I kolokvijum

Gradjansko pravo – termin gradjansko pravo je nastao kao prevod rimskopravnog izraza ius civile. Gradjansko pravo je porodica pravnih grana (stvarno, obligaciono, nasledno, pravo intelektualne svojine i dr.). Gradjansko pravo karakterišu tri procesa : socijalizacija, moralizacija i komercijalizacija. Suština socijalizacije gradj.prava je u tome što se postepeno naglasak premješta sa individjalnih interesa na društvene interese. Moralizacija gradj.prava je proces čija je suština u prožimanju etičkih i pravnih pravila pri stvaranju, primjeni i naučnom tumačenju gradjansko-pravnih normi. Cilj ovog procesa je zaštita slabijih i sankcionisanje bezobzirnog, malicioznog, škodljivog i šikanoznog vršenja prava, kao i onog koje je protivno cilju, svrsi ili duhu prava. Komercijalizacija gradjanskog prava podrazumijeva prodiranje principa trgovinskog prava u gradjansko pravo.

PREDMET GRADJANSKOG PRAVA - Gradjanskim pravom se uredjuju raznovrsni odnosi. Ti odnosi mogu biti imovinski i neimovinski. Najbrojniji su imovinski (robno-novčani). Takvi gradjanskopravni odnosi spadaju u gradjansko imovinsko pravo. Medjutim, postoje gradjansko pravni odnosi koji imaju neimovinsku prirodu. Oni spadaju u neimovinsko gradjansko pravo. Kod nekih gradjanskopravnih odnosa dolazi do miješanja elemenata imovinske i neimovinske prirode. (kod obligacionog prava, prava intelektualne svojine i pravo ličnosti). Tradicionalno, u gradjansko pravo ubrajamo norme obligac.prava, stvarnog prava, porodičnog prava, naslednog prava i opšte norme koje važe za sve navedene norme – opšti dio gradjanskog prava. Vremenom pojedini instituti ovih grana prava razvili su se u nove grane gradjanskog prava (npr.prava ličnosti). Takodje je došlo do osamostavljivanja i izdvajanja iz G.P. cijelih grana prava, tako da danas imamo osamostaljeno porodično, autorsko, radno, trgovačko, patentno. Iako su razvila neka sopstvena načela, ipak kod njih preovladavaju osobine (načela) G.P.

Opšti dio GP je dio koji sadrži pojmove norme. Institute koji su zajednički za neke ili sve djelove GP (stvarno, obligac.nasledno).

Glavni sastojci opšteg dijela su: izvori prava, fizička i pravna lica, subjektivna prava, pravne činjenice, zastupništvo, vršenje i zaštita prava.

Obligaciono pravo je sastavni dio GP. Normama ovoga prava se uredjuju obligacioni odnosi (pravni promet). U širem smislu, ovaj pojam obuhvata i privredno (trgovačko) pravo.

Stvarno pravo su zakonom odredjena i zaštićena prava njihovih imalaca da neposredno vrše pravnu vlast nad pojedinačno odredjenim stvarima uz mogućnost da je suprostave trećim licima (dejstvo erga omnest).

U zavisnosti od toga da li je osnovno ovlašćenje imaoca korišćenje stvari ili namirenje iz garancije, stvarna prava se dijele na stvarna prava korišćenja i stvarn.prava garancije. Tipična prava korišćenja su (pravo svojine) stvarno prava na tudjim stvarima (stvarne i lične službenosti). U našem poz.pravu, stvarna prava garancije su: zaloga, hipoteka, fiducijarna svojina.

Nasledno pravo je dio gradjanskog prava. Ono podrazumijeva ovlašćenja odredjenog lica na osnovu normi objektivnog naslednog prava. Ta prava su prava koja proizilaze iz zaostavštine ostavioca (pravo nasledja, pravo na nasledje).

Stvarno i nasledno pravo se bave stečenim vrednostima, a obligaciono pravo prometom vrednosti.

Porodično pravo predstavlja sistem pravnih normi kojima se uredjuju lični i imovinski odnosi izmedju članova porodice, a koji pretežno proizilaze iz braka i srodstva.

1

METOD GRADJANSKOG PRAVA - je niz postupaka kojim se gradjansko pravne norme formulišu, saznaju ili imenuju ili naučno ispituju. Njega karakterišu 4 načela u kojima se ovaj metod izražava i to:

1. jednakost stranaka i ravnopravnost njihovih volja, 2. autonomija volje i slobodna inicijativa sranaka 3. prometljivost gradjanskog prava i 4. imovinska sankcija.

1.Gradjansko – pravni odnos podrazumijeva odnos jednakih stranaka i ravnopravne volje. Ova karakteristika dolazi do izražaja naročito u ugovornom pravu kod kojeg ima ravnopravnu poziciju ugovornih stranaka prije zaključenja ugovora, u toku njegovog zaključenja i zaključenja njegovog izvršavanja. To podrazumijeva da odnos medju ovim licima nije subordinirajući odnos što znači da jedna volja nije dominanstna drugoj, kako je to slučaj u administrat-upravnom pravu gdje dominira pozicija jedne strane (države), npr. U slučaju odnosa poreskog obveznika i države (obaveza da se plati porez). Kod ugovora o kupoprodaji prodavac i kupac su ravnopravni bez obzira na to koji subjekti se pojavljuju u tom svojstvu (fizič.lice, pravno lice, uključujući i državu).

2.Slobodna inicijativa stranaka je posledica šireg principa gradjanskog prava koji se zove autonomija volje. Autonomija volja je načelo po kome je individualna volja osnov zasnivanja ili uredjenja pravnih odnosa u gradjanskom pravu. Ova slobodna inicijativa se različito manifestuje u ugovornom pravu, kod prava svojine i u naslednom pravu. Autonomija volja nije načelo koje se primenjuje apsolutno.

U ugovornom tj. Obligacionom pravu slobodna inicijativa stranaka dolazi do izražaja posebno preko primjene jednog od osnovnih načela tog prava koje se zove sloboda ugovaranja. Po Zakonu o obligacionim odnosima strane u obligacionim odnosima su slobodne, u granicama prinudnih propisa, javnog poretka i dobrih običaja, da svoje odnose urede po svojoj volji (sloboda ugovaranja). Iako su stranke slobodne u opredeljenju da li da zasnuju odredjeni ugovorni (obligac.) odnos ili ne, ipak svoj odnos ne mogu urediti protivno „prinudnim propisima“ pravnom poretku i dobrim običajima. One ne mogu ići tako daleko ne vodeći računa o imperativnim propisima, o principima javnog poretka, moralu društva, a ako se to ipak desi onda su strane ušle u zabranjenu zonu jer su zaključile tzv. Zabranjeni ugovor, koji u dijelu ili u cjelini ne proizvodi pravna dejstva od samog početka i takav ugovor se u pravnoj teoriji zove ništav ugovor.

U naslednom pravu autonomija volje posebno se manifestuje preko namjere za sačinjavanje testamenta (animus testandi). Bez ove namjere zavještaočeva izjava volje ne može stvoriti punovažan testament.

U stvarnom pravu autonomija volje posebno dolazi do izražaja kod prava svojine: vlasnik može, u granicama zakona, da svoju stvar drži, da je upotrebljava ili da njome raspolaže (najšira ovlašćenja).

Posjed nije isto što i svojina. Posjed je državina.

3.Promenljivost gradjanskog prava nas dovodi do zaključka da su u predmetu prava a ne stvari. Subjektivna gradjanaska prava su, po pravilu, prenosiva prava. Podobnost gradjanskih prava sa svojih imalaca prelaze na druga lica (prometljivost) je osobina koju ne nalazimo kod drugih pravnih grana. Medjutim, nisu sva subjektivna gradjanska prava u pravnom prometu. Tako, npr.neprenosiva gradjanska prava su ona koja su vezana za ličnost imaoca. Takva su sva neimovinska prava, ali i neka imovinska prava.

2

4. Imovinska sankcija je vid pravno organizovane prinude koja se vrši nad licem kako da bi se lična dobra ili imovina drugog lica doveli u ono stanje kakvo je i blo prije ugrožavanja ili povrede prava.

Povreda gradjanskog prava stvara sankciju koja se tiče imovine lica koje je to pravo povredilo, a ne njegove ličnosti (kao u krivičnom pravu npr.).

Sankcija u GP je pretežno imovinske prirode. Najčešće podrazumeva naknadu štete kao način saniranja prouzrokovane štete novčanim ekvivalentom.

Naknada štete može biti naknada imovinske (stvarne štete ili izmakle dobiti) ili naknada neimovinske štete (satisfakcija). Pored naknade štete, sud može izreći i druge sancije kao što su: povraćaj u predjašnje stanje (restitucija), zabrana povraćaja u predjašnje stanje (nemo auditur.... – niko se neće pozvati na sopstvenu sramotu), oduzimanje predmeta u korist nadležne opštine, stavljanje van pravne snage pravnog posla (poništenej).

PRIVATNO PRAVO I JAVNO PRAVO - Jedna tradicionalna razlika koja se nekada smatrala fundamentalnom je izmedju javnog i privatnog prava. Doba prava na javno i privatno potiče iz antike (javno pravo je ono koje se tiče rimske države, a privatno koje se tiče pojedinačnih koristi) ulpijanovo mesto iz Justinijanove kodivikacije. O odnosu javnog i privatnog prava postoje razne teorije. Po jednoj teoriji javno pravo štiti javni interes, a privatno služi ostvarenju privatnih interesa. Po drugoj teoriji (subjekta) javno pravo podrazumijeva odnos u kome učestvuje država, a privatno pravo uredjuje odnose izmedju privatnih lica. Po jednoj javno pravo čine imerativne, a privatno pravo dispozitivne neorme. Naša pravna nauka takodje razlikuje oblast privatnog prava od pravne oblasti javnog prava.

Uporedno gradjansko pravo – je uporedno, pravno važeće, gradjansko pravo raznih zemalja. Mnogi elementi gradjanskog prava su zajednički. U zavisnosti od srodnosti, svi pravni sistemi se dijele u odredjene pravne krugove, kao što su romanski, gemranski, i td. S obzirom na izvore,prihvatanju ideje kodifikacije, stilu, osnovnim institutima, naše gradj.pravo i pravna nauka spadaju u romansko-germanski pravni krug.

Uobičajeno se govori očetiri funkcije uporednog građanskog prava.Prva funkcija je da pruži materijal zakonodavcu za bolja rješenja određenih problema.Suština druge je u tome što je uporedno pravo instrument za bolje tumačenje prava.Treća funkcija je u službi nastave na univerzitetima i pravnim fakultetima.Četvrta funkcija je u pomaganju pri ostvarivanju izjednačavanja prava na međunarodnom nivou..

Uporedno pravo je od izuzetnog značaja za kvalitet nacionalnih zakonodavstava. Uporedno pravo je neophodan radni instrument koji doprinosi kvalitetu sopstvenog zakonodavstva.

Evropsko privatno pravo – u širem smislu podrazumijeva prava svih evropskih medjunarodnih organizacija. U evropsko pravo u širem smislu spadaju prava medjunarodnih, evropskih oranizacija kao što su : Savjet Evrope, Zapadno evropska unija, OEBS. U užem smislu termin evropsko pravo podrazumijeva pravo Evropske Unije. U okviru ovog prava razlikuju se primarno i sekundarno evropsko pravo. Primarno evropsko pravo čine norme ugovora evropskih država kojima su one kreirale svoje zajednice, a potom i Evropsku uniju. Te norme imaju ulogu ustavnih normi EU. Najviši rang imaju medjunarodni ugovori kojima su osnovane zajednice, uključujući anekse i dodatne zapisnike, ugovore, kojima su se mijenjale i dopunjavale odredbe osnivačkih ugovora. Sekundarno evropsko pravo čine norme koje donose organi EU (Savjet, Evropska komisija, Evropski parlament). Ono se radja na osnovu normi primarnog prava. Sekundarno pravo mora biti u skladu sa više rangiranim primarnim pravom. Evropski sud samo tumači primarno pravo i ukida sekundarno pravo koje je protivno primarnom pravu.

