobeak ere zoraraziko lituzke. Kontsolaezazu Nasie, izan zaitez eztia harekin, agin

Page 454: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

iezaiozu aita gaixoari, hiltzen ari denari, eskatuzion Delphineri eskua tinkatzen ziola.

— Zer duzu baina? erran zuen alabak guztiziziturik.

— Deus ez, deus ez, erantzun zuen aitak,pasatuko da. Badut zerbait kopeta zapaltzendidana, buruko mina-edo. Gaixo Nasie, hau etor-kizuna!

Une hartan kondesa sartu zen, aitaren belau-netarat jaurtiki zen: —Barka! oihukatu zuen.

— Ea, erran zuen Goriot zaharrak, are minhandiagoa ematen didazu orain.

— Jauna, erran Zion kondesak Rastignaci,begiak negarretan blai, minak injustu bilakarazinau. Anaia bat izanen zarea enetzat? segitu zueneskua ikaslea luzatuz.

— Nasie, erran zion Delphinek, besarkatzenzuela, ene Nasie ttikia, ahantz dezagun dena.

— Ez, erran zuen Nasiek, oroituko naiz hone-taz!

— Aingeruak, egin zuen oihu Goriot zaharrak,begien gainean nuen errezela kentzen didazue,zuen ahotsak arrapizten nau. Besarka zaitezte

Page 455: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

bada berriz ere. Ongi da! Nasi, diru-agiri honeksalbatuko zaitua?

— Hala espero dut. Errazu, aitatto, nahi duzuzeure sinadura hemen ezarri?

— Ergela naiz, gero! Nolaz ahantzi ote duthori? Gaizki kausitu naiz baina. Nasie, ez nazazuaiher izan horregatik. Igor iezadazu norbait ara-zoetatik kanpo zaudela erratera. Ez, nerau joa-nen naiz. Ezta pentsatu ere, ez naiz joanen, ezindut gehiago zure senarra ikusi, bertan garbitukonuke. Zure ondasunen bertzelakotzeaz denazbezainbatean, utz hori eni. Zoaz fite, ene haurra,eta egin beharrekoa egin Maximeren zentzaraz-teko.

Eugène harri eta zur zegoen.— Anastasie gaixo hau suminkorra izan da

beti, erran zuenNucingeneko andereak, baina bihotz ona du.— Sinadurarengatik etorri da, erran zuen

Eugènek Delphineren belarrirat.— Uste duzu?— Nahi nuke hori ez uste izan. Mesfida zaitez

ahizpaz, erantzun zuen begiak altxatuz adieraz-

Page 456: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

tera ausartzen ez zen pentsamenduak Jainkoarijakinarazi nahi bailizkion.

— Bai, doi bat komedianta izan da beti, etaaita gaixoak amore ematen die haren zurikeriei.

— Nola zara, ene Goriot ona? galdetu zionRastignacek agureari.

— Lo egiteko gogoa dut, erantzun zuen hark.Eugènek oheratzera lagundu zuen Goriot.

Gero, gizagaixoak Delphineren eskua atxikiz lohartu zuenean, alaba erretiratu zen.

— Egun arratsean Italiarretarat, erran zionEugèneri, eta erranen didazu nola doan. Bihar,etxez aldatuko duzu, jauna. Ikus dezagun zureganbara. Oi! zer ote da hau ordea! erran zuenganbaran sartuz. Ene aita baino are gaizkiagozeunden baina. Eugène, ongi jokatu haiz. Gehia-go maiteko zintuzket hori posible balitz; baina,ene haurra, fortuna nahi baduzu egin, ez dirahola bota behar hamabi mila libera leihotik behe-ra. Trailleseko kondea jokozalea da. Ahizpak ezdu hori ikusi nahi. Urre-montoinen irabazten zeingaltzen dakien tokirat joanen zen bere hamabimila liberen bila.

Page 457: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Zinkurina batek Goriorenerat itzularazizituen, zeina itxuraz lohartua ediren baitzuten;alabaina bi maitaleak ondoratu zirelarik, hitzhauek aditu zituzten: «Ez dira zoriontsuak!»Egon zedin lo zein itzarrik, ahapaldi horren doi-nuak hain Zion ukaldi bizia eman haren alabarenbihotzari, non aita zetzan etzauntzarat hurbildubaitzen, eta musu eman baitzion bekokian. Aitakbegiak ireki zituen erranez:

— Delphine da!— Eta? nola zara? galdetu zuen alabak.— Ongi, erran zuen aitak. Ez zaitez kezkatua

izan, jalgitzera noa. Ea, ea, ene haurrak, izan zai-tezte zoriontsu.

Eugènek etxeraino lagundu zuen Delphine;baina, Goriot utzia zuen estatuaz kezkaturik, ezzuen harekin afaldu nahi izan, eta Maison-Vau-quererat itzuli zen. Goriot zaharra zutik etamahaian jartzeko prest aurkitu zuen. Bianchonere han zen fideogilearen aurpegiaren ongiaztertzeko moldean jarririk. Ikusi zuelarik bereogiaren hartzen eta usnatzen zer irinez eginazen jujatzeko, ikasleak, ikusiz-eta mugimenduhorretan ez zela egintzaren kontzientzia dei lite-

Page 458: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

keenaren arrastorik ere ageri, keinu goibel bategin zuen.

— Hator bada ene ondorat, Cochineko jaunbarnekoa, erran zuen Eugènek.

Bianchon harat joan zen hainbatenaz eregusturago non apopilo zaharrarengandik hurbilbehar baitzuen egon.

— Zer du? galdetu zuen Rastignacek?— Tronpatzen ez banaiz behintzat, lur joa

zagok! zerbait ohiz kanpokoa behar izan dik ger-tatu haren baitan, iruditzen zaidak berehalakoapoplexia serios baten pisu pean dagoela. Nahizaurpegiaren behealdea aski bare duen, bisaiarengoiko hazpegiek bekokirat tira egiten ziotek beregogoz kontra, ikustak! Begien egoera bereziakere gerliak burmuina harrapatu diola salatzendik. Erran liteke hauts mehe batez beterik dau-dela, ezta? Bihar goizean gehiago jakinen diathonetaz.

— Erremedioren bat balitzateke?— Bat ere ez. Menturaz haren heriotza gibe-

laraz litekek soin-adarretarat, zangoetaraterreakzioren baten eragiteko bideak atzemanezgeroz; baina bihar arratseko atertzen ez baldin

Page 459: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

badute sintomek, galdua duk gizagaixo dohaka-bea. Badakika hik zer gertakarik-edo eraginduen eritasuna? Ukaldi bortitz bat hartu diknaski eta horrek morala hautsi izanen zioan.

— Bai, erran zuen Rastignacek oroituz-eta bialabek atergabe zafratua zutela aitaren bihotza.

— Bertzerik ez bada, zioen Eugènek bere bai-tan, Delphinek maite dik aita!

Arratsean, Italiarretan, Rastignacek zenbaitneurri hartu zituen Nucingeneko anderearengehiegi ez asaldarazteko.

— Ez ezazu arrangurarik izan, erantzun zuenandereak Eugènek erran zizkion lehen hitzenaditzearekin, ene aita indartsua da. Egun goi-zean apur bat inarrosi dugula, hori bertzerik ezdu. Fortunak kolokan ditugu, zorigaitz honenhedaduraz ohartzen zarea. Ezin ninteke bizi izanzure maitasunak soraiotuko ez banindu oraintsuarte heriotzazko larridurak bezala behatu nukee-naren alderat. Beldur bakarra, zorigaitz bakarrabaizik ez da egun enetzat, alegia bizitzearen pla-zera sentiarazi didan amodioaren galtzearena.Sentimendu horretaz landarat ezaxola zait dena,ez dut bertze deus maite munduan. Zu dena

Page 460: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

zara enetzat. Aberats izatearen atsegina senti-tzen baldin badut, zure gustuaren hobeki egite-ko dut sentitzen. Alaba baino maitaleago naiz,neure ahalkeizungarri. Zergatik? Ez dakit. Zutandut neure bizitza guztia. Aitak bihotz bat emandit, baina zuk jarri duzu taupaka. Mundu guztiakgaitzets nazake, zer axola dit! baldin eta zuk,ene aiher izateko eskubiderik ez duzun horrek,menpera-ezinezko sentimendu batek eginaraz-ten dizkidan krimenez absolbitzen banauzu.Bihotz gabeko alabatzat hartzen nauzu? oi, ez,ezinezkoa da gurea bezain aita on baten ez mai-tatzea. Eragotz ote nezakeen ez zitzala azke-nean ikus gure ezkontza negargarrien berezkoondorioak? Zergatik ez ote ditu eragotzi? Ez otezuen bada bere egitekoa guretzako gogoeta egi-tea? Egun, badakit, guk bezainbat sufritzen du;baina zer egin genezakeen guk hor? Hura kon-tsolatu! deusez ere ez genuke guk kontsolatuko.Gehiago atsekabetzen zuen gure etsipenak gureerasiek eta gure dolamenek min eginen baino.Badira egoerak bizitzan non dena samintasunabaita.

Page 461: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Eugène isilik egon zen, samurtasunez loturiksentimendu egiazko baten aditzera-emate laño-agatik. Baldin eta Pariseko emakumeak askotanfaltsuak, banitatez hordiak, burukoiak, lakriku-nak, hotzak izaten badira, gauza segura da ezennorbait egiazki maite dutenean, bertze emaku-meek baino sentimendu gehiago eskaintzen diz-kietela beren irritsei; beren ttipikeria guztiezhandiagotzen dira, eta sublime bilakatzen. Eugè-ne kolpatua zen, gainera, emakumeak sentimen-durik naturalenen jujatzeko erakusten duen izpi-ritu sakon eta zentzudunaz, maitasun abantaila-tu batek haietatik banandu eta aldaratzen due-nean. Nucingeneko andereari gaitzitu zitzaionEugènek gordetzen zuen isiltasuna.

— Zer duzu bada gogoan? galdetu zion.— Erran didazuna darabilt oraindik gogoan.

Maite ninduzuna baino gehiago maite zintudalapentsatu izan dut orain arte.

Andereak irribarre egin zuen eta erne jarrisentitu zuen atseginaren kontra, solasaldia ohi-tura onek ezarririkako mugen barnean uzteko.Sekula ez zituen amodio gazte eta zintzo batenadierazpen pilpiragarriak aditu. Hitz batzuk

Page 462: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

gehiago eta ez zen gehiago bere buruaren jabeegonen.

— Eugène, erran zuen hizpidez aldaturik, ezdakizu beraz zer gertatzen den? Paris guztia iza-nen da bihar Beauséanteko anderearenean.Rochefidetarrak eta Ajudako markesa elkar adi-tuak dira deusen ere ez zabaltzeko; baina Erre-gek bihar sinatuko du ezkontza-hitzarmena, etazure lehengusina gaixoak ez daki fitsik oraindik.Ez du jende-hartzea bazterrerat uzterik izanen,eta markesa ez da haren dantzaldirat agertuko.Jendeak gorabehera honetaz baizik ez du ihardu-kitzen.

— Eta gizarteak doilorkeria batez egiten duirri, eta bere hartan nahasten. Ez dakizu berazhorrek Beauséanteko anderea hilaraziko duela?

— Ez, erran zuen Delphinek irriño bat eginez,zuk ez dituzu horrelako emakumeak ezagutzen.Baina Paris guztia etorriko da haren etxerat, etani han izanen naiz! Zorion hau zor dizut alta.

— Baina, erran zuen Rastignacek, ez deabada hori Parisen hainbertzetan ibilarazten dire-nak bezalako zurrumurru zentzugabe horietakobat?

Page 463: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Bihar jakinen dugu egia.Eugène ez zen Maison-Vauquererat itzuli.

Ezin izan zion uko egin bere apartamentu berriazgozatzeko tirriari. Baldin eta, bezperan, gauerdi-ko oren batean, Delphinerengandik alde eginbehartu bazitzaion, aldi honetan Delphinek zionbi orenak alderat alde egin bererat itzultzeko.Biharamunean aski berant arte lo egin zuen,eguerdi alderat Nucingeneko anderea igurikizuen, zeina harekin bazkaltzera etorri baitzen.Gazteak hain dira horrelako zorion ttikien goseizaten, non kasik Goriot zaharra ahantzi bai-tzuen. Festa luze bat izan zen harentzat beregauza sotil horietara guztietara ohitzea. Nucin-geneko anderea han zen, gauza guztiei prezioberri bat emanez. Bizkitartean, laurak alderat, bimaitaleak Goriot zaharrarengan pentsatu zutenagureak etxe horretarat bizitzera etortzearekinerdiestea espero zuen zorionaz oroitu zirenean.Eugènek ohartarazi zuen beharrezkoa zela giza-gaixoaren harat lehenbailehen eramatea, eribehar baldin bazuen, eta han utzi zuen Delphinelasterka joateko Maison-Vauquererat. Ez Goriotzaharra ez Bianchon zeuden mahaian.

Page 464: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Aizak! erran zion pintoreak, Goriot xaharramainguturik zagok. Bianchon goian duk harenondoan. Gizagaixoak bere alabetako bat ikusidik, Restauramako kondesa. Gero jalgi nahi izandik eta eritasuna txarragotu zaiok. Gizarteakbere apaingarri eder horietako bat galduko dik.

Rastignac eskailerarat abiatu zen habailan.— Aizu! Eugène jauna!— Eugène jauna! andereak deitzen zaitu,

oihukatu zuen Sylviek.— Jauna, erran zion alarguntsak, Goriot jau-

nak eta zuk, otsailaren hamabortzean joan beha-rrak zineten. Badu ja hirur egun hamabortzajoana dela, hamazortzian gara, hilabete batbeharko didazue ordaindu zuregatik eta haren-gatik, baina, Goriot zaharra bermatu nahi badu-zu, aski izanen zait zure hitza.