3

Organi EU donose sekundarne norme u obliku: uredbi, smjernica, odluka, stavova i preporuka i akata koji ne spadaju u navedene kategorije. Uredbe imaju sličnu ulogu zakona u pojedinim državama. To su akti opšteg karaktera koje su za države članice obavezne u cjelosti. Njima se na opšti i apstraktan način uredjuju odnosi. Smjernice (direktive) su takodje akti opšte karaktera koji se donose radi uskladjivanja pravnih poredaka država članica u pogledu onih pitanja koje smjernice uredjuju. One obavezuju države članice da u odredjenom roku usklade svoje pravne poretke sa tim smjernica. A odluke su pojedinačni akti koji su upravljeni državama članicama ili pojedincima. Radi se o obaveznim aktima. Ukoliko je odluka upravljena ka državama članicama onda su sudovi i drugi organi vlasti dužni da postupaju po tim odlukama. Preporuke i rezolucije nijesu pravno obavezujući akti. Medjutim, sudovi država članica dužni su izeti ih u obzir prilikom primjene Evropskog prava.

Najveći dio normi evropskog privatnog prava izvire iz akata sekundarnog Evropskog prava (uredbe i smjernice).

Gradjanski zakonik – je zakon kojim se u potpunosti uredjuje oblast gradjanskog prava. Termin gradjanska kodifikacija se koristi kao sinonim za gradjanski zakonik, ali i da bi se njime označio proces izrade gradjanskog zakonika. Opšti imovinski zakonik za CG je donijet 1888 godine (sa izmjenama i dopunama od 1898 godine). Njegov tvorac je Valtazar Bogišić. Ovaj zakonik sadrži samo stvarno i obligaciono pravo. Zato se i naziva imovinski. Ovaj zakonik predstavlja najbolju zakonodavnu tvorevinu na tlu bivše Jugoslavije. Sadrži šest djelova. Preveden je na pet stranih jezika. O njemu je napisano mnoštvo stručnih radova na našem i stranim jezicima. Ovaj zakonik čini čast CG i njegovom tvorcu.

Gradjansko procesno pravo – je sistem pravnih normi koje za predmet imaju gradjanske sudske postupke. U te postupke spadaju: parnični, izvršni, vanparnični i stečajni. Najznačajniji je parnični postupak, jer predstavlja redovni, osnovni i opšti metod zaštite subjektivnih gradjanskih prava. Normama gradjanskog procesnog prava uredjuje se struktura gradjanskog sudskog postupka, položaj procesnih subjekata, njihove aktivnosti i uzajamni odnosi. Gradjansko procesno pravo podrazumijeva organizaciona i funkcionalna pravna pravila. Prvim se uredjuje organizacija, sastav i nadležnost sudova, odnosno drugih državnih organa, a drugim položaj suda, stranaka i drugih učesnika, uslovi za punovažnost parničnih radnji stranaka, suda, sudske odluke, i procesna pravna dejstva procesnih djelatnosti.

Sistematika gradjanskog prava – podrazumijeva način sredjivanja gradjansko-pravnih normi u veće cjeline( institute i grane ) na osnovu zajedničkih karakteristika i razlika medju njima. Njome se služe pravni teoretičari gradjanskog prava, nastavnici i zakonodaci. Tri glavne sistematike gradjanskog prava su: instituciona, jusnaturalistička (prirodnopravna) i pandekstistička.

Instituciona sistematika - vodi porijeklo iz Gajevih Institucija. Izvršila je snažan uticaj na Gradjanski zakonik Francuske i Austrije. Pod njenim uticajem radjen je i Srpski gradjanski zakonik. Suština ove sistematike je u tome što je pravo podijeljeno u tri dijela: subjekti, stvari i tužbe. Prvi dio obuhvata statusno i prodično pravo. Drugi dio obuhvata stvarno, obligaciono i nasljedno pravo. Treći dio je u početku obuhvatalo procesno, a kasnije obligaciono pravo.

Nastala veoma davno ( u drugom vijeku ), ova sistematika je ostvarila jednu od najuspješnijih karijera pravne misli, obzirom da je bez konkurencije „ vladala „ od drugog pa sve do početka devetnaestog vijeka, kada se javljaju prve kritike ove sistematike i to od strane pristalica jusnaturalističke sistematike.

4

Pandektna sistematika – predstavlja cjelinu čiji su tvorci pandektisti. Ova sistematika je izvorno nastala za gradjansko pravo. Pojavila se krajem 18 i početkom 19 vijeka i ubrzo zatim preovladava u nauci i nastavi. Najprije je promovišu njemački procesori u udžbenicima gradjasnkog prava. Po ovoj sistematici gradjansko pravo je podijeljeno u pet cjelina: opšti dio (sastavljen od zajedničkih normi, pojmova i institucija), stvarno pravo, obligaciono, porodično i nasljedno.

Nauka gradjanskog prava – poseban pečat razvoju gradjansko pravne nauke dali su rimski pravnici (pisci i sudije). Nakon njih javljaju se glosatori koji su pisali saćeta objašnjenja odredjenih r ječi, izraza ili djelova teksta Corpus iuris-a (glose).

OSNOVNE USTANOVE GRADJANSKOG PRAVA

1. UGOVOR 2. SVOJINA 3. TESTAMENT (obligaciono pravo) (stvarno pravo) (nasledno pravo)

1. UGOVOR : - Pojam - Podjela ugovora 1. jednostrano obavezni i dvostrano obavezni 2. teretni poslovi i dobročini 3. formalni i neformalni 4. pravni poslovi za života (intervivost) i mortis causa

2. SVOJINA - Pojam - Razlika – svojina i imovina

3. TESTAMENT - Pojam - Karakteristike

UGOVOR je saglasnost izjavljenih volja dve ili više strana kojom se postiže neko pravno dejstvo. Dejstvo se može sastojati u zasnivanju, izmeni ili prestanku pravnih odnosa. Ugovor zaključuju najmanje dve strane ali nije neuobičajeno da ga zaključi i više strana pa se tada pojavljuje kao više strani pravni akt. Ugovor, pored prava svojine, predstavlja centralni pravni fenomen pomoću koga se mogu izvesti najraznovrsnije operacije i proizvesti razna pravna dejstva u svim oblastima prava. Za zaključenje ugovora potrebno je da se ostvare uslovi za njegovo postojanje.

Uslovi ( elementi ugovora ) su: 1. poslovna sposobnost ugovornih strana 2. saglasnost volja ugovornih strana 3. predmet ugovora 4. osnov (razlog, cilj) kauza.Kod nekih ugovora traži se da je zaključen u odgovarajućoj formi (peti

element). Nastanak ugovora je vezan za dvije podudarne izjave (ponuda i prihvatanje

ponude) volje od kojih se sastoji ugovorna saglasnost izjavljenih volja. Ugovor nastaje tako što jedna strana (ponudilac) uputi ponudu drugoj strani (ponudjenom), a ovaj izjavi da ponudu prihvata. Ugovor je zakon za strane (pakta suit servanda). to znači da obaveze koje su preuzete njegovim zaključenjem strane moraju izvršiti. Zbog njihovih neizvšenja slijedi sankcija.

Predugovori koji predhode zaključenju ugovora ne obaezuju i svaka ih strana može prekinuti kad god hoće. Ugovor je zaključen onoga časa kad ponudilac primi izjavu

5

ponudjenog da prihvata ponutu. Smatra se da je ugovor zaključen u mjestu u kome je ponudilac imao svoje djedište odnosno prebivalište u trenutku kad je učinio ponudu.

Ugovori se dijele prema različitim kriterijumima.

1. U zavisnosti od toga da li ugovor stvara obaveze samo za jednu ili obje ugovorne strane, ugovori se dijele na:

1. Jednostrano obavezne i 2. Dvostrano obavezne (sinalgmatične)Kod dvostrano obaveznih ugovora svaki ugovornik je ujedno povjerilac i dužnik.

2. U zavisnosti od toga da li druga strana za ono što dobija daje neku naknadu ili ne ugovori se dijele na:

1. teretne (ugovori sa naknadom) i 2. dobročine (besplatne).

3. U zavisnosti od toga da li se mogu zaključiti neformalno ili u odredjenoj formi dijele se na:

1. formalne i 2. neformalne.

4. U zavisnosti od toga da li proizvode dejstvo za života ili posle smrti dijele se na:

1. inter vivos2. mortis causa.

Elementi ugovora su: 1. poslovna sposobnost 2. saglasnost volja ugovornih strana, 3. osnov ugovora – kauza i 4. predmet ugovora.

Poslovna sposobnost (vidi u okviru lekcije subjekti prava). Saglasnost volja ugovornih strana – ugovor je posledica (rezultat) usaglašenih

izjava volja dvije ili više strana. Ta njihova volja treba da bude data i ozbiljno i slobodno, odnosno ne sme biti posledica pogrešne predstave o nekom elementu pravnog posla, a to se u pravu zove zabluda, ili ne smije biti posledica prevarnih radnji druge strane ili trećeg lica (prevara) i ne sme biti rezultat napada na fizički integritet druge strane (prinuda) ili ne sme biti posledica izazvanog straha koji je drugoj strani da to izgleda (prijetnja) i ne sme biti protivan principima javnog poretka bez obzira na to što je postignuta saglasnost ugovornih strana zato, samo po sebi – postignuta aglasnost ne znači da ugovor automatski proizvodi pravna dejstva.

Predmet ugovora mora biti odredjen (odrediv), moguć (kako faktički tako i pravno), dopušten, tj. Ako nije protivan prinudnim propisima, pravnom poretku i dobrim običajima.

Kauza podrazumijeva cilj koga strane žele postići u ugovoru odnosno pravnom poslu, odnosno razlog njihovog obavezivanja. Npr. Pravni cilj kupca je da stekne pravo svojine na stvari, a prodavca da stekne pravo svojine na novcu.

Forma – za razliku od rimskog prava, kod nas je prihvaćen princip konsesualizma koji podrazumijeva da se ugovori radjaju prostom saglasnošću volja i da u načelu nije potrebno da se ti ugovori zaključe u odgovarajućoj formi. Dakle, forma nije po pravilu uslov za zaključenje ugovora. Kod nekih ugovora (o kupoprodaji stana – nepokretnosti) potreban je i peti element tj. Da bude zaključen u formi.

Forma – zakonska – ako je propisuje zakon i ugovorna – ugovorne strane

6

Prema načinu ispoljavanja:

1. pismena (pisana)2. forma jedne isprave (podrazumijeva učešće nadležnog državnog organa, a on se

svodi najčešće na ovjeru ugovora zaključenog u pismenoj formi. Postoji i realna forma (pored postignute saglasnosti traži se i predaja stvari).

S obzirom na značaj forme mogu biti: 1. bitna – ad solemnitate – uslov važenja ugovora2. dokazna – ad probacionem – služi kao dokaz da je ugovor zaključen

TESTAMENT je osnovna ustanova naslednog prava kao dijela gradjanskog prava je zakonskom propisani oblik jednostrane, strogo lične i opozive izjave volje odredjenog lica (testatora, zavještaoca) kojom odredjuje raspodjelu svoje imovine u slučaju smrti i daje (eventualno) druge izjave u vezi sa svojom smrću. Često sadržaj testamenta čine i odredbe neimovinske prirode (priznanje očinstva, staranje o djeci ...).

Testament se može posmatrati u formalnom, materijalnom (subjektivnom) i objektivnom smislu.

U formalnom smislu testament je izjava volje data u zakonom propisanom obliku sa ciljem da izazove odredjene nasledno pravne posledice.

U materijalnom smislu testament je poslednja volja. U formalnom smislu jedno lice može imati više testamenta, a u materijalnim smislu samo jedan testament (koji može obuhvatiti i više testamenata u formalnom smislu).

Testament u objektivnom smislu je isprava (objekt) koja sadrži izjavu poslednje volje zavještaoca.

Testament je: 1. Pravni posao martis causa (njegova dejstva nastupaju poslije smrti zavještaoca). 2. Dobričini pravni posao (bez obzira na to da li se naslednicima nalažu tereti ili ne). 3. Jednostrani pravni posao (nastaje i proizvodi dejstvo izjavom volje zavještaoca –

uticaj na zavještavaočevu volju razlog je za ništavost ili rušljivost). 4. Pravni posao kod koga je isključeno svako zastupanje ( ne može se dati preko

punomoćnika). 5. Formalni pravni posao (proizvodi pravna dejstva ako je sačinjen u zakonom

propisanom obliku) 6. Jednostrano opoziv pravni posao (posebni zavještalac može uvijek izmijeniti i

opozvati svoj testament.

Postoje više formi testamenta : Olografski (svojeručni), alografski (pisani akt pred svjedocima), sudski, vojni, brodski (testament na brodu) i usmeni.

SVOJINA je centralni pravni fenomen. Kao takav pravno je zaštićen fenomen, a ustavi svih država redovno garantuju ovo fundamentalno pravo koje se zbog svog značaja ubraja čak u osnovna prava čovjeka.

Ustav CG u čl.45. garantuje pravo svojine bez obzira na to o kom svojinskom režimu je riječ (državnoj ili privatnoj svojini). Ono se ne može ograničiti, ili oduzeti osim pod uslovima odredjenim zakonom i uz naknadu koja ne može biti niža od tržišne.

Svojina se može posmatrati u ekonom i u pravnom smislu. U ekonomskom smislu svojina podrazumijeva prisvajanje materijalnih dobara,

odnosno pripadanje nekom ekonomskom subjektu tih dobara.

7

U pravnom smislu svojina se posmatra kao najpotpunija pravna vlast na jednoj stvari.

Pravo svojine i u našem zakonu je najšire pravo u granicama zakona prava držanja, pravo korišćenja i pravo raspolaganja sa jednom stvari.

Pravo svojine nije neograničena pravna vlast na stvari nego se radi o relativno najpotpunijoj vlasti. Ta ograničenja su propisana za veliki broj stvari, tj. Za one stvari koje imaju posebnu ekonomsku i društvenu vrijednost. Kod nekih dobara naglašava se tzv.socijalna funkcija svojine, što znači da vlasnik tih dobara mora svoje pravo svojine vršiti ne smao u svom interesu nego i radi ostvarivanja opštih društvenih interesa odnosno radi ostvarivanja socijalne funkcije svojine. Naš zakonodavac ne zanemaruje ni obavezu trećih da se uzdržavaju od povreda prava svojine.

U pogledu nekih stvari vlasniku se nameću i obaveze. Tako npr. on mora dopustiti susjedu da predje na njegovo zemljište radi uzimanja stvari koja se tamo slučajno našla ili radi hvatanja, odbjegle životinje.

Pravo držanja je ovlašćenje imati stvar u državini ili u posjedu. Državina – posjed, a ne svojina – posjed. Državina je vršenje faktičke vlasti na stvari. Ona je uslov za korišćenje stvari.

Korišćenje stvari podrazumijeva upotrebu stvari i pribiranje plodova (iskorišćavanje). Svojina ulazi u sastav imovine. Imovinu ne čine dobra, nego imovinska i neimovinska prava. Ono što svojini daje

pečat je pravo na raspolaganje, ali je pri tom potrebno neka razjašnjenja učiniti.

Postoje dvije vrste raspolaganja : materijalna raspolaganja stvari i pravo raspolaganje stvari.

Materijalno raspolaganje stvari je preduzimanje materijalnih akata prema stvari koji mogu ići dotle da se uništi sama suština stvari (kod najvećeg broja stvari, vlasnik može činiti šta hoće).

Pravo raspolaganja stvari može biti: djelimično i potpuno. Djelimično znači konstituisanje užeg stvarnog ili obligacionog prava na stvari koja

pripadaju vlasniku. Potpuno pravo raspolaganja stvari je prenos prava svojine na drugo lice.

Karakteristike prava svojine su: 1. realnost, 2. potpunost 3. isključivost, 4. elastičnost5. nezastarivost6. jedinstvenost

IZVORI GRADJANSKOG PRAVA

Izvori gradjankosg prava su opšte pravne norme koje uredjuju gradjansko-pravne odnose.

Kao i druge opšte norme, gradjansko-pravne norme se odnose na sve slučajeve iste vrste, dakle bez obzira na broj tih slučajeva u kojima je primijenjena i bez ograničenja vremena trajanja.

U materijalnom pravnom smislu izvor prava podrazumijeva one društvene činioce koji utiču na stvaranje prava.

8

Skup svih gradjansko-pravnih normi predstavlja gradjansko pravo u objektivnom slislu (objekitvno gradjansko pravo ).

Prava koja nastaju za subjekte primjenom opšte norme su subjektivna gradjasnka prava.

Prema kriterijumu načina nastanka i oblika pojavljivanja objektivno gradjansko pravo (opšte nomre) može biti nepisano (običaj) i pisano (propisano).

U zemljama evropskog prava, pisano pravo je potisnulo običajno donošenjem velikog broja zakona i podzakonskih opštih akata (redbe, naredbe).

Gradjansko pravne norme: imperativne i dispozitivne.

1. Imperativne norme - IUS COGENS - je prinudno pravo, odnosno propis koji se mora primijeniti u odredjenoj situaciji i koji se ne može mijenjati voljom lica na koje se odnosi. Imperativne norme uredjuju odredjeni društveni odnos tako da ih učesnici u pravnom prometu svojom voljom ne mogu mijenjati. Primjena imperativnih normi je nametnuta od pravnog poretka (voljom zakonodavca). Zakonodavac se opredjeljuje za imperativne norme po pravilu odna kada treba zaštiti širi kolektivni ili zajednički interes. Ponekad to čini i kada treba zaštiti pojedinačni interes, da bi se spriječila mogućnost zloupotrebe prava od nadmoćne strane ili neopravdano nametanje njene volje. Ove norme su karakteristične za stvarno i statusno pravo, a ima ih i u obligacionom i naslednom pravu, mada kod njih pretežu dispozitivne, iz prostog razloga što kod obligacionih ugovora važi princip slobode ugovaranja, a kod naslednog prava testament je jači pravni osnov od zakona (važi princip slobode testamenta).

2. Dispozitivne norme – IUS DISPOZITIUUM je dispozitivno pravo odnosno pravna norma čija primjena zavisi od volje stranaka.

U pravnoj teoriji razlikuju se dvije vrste dispoztivnih normi i to: pravne dispozitivne norme i dopunske dispozitivne norme.

Pravne dispozitivne norme nastaju sporazumom stranaka. Dopunsko dispozitivne norme podrazjmijevaju propise koji se primjenjuju kao

dopuna volje stranaka, jer se one nisu drugačije sporazumjele (prave DN su norme koje stvaraju sami učesnici u pravnom prometu, najčešće u vidu pravnih poslova ili putem javljenih volja usmerenih da proizvedu odredjena pravna djestva).

Primjenu dopunsko - dispozitivnih normi stranke, dakle mogu izbjeći drugačijim regulisanjem odredjenog pravnog odnosa.

Dispozitivna pravila prećutno ili izričito uvijek sadrže klauzulu „ako stranke nisu drugačije odredile“. Stranka je pozvana da sama stvori normu, pa ako ona ne iskoristi ovu „znalu zakonodavnu šansu“, onda automatski dolazi do primjene one zakonske norme koja je do tada „stajala u rezervi“. Propisivanjem dopunsko dispozitivne norme, zakondoavac ne želi da odredjeni društveni odnos bude pravno neregulisan. U gradjanskom pravu dispozitivne norme su pravilo. Ovo naročito važi za norme obligacionog i donekle naslednog prava. Medjutim, norme statusnog i stvarnog prava su u mnogo manjoj mjeri dispozitivne.

Bez obzira na to što su posledica autonomije volje stranaka dispozitivne norme su obavezne. One jesu posledica samo odredjenja stranaka, ali se istovremeno obezbedjuju impertivnošću.

9

Norma koju stranke stvore postaje za njih isto toliko pravno obavezna kao i svaka druga imperativna norma. Po zakonu o obligacionim odnosima strane mogu svoj obligacioni odnos urediti drukčije nego što je zakonom odredjeno, ako iz pojedine odredbe zakona, ili iz njenog smisla, ne proizilazi što drugo. Ovom odredbom (osnovnim načelom) zakonodavac favorizuje volju stranaka kao dominantnu. Ipak u nekim slučajevima zakonodavac se opredjeljuje za imperativne (prinudne) pravne norme. Tako se postupa u slučaju kada je riječ o odnosima i intersima za koje je neophodna imperativna intervencija zakonodavca. Primjena takvih normi ne može se derogirati voljom stranaka. Takve su npr.norme o rokovima zastarjelosti (npr. U ZOO se propisuje da se ugovorom ne može odrediti duži rok zastrjelosti od onog propisanog zakonom, medjutim, norme o roku, mjestu izvšrenja su pretežno dopunsko dispoztiivnog kataktera), o apsolutnoj ništavosti ugovra itd.

ZAKON je pravni akt koji u hijerarhijskoj ljestvici pravnih akata dolazi odmah ispod ustava. To je pravni akt koji donosi zakonodavno tijelo o odredjenom zakonodavnom postupku, odnosno akt koji ima formalni naziv „zakon“ bez obzira na to koja je njegova sadržina. Zakonom se ureduje mnoštvo situacija.

Pravni akti čija je snaga manja od zakona nazivaju se podzakonski pravni akti ( u širem smislu).

Najvažniji podzakonski akti upravnih i izvršnih organa od značaja za gradjansko pravo jesu uredbe.

Uredbe se mogu donositi radi primjene zakona, ili na osnovu zakonskog ovlašćenja, ili po nuždi, ili specijalnog ustavnog ovlašćenja.

UNIFIKACIJA I KODIFIKACIJA GRADJANSKOG PRAVA

Unifikacija gradjanskog prava podrazumijeva donošenje jedinstvenih normi gradjanskog prava u jednom zakonodavnom aktu, koji bi važio na odredjenoj teritoriji. Kada se donosi jedinstveni zakonik, unifikacija se najčšće poklapa sa kodifikacijom. Medjutim, unifikacija u širem smislu obuhvata i donošenje više zakona. U predratnoj i posleratnoj Jugoslaviji činjeni su pokušaji da se izvrši kodifikacija gradjanskog prava. Medjutim nije se išlo putem unifikacije (stvranje jednog jedinstvenog gradjanskog zakonika) već putem djelimične kodifikacije (stvaranje pojedinih zakona).

Kodifikacija u širem smislu podrazumijeva svako potpuno zakonsko uredjivanje jedne pravne oblasti, bez obzira na to da li je to ostvareno jednim ili sa više zakonskih akata. U užem smislu, ovaj pojam podrazmijeva uredjivanje neke oblasti (grane) prava jednim sveobuhvatnim zakonom (zakonik, gradjasnki zakonik).