— Zergatik? ez duzu bada konfiantzarik?— Konfiantzarik! gizagaixoak burua galdu eta

hilen baldin balitz, alabek ardit bat ere ez lidake-te emanen, eta haren pildatzar guztiek hamarlibera ere ez dute balio. Egun goizean bere hon-darreko mahai-tresnak eraman ditu, ez dakit zer-gatik. Mutil gazteen gisan apaindua zen. Jainko-

Page 465: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ak barka diezadala! tindua ere emana zela ustedut, gaztetua iruditu zait.

— Dena hartzen dut neure gain, erran zuenEugènek lazturaz dardaraka eta hondamendi batsusmatuz.

Goriot zaharrarenerat igan zen. Agurea bereohean zetzan, eta Bianchon haren ondoan zego-en.

— Egunon, aita, erran zion Eugènek.Gizagaixoak eztiki egin zion irribarre, eta

harenganat begi histu batzuk itzuliz erantzunzuen. —Nola da Delphine?

— Ongi. Eta zu?— Hainbertzean.— Ez ezak unaraz, erran zuen Bianchonek

Eugène ganbarako bazter baterat zeramala.— Eta? erran zion Rastignacek.Mirakulu batek baizik ez zezakek salba. Gerli-

kongestioa gertatua duk jadanik, sinapismoakbaditik: sentitzen ditik zorionez, lanean ari dituk.

— Lekuz alda ahal daiteke?— Ezinezkoa duk. Hemen behar diagu utzi,

edozein mugimendu fisiko eta bihotz-hunkidurabehar zizkioagu galarazi...

Page 466: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Ene Bianchon ona, erran zuen Eugènek, gubien artean artatuko diagu.

— Neure ospitaleko medikuburua etorraraziadiat.

— Eta?— Bihar arratsean emanen dik bere iritzia.

Lana bukatu ondoan etorriko dela hitz emanzidak. Zorigaitzez gizagaixo arraio honek zuhur-gabekeria bat egin dik egun goizean, baina ezdik horretaz fitsik erran nahi. Mando bat bezainegoskorra duk. Hitz egiten diodalarik, ez-adituirudi egin eta lo hartzen dik eni ez erantzuteko;edo eta, begiak zabalik edukiz geroz, zinkurina-ka hasten duk. Goiz alderat jalgi duk, oinez izanduk Parisen, ez zakiagu non. Balioko zeukan guz-tia eraman dik, salerospen madarikaturen batenegitera joan duk eta bere indar guztiak xahutuditik horretan! Alabetako bat etorri duk.

— Kondesa? erran zuen Eugènek. Emakumebeltzaran bat, begi bizi eta ongi taiutu, zangopolit, gerri zaulikoa bera?

— Bai.

Page 467: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Utz nazak bakarrik une batez harekin,erran zuen Rastignacek. Haren konfesatzeranoak, dena erranen zidak eni.

— Ni afaltzera noak anartean. Dena den, egi-nahalak egin haren sobera ez asaldatzeko;oraindik badiagu esperantza izpi bat.

— Hago trankil.— Bihar ederki jostatuko dira, erran zion

Goriot zaharrak Eugèneri biak bakarrik izan zire-nean. Dantzaldi handi baterat joatekoak dira.

— Zer egin duzu bada egun goizean, aitatto,egun arratsean horren eri izan eta ohean egonbeharra ukaiteko?

— Deus ez.— Anastasie etorri da? galdetu zuen Rastig-

nacek.— Bai, erantzun zuen Goriot zaharrak.— Ez iezadazu deusik gorde! Zer gehiago

eskatu dizu?— Ah! segitu zuen bere indarrak bilduz hitz

egiteko, makur handi batean zen, ea, ene hau-rra! Nasiek ez dauka sosik ere diamanten aferazgeroztik. Harribitxi bat bezala joan behar zaionsoineko lamatu bat manatua omen zuen, dan-

Page 468: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

tzaldi horretarako. Jostunak, ahalkegabe batek,ez dio krediturik egin nahi izan, eta andere gan-barazainak mila libera ordaindu ditu jantzienkontu abantzu gisa. Gaixo Nasie, horraino heldubeharra ere! Bihotza erdiratu dit horrek, bainaandere ganbarazainak, Restaud hori Nasieri kon-fiantza guztia kentzen ikusirik, bere diruaren gal-tzeko beldur, jostunarekin konpondua da milaliberak bihurtuz geroz baizik soinekoaren ezemateko. Dantzaldia bihar duzu, soinekoa prestda, Nasie etsian dago. Neure mahai-tresnak nahiizan dizkit mailegatu haien bahitzeko. Senarrakdantzaldi horretarat joan dadin nahi du Parisguztiari erakusteko saldu omen dituen diaman-tak. Erran ahal diezaioke munstro horri: «Mulalibera zor ditut, ordain itzazu?» Ez. Konprenituadut hori. Ahizpa Delphine ezinago jantzi ederre-tan joanen da harat. Anastasiek ez du ahizpagazteenaren pean egon behar. Bertzalde, hainda malkotan itoa, ene alaba dohakabea! Hainnaiz umiliatua izan atzo hamabi mila libera ezeduki izanaz, non neure bizitza miserablearengainerakoa eman bainukeen huts horren ordain-tzeko. Aditzen duzua? oro jasateko indarra izan

Page 469: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

dut orain arte, baina neure azken diru-eskasiakbihotza lehertu dit. Oi! oi! zirt-zart egin dut, sus-pertu naiz, indarrak bildu; seiehun liberareneraztun eta mahai-tresnak saldu ditut, gero bahi-turan eman, urtebetekotz, neure bizisari-agiriaaitatto Gobsecki, eskutan ordaindurikako lau-rehun liberaren truke. Bah! ogia janen dut! askiizaten nuen honi gazte nintzelarik, oraindik erejoan daiteke. Festa eder bat izanen du bederenene Nasiek. Distirant agertuko da. Hor, neureoheburuaren azpian daukat mila liberako bille-tea. Adore ematen dit hor buruaren azpian edu-kitzeak Nasie gaixoari atsegin emanen diona.Kanporat bidali ahal izanen du bere Victoire gaiz-toa. Ikusi ote da inon bere nagusiarengan kon-fiantzarik ez duen miraberik! Bihar ongi izanennaiz, Nasie hamarretan etorriko da. Ez dut nahieri naizela pentsa dezaten, ez lirateke inolaz eredantzaldirat joanen, ni artatzen geldituko lirate-ke. Nasiek bere haurra bezala besarkatuko naubihar, haren ferekek sendatuko naute. Tira, ezote nituzkeen mula libera xahutu botikarioare-nean? Nahiago dut diru hori eman neure Oro-Sendagarriari, neure Nasieri. Bere miserian kon-

Page 470: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

tsolatuko dut, behinik behin. Horrek bizisariaegin izanaren hutsetik garbituko nau. Leizezulo-aren zolan dago, eta ni ez naiz jadanik askiindartsua haren handik ateratzeko. Oi! merkata-ritzan hasiko naiz berriz. Odessarat joanen hanbihien erosteko. Gariek gurean gosta direnabaino hirur aldiz gutiago egiten dute han. Labo-re-aleen sartzea debekaturik baldin badago,legeak egiten dituzten jende prestuei ez zaiegogoratu gari horiez eginikakoen eragoztea. Ei,ei!... egun goizean bururatu zait hori! Joaldi ede-rrak eman daitezke almidoietan.

— Burutik zagok, erran zuen bere baitanEugènek agureari so. Ea, pausa zaitez, ez ezazuhitz egin...

— Eugène afaltzeko jaitsi zen Bianchon berrizigan zenean. Gero biek ala biek eman zutengaua eria zainduz aldizka, bat bere medikuntza-liburuen irakurtzen eta bertzea bere amari etabere arrebei izkiriatzen. Biharamunean, eriaren-gan nabaritzen hasi ziren sintomak adur oneko-ak izan ziren Bianchonen arabera; alabaina artaetengabeak eskatu zituzten, bi ikasleek ez ber-tzek eman zitzaketenak eta beren kontaketan

Page 471: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ezinezkoa egiten dutenak garaiko fraseologiaahalketsuaren ez konprometitzea. Gizagaixoa-ren gorputz ahituan ezarri izainen ondotik, kata-plasmak, oin-bainuak eta bertze sendabide-suer-te batzuk etorri ziren zeinetarako bi gazteenindarra eta eginahalak behar baitziren bertzalde.Restaudeko anderea ez zen etorri; mezulari batigorri zuen bere diruaren bila.

— Bera etorriko zela uste nuen. Ez da trista-tzekoa ordea, arranguratu izanen zen, erranzuen aitak zirkunstantzia horretaz kontent irudizuela.

— Arratseko zazpietan, Thérèse etorri zenDelphineren gutun baten ekartzera.

«Zer egiten duzu beraz, ene adiskidea? Doi-doia maitatua, bazter utzia nintzatekea jadanik?Erakutsi didazu bada, bihotzetik bihotzerat isurikonfidentzia horietan, arima bat ederregia orainsentimenduek zenbat ñabardura dituzten ikus-tean beti ere fidel irauten dutenetakoa izan eznadin. Mosé-ren otoitza entzutean erran duzunbezala: «Batzuentzat nota bera da, bertzeentzatmusikaren betierekotasuna!» Pentsa ezazu egunarratsean begira naukazula Beauséanteko ande-

Page 472: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

rearen dantzaldirat joateko. Inolaz ere Ajudakojaunaren hitzarmena sinatua izan da egun goi-zean gortean, eta bizkondesa gaixoak bi orene-tan baizik ez du jakin... Paris guztia joanen daharenerat, herriak la Grève gainezkatzen bezalabere hartan exekuzioren bat izan behar denean.Ez dea izigarria ikustera joatea emakume horrekbere mina gordeko duenetz, ongi hiltzen jakinenduenetz? Ni ez nintzateke eiki joanen, ene adis-kidea, jadanik haren etxean izana banintz; bainaez du dudarik gabe gehiago errezibituko, etaegin ditudan eginahal guztiak alferrikakoak lira-teke. Ene egoera desberdina da oso bertze ema-kumeenaz. Bertzalde, zugatik ere joatekoa naizharat. Zeure aiduru naukazu. Bi ordu barne ene-gandik hurbil ez bazintez, ez dakit saldukeriahori barka niezazukeen.»

Rastignacek luma bat hartu eta honela eran-tzun zuen:

«Mediku baten begira nago zure aitak orain-dik bizirik segitu behar duen jakiteko. Hilzorianda. Joanen naiz zuri manuaren eramatera, eta

Page 473: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

beldur naiz ez ote den heriotza manu bat izanen.Zuk ikusiko duzu dantzaldirat joan zaitezkee-netz. Mila laztan.»

Medikua zortziak eta erdietan etorri zen, eta,aldeko abururik eman gabe, ez zion iritzi herio-tzak berehalakoa behar zuenik. Aldizkako hobe-kuntzak eta erorialdiak gaztigatu zituen, gizagai-xoaren bizitza eta ezagumenaren geroa erabaki-ko zutenak.

— Hobeko luke lehenbailehen hilen balitz,izan zen doktorearen azken hitza.

Eugènek Goriot zaharra Bianchonen artengomendio utzi, eta handik joan zen Nucingenekoandereari berri triste, bere izpiritu artean erefamiliako eginbideez beterikakoan, edozein ale-grantzia bertan etenarazi behar zutenen erama-tera.

— Errozu diberti dadila hala ere, oihukatuzion Goriot zaharrak zeinak modorratua irudi bai-tzuen, baina zeina ohean altxatu baitzen Rastig-nac jalgi zenean..

Mutil gaztea minez erdiraturik agertu zitzaionDelphineri, eta ediren zuen orrazturik, galtzatu-

Page 474: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

rik, bere dantza-jantzia baizik gelditzen ezzitzaiola janzteko. Baina, pintoreek beren taulenbururatzeko ematen dituzten azken pintzelaldiakirudiak, hondar apainketek denbora gehiagobehar zuten ehunaren barneak berak eskatzenez zuena baino.

— Zer, ez zaude bada jantzirik? erran zuenDelphinek?

— Baina, anderea, zure aita...— Ene aita berriz, egin zuen oihu Delphinek

ikasleari etenik. Zuk ez didazu gero erakutsikoneure aitari zor diodana. Aspalditik ezagutzendut neure aita. Hitzik ere ez, Eugène. Apaindurikegonen zarenean baizik ez zaitut entzunen.Thérèsek dena prestatu du zure etxean: enekotxea prest da, har ezazu; etor berriz honat.Dantzaldirat goazela mintzatuko gara neureaitaz. Tenore onez behar dugu abiatu; kotxeenlerrokadak harrapatzen baldin bagaitu, bizikikontent izanen gara hamaiketan sartzen bagara.

— Anderea!

Page 475: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Zoaz! hitzik ere ez, erran zuen andereakbere apaingelarat lasterka zihoala han lepokobaten hartzeko.

— Baina zoaz bada, Eugène jauna, andereahaserretuko duzu, erran zuen Thérèsek parrizi-dio sotil horretaz lotsaturikako mutil gaztearibultza eginez.

Gogoetarik hitsenak, etsigarrienak eginezjoan zen janztera. Mundua ikusten zuen lohizkoitsasandi bat bezala non gizon bat leporaino hon-datzen baitzen, bere hartan zangoa sartuzgeroz. —Krimen zikoitzak baizik ez ditiztekhemen egiten! erran zuen bere baitan. Vautrinhandiagoa duk. Gizartearen hirur agertzapenhandiak ikusiak zituen: Obedientzia, Borroka etaErrebolta: Familia, Mundua eta Vautrin. Eta ezzen alderdirik hartzera ausartzen. Obedientziaenoagarria zen, Errebolta ezinezkoa, eta Borrokazalantzazkoa. Pentsamenduak bere familiaren-ganat eraman zuen. Bizitza jabal haren bihotz-hunkidura garbiez oroitu zen, maite zuten iza-kien artean iragan egunak gomutatu zituen.Familiaren etxeko lege naturalei askietsirik,kreatura maite horiek zorion betea, jarraikia,

Page 476: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

larridurarik gabea edireten zuten han. Bere pen-tsamendu onengatik ere, ez zuen kuraiarik atze-man Delphinerenganat arima garbien fedeaaitortzera etortzeko, Amodioaren izenean Bertu-tea manatzen ziola. Hasirikako bere hezkuntzabere fruituak ekarria zen jadanik. Berekoikimaite zuen jadanik. Bere antzeak Delphinerenbihotzaren izaera ezagutzeko bide eman zion.Susmatzen zuen hura gauza zela aitaren gorpu-tzaren gainetik iragatekotz dantzaldirat joatea-gatik, eta ez zuen ez zentzarazle-lanetan haste-ko indarrik, ez hari atsegin ez emateko adorerik,ez haren kitatzeko bertuterik. «Sekula ez lidakekbarkatuko zirkunstantzia honetan arrazoi ukanizana beraren kontra», erran zuen bere baitan.Gero medikuen hitzak aztertu zituen, laketu zenpentsatuz-eta Goriot zaharra ez zela uste zuenbezain galgarriro eri; hitz batez, arrazonamendumin-emangarriak metatu zituen Delphinerenzuritzeko. Ez zekien aita zer estatutan zegoen.Gizagaixoak berak lezake dantzaldirat igor, ikus-tera joan balekio. Usu gizartearen legeak, urri-kalgabe bere formulan, kondenatzen du non etaageriko krimena izaera diferentek, interes eta

Page 477: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

egoera desberdinek familien baitan eragitendituzten ezin konta ahalako aldakuntzek desen-kusaturik ageri den lekuan. Eugènek berak baka-rrik nahi zuen tronpatu, prest zen bere maitalea-ri bere kontzientziaren sakrifikatzekotz. Bi egu-nez geroztik, dena aldatua zen haren bizitzan.Emakumeak harat egotziak zituen bere desorde-nuak, familia zurbilarazia zuen, dena bere one-tan bahitua. Rastignacek eta Delphinek, batabertzearen medioz gozamenik bizienen dasta-tzeko beharrezko kondizioetan zuten elkar topa-tu. Ontsa prestaturikako beren grina, grinak hil-tzen dituenaz, gozamenaz, handitua zuten. Ema-kume haren jabe izanik, Eugène ohartu zen ezenordura arte desiratu baizik ez zuela, zorionarenbiharamunean baizik ez zuen maite izan; amo-dioa plazeraren ezagutza baizik ez izaki mentu-raz. Zital ala sublime, itsuki maite zuen emaku-me hori bai ezkon saritan hari ekarri zizkionboluptuositateengatik, eta bai harengandik erre-zibituak zituen guztiengatik; hala nola DelphinekRastignac maite zuen hainbat nola Tantalokmate izanen zuen bere gosearen asetzera, edo

Page 478: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

bere eztarri idortuko egarriaren jabaltzera, etorriizanen zitzaion aingerua.

— Ongi da! nola da ene aita? erran zionNucingeneko andereak, ikaslea itzuli eta dantza-jantzitan agertu zenean.

— Ezinago gaizki, erantzun zuen Rastigna-cek, zeure maitasunaren froga bat eman nahibaldin badidazu, goazen zalu haren ikustera.

— Ongi da, bai, erran zuen andereak, bainadantzalditik lekorat. Ene Eugène ona, izan zaitezgisakoa, ez zakizkit erasiaka has, zatoz.

Handik joan ziren biak. Eugène isilik egon zenbidearen zati batean.

— Zer duzu beraz? erran zuen Delphinek.— Zure aitaren karranka aditzen dut, iharde-

tsi zuen Eugènek samurgoaren doinuaz. Eta hanhasi zen kontatzen gaztetasunaren mintzo-edersuharraz Restaudeko andereak banitateak bul-tzaturik burutu egitate latza, aitaren azken sakri-fizioak ekarri heriozko larrialdia, eta Anastasie-ren soineko lamatua gostako litzatekeena. Delp-hine negarrez zegoen.

Page 479: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Itsusi egonen naiz, pentsatu zuen. Malkoakidortu zitzaizkion. Aitaren zaintzera joanen naiz,ez naiz haren oheburutik lekutuko, segitu zuen.

— Ah! holaxet nahi zintudan, erran zuen Ras-tignacek bizibizia.

Bortzehun kotxeren argiek argitzen zituztenBeauséant Jauregiko sargiak. Ate argiztatuarenalde bakoitzean jendarme bat arrandiatzen zen.Handikiak hain ziren ugari heldu, eta denek erehain zuten lehia handia erakusten emakumehandi horren erortzen ikusteko, non apartamen-tuak, etxearen behereko aldean zeudenak, jada-nik beterik baitzeuden Nucingeneko anderea etaRastignac han agertu zirenean. Gorte guztiaLouis XIVak amorantea brast kentzen zion Ande-reño handiarenerat oldarka joan zenetik, ezeinbihotz-hondamendi ez zen Beauséanteko ande-rearena baino asaldagarriagoa izan. Zirkunstan-tzia honetan, Bourgogneko etxe abantzu errege-tiarraren azken alaba bere gaitza baino indar-tsuago agertu zen, eta azken unera arte edukizuen bere mende mundu hura zeinaren banita-teak bere irritsaren garaitiaren zerbitzaraztekobaizik ez baitzituen onartu. Pariseko emakume-

Page 480: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

rik ederrenek animatzen zituzten saloiak berenjantziez eta beren irriñoez. Gorteko gizonik gai-lenenak, enbaxadoreak, ministroak, edozertari-ko jende argiak, gurutzez, plakaz, xingola kolo-reztatuez leporaino apainduak, lehia bizian ageriziren bizkondesaren inguruan. Orkestra beremusikaren doinuak jotzen ari zen jauregi horre-tako, bere erreginarentzat mortu ageri zeneko,tronadura apainduen azpian. Beauséantekoanderea zutik zegoen bere lehen saloiaren aitzi-nean adiskide ustezkoen errezibitzeko. Zuriz jan-tzia, bere bilo trentzatu soiletan inolako apainga-rririk gabe, lasai irudi zuen, eta ez zuen adieraz-ten ez oinazerik, ez fiertasunik, ez gezurrezkobozkariorik. Inork ez zezakeen haren ariman ira-kur. Marmolezko Niobe bat, erranen zenutenzuek. Irriño trufaria egin zien batzuetan bereadiskide minei; alabaina betiko Beauséantekoanderea iruditu zitzaien denei, eta hain zen ongiagertu egiaz zer zen zorionak bere errainuezedertzen zuenean, non denetan soraioenek eremiretsi baitzuten, Erromano gazteek azkenhatsaren ematean irribarre egiten zekien gladia-dorea txalotzen zuten antzera. Bere erregineta-

Page 481: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ko bati adios errateko edertua irudi zuen mun-duak.

— Ikaran nintzen etor ez zintezen beldurrez,erran Zion Rastignaci. Anderea, erantzun zuenhalako ahots hunkituaz hitz hori erasiatzat har-tuz, azkena gelditzeko etorri naiz.

— Ongi da, erran zuen andereak eskua har-tzen ziola. Menturaz zu zara hemen fida nakio-keen bakarra. Ene adiskidea, beti ere maltadezakezun emakume bat maita ezazu. Ez ezazubazter utz emakumerik bat ere.

Rastignacen besoa hartu eta kanape baterateraman zuen, jendea jostetan zebilen saloian.

— Joan zaitez, erran zion andereak, markesa-renerat. Jacques ene lekaio ganbarazainak era-manen zaitu harat eta harentzako gutun batemanen. Neure korrespondentzia eskatzen diot.Oso-osorik emanen dizu, atsegin dut hari sines-tea. Ene gutunak eskuratzen badituzu, igan zai-tez ene ganbararat. Jakinean ezarriko naute.

Jaiki zen Langeaiseko dukesaren, bere adiski-derik hoberenaren aitzinerat joateko, hura ereheldu baitzen. Rastignac jalgi zen, Ajudako mar-kesaren galdea egin zuen Rochefidetarren jaure-

Page 482: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

gian, hantxe behar baitzuen gaua eman, etahantxe baitzuen aurkitu. Markesak bere etxerateraman zuen, ikasleari kaxa bat eman, eta erranzion: «Hor daude denak.» Mintzatu nahi izanbide zion Eugèneri, dela dantzaldiko gertakariengain eta bizkondesari buruz galdetzeko, delahari aitortzeko ezen jadanik beharbada urrikitu-rik zegoela bere ezkontzaz, gerora egon zenbezala; baina harrotasunezko argi batek distira-tu zuen haren begietan, eta bere sentimendurikprestuenei buruzko sekretuaren gordetzekokuraia deitoragarria izan zuen. «Ez iezaiozu nitazfitsik erran, ene Eugène maitea.» Rastignaceneskua tinkatu zuen mugimendu amultsuki tristebatez, eta joateko keinua egin zion. EugèneBeauséantenekorat itzuli zen, eta bizkondesarenganbararat izan zen eramana, non partitze batenapailamenduak ikusi baitzituen. Suaren ondoanjarri zen, zedrozko kutxatilari behatu zion, etamalenkonia sakon batek bereganatu zuen.Harentzat, Iliadako jainkosen parekoa zen Beau-séanteko anderea.

Page 483: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Ah! ene adiskidea, erran zuen bizkondesaksartu eta eskua Rastignacen bizkar gainean pau-satzen zuela.

Ikasleak negarrez ikusi zuen bere lehengusi-na, begiak altxatuak, esku bat dardaraka, ber-tzea goratua. Bat-batean andereak kaxa hartu,suan ezarri eta erretzen ikusi zuen.

— Dantzan ari dira! tenore-tenorez etorri diradenak, heriotza aldiz berant etorriko delarik. Ixo!ene adiskidea, erran zuen bizkondesak eri batipiniz mintzatzeko prest zen Rastignacen ahoa-ren gainean. Ez dut sekula berriz ikusiko ez Pariseta ez mundua. Goizeko bortzetan, partitzeranoa Normandiaren peko zolan ehorztera joateko.Hainbat gauza egin behartu zaizkit arratsaldekohirur orenez geroztik: neure prestakizunak egin,aktak sina, afera batzuez ardura; inor ez neza-keen igor zerarenerat... Anderea isildu zen.Gauza segura zen aurkituko luketela zerare-nean... Hartzara isildu zen, oinazeak azpiraturik.Une horietan oro da oinaze, eta ezin-erranezko-ak zenbait hitz. —Tira, hasi zen berriz, zuri nen-gokizun egun arratsean azken zerbitzu honenegiteko. Neure adiskidantzaren froga bat nahi

Page 484: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

nizuke eman. Maiz izanen zaitut gogoan, on etazintzo, gazte eta laño begitandu zatzaizkidanhori kualitate horiek hain bakanak diren munduhonen erdian. Nitaz oroituko ahal zara inoiz edobehin. Har ezazu, erran zuen begiak bere burua-ren inguruan itzulikatuz, honatx neure eskula-rruak sartzen nituen kutxatila. Dantzaldirat edoikusgarrietarat joan aitzin hartu dudan aldioro,eder sentitzen nintzen, zoriontsua nintzelakotz,eta bere hartan pentsamendu grazios zenbaitenuzteko baizik ez nuen ukitzen; nitarik anitz badahemen barnean, suntsitua da hemen dagoenBeauséanteko anderea. Onets ezazu. Arduratu-ko naiz zure etxerat, d’Artois karrikarat, eramandezaten. Nucingeneko anderea biziki ongi daarrats honetan, maita ezazu zinez. Elkar berrizikusten ez badugu, ene adiskidea, izan zaitezsegur desirarik hoberenak izanen ditudala zure-tzat, enetzar zintzo izan zaren horrentzat. Jaitsgaitezen, ez dut nahi negarrez nagoela pentsadezaten. Eternitatea dut neure aitzinean, baka-rrik egonen naiz han, eta inork ere ez dit hanneure malkoen konturik eskatuko. Bertze beha-ko bat ganbara honi. Isildu zen. Gero, une batez

Page 485: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

begiak bere eskuaz ezkutatu ondoan, begihoriek xukatu zituen, ut freskoz busti, eta ikas-learen besoa hartu. —Goazen! erran zuen.

Rastignacek ez zuen sekula sentitu hainbihotz-zarrasta bortitzik nola izan baitzen oinazehain sotilki atxiki horrekiko kontaktua. Dantzaldi-rat sartzean, Eugènek Beauséanteko andereare-kin egin zuen hango itzulia, emakume grazioshorren azken eta adeitasunezko arta bera. Biahizpak ikusi zituen berehala, Restaudeko ande-rea eta Nucingeneko anderea. Kondesa ezin ede-rrago zegoen bere diamant guztiak agerian, zei-nek, harentzat, erregarriak behar baitzuten ino-laz ere, azken aldikotz zeramatzan. Haren urgui-lua eta haren amodioa nahi den bezain indar-tsuak izan zitezen ere, ez zituen ongi jasatensenarraren behakoak. Ikuskizun hori ez zen Ras-tignacen burutazioen alegerarazteko gisakoa.Orduan, bi ahizpen diamanten azpian, Goriotzaharra zetzan etzauntza ikusi zuen. Haren jarre-ra malenkoniosak bizkondesa tronpatu zuelarik,honek bere besoa kendu zion.

— Zoaz! ez dizut plazer bat gosta nahi, erranzuen andereak.

Page 486: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Eugène laster izan zen Delphinek bereganatbildua, zoriontsu sorrarazten zuen eraginaz, etajeloskor ikaslearen oinetan mundu horretan, nonadoptatua izatea espero baitzuen, biltzen zituenbegiramenduen ezartzeaz

— Nola atzematen duzu Nasie? erran zion.— Bere aitaren heriotza ere du bahitu, erran

zuen Rastignacek.Goizeko laurak alderat, saloietako ostea

bakantzen hasia zen. Laster musika-soinuak isil-du ziren. Langeaiseko dukesa eta Rastignacbakarrik gertatu ziren saloi handian. Bizkondesa,han ikaslea baizik edirenen ez zuelakoan, berehartarat etorri zen Beauséanteko jaunari adioserran ondoan, zeina lo egitera joan baitzen erre-pikatzen ziola: «Tronpatzen zara, maitea, zeureadinean barrolatzera joateaz! Geldi zaitez berazgurekin.»