Kodifikacija je potpuno uredjenje gradjanko pravne oblasti ili jednim zakonom ili u više zakona. Jednim zakonom to se po pravilu oni gradjasnkim zakonikom u kome se po pravilu nalaze odredbe uvodnog dijela gradja.prava, odredbe o stvarnom, obligacionom, naslednom i porodičnom pravu, kako to čine čuvene kodifikacije. Francus.gradj. zakon 1864, Austrijski Gradj.zak.1811, Njemački 1896.

U našem pravu izvršena je kodifikacija, gradjakog prava (ali ne potpuno) i to kroz uredjenje gradjanskog prava u više zakona. Najznačajniji su zako o obligacionim odnosima, zakon o nasledjivanju iz 1794, zakon o hipoteci 2004, zakon o fiducijarnom prenosu prava svojine, zakon o zalozi kao sredstvu obezbedjenja potraživanja.

1

ZAKON O NEVAŽNOSTI - pravnih propisa donijetih prije 6 aprila 1941. godine i za vrijeme neprijateljske okupacije je donijet 23.10.1946. godine. Njime je odredjena sudbina pravnih propisa donijetih prije 6. aprila 1941. godine i odluka donitih za vrijeme okupacije. Donošenjem ovog zakona prekinut je pravni kontinuitet sa prvom Jugoslavijom. U njemu je propisano da su sve pravne norme koje su bile na snazi 6. aprila 1941. godine stavljene van snage (abrogacija).

Tu sudbinu su doživjeli opšti imovinski zakonik za Knjaževinu CG i Srpski gradjanski zakonik. Medjutim, dozvoljena je mogućnost da se i dalje primjenjuju pravna pravila sadržana u abrogiranim zakonima i dr.pravnim propisima pod sledećim uslovima:

1.da postoji pravna praznina, 2.da nijesu u suprotnosti sa Ustavom i ostalim važećim propisima i 3. da nijesu u suprotnosti sa načelima ustavnog pokreta. Saglasno tome, dužnost je suda da u svkaom konkretnom slučaju utvrdi da li je

dopuštena primjena pojedinačnog pravnog pravila sadržanog u abrogiranom zakonu u smislu odredaba zakona o nevažnosti. Sud mora da obrazloži zašto se odredjena primjena tome suprostavlja. Dozvolivši primjenu ranijih pravnih pravila, zakon ih nije izjednačio sa novim propisima. On im je dao značaj materijala kojim sudovi treba da se posluže pri rješavanju sporova. Sudovi ne mogu preći preko njih ili odstraniti kao protivna načelima ustavnog poretka bez obrazloženja, ali ona ipak nemaju snagu zakona i kad nijesu u suprotnosti sa načelima ustavnog poretka.

STEČENA PRAVA I RETROAKTIVNOST ZAKONA - Stečena prava su subjektivna privatna prava za koja se u teoriji prava smatra da nemogu biti derogirana, ograničavana ili ostavljena bez pravne zaštite zbog pravnih promjena koje su nastupile poslije nastanka toga prava. U pravnoj teoriji su se iskristalizovala 3 značenja opšteg pojma stečenih prava. Po prvom zančenju, stečeno pravo je ono koje je nastalo voljom njegovog imaoca (najčešće ugovorom). Po drugom značenju, stečeno pravo postoji kod tzv. okončanih pravnih situacija, što podrazumijeva nastupanje svih pravnih činjenica za sticanje odredjenog prava. Treće značenje uzima za obzir element prvog i drugog, sa saglasno tome, stečeno pravo postoji kada je prvo nastao voljom imaoca uz uslov da je pravna situacija okončana.

Različita su gledišta o tome koja pojedinačna prava mogu potpasti pod režim stečenih prava. Po jednom, samo privatna prava mogu biti stečena, a po drugom, to mogu biti i javna prava. Nedostatak i jednog i drugog pristupa u nesigurnim kriterijumima za podjelu prava na privatno i javno. Preovladava stav da se stečenim pravima smatraju subjektivna, imovinska, lična i porodična prava zasnovana na ljudskim pravima utvrdjenim medjunarodnim dokumentima.

Saglasno tome, u stečena prava ubrajaju se: pravo na svojinu, pravo na nasledjivanje, pravo na državljanstvo, na sudsku zaštitu, pravo vezano za brak i porodicu i načelo pravne jednakosti. Ovaj opšti pojam važi samo pod uslovom okočnane pravne situacije, tuj. Da su to prava punovažno, bezuslovno i konačno stečena. Pri tom nije od značaja kako je pravo stečeno (voljom ili na drugi način).

Princip nerektroaktivnosti zakona se smatra principom pravne civilizacije. U teoriji i praksi se smatra da samo norma krivičnog prava ne može imati retroaktivno dejstvo. Svaka druga norma može imati to dejstvo ako je to u skladu sa pravnim porektom.

Povratno dejstvo zakona (retroaktivnost) podrazumijeva primjenu pravne norme na slučajeve koji su nastali prije njenog donošenja.

Pravilo je da je retroaktivnost zabranjena za tzv. Materijalno-pravne norme, a dopuštena je za procesno-pravne (osim ako nije drukčije odredjeno). Ovaj princip se zabranjuje iz razloga pravne sigurnosti. Radi se o civilizacijskoj tekovini kojom se želi spriječiti negativan uticaj nove norme u odnosu na onoga koji se do tad ponašao u skladu sa normom koja je u medjuvremnu prestala da važi.

1

Zakoni u načelu nemaju povratno dejstvo. Oni se primjenjuju na one slučajeve koji će nastati nakon njihovog stupanja na snagu, a ne na one koji su nastali pre toga. Ustavom CG je utvrdjen princip zabrane povratnog dejstva svih propisa, a izuzetak od ovog principa je moguć jedino kad su u pitnaju pojedine odredbe zakona, i to ako se u postupku donošenja zakona utvrdi javni interes koji zahtijeva njihovo povratno dejstvo.

Povrtno dejstvo odredbe zakona postoji samo kad se odnosi na svršene činjenice. Ako se odredba novog zakona odnosi na stanja koja traju, na situacije u toku onda se ne može govoriti o povratnom dejstvu novog zakona.

SUDSKA PRAKSA - U užem smislu pod terminom sudska praksa podrazumijeva se istovjetno rješavanje svih istovrsnih slučajeva od strane svih ili bar najviših sudova.

U širem smislu, ovaj pojam obuhvata sve presude i druge sudske odluke (rješenja, načelna mišljenja).

Sudska praksa se može posmatrati i u objektivnom i subjektivnom smislu. U objektivnom smislu, sudska praksa predstavlja zajedništvo odluka koje donose sudovi. Sudska praksa u subjektivnom smislu predstavlja kompleks sudskog postupanja.

Postoje rasličita mišljenja o tome kakva je uloga sudske prakse. Po jednima sudska praksa je (ili je po pravilu) izvor prava, drugi to poriču. Treći je svrstavaju u faktički, posredni ili supsidijerni izvor prava.

Sudska praksa nije izvor prava, ali pomaže da se identifikuje značenje propisa i uspostavi pravni poredak uprkos manama sistema. Sudovi sude na osnovu ustava, zakona i dr. opštih akata. Sudska odluka predstavlja rezultat rada suda u primjeni propisa. Ali ona ne može biti istovremeno osnov za donošenje drugih odluka. Odluke mogu nastati jedino iz propisa. Zato, sudska praksa nije izvor prava i ne može biti osnov za donošenje sudskih odluka. Medjutim propis često nije dovoljan da se donese sudska odluka. Pravni sistem može imati praznine i druge nedostatke koji iziskuju primjenu analogije, tumačenje propisa ili upotrebu opštih pravnih principa. U tim prilikama sudske odluke uspostavljaju pravni poredak, uprkos manama pravnog sistema.

U anglosaksonskom pravu sudski prescedent je izvor prava, u smislu da jednom donijeta presuda obavezuje ne samo stranke u sporu, već i sud koji ga je donio, odnosno niži sud višeg suda. Sudska odluka se ne odnosi samo „inter partes“ nego može dobiti snagu opštenormativnog akta, koji se proteže „et pro tutoro“. Skup takvih precedenata se naziva precedentnim pravom.

S druge strane, sudska odluka u kontinentalnom pravu po pravilu ima pravni intezitet i efekat koji se proteže samo „inter partes“ tj. Izmedju stranaka u konkretnom slučaju. U kontinentalnom pravu precedent nije izvor prava

OBIČAJ I OBIČAJNO PRAVO - Običaj je nepisano opšte pravilo ponašanja nastalo dugotrajnim upoznavanjem istog načina ponašanja i prihvaćeno od strane pripadnika odredjene društvene grupe. Ove nepisane norme, konstantno posmatrane od društvenog nijesu nastale jednom tipu formalnog postupka, već su rezultat spontanog formiranja. Sponatani nastanak običaja uslovljava njegovu dobru prilagodljivost stvarnosti. U tome je njegova prednost. Kao mane ovog društvenog pravila isitču se njegova statičnost, spora i teška promenljivost.

Razlikuju se faktički i pravni običaji. Faktički (običan, prost) običaj po pravilu nema državnu sankciju. Ovakav običaj postaće pravno obavezan kada zakon na njega uputi ili kada stranke u ugovoru izričito prećutno predvide njegovu primjenu.

Pravni običaj podrazumijeva elemente objektivne prirode (karakteristične za faktički običaj) ali i elemente subjektivne prirode (svest o tome da je obavezan i da će ga

1

sud primjeniti). Predstavlja opšte pravilo (izvor prava) koje se primjenjuje u slučaju pravnih praznina.

Običajno pravo je skup pravnih običaja nastalih dugotrajnim upranjavanjem istog načina ponašanja koji su prihvatili pripadnici odredjene društvene grupe, a prati ga svijest o pravnoj obaveznosti. Primenjujući običajno pravo, država priznaje ili preuzima neki formirani običaj koji je imao samostalnu regzistenciju. Momentom pružanja pravne zaštite običaj dobija pravni karakter i postaje običajno pravo, takvo pravo je dio pozitivnog prava.

Tako uporedo unutra pozitivnog prava funkcioniše pravo koje je propisano i pravo koje je sankcionisano (običajno pravo).

Uobičajeno je da proces sankcionisanja običaja nastaje na 2 načina: 1. dozvolom zakonodavca da jedan običaj postane pravno priznat (zakonodavni put).2. prihvatanjem običaja od strane sudova i izvršnih organa bez izričite dozvole

zakonodavca.

U praksi je više u primjeni zakonodavni put. Često se dešava da zakonodavac sadržinu dotičnog običaja „prenese“ u sadržinu zakona ili da se u zakonu poziva na odredjeni običaj, bez izričitog navodjenja nejgove sadržine. Ovaj drugi način pravna teorija smatra praktičnijim.

Do primjene običaja može doći u slučaju kad se zakon na njega poziva ili kad nema zakona. U ovom drugom slučaju običaj ne smije biti suprotan principima javnog poretka.

Običaji se često povezuju sa moralom, stravajući pri tom jedno normativno jedinstvo (npr.dobri običaji).

Običajno pravo je u hijerarhijskom smislu u kontinentalnom pravu iza zakona. Primenjuje se u slučaju postojanja pravnih praznina. U zemljama Common lowa i OP je uz sudsku praksu najvažniji izvor prava, mada danas i u tim zemljama zakonsko (pisano) pravo sve više dobija na značenju.

SUBJEKTI I PRAVA ( pravni subjekti)

FIZIČKO LICE

Subjekt prava je lice koje je imalac prava i obaveza. Pravni poredak odredjuje ko je u stanju da ima prava i obaveze. Imaoci prava i obaveza su fizička i pravna lica.