Dukesaren ikustean, Beauséanteko andereakezin izan zuen hasperen bat atxiki.

— Asmatu dizut, Clara, erran zuen Langeaise-ko andereak. Berriz ez itzultzeko partitzen zara;baina ez zara joanen aitzinetik ni entzun etaelkar aditu gabe. Besotik hartu zuen bere adiski-

Page 487: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

dea, aldameneko saloirat eraman, eta han,begiak malkotan so egiten ziola, bere besoetantinkatu zuen eta musu eman zion masailetan. —Ez zaitut hozkiro utzi nahi, maitea, bihotz-zimikobat astunegia litzateke. Zeure buruaz bezalaxefidatu ahal zaitezke nitaz ere. Handia izan zaragau honetan, zure dina sentitua naiz, eta horixenahi dizut frogatu. Hutsak egin ditut zure alde-rat, ez naiz beti ontsa jokatu, barka iezadazu,maitea: gaitzesten dut zauritu ahal izan zaituenguztia, zuzendu nahi nituzke neure hitzak. Oina-ze berak batu ditu gure arimak, eta ez dakitgutarik nor izanen den zorigaiztokoena. Montri-veauko jauna ez zen hemen gau honetan, kon-prenitzen duzua? Nork ere ikusi baitzaitu dan-tzaldi honetan, Clara, hark ez zaitu sekula ahan-tziko. Azken eginahal bat eginen dut nik. Porrotegiten badut, komentu baterat joanen naiz.Norat zoaz zu?

— Normandiarat. Courcelles-erat, maitatzera,otoitz egitera, Jainkoak mundu honetatik erama-ten nauen arte.

— Etor zaitez, Rastignaceko jauna, erranzuen bizkondesak ahots hunkitu batez, ustez-eta

Page 488: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

mutil gazte hori begira zegoela. Ikasleak belau-na makurtu zuen, lehengusinaren eskua hartueta muinkatu. —Antoinette, adios! hasi zenberriz Beauséanteko anderea, izan zaitez zorion-tsua. Zutaz denaz bezainbatean, zu bazarazoriontsua, gaztea zara, zerbaiti sinets dezake-zu, erran Zion ikasleari. Mundu honetatik joatennaizenean, zenbait hilurran abantailaturenantzera, bihotz-hunkidura erlijiosak, zintzoakukan izanen ditut neure inguruan!

Rastignacek bortzak irian alde egin zuen,Beauséanteko anderea bere bidaietako berlinanikusi eta gero, haren azken agur negar-malkoezbustia errezibitu eta gero, negar-malko horiekfrogatzen baitzuten ezen pertsonarik garaienakez daudela bihotzaren legetik kanpo eta ez dire-la bihozminik gabe bizi, herriaren zenbait lau-sengarik sinetsarazi nahi luketen gisan. Eugeneoinez itzuli zen Maison-Vauquererat, aro hezeeta hotz batekin. Hezkuntza bururatzear zuen.

— Ez diagu Goriot zahar dohakabea salbatu-ko, erran zion Bianchonek Rastignac bere auzoa-ren gelan sartu zenean.

Page 489: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Adiskidea, erran zion Eugènek agure lohar-tuari behatu ondoan, hoa, jarrai hadi heure desi-rak mugatzen dituen xede apalaren ondotik. Niinfernuan nagok, eta hantxet gelditu beharradiat. Sinets ezak munduaz erraten diaten edo-zein gaiztakeria! Ez duk Juvénalik urrez eta harri-bitxiz estalirikako haren izigarrikeria agertarazdezakeenik.

Biharamunean, Rastignac arratsaldeko biorenak alderat izan zen Bianchonek iratzarria,zeinak, jalgitzera behartua, Goriot zaharrarenzaintzeko erregutu baitzion, haren estatuaknabarmenki txarrerat egina baitzuen goizeanbarna.

— Bi egun ez dik iraunen gizagaixoak, seiorduko bizitzarik ere ez dik beharbada, erranzuen medikuntzako ikasleak, eta gu ez gaitukbizkitartean gaitzaren gudukatzetik gelditzenahal. Arta garestiak eman beharko zaizkiok.Haren eri-zainak izanen gaituk atseginez; bainanik ez zauzkat sosak. Sakelak irauli zizkioat,armairuak arakatu: hutsa denetan. Bere baitanzegoen une batean galdetu zioat, ardit bat ereez daukala erran zidak. Zenbat daukak hik?

Page 490: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Hogei libera gelditzen zaizkidak, erantzunzuen Rastignacek, baina haien jokatzera joanennauk, irabaziko diat.

— Eta galtzen baduk?— Dirua eskatuko zieat haren suhi eta alabei.— Eta ez baditek ematen? segitu zuen Bian-

chonek. Premiazkoena orain ez duk diruaren aur-kitzea, sinapismo irakin batez bildu beharradiagu gizagaixoa zangoetarik hasi eta izterrenerdiraino. Garrasika hasten bada, izanen duk zereginik. Badakik hori nola konpontzen den. Ber-tzalde ere, Christophek lagunduko han. Ni boti-karioarenetik pasatuko nauk han hartuko ditu-gun sendagai guztien berme ematera. Zorte txa-rra duk gizagaixoa gure zahartegirat eramatekogisan egon ez izana, han hobeki izanen huen.Goazen, erranen diat zer behar duan egin, eta ezezak bakarrik utz ni itzuli arte.

Bi gazteak agurea zetzan ganbaran sartuziren. Eugène aurpegi dardaratsu, zuri eta ezina-go ahul horrek izan aldaketaz izitu zen.

— Eta, ontsa zaudea? erran zion etzauntzagainerat makurtzen zela.

Page 491: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Goriotek begi hits batzuk goititu zituen Eugè-nerenganat eta arta handi-handirekin so eginzion ezagutu gabe. Ikasleak ez zuen ikuskizunhori jasan, negar batzuek begiak busti zizkioten.

— Bianchon, ez litzateke errezelik behar leihohorietan!

— Ez. Aroaren gorabeherek ez ditek jadanikeraginik harengan. Sobera zorte ona izanenhuke hotza edo beroa izanen balu. Dena den suabehar diagu tisanen egin eta makina bat gauza-ren prestatzeko. Arbazta-azau batzuk igorrikoditiat egurra eduki arte balioko digutenak. Atzoeta barda hirea eta gizagaixoaren zohikatz guz-tiak erre ditiat. Bustigiro handia huen, hormakizerdi zeudean. Nekez ahal izan diat ganbaraxukatu. Christophek erratza pasatu dik, zerritegibat egina zegoan. Orrea erre diat, sobera urrin-tzen zian.

— Jainkoa! erran zuen Rastignacek, bainaharen alabak!

— To, edateko eskatzen baldin badu, honeta-tik emanen diok, erran zuen barnekoak Rastig-naci poto zuri handi bat erakusten ziola. Dola-menka hasi eta sabela bero eta gogorra baldin

Page 492: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

badu, laguntzeko erranen diok Christopheri zeraemateko... badakik. Izanen balu, menturaz,buruberotasun bat handia, hitz asko eginen balu,finean burua doi bat nahasiko balitzaio, utzakbere gisara. Hori ez duk seinale txarra izanen.Baina igor Christophe Cochin zahartegirat. Guremedikua, ene laguna edo ni etorriko gintuzkekhari moxen ezartzera. Egun goizean, lo hengoenbitartean, kontsultazio handi bat egin diagu dok-tore Gillen ikasle batekin, Hôtel-Dieu-ko mediku-buru batekin eta geurearekin. Jaun horiek sinto-ma kurios batzuk hauteman uste izan ditiztek,eta guk eritasunaren aitzinamendua zaindukodiagu, pondu zientifiko aski inportant batzuenargitzeagatik. Jaun horietako batek erraten dikezen gerliaren presioak, organo batean bertzebatean baino gehiago sakatuko balu, ondorioberezi batzuk eragin litzakeela. Entzun ezak ongiberaz, mintzatzen hasiko balitz, haren hitzak zerideia klasetakoak diren ikusteagatik: oroimen,aditze, ezagumen heinekoak diren; materialita-teez edo sentimenduez diharduen; konduak ate-ratzen dituen, iraganerat itzultzen den; hots,izan hadi guri txosten zehatz baten egiteko

Page 493: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

gisan. Bazitekek inbasioa dena behingoan gerta-tzea; orain dagoen bezalaxe hilen duk: zozoturik.Dena arras bitxia duk holako eritasun-suertee-tan! Bonba hemendik leher baledi, erran zuenBianchonek eriaren garondoa erakutsiz, baditukfenomeno bakan batzuen etsenpluak: burmui-nak bere fakultateren batzuk berreskuratzenditik, eta heriotza emekiago etortzen duk. Sero-sitateak burmuinetik saihets zitezkek, bidebatzuk har zeinen ibilia autopsiaz baizik ezinjakin baitaiteke. Baduk Incurables-etan agurezahar bat isuria haren baitan bizkar-hezurrarrijarraitu baitzaio: izigarrizko oinazeak ditik, bainabizi duk.

— Anitz dibertitu direa? erran zuen Goriotzaharrak, Eugène ezagutu baitzuen.

— Oi! alabak soilik zerabiltzak gogoan, erranzuen Bianchonek. Ehun aldiz baino gehiagoerran zidak barda: «Dantzan ari dira! badu beresoinekoa.» Beren izenez deitzen zitian. Negargu-ra ematen zidaan, deabruak eraman nazala!bere deiadarrekin: «Delphine! ene Delphine tti-kia! Nasie!» Ene ohorezko hitza, erran zuen

Page 494: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

medikuntzako ikasleak, negarretan urtzekoahuen.

— Delphine, erran zuen agureak! han dea, ezda hala? Banekien bada nik. Eta haren begiakeromenezko jardunean hasi ziren berriz, hormeieta ateari behatzeko.

— Behera noak Sylvieri kataplasmen presta-tzeko erratera, oihukatu zuen Bianchonek, teno-rea egokia duk.

Rastignac bakarrik gelditu zen agureagandikhurbil, ohearen buruan jarririk, begiak buru laz-garri eta ikusten mingarri horretan finkaturik.

— Beauséanteko andereak ihes egiten dik,hau hiltzen ari duk, erran zuen. Arima garbiak ezdituk luzaz gelditzen ahal mundu honetan. Izanere, nolaz egin lezakete bat sentimendu handiekgizarte zikoitz, ziztrin, hutsal batekin?

Joana zen festaren irudiak haren gogoanagertu ziren eta heriotzazko ohe horren ikuskizu-narekin kontrastatu. Bianchon supituki agertuzen berriz.

— Aizak, Eugène, geure medikuburua ikusiberri diat, eta lasterka itzuli nauk. Ezagumen-sin-tomak agertuz geroz, hitz egiten badu, etzan

Page 495: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ezak sinapismo luze baten gainean, garondotikhasi eta ipur-konkorreraino ziapez estaltzekomoldean, eta hots egin iezaguk.

— Bianchon maitea, erran zuen Eugènek.— Oi! egitate zientifiko bat duk, segitu zuen

medikuntzako ikasleak hasberri baten suharta-sun guztiarekin.

— Arraioa, erran zuen Eugènek, ni izanennauk hortaz agure dohakabe hau maitasunezartatuko dudan bakarra.

— Egun goizean ikusi baldin baninduan, ezhuke hori erranen, segitu zuen Bianchonek hitzhoriengatik haserretu gabe. Lanean zaildurikakomedikuek ez ditek eritasuna baizik ikusten; nikaldiz eria ikusten diat oraindik, ene mutil maitea.

Bianchon joan zen, Eugène bakarrik utzizagurearekin, eta luze gabe agertu zen larrialdibaten beldur.

— Ah! zu zara, ene haur maitea, erran zuenGoriot zaharrak Eugène ezaguturik.

— Hobeki zara? galdetu zuen ikasleak eskuahartzen ziola.

— Bai, burua hertsaturik neukan halako tornubatean bezala, baina ari da libratzen. Ene alabak

Page 496: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ikusi dituzua? Hemen dira berehala, arineketanetorriko dira cri naizela jakin bezain sarri, hain-bertze artatu naute la Jussiene-ko karrikan! Jain-koa! nahi nuke ene ganbara garbi izan ledinhaien errezibitzeko. Bada mutil gazte bat zohi-katz guztiak erre dizkidana.

— Christophe aditzen dut, erran zion Eugè-nek, mutil gazte honek igortzen dizun egurradakarkizu honat.

— Zera! nola ordain egurra baina? sosik ezdaukat, ene haurra. Dena eman dut, dena. Kari-tatearen pentzutan nago. Soineko lamatua ede-rra zena bederen? (Ah! oinazetan nago!) Milaesker, Christophe, Jainkoak sariztatuko zaitu,ene mutila; deus ez daukat nik jadanik.

— Ongi ordainduko diat, hiri eta Sylvieri,erran zuen Eugènek mutilaren belarrirat.

— Etorriko zirela erran dizute ene alabek, ezda hala, Christophe? Hoa harat berriz, ehun sosemanen dizkiat. Erran iezaiek ez naizela ongisentitzen, nahi nituzkeela besarkatu, bertze aldibatez ikusi hil baino lehenago. Erraiek hori,baina sobera iziarazi gabe.

Page 497: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Christophe Rastignacen keinu batez abiatuzen.

— Etorriko dira, hasi zen berriz agurea. Eza-gutzen ditut. Delphine on horri, hiltzen banaiz,zer bihozmina emanen diodan! Baita Nasieri ere.Ez nuke hil nahi, haiei negar ez eragiteagatik.Hiltzea, ene Eugène ona, haien berriz ez ikusteada. Ederki aspertuko naiz hemendik joaten garentokian. Aita batentzat, infernua haurrik gabeegotea da, eta ongixko ikasia naiz hori ezkonduzirenaz geroztik. La Jussienneko karrikan nuennik paradisua. Errazu, paradisurat joaten banaiz,lurrerat itzuli ahal izanen naiz izpiritu gisa haieningururat. Badut horrelako gauzen aditzea.Egiazkoak ote dira? Haiek ikusi uste ditut unehonetan la Jussienneko karrikan ziren bezalaxe.Goizean jaisten ziren. Egunon, aitatto, erratenzuten. Belaunen gainean hartzen nituen, milakitzikaldi, ñika batzuk egiten nizkien. Haiek xotil-ki ferekatzen ninduten. Goiz oro elkarrekingosaltzen, bazkaltzen eta afaltzen ginen, hots,aita nintzen, neure haurrekin gozatzen nuen. LaJussienneko karrikan zirelarik, ez zuten arrazo-natzen, ez zekiten deus munduaz, egiazki maite

Page 498: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ninduten. Jainkoa! Zergatik ez ziren beti tiki gel-ditu! Oi! oinazetan nago, buruak tenk egiten dit.Ah! ah! barka, ene haurrak! oinaze izigarriakditut, eta behar du min bat egiazkoa izan dadin,hagitz gogortu bainauzue zuek gaitzarekiko.Jainkoa! haien eskuak neureetan edukiko banitubederen, ez nuke neure gaitza sentituko. Bada-tozela uste duzea? Christophe hain da tontoa!Neronek beharko nuen joan. Hark ikusiko ditu.Zu ordea dantzaldian izan zinen atzo. Erradazuberaz nola zeuden? Ez zekiten deus ene eritasu-naz, ezta? Ez ziratekeen dantzan ariko, gaixoneskatikoak! Oi! ez dut gehiago eri izan nahi.Ene premia handia dute oraindik. Fortunak arris-kuan dauzkate. Eta ah zer senarrei lotu direngainera! Senda nazazue, senda nazazue! (Oi!hauek oinazeak hauek! Ai! ai! ai!) Ikusten duzue,sendatu beharra dut, dirua behar dutelakotz, etanik badakit norat joan haren irabaztera. Odessa-rat joanen naiz almidoi-orratzen egitera. Azerizaharra naiz ni, milioiak irabaziko ditut. (Oi! izi-garri sufritzen dut!)

Page 499: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Goriot isilean egon zen une batez, eginahalguztiak eta bi egiten bide zituela bere indarrenbiltzekotz minaren jasateagatik.

— Hemen balira, ez nintzateke kexatuko,erran zuen. Zergatik bada kexa?

Brastakoan losuma arin bat etorri eta luzaziraun zuen. Christophe itzuli zen. Rastignacek,Goriot zaharra lo zegoela uste zuenak, mutilabere mezuaren goratik kontu ematera utzi zuen.

—Jauna, erran zuen, lehendabizi andere kon-desarenerat joan naiz, zeinarekin ezinezkoa izanbaitzait solas egitea, afera handiak omen zera-biltzan bere senarrarekin. Tematu bainaiz, Res-taudeko jauna bera etorri da, eta honela errandit: «Goriot jauna hiltzen ari dela? horratx egindezakeen hoberena. Restaudeko anderearenbeharra dut egiteko inportant batzuen burura-tzeko, dena bukatua denean joanen da.» Gizonhorrek haserre irudi zuen. Banindoan kanporat,noiz eta ere anderea sartu baita aitzinganbara-rat nik ikusten ez nuen ate batetik, eta erran dit:«Christophe, erran iezaiok ene aitari eztabaidanari naizela neure senarrarekin, ezin dut utzi;ene_haurren bizitza edo heriotza dago kolokan;

Page 500: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

baina dena bukatu bezain laster, joanen naiz.»Andere baronesaz denaz bezainbatean, bertzeixtorio bat! ez dut ikusi, eta ezin izan diot hitzegin. «Ah! erraten dit andere ganbarazainak,anderea bortzak eta laurdenean itzuli da dan-tzalditik, lotan dago; eguerdia baino lehen ira-tzartzen badut, erasiatuko nau. Aita gaizkiago-tzen ari duela erranen diot hots egiten didane-nan. Berri txar batentzat, beti izaten da betarikhorren hari errateko.» Alferrik erregutu dut! Ah!Jaun baroiarekin solas egiteko eskatu dut, jalgiaomen zen.

— Alabetarik ezein ez da etorriko! egin zuenoihu Rastignacek. Biei izkiriatuko diet.

— Ezein ere ez, erantzun zuen agureakohean jarririk. Egitekoak dituzte, lo daude, ezdira etorriko. Banekien. Beharrezkoa da hiltzeahaurrak zer diren jakiteko. Ai! ene adiskidea, ezzaitez ezkon, ez ezazu haurrik izan! Zuk bizitzaematen diezu, haiek heriotza ematen dizute. Zukhaiek mundurat sartzen, haiek zu handik ohil-tzen. Ez, ez dira etorriko! Jakin dut hori joandeneko hamar urtean. Neure baitan erraten

Page 501: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

nuen zenbait aldiz, baina ez nintzen horrensinestera ausartzen.

Negar bana isuri zen haren bi begietan, ertzgorriaren gainean, handik erori gabe.

— Ai! aberats banintz, neure fortuna gordebanu, haiei ez banie eman, hemen lirateke orain,masailak milikatuko lizkidakete beren musuekin!jauregi handi batean bizi ninteke, ganbara ede-rrak, sehiak, neure sua ukanen nuke; eta haieknegartetan blai lirateke, beren senarrekin, berenhaurrekin. Hori guztia ukanen nuke. Deusik ez,ordea. Diruak oro ematen du, are alabak ere. Oi!ene dirua, non da? Altxorrak baldin baneuzkauzteko, zainduko nindukete, artatuko nindukete;entzunen nituzke, ikusiko nituzke. Ai! ene haurmaitea, ene haur bakarra, nahiago dut neureabandonua eta neure miseria! Bederen, zorigaiz-toko bat maitatua delarik, bat ere dudarik ez damaitatua dela. Ez, aberats nahi nuke izan, ikusi-ko nituzke orduan. Nork daki, ala fedea? Harriz-ko bihotzak dituzte biek. Sobera maite nituenhaiek maite izan nintzaten. Aita batek beti behardu aberats izan, bridetatik behar ditu haurrakatxiki zaldi bihurriak bailiran. Eta belauniko ego-

Page 502: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ten nintzen haien aitzinean. Miserableak! gisaz-ko bukaera eman behar diote joan den hamarurtean ene alderat erakutsi duten jokamoldeari.Bazeneki zer nolako mainak egiten zizkidatenezkondu ondoko lehen denboretan! (Oi! martiriokrudel bat ari naiz sufritzen!) Zortziehun milalibera inguru eman berria nintzen bakoitzari, ezzitezkeen, ezta haien senarrak ere, gordinakizan enekin. Beren etxeetan hartzen ninduten:«Ene aita, hemendik; ene aita maitea, handik.»Platera beti prest izaten nuen haienean. Hitzbatez haien senarrekin jaten nuen, zeinek begi-ramenduz hartzen baininduten. Artean banuenzerbait ukaitearen itxura. Zergatik hori? Fitsikerran gabe nengoen neure aferez. Bere bi alabeizortziehuna mila libera ematen dizkion gizon batbegiratu beharreko gizona zen. Eta eztitan edu-kitzen ninduten, baina ene diruagatik. Munduaez da garbia. Ikusia dut bada nik hori! Kotxezeramaten ninduten ikusgarrietarat, eta nahinuen gisan gelditzen nintzen festetan. Hitz batezene alabak zirela erraten zuten, eta ni berenaitatzat aitortzen. Fina naiz ni oraindik, hara, etadeusik ez zait eskapatzen. Dena haientzat izan

Page 503: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

da eta bihotza erdiratu dit. Garbiki ikusten nuendena itxurakeria zela; baina gaitza erremedioga-bea zen. Ez nintzen haien etxean behekomahaian bezain gustura egoten. Ez nekien deu-sen erraten. Horregatik munduko jende horieta-ko zenbaitzuek galdetzen zutelarik ene suhienbelarrian: —Nor da jaun hori? —Sosen tipoa,aberatsa da oso. —Ah, futxo! erraten zuten, etaezkutuek hartze duten begiruneaz so egitenzidaten. Baina inoiz edo behin apur bat poxela-tzen banituen, ederki ordaintzen nituen neurehutsak! Bertzalde, nor da beraz perfektua?(Dena zauri dut burua!) Hiltzeko sufritu behardena ari naiz une honetan sufritzen, ene Eugènejaun ona, eta zer? hori ez da deus konparatuzgeroz Anastasiek, behin, astakeria harentzatumiliagarri bat erran berria nuela konpreniaraz-teko jaurtiki zidan lehen behakoak eman zidanminan: zain guztiak ireki dizkit bere behakoaz.Dena nahi izanen nuen jakin, baina ongi jakindudana lurrean soberan nengoela izan da. Biha-ramunean Delphinerenerat joan naiz neureburuaren kontsolatzeko, eta hara non zozokeriabat egiten dudan hura sutan jarri duena. Erotu

Page 504: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

bezala egin naiz. Zortzi egunez egon naiz zeregin ez nekiela. Ez naiz ausartu haien ikusterajoatera, haien erasien beldur. Eta hementxenago ni alabek etxetik egotzirik. Ô Jainkoa, eza-gunak baitituzu pairatu ditudan miseriak, oina-zeak; kontatuak bildu ditudan puñal-ukaldiakzahartu, aldatu, hil, urdindu nauen denborahonetan, zergatik bada sufriarazten nauzu egun?Ontsa ordaindua naiz haien sobera maite izana-ren bekatua. Ontsa mendekatuak dira ene mai-tasunaz, borreroak bailiran toleatu naute. Hara,bada! gurasoak hain dira tontoak! hainbertzenituen maite non jokolari bat jokorat bezala itzu-li bainaiz haienganat. Ene bizioa ziren ene ala-bak; ene amoranteak; oro, hitz batez! Biek alabiek izaten zuten zerbaiten, edergailuen beha-rra; andere ganbarazainek erraten zidaten, etanik haiei ematen nien ontsa errezibitua izateko!Alabaina erakaspen tiki batzuk eman dizkidateneure jendartean ibiltzeko moldeaz. Oi! ez dutebiharamun arte iguriki. Nitaz ahalketzen hasiakziren. Horra zer den nork bere haurren ongi hez-tea. Neure adinean ez nintekeen ordea eskolaratjoan. (Oinaze izigarriak ditut, Jainkoa! medikuak!

Page 505: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

medikuak! Burua irekiko balidate, gutiago sufri-tuko nuke.) Alaba neureak, alaba neureak, Anas-tasie, Delphine! nahi ditut ikusi. Igor jendarmeriahaien bila, bortxaz! justizia alde dut, oro dutalde; naturaleza, kode zibila. Protesta egiten dut.Sorterria hilen da gurasoak zangopilatuak baldinbadira. Hori argi da. Gizarteak, munduak aitata-suna dute oinarri, dena amiltzen da haurrekberen gurasoak maite ez badituzte. Oi! haienikustea, haien entzutea, ez du axolarik zer erra-nen didaten, haien ahotsak aditzen ditudan ber,horrek ene oinazeak eztituko ditu, Delphinekoroz gain. Erraiezu baina, hemen izanen dire-nean, ez diezadatela, egiten ohi duten bezala,hozkiro beha. Ah! ene adiskide ona, Eugènejauna, zuk ez dakizu zer den behakoaren urreabat-batean berun grisa bilakatua ediretea. Haienbegiek nitan berriz distiratu ez duten egunazgeroztik, neguan egon naiz beti hemen; xangri-nak bertzerik ez dut jateko ukan, eta jan ditut!Umiliatua, iraindua izateko naiz bizi izan. Hain-bertze ditut maite, non haien afrontu guztiak,bozkario ziztrin ahalkegarri baten saltzeko egi-ten zizkidatenak, irensten bainituen. Aita bat

Page 506: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

kukutzea bere alaben ikusteko! Neure bizitzaeman diet nik, haiek ordu bat ere ez didate egunemanen! Egarri naiz, goseak nago, bihotzakerretzen nau, ez dira ene agoniaren freskatzeraetorriko, ezen eneak egin du, usnatzen dut.Baina ez dakite alta zer den nor bere aitarengorpu gainean ibiltzea! Bada Jainko bat zerue-tan, hark mendekatzen gaitu gu, gu aitak, gora-behera. Oi! etorriko dira! Zatozte, ene maiteak,zatozte bertze musu bat matera, hondar musubat, zuen aitaren biatikoa, eta Jainkoa zuen aldeotoiztuko dut, alaba onak izan zaretela erranendiot, zuen alde mintzatuko natzaio! Hobenga-beak zarete, ororen buru. Hobengabeak dira,ene adiskidea! Erraiezu argi denei, bakean utzditzatela ene karietara. Ene hobenagatik dadena. Nik usatu ditut ene zangopilatzera. Horiatsegin nuen nik. Honek ez dio inori axola, ezgizakien justiziari, ez Jainkoaren justiziari. Jain-koa zuzengabea liteke enegatik kondena balitza.Ez dut jokatzen jakin, tontakeria bat egin dutneure eskubideei uko eginez. Haiengatik zirtzil-dua nintzatekeen! Zer nahi duzu! naturalezarikederrenak, arimarik hoberenek men egin zioke-

Page 507: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ten aiten etorkortasun horren usteldurari. Mise-rable bat naiz, merezi dut zigor hau. Nik bakarrikditut neure alaben desordenuak ekarri, nik ditutgaldu. Egun plazera nahi dute, bertzorduz gozo-kiak nahi zituzten bezala. Beti utzi izan ditutberen neskatila gazteen gutizien satisfatzera.Hamabortz urtetan, bazuten kotxea! Deusetanez zaie gogor egin. Ni bakarrik naiz hobendun,baina haien maitatzeaz hobendun. Bihotzazabaltzen zidaten beren ahotsaz. Aditzen ditut,badatoz. Oi! bai, etorriko dira. Legeak manatzendu norbere aitaren hiltzen ikustera etorri beharradela, legea ene fagore mintzo da. Gainera kurtsabat baizik ez da gostako. Nik ordainduko dut.Izkiria iezaiezu milioiak dauzkadala haiei uzteko!Ohorezko hitza. Odessarat joanen naiz Italiakopasten egitera. Badakit nola. Milioiak irabaz dai-tezke ene egitasmoarekin. Inork ez du horretanpentsatu. Bihirik ez da garraioan galduko gariedo irinarekin bezala. Bai, bai, almidoia? milioiakdirateke hor! Ez duzu gezurrik erranen, milioiakerran iezaiezu, eta bertzerik ez bada zikoizkeriazetorriko dira, nahiago dut tronpatua izatea, iku-siko ditut. Neure alabak nahi ditut! Nik egin

Page 508: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ditut! eneak dira! erran zuen ohean jartzen zela,Eugèneri erakusten ziola buru bat zeinaren ilezuriak barreiaturik baitzeuden eta mehatxu egi-ten baitzuen mehatxua adieraz zezakeen guz-tiaz.