Pojam „fizička lica“ označava čovjeka u ulozi imaoca prava i obaveza, a pojam „pravno lice“ označava organizaciju u toj ulozi. Termin „lica“ u gradjansko-pravnom smislu označavaju pravne subjekte.

Fizičko lice postaje subjekt prava kada se rodi. Momenat rodjenja nastupa u trenutku potpunjog odvajanja živog bića od majke. Svojstvo ličnosti u sferi prava završava se smrću. U nekim sistemima bilo je propisano da svojstvo ličnosti može prestati još za života. To je tzv. gradjanska smrt (npr.u slučaju progonstva, uslaska u religiju, u slučaju osude za teško kriv.djelo itd.). Tendencija je da se krug pravnih subjekata proširi što se naročito odnosi na začeto, a još nerodjeno dijete. Začeto dijete se smatra rodjenim ako je to u njegovom interesu.

Skup pravnih normi kojima se uredjuju sposobnosti i svojstva pravnih subjekata (pravna sposobnost, poslovna sposobnost, djel.spos., ime, prebivalište, govor) čine statusno pravo .

1

Maloljetstvo je atribut pravnog statusa fizičkog lica koji označava fizičko doba u kome se nema nikakva ili nema opšta ili posebna poslovna sposobnost. Maloljetnici su lica koja nijesu navršila 18 godina života i kao takva nemaju punu i neograničenu poslovnu sposobnost. Poslovna sposobnost fizičkog lica pretpostavlja psihičku zrelost is posobnost tog lica da čuva i štiti sopstvene interese. Saglasno imperativnim normama maloljetnik može biti potpuno poslovno nesposoban, ili opšte i nepotpuno poslovno sposoban, ili specijalno i potpuno poslovno sposoban, ili može emancipacijom steći opštu i potpunu poslovnu sposobnost.

Punoljetstvo je zakonom propisani uzrast fizičkog lica u kome se po pravilu stiče opšta i potpuna poslovna sposobnost. Najčešće se stiče sa navršenih 18 godina. Tako je u našem , ruskom, francuskom, rumunskom i poljskom pravu). U našem pravu fizičko lice sa navršenih 18 godina stiče opštu i potpunu poslovnu sposobnost. Medjutim, postoje slučajevi u kojima se ta samostalnost stiče ranije ili kasnije ili se potpuno gubi.

Redovni način sticanja potpune poslovne sposobnosti u našem pravu može biti ubrzan (emanapacijom), odložen (produženjem roditelj. prava) ili ukinut (potpunim ili djelimičnim lišenjem poslovne sposobnosti).

Potpuna poslovna sposobnost može se steći tzv. Emancipacijom koja se u našem pravu aktuelizuje nakon što maloljetnik sa navršenih 16 godina podnese predlog za oslobadjanje bračne smetnje maloljetstva. Zaključenjem braka na osnovu sudske odluke donijete u posebnom postupku, maloljetnik stiče opštu i potpunu poslovnu sposobnost, koju zadržava čak i ako brak prestane. Bez obzira na to što je ovo lice steklo potpuno poslovnu sposobnost ono nije punoljetno.

Roditeljsko pravo može se produžiti poslije punoljetstva djeteta ako ono usled duševne bolesti zaostalog duševnog razvoja, ili telesnih mana ili dr. nije sposobno da se samo stara o svojoj ličnosti, pravima i interesima. Odluku o produženju roditeljskog prava donosi sud u vanparničnom postupku na predlog roditelja ili organa starateljstva. Predlog za produženje roditeljskog prava podnosi se prije punoljetstva djeteta, ali sud može produžiti riditeljsko pravo i u slučaju kada predlog nije blagovremeno podnijet, ako su u vrijeme nastupanja punoljestva postojali razlozi za podruženje roditeljskog prava. U odluci o produženju roditeljskog prava sud će odrediti da li je lice nad kojim je produženo roditeljsko pravo izjednačeno sa maloljetnikom mladjim ili starijim od 14 godina. Kad prestanu razlozi zbog kojih je produženo roditeljsko pravo nad punoljetnim licem sud će, na predlog tog lica roditelja ili organa stareljstvo, donijeti odluku o prestanku produženog roditeljskog prava. Roditeljsko pravo prestaje kad dijete postane punuljtno ili kad prije punoljetstva zaključi brak.

Odluke o lišenju, vraćanju, produženju i prestanku produženog roditeljskog prava unijeće se u matične knjige rodjenih, a ako to lice ima neporketnosti, u katastar nepokretnosti.

PRAVNA SPOSOBNOST - je sposobnost biti nosilac prava i obaveza, biti subjekt prav a, biti sopstvenik imovine, biti naslednik i biti povjerilac.

Pravna sposobnost je (mogućnost) podobnost jednog pravnog subjekta da bude imalac prava i obaveza. Predstavlja nužan, ali i dovoljan uslov za konstituisanje pojma subjekta prava.

Pravna sposobnost (sposobnost za sticanje prava) razlikuje se od poslovne sposobnosti (mogućnost da se izjavama volje proizvedu pravne posledice) kao i od deliktne sposobnosti (nezakonite radnje koje izazivaju gradjansko pravnu odgovornot).

Prvna sposobnost znači imati svojstvo ličnosti u pravu, imati konkretna prava (u širem smislu riječi) i imati sposobnost sticanja i vršenja prava. Ova sposobnost ne podrazumijeva samo prava, već mogućnosti (sposobnost) njihovog vršenja.

1

Trenutkom sticanja pravne sposobnosti, fizičko ili pravno lice postaju subjekti prava. Fizička lica imaju opštu prvnu sposobnost, a to podrazumijeva njihovu mogućnost

da budu imaoci svih prava i obaveza, osim onih za koje je propisano da im nemogu pripadati.

Opšte pravilo savremenih prava je da fizičko lice stiče potpunu (i opštu) pravnu sposobnost rodjenje. Traži se da je dijete živo rodjeno (oboriva pretpostavka) lice, dakle nastaje rodjenjem, što se dogadja u momentu odvajanja fetusa od majčinog tijela. Rimski pravni princip je aktuelan i danas (začeto dijete ima pravnu sposobnost u odredjenoj mjeri ako je to u njegovom interesu). U našem pravu rodjenje djeteta dokazuje se izvodom iz matične knjige rodjenih.

Prestanak pravne sposobnosti nastupa smrću gradjanskog lica i sudskim proglašenjem lica umrlim.

Tzv. Gradjanska (civilna) smrt (gubitak pravne sposobnosti za života) zbog krivice sankcije ili stupanja u monaški red, nije aktuelna u savremenom pravu.

PROGLAŠENJE NESTALOG LICA ZA UMRLO I DOKAZIVANJE SMRTI - Je jedan od posebnih vanparničnih postupaka kojim se uredjuje status fizičkog lica. Razlozi za uvodjenje ovog instituta leže u potrebi očuvanja pravne sigurnosti, odnosno potrebi da se zna sa izvjesnošću da li je neko živ ili ne. Nestanak nekog lica sam po sebi neotklanja tu neizvjesnost. Pretpostavlja se da je rodjeno, a nestalo ljudsko biće u životu – radi se o oborivoj pretpostavci. Drugačije je u rešenje u franc.pravu (nestalo lice se može proglasiti odsutnim) i angloameričkom pravu (po proteku 7 godina odsutnosti nekog lica pretpostavlja se da nije u životu).

Sud može proglasiti za umrlo lice:1. lice o čijem životu za poslednjih 5 godina nije bilo nikakvih vijesti, a od čijeg rodjenja

je proteklo 60 godina, 2. lice o čijem životu za poslednjih 5 godina nije bilo nikakvih vijesti, a okolnosti pod

kojima je nestalo čine vjerovatnim da više nije u životu, 3. lice koje je nestalo u brodolomu, saobraćajnoj nesreći, požaru, poplavi, ili

dr.neposrednoj smrtnoj opasnosti koju ne čine okolnosti vezane za oružani sukob, a o čijem životu nije bilo nikakvih vijesti za 6 mjeseci od dana prestanka opasnosti ili 1 godina.

4. lice koje je nestalo u toku rata ili u vezi sa oružanim sukobima, a o čijem životu nije bilo nikakvih vijesti najmanje 1 godinu dana od dana prestanka neprijateljstva.

Ovi rokovi računaju se od dana kada je po poslednjim vijetima nestalo lice bilo nesumnjivo živo, a ako se taj dan ne može tačno utvrditi, rok počinje teći istekom mjeseca, odnosno godine u kojoj je nestalo lice po poslednjim vijestima bilo živo.

Predlog za proglašenje nestalog lica za umrlo može podnijeti porodica nestalog lica, lice koje ima pravni interes, kao i zainteresovani organ.

Predlog treba da sadrži: činjenice koje su od značaja za pokretanje postupka, dokaze kojima se utvrdjuju te činjenice ili čine verovatnim, pravni interes predlagača za podnošenje predloga, i druge podatke koje sadrži svaki podnesak.

Za proglašenje nestalog lica za umrlo nadležan je sud na čijem je području nestalo lice imalo poslednje prebivalište, a ako nije imalo prebivalište, sud na čijem je području imalo poslednje boravište. Ako predlog podnosi porodica nestalog lica nadležan je i sud u mjestu prebivališta odnosno boriavišta porodice.

Ako se lice proglašeno za umrlo lično javi sudu, sud će pošto utvrdi njegovu istovjetnost sa licem koje je proglašeno za umrlo, bez daljeg postupka ukinuti to rješenje.

Ako se smrt nekog lica ne može dokazati ispravama predvidjenim u propisima o matičnim knjigama, svako lice koje ima pravni interes za to, kao i zainteresovani organ,

1

može predložiti sudu da se izvede dokaz o smrti i donese rješenje kojim se utvrdjuje smrt tog lica.

Ako sud ukine rješenje o proglašenju lica za umrlo, to može imati odredjene pravne posledice. Istina, prestanak braka je konačan, pa se ne može reaktivirati ukidanjem rješenja o proglašenju nestalog lica za umrlo. Naravno, bračni drugovi mogu sklopiti novi brak, ako su ispunjeni zakonom propisani uslovi. Drugačije je rješenje sa zaostavštinom nestalog lica koje je proglašeno za umrlo, a koja je podijeljena naslednicima. Tada se vodi računa o (ne) savesnosti naslednika. Položaj savjesnog naslednika je povoljniji, u smislu da on vraća dio zaostavštine koja se kod njega zatekla i u stanju u kome se nalazi, on dakle, nije dužan da plati naknadu za otudjenja i potrošene stvari i plodove. Nesavjesni naslednik je u gorem položaju, upravo zbog toga što je znao ili morao znati da je lice proglašeno za umrlo u životu. On je dužan da vrati zatečeni dio zaostavštine i da plati iznos na ime naknade za smanjenje vrijednosti stvari usled njihove upotrebe, naknade za otudjene i potrošene stvari, kao i naknade za propuštene plodove.

Komorijenti – su lica medju kojima postoji nasledno-pravna veza, a koja su umrla povodom istog dogadjaja, s tim da se nije moglo utvrditi u kom trenutku je nastupila delacija. Komorijenti se najčešće javljaju u ratu, saobraćajnim nesrećama, prirodnim katastrofama i sl. Obično se radi o srodnicima čija se naslednopravna veza ogleda u tome što čine krug zakonskih ili testamentalnih naslednika.

U naslednoj pravnoj teoriji postavljeno je pitanje mogućnosti njihovog medjusobnog nasledjivanja, ako se ima u vidu da se kod komorijenata ne može utvrditi trenutak smrti (delacija). U našem pravu oborivo se predpostavlja da su ta lica umrla u istom trenutku, pa se medjusobno ne mogu nasledjivati.