— Ea, erran zion Eugènek, etzan zaitezberriz, ene aita Goirot ona, izkiriatuko diet. Bian-chon itzuli bezain sarri, ni joanen naiz haiekheldu ez badira.

— Haiek heldu ez badira! errepikatu zuenagureak hipaka. Hila egonen naiz ordea; hilaamorrazioak joa! Amorrazioa nitaz jabetzen arida! Neure bizitza osoa ikusten dut orain. Ergelbat naiz! Ez naute maite, sekula ez naute maiteizan! hori argi da. Etorri ez baldin badira, ez diraetorriko. Zenbat eta gehiago luzatu izanen diren,hainbat eta nekezago deliberatuko dira eni boz-kario honen ematera. Ezagutzen ditut. Sekula ezdute deus susmatzen jakin ene xangrinez, eneoinazeez, ene premiez, ene heriotza ere ez dutesusmatuko; ene bihotz-beratasunaren sekretua-ren berri ere ez dakite: Bai, ikusten ditut, haien-tzat, eni erraien ateratzeko ohiturak muntakendu die egiten nuen guztiari. Ene begien zula-

Page 509: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

tzeko eskatu balidate, erranen niekeen: «Zulaitzazue!» Zozoegia naiz. Aita guztiak haienabezalakoa dela uste dute. Nork bere burua behardu beti errespetarazi. Haien haurrek mendekatu-ko naute. Komeni zaie baina honat etortzea. Jaki-naraz iezaiezu beraz beren agonia konprometi-tzen ari direla. Krimen guztiak bakar batean egi-nen dituzte. Baina zoaz beraz, erraiezu badaezen, ez etortzea, parrizidio bat dela! Krimenikaski egin dute hau emendatu gabe ere. Oihukaezazu beraz nik bezala: «Aizu, Nasie! aizu, Delp-hine! zatozte zuen aitarenganat zuekin hain onaizan baita eta orain oinazetan baitago!» deus ez,inor ez. Zakur baten pare hilen naiz bada? Horraene ordainsaria, zapuztua izatea. Zital batzukdira, emagaizto batzuk; hastio ditut, madarika-tzen ditut; jaikiko naiz, gauez, neure hilkutxatikhaien berriz madarikatzeko, ezen, azken finean,ene adiskideak, oker ote naiz? bidegabe oso aridira jokatzen! ez da hala? Zer diot? Ez didazuaerran Delphine hemen dela? Bietarik hoberenada. Neure semea zaitut, Eugene! Maite izanezazu, izan zaitez aita bat harentzat. Bertzeahagitz malerusa da. Eta haien fortunak! Ai, ene

Page 510: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Jainkoa! Eneak egin du, soberasko sufritzen dut!Ebak iezadazue burua, utz bihotza bakarrik.

— Christophe, zoaz Bianchonen bila, eginzuen oihu Eugènek agurearen auhen eta heiago-rak hartzen hasiak ziren jiteaz lotsaturik, etaekar iezadazu cabriolet bat.

— Zure alaben bilatzera noa, ene Goriot ona,honat ekarriko dizkizut.

— Bortxaz, bortxaz! Dei egiozue guardiari,infanteriari, denei! denei, erran zuen Eugènerihondar behako bat jaurtikiz non ezagumenakdistiratu baitzuen. Errozu gobernamenduari,erregeren abokatuari, ekar diezazkidatela,hemen nahi ditut!

— Madarikatu dituzu ordea.— Nork erran du hori? ihardetsi zuen agureak

harri eta zur eginik. Ongi dakizu maite ditudala,itsuki maite ditut! Sendatua naiz ikusten badi-tut... Zoaz, ene auzo ona, ene haur oniritzia,,zoaz, zu ona zara, eskerrak nahi nizkizuke eman,baina hilurran baten benedikazioak baizik ezditut zuri emateko. Ai! gutienaz ere Delphinenahi nuke ikusi zurekiko dudan zorra kita dezanhari errateko. Bertzeak ezin badu, ekar iezadazu

Page 511: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

hura. Errozu ez duzula gehiago maiteko etorrinahi ez badu. Hain zaitu maite non etorrikobaita. Eman edatera, erraiak sutan ditut! Ezariezadazu zerbait buru gainean. Ene alabeneskua, horrek salba nintzake, sentitzen dut...Jainkoa! nork berreginen ditu haien fortunak nihemendik banoa? Odessarat nahi dut joan haien-gatik, Odessarat, han pasten egitera.

— Edan ezazu hau, erran zuen Eugènek hilu-rran altxatu eta bere ezker besoan hartuz ber-tzean kikara bat tisanaz betea zeukan bitartean.

— Behar dituzu zeure aita t’amak maitatu!erran zuen agureak bere esku indargeekin Eugè-neren eskua tinkatuz. Ohartzen zarea haiek,neure alabak ikusi gabe hiltzera noala? Beti ega-rri izan, eta sekula edan ez, horra nola bizi izannaizen joan deneko hamar urtean... Suhiek ala-bak hil dizkidate. Bai, ez dut gehiago alabarikukan ezkondu zirenaz geroztik. Gurasoak, erraniezaiezue Ganbarei ezkontzaren gaineko legebaten egiteko! Hots, ez itzazue alabak ezkonmaite badituzue. Suhia da gizatxar bat dena sun-tsitzen duena alaba batengan, dena likisten du.Aski da ezkontzarik! Horrexek dizkigu alabak

Page 512: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

kentzen, eta haiek gabe gertatzen gara hiltzengarenean. Egin ezazu lege bat gurasoen herio-tzaren gainean. Hau lotsagarria da! Mendekua!Suhiek diete honat etortzea eragozten. Hil itza-zu! Heriotza Restaudi, heriotza Alsaziarrari, eneeraileak dira! Heriotza edo alabak! Ah! bukatuda, haiek gabe naiz hilen! Haiek! Nasie, Fifine,ea, zatozte bada! Zuen aitatto....

— Ene Goriot ona, sosega zaitez, ea bada,zaude lasai, ez urduri egon, ez gogoari eragin.

— Haien ez ikustea, hori da agonia!— Ikusiko dituzu.— Egia! oihukatu zuen agure asaldatuak. Oi!

haien ikustea! haien ikustera noa, haien ahotsenentzutera. Zoriontsu hilen naiz. Ongi da! bai, ezdut gehiago bizitzeko eskatzen, ezin nuen gehia-go, nekeak gero eta handiagoak ziren. Bainahaien ikustea, haien soinekoen ukitzea, ah!haien soinekoak soilki, arras guti da hori; bainasenti dezadala haien zerbait! Emazkidazu bilo-ak... otoi...

Burua burkoaren gainerat eraitsi zuen halakomailu-ukaldi bat hartuko balu bezala. Haren

Page 513: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

eskuak ohe-estalkiaren gainean durduzatu zirenbere alaben biloak hartu nahiz-edo.

— Benedikatzen ditut, erran zuen eginahalbat eginez, benedikatzen ditut. Zerraldo erorizen bat-batean. Une hartan Bianchon sartu zen.

— Christophe aurkitu diat, erran zuen, kotxebat ekarriko dik. Gero eriari behatu zion, betaza-lak indarka altxatu, eta begi bat berotasunikgabea eta hitsa ikusi zioten bi ikasleek. —Ez dukbereoneratuko, erran zuen Bianchonek, ez diatuste. Pultsua hartu zion, haztatu, eskua gizagai-xoaren bihotz gainean ezarri zuen.

— Makina bazabilek oraindik; baina, harenegoeran, makur bat duk hori, hobeko liake hilenbalitz!

— Bai, alafede, erran zuen Rastignacek.— Zer duk bada hik? zurbil hago herioa beza-

la.— Ene adiskidea, heiagorak eta auhenak

aditu berria nauk. Baduk Jainkorik! Oi! bai!baduk Jainkorik, eta edo egin ziguk mundu bathobea, edo gure lurra zentzugabekeria bat duk.Hau honen lazgarria izan ez balira, negarretan

Page 514: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

urtuko nindukek, baina itsuski hertsaturik zauz-kaat bihotza eta estomaka.

— Errak, gauza andana bat beharko ditiagu;non erdiets dirua!

Rastignacek bere erlojua atera zuen.— To, ezar ezak laster bahituran. Ez diat

bidean gelditu nahi, minutu bat ere ez baitutgaldu nahi, eta Christopheren begira nagok.Arditik ere ez zaukaat, itzultzean ordaindubeharko zioagu kotxezainari.

Rastignac eskailerarat joan zen arrapaladan,eta etxetik jalgi Helder-eko karrikarat Restaude-ko anderearenerat joateko. Bidean zihoala, irudi-menak, haren begi-aitzinean gertaturikako ikus-kizun izigarriak kolpaturik, haren suminduraberotu zuen. Aitzinganbararat heldu eta Restau-deko anderearen galdea egin zuelarik, ikustekomoldean ez zegoela erantzun zioten.

— Baina, erran zion lekaio ganbarazainari,hiltzen ari den haren aitaren partez nator.

— Jauna, jaun kondeak manurik zorrotzenakeman dizkigu.

— Restaudeko jauna hemen bada, erraniezaiozu zer trantzetan kausitzen den haren aita-

Page 515: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ginarreba eta jakinaraz oraintxetan behar dioda-la hitz egin.

Eugènek luzaz iguriki zuen.— Une honetantxe hilen duk menturaz, pen-

tsatzen zuen.Lekaio ganbarazainak lehen salarat eraman

zuen non Restaudeko jaunak ikaslea zutik hartubaitzuen, jartzeko erran gabe, surik ez zuensupazter baten aitzinean.

— Jaun kondea, erran zion Rastignacek,zeure aitaginarreba jauna azken hatsetan duzuune honetan zulo doilor batean, egur ukaitekoarditik ere gabe; hiltzeko mene-menean dagoeta bere alaba ikusi nahi du...

— Jauna, ihardetsi zion idorki Restaudekokondeak, ohartu ahal izan zara zinez bihotz-beratasun guti dudala Goriot jaunarentzat. Bereizaera eman dio Restaudeko andereari, zorigai-tza ekarri ene bizitzari, neure bakearen etsaiaikusten dut haren baitan. Hil edo bizi dadin,bortz axola dit orok eni. Horra nolako sentimen-duak ditudan haren alderat. Munduak gaitzetsnazake, iritzia mesprezatzen dut. Baditut oraingauza inportantagoak egiteko ergelek ala axola-

Page 516: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

gabeek nitaz zer pentsatuko duten goganbehar-tzea baino. Restaudeko andereaz denaz bezain-batean, ez da inora jalgitzeko moldean. Ez dutnahi, gainera, bere etxetik joan dadin. Errozuharen aitari ezen ene alderateko, ene haurrarenalderateko eginbideak betetzen dituen bezainsarri haren ikustera joanen dela. Aita maitebadu, libro izan daiteke istant batzuen buruan...

—Jaun kondea, ez da eni dagokidana zurejokamoldearen jujatzea, zeure emaztearennagusia zara; baina fida naiteke zure leialtasu-nari? ongi da! hitz emadazu soilki erratea harenaitari egun bateko bizitza ere ez zaiola gelditzen,eta dagoenekotz madarikatu duela bere ohebu-ruan ez ikustean!

— Errozu zerorrek, ihardetsi zuen Restaude-ko jaunak Eugèneren mintzamoldeak salatzenzituen sumindura-sentimenduek kolpaturik.

Rastignac sartu zen, kondeak gidaturik, kon-desa egoten ohi zen saloian: han ediren zuennegarretan itoa, eta besaulki batean hondoratuahil nahirik dagoen emakume bat irudi. Penaeman zion ikasleari. Rastignaci so egin aitzin,behako izibera batzuk jaurtiki zituen senar gai-

Page 517: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

nerat, bere indar tirania moral eta fisiko batekzapalduak erabat ahiturik zeuzkala gaztigatzenzutenak. Kondeak burua higitu zuen, andereamintzatzera sustatua sentitu zen.

— Jauna, dena aditu dut. Errozu ene aitariezen baleki nagoen egoeraren berri, barkatukolidakeela. Ez nuen pairamen han espero, eneindarrak baino gogorragoa da, jauna, bainabururaino eramanen dut, erran zion bere sena-rrari. Ama naiz. Errozu ene aitari, itxurak itxura,ez dela eni zer egotz berari dagokionaz, oihuka-tu zion etsipenez ikasleari.

Eugènek bi ezkontideak agurtu zituen, ema-kumea zegoen ateka latza hautemanik, eta harrieta zur eginik joan zen. Restaudeko jaunarendoinuak bere urratsaren alferra erakutsi zion,eta Anastasie ez zela jadanik libro konprenituzuen. Nucingeneko anderearenerat joan zen las-terka, eta ohean aurkitu zuen.