POSLOVNA SPOSOBNOST - je sposobnost izjavama svoje volje zasnivati, mijenjati ili gasiti pravne odnose.

Poslovna sposobnost je sposobnost zaključivanja pravnih poslova odnosno izjavljivanja volje, koja ima gradjansko pravna dejstva tj. Nastanak, promjenu ili prestanak subjektivnih gradjanskih prava. Ova sposobnsot pretpostavlja pravnu sposobnost.

U skladu sa uzrastom fizičkog lica, varira i obim njegove poslovne sposobnosti, pravna teorija u tom smislu razlikuje:

1. razdoblje bez poslovne sposobnosti, 2. razdoblje ogranične poslovne sposobnosti, 3. razdoblje potpune poslovne sposobnosti.

Do odredjenog uzrasta fizička lica su potpuno poslovno nesposobna ili ograničeno (djelimično) poslovno sposobna. U našem pravu potpuno poslovno nesposobna lica su do 14 godina. Ova lica ne mogu zaključivati pravne poslove (dobročine i teretne) čak ni uz saglasnost zakonskog zastupnika. Ova lica svakodnevno zaključuju odredjene poslove koje pravni poredak ne osporava (tzv.potpuna specijalna poslovna sposobnost). To su svakodnevni poslovi malog značaja, primjereni njihovom uzrastu.

Fizička lica od 14 – 18 (stariji maloljetnici) imaju ograničenu (djelimičnu) poslovnu sposobnost (tzv. Opšta i nepotpuna poslovna sposobnost). Njima je dopušteno da zaključuju sve pravne poslove, ali je za njihovu punovažnost potrebna saglasnost zakonskog zastupnika.

Ako se saglasnost da prije zaključenja – zove se dozvola, a saglasnost može biti data i kasnije, što uslovljava da do tog trenutka posao, iako postoji ne proizvodi nikakava pravna dejstva (odobrenje).

Testament može napraviti svako lice sposobno za rasudjivanje koje je navršilo 15 godina (tzv.testametalna sposobnost).

1

Ugovor o radu može da zaključi lice koje je navršilo 15 godina i ima , opštu zdravstvenu sposobnost (tzv.radna sposobnost). Oborivo se pretpostavlja da su fizička lica sa navršenih 18 godina potpuno poslovno sposobna (tzv. Opšta i potpuna poslovna sposobnost). Opšta je jer lica mogu zaključivati sve pravne poslove koji su u okviru principa javnog poretka dozvoljeni.

ODUZIMANJE (LIŠENJE) I VRAĆANJE POSLOVNE SPOSOBNOSTI - Oduzimanje poslovne sposobnsoti je vanparnični postupak koji se vodi prema punoljetnom licu sa nedostacima u duševnom (redje fizičkom) razvoju, kojim se takvo lice, potpuno ili djelimično lišava poslovne spsobnosti. Punoljetno lice koje zbog duševne bolesti, duševne zaostalosti ili kojeg dr.uzroka nije sposobno da se brine samo o svojim pravima i interesima, potpuno se lišava poslovne sposobnosti. Punoljetno lice koje svojim postupcima ugrožava svoja prava i interese ili prava i interese drugih lica zbog duševne bolesti, uživanja alkohola i sl.djelimično se lišava poslovne sposobnosti. Odluku o lišenju poslovne sposobnosti donosi nadležni sud u vnaparničnom postupku. Lica koja su odlukom suda djelimično ili potpuno lišena poslovne sposobnosti organ starateljstva staviće pod starateljstvom. Pravosnažnu odluku o lišenju, odnosno ograničenju poslovne sposobnosti sud je dužan d bez odlaganja dostavi nadležnom organu stareljstva, koji će u roku od 30 dana od dana prijema odluke za lice lišeno poslovne sposobnosti staviti pod starateljstvo.

Po zakonu o vanparničnom postupku u postuku oduzimanja i vraćanja poslovne sposobnosti sud ispituje da li je punoljetno lice prema stepenu sposobnosti za normalno rasudjivanje u stanju, da se samo brine o svojim pravima i interesima. Pri tom odlučuje o potpunom ili djelimičnom oduzimanju poslovne sposobnosti ili djelimičnom vraćanju poslovne sposobnosti kad prestanu razlozi za potpuno, odnosno djelimično oduzimanje poslovne sposobnosti. Taj postupak je hitan i mora se završiti najkasnije u roku od 30 dana od dana prijema predloga.

Za vodjenje postupka nadležan je sud na čijem području lice, kome se oduzima ili vraća poslovna sposobnost ima prebivalište, odnosno borvište. Kad prestanu razlozi zbog kojih je licu oduzeta poslovna sposobnost, sud će po službenoj dužnosti na predlog samog lica, kao i predlogu organa staretljstva i zainteresovanih lica sprovesti postupak zavisno od njegovih rezultata donijeti rješenje o potpunom ili djelimičnom vraćanju poslovne sposobnosti.

NESPOSOBNOST ZA RASUDJIVANJE je takvo stanje (trajno ili privremeno) fizičkog lica u kome je njegova svijest sužena, tako da ne može donositi razumne odluke i upravljati svojim postupcima (uzroci ove nesposobnosti su duševna bolest, zaostalost u duševnom razvoju).

Ništav je pravni posao koji je zaključilo lice koje nije bilo sposobno za rasudjivanje u vrijeme zaključenja poslova, bez obzira na to što mu poslovna sposobnsot nije oduzeta sudskom odlukom, jer je za zaključenje punovažnog posla odlučujuća stvarna nesposobnost, a ne pravna konstatacija nesposobnosti.

Donošenjem rješenja o vanparničnom postupku stvara se neoboriva pretpostavka o poslovnoj, odnosno deliktnoj nesposobnosti. To znači da se ne može dokazati da je to lice izjavilo volju u tzv. Svijetlim trenucima (lucida intervalla). Nasuprot tome, moguće je dokazivati da je punoljetno lice, kod koga je utvrdjena nesposobnost za rasudjivanje.

Lucida intervalla su stanja kod nekih vrsta duševnih oboljenja u kojima su duševni bolesnici svjesni svojih postupaka (sposobni za rasudjivanje). U pravnoj teoriji preovladava stav po kome se smatra da pravni posao koji zaključi lice lišeno poslovne sposobnosti u tzv. svetlim trenucima ne proizvodi pravno dejstvo, što se opravdava razlozima pravne sigurnosti. Dokaz o tome da je ovo lice u momentu zaključenja pravnog posla bilo sposobno za rasudjivanje nije moguće.. neoborivo se pretpostavlja da su lica lišena poslovne sposobnosti nesposobna za rasudjivanje, sve dok mu poslovna sposobnost ne

1

bude vraćena odlukom suda. S druge strane, oborivo se pretpostavlja da su punoljetna lica sposobna za rasudjivnaje.

Po zakonu o obligacionom odnosima lice koje usled duševne bolesti nije sposobno za rasudjivanje, ne odgovara za štetu koju drugome prouzrokuje. Ko drugom prouzrokuje štetu u stanju prolazne nesposobnsoti za rasudjivanje odgovoran je za nju. Izuzev ako dokaze da nije svojom krivicom dospio u to stanje. Ako je u to stanje dospio tudjom krivicom za štetu će odgovarati onaj ko ga je u to stanje doveo.

EMANCIPACIJA - je sticanje poslovne sposobnosti prije punoljetstva. Ona potiče iz rimskog prava i podrzaumijevala je oslobodjenje nesvojevlasnih lica od vlasti pater familijasa.

Emancipacija može biti potpuna i djelimična. U našem pravu potpuna emancipacija nastaje zaključenjem braka maloljetnika sa navršenih 16 godina koji je dostigao tjelesnu i duševnu zrelost potrebnu za vršenje prava i dužnosti u braku.

Jednom stečena poslovna sposobnost potpunom emancipacijom traje čak i pod pretpostavkom da brak prestane prije punoljetstva. U postupku radi davanja dozvole za zaključenje braka sud odlučuje o dozvoli za zaključenje braka izmedju odredjenih lica kad se zbog zakonom propisanih uslova punovažan brak izmedju njih može zaključiti samo na osnovu te dozvole. Postupak se pokreće predlogom lica koje ne ispunjava zakonom propisani uslov za zaključenje punovažnog braka, a kad ni jedno od lica ne ispunjava propisani uslov, postupak se pokreće njihovim zajedničkim predlogom. Predlog mora sadržati lične podatke o licima koja žele da zaključe brak, činjenice na kojima se zasniva i dokaze o tim činjenicama.

Djelimičnom emancipacijom se stiče ograničena poslovna sposobnsot koju imaju stariji maloljetnici (lica od 14 – 18 godina).

Djelimičnom emancipacijom podrazumijeva i pravo maloljetnika koji je navršio 15 godina da zasnuje radni odnos, da samostlano raspolaže sa svojom zaradom.

DELIKATNA SPOSOBNOST je sposobnost lica da odgovara za štetne posledice svojih postupaka. Pri razmatranju pitanja da li je neki subjekt (štetnik) sposoban da gradjasnko-pravno odgovara za prouzrokovanu štetu. Potrebno je razlikovati deliktnu od poslovne sposobnosti jer se prva sastoji od sposobnosti za rasudjivanje ili o postojanju normalne psihičke dispozicije u vrijeme izvršenja nedopuštenog djela, koje omogućuje stavanje zanačaja konkretnog učinjenog djela i njegovih posledica.

Kada je lice zaostalog duševnog razvoja prouzrokovao štetu u tzv.svetlim trenucima tj. U stanju u kome je ova bolesna osoba bila svjesna svojih postupaka, onda on odgovara za štetu jer je deliktno sposoban. Njegova odgovornost se ocjenjuje po pravilu subjektivne odgovornosti po osnovu sopstvene krivice, pa oštećeni ima pravo izbora da nadoknadu prouzrokovane štete zahtjeva direktno od samog faktičkog štetnika (tuženog) po pravilima subjektivne odgovornosti, ili od njegovog staraoca.

Fizička lica stiču delitnu sposobnost sa navršenih 14 godina. Do 7 godina su deliktno nesposobna, a za štetne posledice koje su prouzrokovali odgovaraju roditelji ili subjekti koji su vršili nadzor nad njima u vrijeme prouzrokovane štete. Takav status ima i lice izmedju 7 – 14 godina, ako se ne dokaže da je bilo uračunljivo odnosno svjesno štetnosti i posledica deliktne radnje. Ukoliko se to ne dokaže, onda su odgovorna lica njihovi roditelji ili subjekti koji su vršili nadzor. Roditelji se mogu osloboditi odgovornosti ako dokažu da je šteta nastala bez njihove krivice. Za štetu koju drugom prouzrokuje maloljetnik dok je pod nadzorom staratelja, škole ili druge ustanove, odgovara staretlj, škola , odnosno druga ustanova osim ako dokažu da su nadzor vršili na način na koji su obavezni. Ako dužnost nadzora nad maloljetnim licem ne leži na roditeljima već na nekom drugom licu, oštećenik ima pravo da zahtijeva naknadu od roditelja, kad je šteta nastala usled lošeg vaspitanja djeteta.

1

Oborivo se pretpostavlja da su fizička lica starija od 14 godina deliktno odgovorna, dovoljno psihofizički zrela da mogu shvatiti smisao svojih postupaka. Ta se pretpostavka može obarati kod lica zaostlaih u psihičkom razvoju, duševno oboljelih.