— Eri naiz, ene adiskide gaixoa, erran zionandereak. Hotza hartu dut dantzalditik jalgi-tzean, beldur naiz bularreko hantura bat otedudan, medikuaren begira nago...

Page 518: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Heriotza zangoetan izan bazeneza ere,erran zion Eugènek eteten ziola, aitaren ondorateraman beharra zaitugu. Zuri deika ari da! Harengarrasirik tikiena entzun ahal bazeneza, ez zin-tezke eri senti.

— Eugène, ene aita ez da menturaz zuk dio-zun bezain eri; baina etsian nengoke hobeniktikiena izanen banu zure irudiz, eta zuk nahiduzun bezala jokatuko naiz. Hura, badakit nik,bihozminez hil liteke ene eritasuna hilgarri bila-ka baledi jalgialdi honen ondorioz. Ongi da! joa-nen naiz ene medikua etorri bezain sarri. Ah!zergatik ez daukazu jadanik zeure erlojua? erranzuen katea jadanik ikusten ez zuela. Eugèneahalketu zen. Eugène! Eugène, saldua, galduabazenu jadanekotz... Oi! gauza txarra litzatekezinez.

Ikaslea Delphineren ohe gainerat makurtu,eta belarrirat erran zion: —Nahi duzua jakin?jakin ezazu, bada! Zure aitak ez du zerekin erosegun arratsean jantziko dioten hil-oihala. Zureerlojua bahian dago, hori bertzerik ez neukan.

Delphinek brastakoan ohetik jauzi egin, las-terka joan zen bere izkiriamahairat, han bere

Page 519: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

moltsa hartu eta Rastignaci eman zion. Hots egineta oihukatu zuen: «Banoa, banoa, Eugène. Utznazazu janztera; munstro bat nintzateke baina!Zoaz, zu baino lehen helduko naiz! Thérèse,oihukatu zion bere andere ganbarazainari, erro-zu Nucingeneko jaunari oraintxetan igaitekoenekin mintzatzera.»

Eugène, kontent hilurranari alabetako batenpresentziaren berri eman ahal izateaz, abantzualegera arribatu zen Sainte-Geneviève berriakarrikarat. Moitsan arakatu zuen karrozainariberehala ordaindu ahal izateko. Emakume gazte,hain aberats, hain sotil horren moltsak hirurogei-ta hamar libera zeuzkan barnean. Eskailera goie-nerat etorririk, Goriot zaharra ediren zuen Bian-chonek atxikia, eta ospitaleko kirurgilariak ope-ratua, medikuaren begien pean. Bizkarra moxezerretzen zioten, zientziaren azken erremedioa,alferrikako erremedioa, omen zenaz.

— Nabaritzen dituzua? galdetzen zuen medi-kuak. Goriot zaharrak, ikaslea erdi ikusirik, eran-tzun zuen:

— Badatoz, ezta?

Page 520: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Ilki daiteke honetatik, erran zuen kirurgila-riak, hizketan ari da.

— Bai, erantzun zuen Eugènek, Delphine eneondotik dator.

— Ea! erran zuen Bianchonek, bere alabez arizen, haien eske oihu egiten baitu paldoan dago-en gizon batek ur eske oihu egiten omen duenbezala.

— Geldi zaitez, erran zion medikuak kirurgila-riari, ez daiteke bertzerik egin jadanik, ez dugusalbatuko.

Bianchonek eta kirurgilariak hilurrana bereetzauntza likitsean etzan zuten berriz.

— Behar genizkioke alta mihiseak aldatu,erran zuen medikuak. Inolako esperantzarik ezbada ere, behar da haren baitan gizatasunaerrespetatu. Itzuliko naiz, Bianchon, erran zionikasleari. Oraindik ere kexatuko balitz emaniezaiozu opioa diafragma gainean.

Kirurgilaria eta medikua jalgi ziren.— Ea, Eugène, izan kuraia, mutikoa! erran

zion Bianchonek Rastignaci biak bakarrik izanzirenean, agureari atorra zuri bat paratu etaohea aldatu, horra zer behar dugun egin. Hoa

Page 521: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Sylvieri erratera maindire batzuen igaiteko etagure laguntzera etortzeko.

Eugène jaitsi zen eta andere Vauquer mahai-tresnen ezartzen Sylvierekin aurkitu zuen. Ras-tignacen lehen hitzak entzun ordukotz, alargun-tsa harenganat hurbildu zen, andere saltzaileirudikor baten, ez bere dirua galdu eta ez kon-tsumitzailea haserrarazi nahi lukeenaren, eiteminkorki milikaria hartuz.

—Ene Eugène jaun maitea, erantzun zuenostalersak, nik bezalaxe dakizu Goriot zaharraarditik gabe dagoela. Kuku egitear dagoen gizonbati maindire batzuen ematea, maindire horiengaltzea da, inondik ere bat hil-oihaletako behar-ko baita alferrik galdu. Hala, ehun eta berrogeitalau libera zor dizkidazu ja, gehi itzazu berrogeilibera maindire, eta bertze zenbait gauza ttiki,Sylviek emanen dizun kandela, horrek guztiakberrehun libera egiten du gutienaz, ni bezalakoalarguntsa gaixo batek galdu ezin dituenak.Arraioa! izan zaitez adikorra, Eugène jauna, askieta sobera galdu dut balbeak enean ostatu hartuduen bortz egun honetan. Hamar ezkutu ema-nen nituen gizagaixo honek egun hauetan alde

Page 522: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

egin zezan, zuk erraten zenuen bezala. Horrekapopiloak hunkitzen dizkit. Huskeria batengatik,nik ospitalerat eramanen nuke. Tira, jar zaitezene tokian. Ene ostatua ororen aitzinean, neurebizitza dut bera.

Eugène berriz Goriot zaharrarenganat iganzen zalu.

— Bianchon, erlojuaren dirua?— Mahai gainean duk, hirurehun eta hiruro-

geitik gora libera gelditzen dituk. Zor genuenguztia ordaindu diat eman didatenaren kontu.Bahitura Etxearen zor-onespena diruaren peanzagok.

— Har ezazu, anderea, erran zuen Rastigna-cek eskailera iziturik anbilka jaitsi ondoan, garbiitzazu gure kontuak. Goriot jauna ez da luzazgeldituko zure etxean, eta ni...

— Bai, zangoak aitzinetik ilkiko da hemendik,gaixo gizonttoa, erran zuen andere Vauquerekberrehun libera kontatzen zituela, erdi alegera,erdi malenkonios.

— Buka dezagun, erran zuen Eugènek.— Sylvie, ekar itzazu maindireak, eta segi

gora jaun hauen laguntzera.

Page 523: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Ez duzu Sylvie ahantziko, erran zuen ande-re Vauquerek Eugèneren belarrirat, bi gau badi-ra beilan dagoela.

Eugènek bizkarra bihurtu ordukotz, atsoabere kuzinersarenganat joan zen lasterka: —Haritzan maindire adabakituak, zazpi zenbakidunak.Jainkoarren, balioko dute beti ere hil batentzat,erran zion belarrirat.

Eugènek, ordukotz eskailerako maila batzukigana baitzen, ez zituen ostalersa zaharrarenhitzak aditu.

— Ea, erran zion Bianchonek, jantz diezaio-gun atorra. Eduki ezak zuzen.

Eugène ohearen buruan jarri zen eta hilurra-na atxiki zuen, zeinari Bianchonek atorra erantzibaitzion, eta gizagaixoak jestu bat egin zuenbere bularrean zerbait gorde nahi bailuen, etahalako oihu zinkurinatsu eta artikulatugabeakjaurtiki, oinaze handi bat adierazi beharra dutenanimalien antzera.

Oi! oi! erran zuen Bianchonek, oxtion moxenezartzeko kendu dizkiogun bilo-kate eta medailoitikia nahi ditik. Gaixo gizona! Berriz paratu beharzioagu. Supazter gainean zagok.

Page 524: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Eugene bilo hori hauskarez, dudarik gabeandere Goriotenak izanikakoez, txirikordatu katebaten hartzera joan zen. Medailoiaren aldebatean irakurri zuen: Anastasie, eta bertzean:Delphine. Haren bihotzaren irudia bera, beti ereharen bihotzean pausatzen zena. Barnean zeuz-kan bilo kroskoilak hain ziren finak non bi alabenlehen haurtzaroan hartuak behar baitzuten.Medailoiak bularra ukitu ziolarik agureak aieiluze bat egin zuen, satisfazio bat ikusten iziga-rria iragartzen zuena. Haren sentiberatasunaren,gure begikotasunen abiapondu eta helmuga denerdigune ezezagunerat zokoratzen bide zenarenazken oihartzunetako bat zen hori. Haren aurpe-gi asaldatuak bozkario erikor baten eitea hartuzuen. Bi ikasleek, adimenduak baino gehiagoirauten zuen sentimenduzko indar baten leher-keta ikaragarri horrek kolpaturik, malko berobatzuk utzi zituzten biek ere erortzera hilurrana-ren gainerat zeinak atseginezko aldarri zorrotzbat jaurtiki baitzuen.

— Nasie! Fifine! erran zuen.— Bizi duk oraindik, erran zuen Bianchonek.

Page 525: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Zertako balio dio horrek? erran zuen Syl-viek.

— Sufritzeko, ihardetsi zuen Rastignacek.Bere lagunari zeinu bat egin ondoan berak

bezala egin zezan, Bianchon belauniko jarri zenbere besoak eriaren iztazainen azpitik pasatze-ko, Rastignacek ohearen bertze aldetik bertzehainbertze egiten zuen bitartean eskuak bizka-rraren azpitik pasatzeagatik. Sylvie han zen,maindireen kentzeko prest hilurrana altxatuaizanen zenean, haien ordez berak zekartzanenezartzeko xedearekin. Negar-malkoek tronpatu-rik inondik ere, Goriotek eskuen hedatzeko era-bili zituen bere hondar indarrak, ohearen aldebanatan ikasleen buruak aurkitu, ileetatik bortiz-ki hartu, eta ahots ahulez aditu zen: «Ai! ene ain-geruak!» Bi hitz, bi marmar ele horrekin bateanhegaldatu zen arimak indartuak.

— Gaixo gizon maitea, erran zuen Sylviekhitz hunkigarri horiek bihotz-beraturik; izan ereberaietan sentimendu garai bat agertu zen,gezurrik izigarrienak ere, gezurrik gogoz bertze-koenak ere, hondar aldi batez goresten zuena.

Page 526: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Aita honen azken hasperenak alegrantziazkohasperen bat behar zuen izan. Hasperen horiharen bizitza guztiaren agerpena izan zen, ber-tze behin ere tronpatzen zen. Goriot zaharra har-tzara bere etzauntzan ezarria izan zen begiru-nez. Une hartatik aitzinerat haren begitarteakgudu baten marka mingarria eraman zuen, hots,gizakiaren baitan plazeraren eta oinazearen sen-timendua sortzen duen buru-kontzientzi suertehori jadanik ez zuen makina batean heriotzareneta bizitzaren artean iragaten ari zen guduarenmarka mingarria. Denboraren afera baizik ez zenjadanik haren suntsitzea.

— Ordu batzuetan egonen da hola, eta guohartu gabe hilen da, korrokarik ere ez du egi-nen. Burmuinak osoki harrapatua behar du egon.

Une hartan emakume gazte hatsantu batenpausoa aditu zen eskaileran.

— Berantegi heldu duk, erran zuen Rastigna-cek.

Ez zen Delphine, baina Thérèse, haren ande-re ganbarazaina.

— Eugène jauna, erran zuen, aharraldi bortitzbat piztu da jaunaren eta anderearen artean,

Page 527: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

andere dohakabe honek bere aitarentzat eska-tzen zuen diruaren karietara. Zentzua galdu du,medikua etorri da, odola behar izan diote atera,oihuka ari zen: «Ene aita hiltzen ari da, aitattoikusi nahi dut!» Hots, bihotza erdiratu beharrekogarrasiak.

— Aski, Thérèse. Alferrik litzateke orain bale-torke ere, Goriot jaunak ezagumena galdua dujadanik.

— Gaixo jaun maitea, hain dago gaizki! erranzuen Thérèsek.

— Ez nauzue gehiago behar hemen, neureotorduarekin segi beharra dut, laurak eta erdiakdira, erran zuen Sylviek tupust egitekotan egonbaitzen eskailera goienean Restaudeko anderea-rekin.

Agerraldi larri eta latza izan zen kondesare-na. Heriotza oheari, kandela bakarrak gaizkiargitzen zuenari, behatu, eta negar batzuk isurizituen aitaren aurpegiaren ikustearekin nonartean ere taupaka ari baitziren bizitzaren azkendardarak. Bianchon begirunez lekoratu zen.

— Ez dut aski garaiz ihes egin, erran zionkondesak Rastignaci.

Page 528: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Ikasleak baiezko keinu bat tristeziaz beteaegin zuen buruaz. Restaudeko andereak aitareneskua hartu zuen, muin eman zion.

— Barka iezadazu, aita! Erraten zenuen eneahotsak hilobitik aterako zintuela; itzul zaitez,beraz, lipar batez bizitzarat zeure alaba urriki-tuaren benedikatzeko. Entzun nazazu. Hau iziga-rria da! zurea da hemen behean hemendik aitzi-nerat har dezakedan benedikazio bakarra.Mundu guztiak gorroto nau, zuk bakarrik maitenauzu. Neure haurrek berek gorrotatuko naute.Eraman nazazu zeurekin, maiteko zaitut, artatu-ko zaitut. Ez du entzuten jadanik, eroturik nago.Bere belaunen gainean erori zen, eta burutik joa-naren aurpegiaz so egin zion giza hondakin horri.Ene zorigaitza erabatekoa da, erran zuen Eugè-neri beha. Trailleseko jauna partitua da, zorhandi-handiak utzirik hemen, eta engainatzenninduela jakin dut. Senarrak ez dit sekula barka-tuko, eta neure fortunaren jabegoa utzi diot.Neure ilusio guztiak galdu ditut. Aiei! norengatiktraditu ote dut adoratzen ninduen bihotz bakarra(bere aita seinalatu zuen)! Gutietsi dut, ukatu

Page 529: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

dut, mila laido eta ez-ikusi egin dizkiot, bai zita-la naizela!