IME – svako fizičko lice ima lično ime i ono označava njegov identitet. Lično ime se sastoji od imena i prezimena, a oni se mogu sastojati od jedne ili više riječi. Lično ime se upisuje u matičnu knjigu rodjenih i na jeziku koji je u službenoj upotrebi. Gradjanin je obavezan da se u pravnom saobraćaju služi svojim ličnim imenom. Lično ime djeteta u roku od 60 dana odreduju roditelji sporzumno i dijete dobija prezime jednog ili drugogo roditelja. Tu činjenicu prijavljuju matičaru radi upisa u matičnu knjigu rodjenih. Ako roditelji djeteta nijesu živi ili su u nemogućnosti da vrše roditeljska prava, lično ime djeteta odredjuje staralac po predhodnom odobrenju nadležnog organa starateljstva.Lično ime djeteta čiji su roditelji nepoznati određuje nadležni organ starateljstva.Ako je dijete čiji su roditelji nepoznati usvojeno prije određivanja ličnog imena, lično ime djeteta određuje usvojilac.

Prebivalište i boravište – prebivalište je mjesto u kome se lice nasatani da u njemu stalno živi kao središtu životnih interesa i profesionalnih, ekonomskih,s ocijalnih i dr.veza koje pokazuju, da izmedju lica i mjesta kojem se nastanilo, postoji neposredna i trajna povezanost. Registar prebivališta sčainjavaju evidencije: prebivališta gradjana, domaćinstva, stranaca sa stranim i privremenim boravkom, crnogorskih državljana sa stalnim boravkom u inostranstvu i korisnika podataka iz evidencije. Boravište je mjesto u kojem lice privremeno boravi bez namjere da se u njemu nastani. Za boravište moraju biti ostvarena dva uslova: faktički (boravljenje u jednom mjestu) i voljni (volja da se u tom mjestu boraiv neko vrijeme). Pravni značaj boravišta dolazi do izražaja naročito kod lica koja nemaju stalno prebivalište, jer tada može biti tačka vezivanja za izbor merodavnog prav aili nadležnosti suda. Termin boravište, nije od interesa samo za gradjansko pravo. I druge sgrane prava, poput poreskog, konstituišu svojim prailima ovaj pojam (rezidenti, nerezidenti). Podaci u registrima i čin jenice koje se njima dokazuju smatraju se istinitim dok se na zakonom propisani način ne dokaže suprotno. Registri se dopunjuju na osnovu prijava i odjava lica, davaoca smještaja i drugih obveznika i podataka koje dostavljaju organi državne uprave, organi lokalne uprave id rugi organi i organizacije. Registrom prebivališta upravlja organ državne uprave nadležan za poslove prebivališta. Registrom boravišta upravlja organ uprave nadlećan za poslove policije.

Državljanstvo – je odnos javno-pravnog karaktera, a sastoji se u pripadnosti pojedinaca državni (državnom poretku). Spada u atribute fizičkog lica. Fizička lica koja nemaju status domaćih državljana nazivaju se stranci (strani državljani). Prema dostupnosti postoje tri grupe prava koje mogu ostvariti stranci: opšta prava, relativno dostupna prava i apsolutno nedostupna prava.

Po zakonu o crnogorskom državljanstvu, državljanstvo se stiče: porijeklom, rodjenjem na teritorji CG, prijemom, po medjunarodnim ugovorima i sporazumom.

Državljanstvo se gubi: po zahtjevu crnogorskog državljanina, po sili zakona (ex lege) i po medjunarodnim ugovorima i sporazumima.

Matični registri – posebno važne činjenice koje utiču na pravni subjektivitet fizičkih lica su: rodjenje, zaključenje braka i smrt. Rodjenjem fizičkog lica nastupa njegova pravna sposobnost, zaključenjem braka nastaju brojna i raznovrsna prava supružnika, smrću fizičkog lica prestaje njegov subjektivitet, njegova prava ličnosti, a nastaju posledice naslednopravne prirode.

1

Po zakonu o matičnim registrima, evidentiranje rodjenja, zaključenja braka, smrti i drugih zakonom uredjenih podataka državljana, kao i državljana drugih država i lica bez državljanstva, vrši se u matičnim registrima. Matični registri se vode za teritoriju opštine i automatski objedinjavaju za teritoriju CG.

Matični registar rodjenih sadrži: osnovni upis, podatke o rodjenju, dopunu, izmjenu ili brisanje osnovnog upisa.

Matični registar vjenčanih sadrži: osnovni upis, podatke o supružnicima, dopunu, izmjenu ili brisanje osnovnog upisa: prestanak braka razvodom ili poništenjem braka, promjenu imena ili prezimena supružnika.

Centralni registar stanovništva - je računarski vodjena baza podataka o licima koja su: crnogorski državljani sa prebivalištem u CG, crnogorski državljani sa odobrenim stalnim ili privremenim boravkom u inostranstvu, stranci sa odobrenjem sa stalnim ili privremenim boravkom u CG, stranci sa boravkom do 90 dana u CG, stranci koji u CG imaju imovinu i prava i obaveze po osnovu penzijskog i invalidskog osiguranja, humanitarnih i dr. razloga. Centralni registar se uspostavlja na osnovu podataka iz registra matičnih brojeva,registara prebivališta i boravišta, registara državljana matičnih registara i drugih evidencija koje se vode na osnovu zakona i drugih propisa.

PRAVNO LICE Pravno lice je organizacija koja ima svojstvo subjekta prava (imaoca prava i

obaveza).Osnovna karakteristika pravnog lica je njegova imovinska autonomija. Imovina

pravnog lica je različita od imovine učesnika ili nekih trećih subjekata. Pravna lica su samo one organizacije čiji je pravni subjektivitet priznat u pravnom

poretku. Subjektivitet mu je dodijeljen radi ostvarenja cilja. Ono je sposobno da djeluje preko svojih organa, koji ustvari vrše prava i preuzimaju obaveze u ime tog pravnog lica.

Treba razlikovati svojstvo organizacije kao subjekta prava od svojstva učesnika organizacije. Zato, pravo i obaveze organizacije pripadaju samoj organizaciji, a ne njenim učesnicima. Prava i obaveze učesnika se razlikuju od prava i obaveza koje imaju organizacije. Pravno lice je samostlani pravni subjekt u odnosu na učesnike, koji prestavljaju dio te organizacije. Radnje učesnika ili organima pravnog lica izvršene u obavljanju djelatnosti te organizacije ili u vezi s tom djelatnošću ustvari radnje tog pravnog lica, bez obzira da li su dopuštene (punovažni pravni posao) ili nedopuštene (deliti, ništavni pravni poslovi). Medjutim, postoje izuzeci od tog pravila po kojima za obavezu organizacije odgovaraju njeni učesnici svojom imovinom.

Uslovi i način pod kojima organizacije postoje pravna lica su različita za pojedine tipove organizacije. Neke organizacije po samom zakonu stiču svojstvo pravnog lica, ako se ispune uslovi iz pravne norme. Svako pravno lice je istovremeno i organizacija. Medjutim, izmedju termina organizacija i termina pravno lice, ne treba staviti znak jednakosti. To je zato što svaka organizacija nije pravno lice.

Da bi organizacija bila pravno lice potrebno je da ispunjava odredjene uslove i to:

1. mora biti parvno urediva (organizacije koje spadaju u tzv.pravno slobodni prostor nijesu podobne organizacije, takve su npr. ortakluk, suvlasništvo.

2. organizacije mora biti pravno dopustiva ( ne mogu steći svojstvo pravnog lica one organizacije koje su javnim poretkom zabranjene kao ni one organizacije koje su pravno dopuštene, ali koje nijesu pravom priznate da imaju prava i obaveze, npr.b rak, porodično domaćinstvo, radnja.

3. organizacija mora biti pravno priznata.

2

Funkcije pravnog lica su brojne i različite što zavisi od vrste pravnog lica u konkretnom slučaju. Ipak, neke funkcije se mogu izdvojiti kao zajedničke za sva pravna lica. U tom smislu pravno lice služi:

1. ostvarivanju trajnih nadindividualnih ciljeva (za razliku od fizičkog lica pravno lice je nezavisnije, neposrednije, vječno je.

2. lakšem odvijanju pravnog prometa (zato što je kod pravnog lica razdvojena organizacija od osnivača i učesnika koji nisu subjekti pravnog prometa kad istupaju u ime pravnog lica.

3. obezbedjenje namirenja povjerilaca (tzv.garantna funkcija). ograničenju odgovornosti (tzv. limitna funkcija koja omogućuje da za preuzete

obaveze isključivo odgovara pravno lice, a ne osnivači i učesnici.

Teorije o pravnim licima – postoje brojne teorije o pravnim licima: sedam teorija zaslužuje posebnu pažnju:1. teorija koncesije, u kombinaciji sa teorijom fikcije, 2. teorija fikcije, modifikovana uklanjanjem ideje o koncesiji, 3. teorija organizma, 4. teorija entiteta ili grupne ličnosti (tzv.realistička teorija), 5. jeringova teorija tzv. Teorija zagrade, 6. oblik teorije svojine i 7. kelzenova teorija.

Suština teorije koncesije je u tome što pravo (zakon) odredjuje koja će organizacija biti pravno lice.

Teorija fikcije razvila se iz teorije koncesije. Jedan oblik ove teorije smatra da je pravna sposobnost pravnim licima priznata posredstvom čiste fikcije.

Po teoriji organizmna, imalac nekog interesa koji priznaje i obezbedjuje pravo, ne mora da bude ljudsko biće. Države i opštine, inkorporisana udruženja i korporacije jesu realna bića, bića koja su živa i koja imaju volju. Zato je pravno lice realno lice. Udruženja su društveni organizmi, analogno fizičkim organizmima kod ljudi. Volja ovih subjekata je različita od volje njenih učesnika. Tu volju oni izjavljuju preko svojih organa.

Po teoriji grupne ličnosti (realistička ili sociološka teorija) udruživanje je društvena realnost koja priznanjem od strane prava postaje pravna realnost. Zato je svojstvo ličnosti u pravu samo tehnički izraz te realnosti.

Jeringova teorija tzv.teorija zagrade posmatra članove inkorporisanog udruženja kao nosioce konkretnih prava i obaveza o kojima se govori kao o pravima i dužnostima same korporacije.

Oblik teorije svojine je razvio Planiol, a osmislili Brinc, Demilius i Beker. Po ovim autorima samo ljudska bića mogu imati prava. Tzv.pravno lice nije lice već nesubjektna imovina namijenjena posebnoj svrsi.

Kelzenova teorija favorizuje mišljenje po kome nema suštinske razlike izmedju pravne ličnosti kompanije i takvog istog svojstva pojedinca. Svojstvo ličnosti predstavlja tehničku peronifikaciju jednog kompleksa normi.

VRSTE PRAVNIH LICA

1. U zavisnosti od organizacije strukture, pravna lica se tradicionalno dijele na udruženja i ustanove.

2. Po cilju djelatnosti koju obavljaju pravna lica mogu biti: komercijalna i nekomercijalna.

3. Prema vrsti svojinskog režima na sredstvima razlikuju se jednosvojinska i višesvojinska (mješovitna).

UDRUŽENJE je dobrovoljna i nevladina neprofitna organizacija zasnovana na slobodi udruživanja više fizičkih ili pravnih lica, osnovana u cilju ostvarivanja i unapredjenja odredjenog zajedničkog ili opšteg cilja i interesa, koji nijesu zabranjeni Ustavom ili

2

zakonom. Ono predstavlja skup lica udruženih radi ostvarenja odredjenog cilja. Ova lica (članovi) odlučuju o cilju te organizacije, o njenom postojanju, uredjenju i funkcionisanju.

Udruženje se osniva radi ostvarivanja interesa njegovih članova. Razlikuje se od ustanove po organizacionoj strukutri i vrsti učesnika.