— Berak bazekien, erran zuen Rastignacek.Une hartan Goriot zaharrak begiak zabaldu

zituen, baina gorputz-ikara baten eraginez. Kon-desaren esperantza agerrarazten zuen jestua ezzen hilurranaren begia baino gozoago izan ikus-teko.

— Entzuten ote nau? oihukatu zuen konde-sak. Ez, erran zuen bere baitan haren ondoanjarriz.

Restaudeko andereak bere aitaren zaindunahia adierazirik, Eugène behera jaitsi zen jate-ko zerbaiten hartzeko. Apopiloak bildurik zeudenjadanekotz.

— Hortaz, erran Zion pintoreak, irudi dik hila-ramaxkaren bat izanen dugula hor goian, ezta?

— Charles, erran zion Eugènek, iruditzen zai-dak gai alegeragoren batez behar zenukeelanausa egin.

— Zer bada, ezinen dugu jadanik irri eginhemen? hasi zen berriz pintorea. Zer inporta duhorrek, zeren Bianchonek dioenaz gizagaixoakbere ezagumena galdua baitu ja?

Page 530: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Ongi da! hasi zen berriz Museumekoenplegatua, bizi izan den bezalaxe izanen dahila.

— Ene aita hil da! oihukatu zuen kondesak.Garrasi lazgarri borren entzutearekin, Sylvie,

Rastignac eta Bianchon gora igan ziren, eta Res-taudeko anderea zentzua galdurik ediren zuten.Bere baitarat etorrarazi ondoan, haren begirazegoen kotxerat eraman zuten. Eugènek Thérè-seren gomendio ezarri zuen, Nucingeneko ande-rearenerat eraman zezala manatzen ziola.

— Oi, zerraldo dago, erran zuen Bianchonekbehera jaitsiz.

— Ea, jaunak, mahairat, erran zuen andereVauquerek, zopa hoztuko da bertzenaz.

Bi ikasleak bata bertzearen ondoan jarriziren.

— Zer behar da orain egin? erran zion Eugè-nek Bianchoni.

— Begiak hertsi zizkioat baina, baita beharden gisan prestatu ere. Herriko Etxeko medikuakegiaztatua izanen duelarik deklaratzera joanengaren heriotza, hil-oihal batean sartu eta lur

Page 531: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

emanen zioagu. Zer nahi duk bada harekin egi-tea?

— Ez du bere ogia hola usnatuko berriz, erranzuen apopilo batek gizagaixoaren jestua ihakin-datuz.

— Demontre, jaunak, erran zuen erakasleor-deak, utzazue bada Goriot zaharra, eta ez dieza-guzuela gehiago hitz eginaraz hartaz, jorraldiederra eman baitiogu azkeneko ordu honetan.Pariseko hiri onaren abantailetako bat, da posi-ble dela hemen sortzea, bizitzea, eta hiltzeainork zuri konturik egin gabe. Profita ditzagunberaz zibilizazioaren abantailak. Badira hirurogeihil egun, Pariseko hekatonbeez urrikalarazi nahiote gaituzue bada? Goriot zaharra lehertua dela,hainbat hobe berarentzat! Itsuki maite baduzue,joan haren zaintzera, eta utz gaitzazue gu lasaijatera.

— Oi! bai, erran zuen alarguntsak, hainbathobe berarentzat hilik badago! Irudi duenaz,dohakabeak atsekabea franko izan zuen berebizitzan.

Horra hor hil-otoitz bakarra EugènerentzatAitatasuna agerrarazten zuen izakiak izan

Page 532: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

zuena. Hamabortz apopiloak eleketan hasi zirenusaian bezala. Eugènek eta Bianchonek jatenbukatu zutenean, sardexka eta koilaren hotsak,solasaldiaren irriek, irudi sabelkoi eta axolagabehoriek erakusten zituzten begitarteek, haiensoraiokeriak, orok utzi zituen lazturaz gogorturik.Apez baten bila jalgi ziren gauez beila eta otoitzegin zezan hilaren ondoan. Gizagaixoari eginbeharreko hilariak erabili ahal izanen zuten diruurriari doitu beharra izan zuten. Arratseko bede-ratziak alderat, gorpua azpi mehar baten gai-nean izan zen ezarria, bi kandelaren artean, gan-bara biluztu horretan, eta apez bat etorri zenharen ondoan jartzera. Oheratu aitzin, Rastigna-cek, eliz-gizonari xehetasunak eskatu ondoanegin beharreko zerbitzuaren eta hil-segizioarenprezioaz, hitz bat izkiriatu zien Nucingenekobaroiari eta Restaudeko kondeari otoi berenafera-gizonen bidal zitzaten eskatuz ehorzketa-ren gastu guztien bere gain hartzeagatik. Chris-tophe igorri zien, gero ohean sartu eta loak hartuzuen nekeak leherturik. Biharamun goizean,Bianchonek eta Rastignacek berek behar izanzuten heriotzaren berri ematera joan, zeina

Page 533: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

eguerdi alderat izan baitzen egiaztatua. Bi ordugeroago, ez suhi batek eta ez bertzeak zutendirua igorria, inor ez zen haien izenean agertu,eta Rastignac apezaren gastuen ordaintzera bor-txatua izan zen jadanekotz. Sylviek hamar liberaeskatu baitzituen gizagaixoaren beztitu eta hil-oihal batean sartzeko, Eugènek eta Bianchonekkalkulatu zuten ezen, hilaren ahaideek ez bazu-ten deusez arduratu nahi, nekez ukanen zutelagastuei nola ihardets. Beraz, medikuntzako ikas-leak berak hartu zuen bere gain hilotzaren bereospitaletik, non merkeago eskuratu baitzuen,ekarrarazi zuen pobreentzako zerraldo bateanezartzea.

—Jo iezaiok adarra jendaila horri, erran zionEugèneri. Hoa lur puska baten erostera, bortzurtetako, Père-Lachaisen, eta eska hirugarrenheineko zerbitzu bat elizan eta Hileta Ospakizu-netan. Suhiek eta alabek ez baldin badiate diruaitzuli nahi, hauxe zizelaraziko duk hilobiaren gai-nean: «Hemen datza Goriot jauna, Restaudekokondesaren eta Nucingeneko baronesaren aita,bi ikasleren pentzutan ehortzia.»

Page 534: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

Eugène ez zitzaion bere adiskidearen kon-tseiluari jarraitu harik eta, hutsalki, Nucingenekojaun-andereenean eta Restaudeko jaun-ande-reenean izan zen arte. Ez zen atea baino harata-go iragan. Manu zorrotzak bazeuzkaten bi ate-zainek.

— Jaun-andereek, erran zuten, ez dute inorerrezibitzen; aita hila dute, eta atsekaberik han-dienean daude murgilduak.

Eugènek bazuen Pariseko munduaren eskar-menturik aski tematu behar ez zuela jakiteko.Bihotza estrainioki hertsatu zitzaion Delphine-renganaino ezin helduz gertatu zenean.

«Sal ezazu edergailu bat, izkiriatu zion ate-zainarenean, eta zure aita duintasunez eramanaizan dadila bere azken egoitzarat.»

Eskutitz hori zerratu zuen, eta baroiaren ate-zaina otoiztu haren Thérèseri emateko honekbere etxekandereari helaraz ziezaion; atezainakordea Nucingeneko baroiari eman zion etahonek surat egotzi zuen. Bere prestakuntza guz-tiak egin eta gero, Eugène hirurak alderat itzulizen pentsiorat, eta ezin gorde izan zuen negarbat ikusi zuelarik isil-ate horretan zerraldoa doi-

Page 535: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

doia oihal beltz batez estalia, bi kadiraren gai-nean pausatua karrika mortu hartan. Isipu ziztrinbat, artean nehork ere ukitu gabea zena, ureanzegoen ut benedikatuz beterikako kobre zilardu-nezko plater batean. Atea, ezta beltzez jantzirikere ez zegoen. Behartsuen heriotza zen, ez baituez arrandiatasunik, ez jarraikilerik, ez adiskide-rik, ez ahaiderik. Bianchonek, bere ospitaleanegotera beharturik, hitz batzuk izkiriatu zizkionRastignaci elizarekin egin zuenaren jakinarazte-ko. Barnekoak gaztigatzen zion ezen meza batizigarri garestia zela, merkeagoak zirela etaerrespontsu batekin beharko zutela askietsi, etaChristophe Hileta Ospakizunetarat igorria zuelaeskutitz batekin. Eugène Bianchonen zirriborroairakurtzen bukatzen ari zelarik, andere Vauque-ren eskuen artean ikusi zuen bi alaben biloakgordetzen zituen urrez inguraturikako medailoia.

— Nolaz ausartu zara horren hartzera? erranzion.

— Arraioa! beharrezkoa ote zen bada harekinehorztea? ihardetsi zuen Sylviek, urrezkoa da.

Page 536: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Bai eiki! segitu zuen Eugènek sumindurik,bederen berekin eraman dezala bere bi alabakoroitaraz diezazkiokeen gauza bakarra.

Hil-orga etorri zelarik, Eugènek zerraldoa iga-narazi zuen, estalia kendu zion, eta erlijioski eza-rri zuen gizagaixoaren bular gainean behialakoirudi bat zeina baitzen Delphine eta Anastasiegazte, birjina eta garbi izan eta arrazonatzen ezzuten denborakoa, hark berak hiletsian eginika-ko oihuetan errana zuen bezala. Rastignacek etaChristophek soilik lagundu zuten, bi hil-orgazai-nekin, dohakabea Saint-Étienne-du-Monteratzeraman orga, Sainte-Geneviève berria karrika-tik hurbil zen eliza baterat. Harat heldurik, gor-pua kapera tiki apal eta ilun baten aitzinean eza-rri zuten, ikaslea alferrik ibili baitzen haren ingu-ruan Goriot zaharraren bi alaben edo hauensenarren bila. Han izan zen bakarrik Christophe-rekin, zeinak bere burua behartua ikusten bai-tzen gizon horren, hainbertze eskupeko edereman zizkionaren, hilobiraino laguntzera. Bi ape-zen, eliz mutilaren eta beretarraren begira zego-en bitartean, Rastignacek Christopheren eskuatinkatu zuen, hitz bat ere ezin erranez.

Page 537: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

— Bai, Eugène jauna, erran zuen Christop-hek, gizon zintzo eta prestu bat zen, hitz bat ber-tzea baino ozenago sekula erran ez duena, inoripoxelurik egiten ez ziona eta sekula gaizkirikegin ez duena.

Bi apezek, eliz mutila eta beretarra etorriziren eta hirurogeita hamar liberatan ukan daite-keen guztia eman zuten erlijioa dohainik otoitzegiteko behar bezain aberatsa ez den garaibatean. Elizako jendeek salmu bat, Libera me,De profundis, kantatu zuten. Elizkizunak hogeiminutu iraun zuen. Ez zen dolukotxe bat baizikapez bat eta eliz-mutil batentzat, zeinek onartubaitzuten berekin Eugène eta Christopheren har-tzea.

— Ez dugu segiziorik, erran zuen apezak, fitejoan ahal izanen gara, luzatu beharrik ez izateko,bortzak eta erdiak dira.

Bizkitartean, gorpua hil-karroan ezarri zute-nean, bi kotxe armarridun, baina hutsik zeude-nak, Restaudeko kondearena eta Nucingenekobaroiarena, agertu ziren eta hil-segizioari jarrai-tu zitzaizkion Père-Lachaiseraino. Seietan, Goriotzaharraren gorpua bere hilobirat eraitsia izan

Page 538: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

zen. Inguruan alaben mirabeak ziren, elizakojendeekin batean aienatu zirenak ikaslearendiruaren truke gizagaixoak hartze zuen otoitzlaburra errana izan bezain laster. Bi ehorzleekzerraldoaren gainean haren estaltzeko zenbaitpalatara bota zituztelarik, zutik jarri ziren, etahaietako batek, Rastignaci mintzatuz, bereneskupekoa eskatu zion. Eugènek bere sakelanarakatu, eta han ez zuen deus aurkitu, Christop-heri hogei sos mailegaturik hartzera izan zenbortxatua. Gertakari horrek, berez hain munta-gabea zenak, tristezia lazgarri bat eragin zionRastignaci. Gautzen ari zuen, ilunabar hezebatek nerbioak durduzarazten zituen, hilobiari soegin zion eta hantxe gorde bere mutil gaztearenhondar malkoa, bihotz garbi baten hunkidurasainduek isurarazi negar hori, erortzen direnlurretik zeruetarainoko jauzia egiten duten negarhorietako bat, ala fedea. Besoak gurutzatuzituen, hodeiei behatu, eta, horrela ikusiz, Chris-tophek han utzi zuen bakarrik.

Rastignacek, bakarrik gelditurik, urratsbatzuk egin zituen hilerriaren goialderat etaParis ikusi zuen bihurriki etzana Senaren bi

Page 539: Honore Balzac - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Honore Balzac, Goriot Zaharra.pdf · Le Père Goriot eleberrian berrikuntza bat sartu zuen gerora fama eta arrakasta

ertzetan gaindi non argiak dirdirka hasiak baitzi-ren. Begiak, antsiaz kasik, eratxikirik geldituzitzaizkion Vendôme plazaren eta Invalides-etako kupularen artean, berak sartu nahi izanzuen mundu eder hura bizi zen tokian. Erle-mulko burrunbari horrenganat eztia aldez aitzi-netik hurrupatu nahi bide zion behakoa jaurtiki,eta hitz handios hauek erran zituen: «Orain neur-tuko ditiagu geure indarrak!»

Eta Gizarteari jotzen zion erronkaren lehenegintza gisa, Rastignac Nucingeneko andereare-nerat joan zen afaltzera.

Saché, 1834ko irailean 2


Top Related