Statut je opšti, osnovni akt udruženja. Drugi opšti akti, ako ih udruženje donosi moraju biti u saglasnosti sa statutom. Udruženje može sticati imovinu od članarine, dobrovoljnih priloga, donacija i poklona (u novcu ili naturi), kamata na uloge, subvencija, dividendi. Imovina udruženja može da se koristi jedino za ostvarivanje njegovih statutarnih ciljeva. U zavisnosti od inteziteta lične veze koja postoji izmedju članova medju sobom, i izmedju članova udruženja razlikuju se lična (personalna) i nelična (korporativna) udruženja.

Kod ličnih udruženja članski status se stiče na osnovu volje. Članovi saglasno izjavama volje učestvuju u donošenju odluka, vodjenju postupka, pravljanju. Njihov članski status je nenaslediv, a eventualno istupanje ili isključenje može da izazove prestanak udruženja. Članovi svojom imovinom odgovaraju za pravne obaveze udruženja.

Dioničarsko društvo je najizrazitiji oblik korporativnog udruženja (medju trgovačkim društvima) dok je društvo sa neograničenom solidarnom odgovornošću članova vid ličnog udruženja.

USTANOVA predstavlja skup dobara namijenjen ostvarivanju odredjenog cilja u korist drugih lica (korisnika, destinatora). Osnivč takve organizacije odredjuje njen cilj, postojanje, funkcionisanje. Cilj ustanove ostvaruju njeni učesnici svojom djelatnošću.

Ustanova se osniva radi pružanja usluga i stvaranja (prometa) materijal. intelekt. i kulutrnih dobara u oblasti vaspitanja, nauke, kulture. Ustanova je samostalna u obavljanju svoje djelatnosti i poslovanju. Ustanova može u pravnom prometu sticati prava i preuzimati obaveze, može biti vlasnik pokretnih i nepokretnih stvari, stranka u postupku pred sudom i dr.držvnim organima.

Po zakonu o društvenim djelatnostima ustanova se može baviti proizvodnjom i prodajom robe, odnosno usluga na tržištu u skladu sa zakonom ili aktom o osnivnaju. U oblastima od javnog interesa osnivaju se javne ustanove. Ustanova stiče sredstva za ostvarenje djelatnosti i iz fondova društvene djelatnosti, sredstava države, prodajom dobara i usluga na tržištu iz sredstava fizičkih i pravnih lica.

Ustanove se mogu osnivati u državnoj, zadružnoj, mješovitoj i privatnoj svojini. Ustanovu mogu osnivati domaća pravna i fizička lica i strana pravna i fizička lica u svim svojinskim režimima.

Javnu ustanovu mogu osnovati: država, jedinica lokalne samouprve, pravno i fizičko lica. Javna ustanova se osniva radi pružanja usluga koje su od javnog interesa u oblasti: predškolskog, osnovnog, srednjeg, visokog obrazovanja, zaštite kulturnih dobara.

Odnosi izmedju osnivača i ustanove uredjuju se ugovorom u skladu sa zakonom i aktom o osnivanju.

ZADUŽBINA je dobrotvorna ustanova sa svojstvom pravnog lica koja nastaje na osnovu izjave osnivača zadužbine. Osnivaju se radi ostvarenja dozvoljenih svrha po pravilu plemenitih i društveno korisnih.

Da bi se zadužbina osnovala potrebno je: 1. formalna izjava volje, 2. svrha zadužbine, 3. imovinska sredstva i 4. odobrenje nadležnog organa.

Testament je po pravilu akt kojim se zadužbina osniva, ali je to moguće učiniti i izavom volje za života datoj u formi pisane izjave ovjerene u sudu. Zadužbina ima svoj

2

organ upravljanja i distanetere koji koriste njenu imovinu, ako ispunjavaju uslove propisane osnivačkim aktom.Odobrenje nadležnog organa je upravnopravni uslov za osnivanje zadužbine.

FONDACIJA je vrsta pravnog lica koja nastaje na osnovu izjave volje nekog lica. Radi se o dobrovoljnoj ustanovi koja je slična zadužbini pa se zato pravila o zadužbinama shodno primjenjuju i na fondacije. Od zadužbine se razlikuje po tome što je osnivaju pravna lica (opštim pravnim aktom) po pravilu sredstvima iz družavne svojine i što ima kolegijalni organ upravljanja.

Komercijalna i nekomercijalna pravna lica – komercijalna pravna lica su organizacije sa svojstvom pravnog lica čiji je cilj ostvarivanje dobiti (profita). Dobit na tržištu nastaje zaključenjem teretnih pravnih poslova (poslovanje uz naknadu). Najznačajniji statusni oblik za komercijalna pravna lica jeste privredno društvo (preduzeće).

Nekomercijalna prava lica su organizacije sa svojstvom pravnog lica čiji glavni cilj nije ostvarivanje dobiti. Čak i kada ostvaruju dobit ove organizacije to čine samo od slučaja do slučaja (sporedna djelatnost ili jedna od djelatnosti, ili van tržišnih uslova). Najznačajniji statusni oblik za nekomercijalna pravna lica jeste ustanova.

Jednosvojinska i višesvojinska pravna lica – jednosvojinska pravna lica su ona čija su sredstva u jednosvojinskom režimu (privatnoj ili državnoj ili zadružnoj). Višesvojinska (mješovita) pravna lica su ravna lica čija su sredsta u različitim svojinskim režimima (privatnoj i državnoj).

Nevladine organizacije – predstavljaju zakonom dozvoljene organizacije gradjana koje formulišu ciljeve, zadatke i vrijednosti i u javnosti promovišu i zastupaju odredjene interese društvenih grupa. One pripadaju tzv.trećem sektoru društva. Svojim djelovanjem promovišu i zastupaju različite ciljeve i zadatke. One djeluju u lokalnom, regionalnom, nacionalnom i medjunarodnom okruženju, pa se shodno tom kriterijumu dijele na lokalne, regionalne, nacionalne i internacionalne nevladine organizacije. Udruženje može osnovati najmanje pet lica sa prebivalištem, boravištem ili sjedištem u Republici. Fondaciju može osnovati najmanje jedno lice nezavisno od prebivališa, boravišta ili sjedišta u Republici. Ukoliko fondaciju osniva više lica, svoja prava ostvaruju zajednički, ukoliko drukčije nije predvidjeno aktom o osnivanju.

Nevladina organizacija osniva se osnivačkim aktom koji sadrži: lično ime ili naziv osnivača, naziv organizacije, adresu i sjedište organizacije, ciljeve i djelatnost organizacije, trajanje organizacije ilično ime i adresu lica ovlašćenog za zastupanje i predstavljanje organizacije. Pored tih podataka osnivački akt fondacije sadrži i podatke o predsjedniku i članovima upravnog odbora, kao i podatke o početnoj imovini fondacije.

Ako se fondacija osniva testamentom, testament mora da sadrži podatke potrebne za osnivanje i upis fondacije u registar, ili podatke o licu koje se ovlašćuje da preduzme sve radnje potrebne za osnivanje i upis fondacije.

Nevladina organizacija ima statut. Statutom nevladine orghanizacije uredjuje se: naziv i sjedište organizacije, unutršanaj organizacija, organ i upravljanja i kontrole, ciljevi i djelatnost organizacije, način finansiranja, prestanak rada i raspolaganje imovinom i drugi odnosi od značaja za djelovanje i rad nevladine organzacije. Registar udruženja i registar fondacija vodi ministarstvo nadležno za poslove uprave. Upis u registar vrši se na osnovu obavijesti o svakoj promjeni činjenica koje se upisuju u registar, u roku od 30 dana od dana izvršene promjene. Promjena činjenice ne proizvodi pravne posljedice ukoliko se ne upiše u registar.

2

Organi udruženja su skupština i upravni odbor. Organi fondacije su upravni i nadzorni odbor. Predsjednik i članovi pravnog odbora imenuju se osnivačkim aktom. Članovi upravnog i nadzornog odbora ne mogu biti ista lica. Statutom fondacije mogu se predvidjeti i drugi organi fondacije. Nevladina organizacija obavlja privrednu djelatnost saglasno posebnim propisima koji uredjuju uslove za obavljanje te vrste djelatnosti.

Privredna društva – je pravno lice koje osnivaju osnivačkim aktom pravna ili fizička lica radi obavljanja djelatnosti u cilju sticanja dobiti. PD može obavljati sve zakonom dozvoljene djelatnosti. Ukoliko se djelatnost obavlja u više mjesta, sjedištem se smatra mjesto u kome se nalazi sjedište uprave društva. Naziv PD i preduzetnika je ime pod kojim posluju. Po Zakonu o privrednim društvima, privrendu djelatnost obavljaju privredna društva i preduzetnici. Oblici obavljanja privrednih djelatnosti su privredna društva i drugi oblici odredjeni zakonom i to: preduzetnik, OD, KD, AD, DOO i djelovi stranih društava.

Centralni registar Privrednog suda – se nalazi u Podgorici i jedino on vrši registraciju utvrdjenu zakonom. Drugi sudovi u Republici nemaju pravo da vrše registraciju. Registrator može ovlastiti drugi sud, odnosno ovlašćena lica za posredovanje u registraciji da pimaju registracione prijave i druge dokumente. Ovlašćeni sud ili ovlašćeno lice za posredovanje u registraciji dužni su da dostave primljenu dokumentaciju CRPS u roku od 3 radna dana. Registrator izdaje ovlašćene za posredovanje u registraciji ovlašćenom licu, u skladu sa uslovima utvrdjenim posebnim aktom koji donosi Ministarstvo prade. Centralni registar je dio Privrednog suda u Podgorici. Centralni registar je odvojen od Privrednog suda za budžetske svrhe i svrhe prikupljanja prihoda, na način utvrdjen Zakonom. Podaci i dokumentacija dostavljena CRPS-a vode se u jedinstvenoj informacionoj bazi podataka koja je obezbijedjena na propisani način. CRPS-a omogućava javni uvid u bazu podataka, indeks i dokumentaciju. Podaci iz baze podataka CRPS dostupni su javnosti najmanje šest sati dnevno svakog dana, osim subote, nedelje, državnog praznika ili na dan na koji Privredni sud ne radi, u skladu sa zakonom. U vijeme predvidjeno za javni uvid, svako lice može pregledati, prepisivati ili kopirati izvod iz registra i dokumentaciju dostavljenu CRPS. U vrijeme predvidjeno za javni uvid, CRPS dužan je da obezbijedi prisustvo obučenih lica za izdavanje izvoda, potvrda o registraciji i potvrda o isteku registracije. Ova lica vrše prijem i preliminarno indeksiraju osnivačku dokumentaciju i obavještenja o nastavku registracije, kao i ostala dokumenta koja se registruju po odredbama ovog zakona. U vrijeme predvidjeno za javni uvid vrši se uplate takse i izdavanje potvrda o uplatama. CRPS-a omogućava javnosti uvid u podatke iz baze podataka CRPS-a putem elektronskih sredstava komunikacije, uključujući i sopstvenu internet prezentaciju.

ELEMENTI PRAVNOG LICA

Pravno lice je pravno uredjena organizacija koja ima svoje organe i imovinu i koja je osnovana radi ostvarivanja zakonom dozvoljenog cilja.

Kao i fizičko lice, tako i pravno lice posjeduje: 1. identitet (ime, sjedište i državljanstvo, registar)2. pravni subjektivitet (pravna, poslovna i deliktna sposobnost). 3. elementi organizacionog jedinstva (organzacija, organizacioni cilj, sredstva i

imovina).

Elementi pravnog lica su: - pravno lice je pravom uredjena organizacija,

2

- pravno lice je organizacija koja ima svoje organe preko kojih stupa u pravne odnose,

- pravno lice je organizacija koja je osnovana radi ostvarenja dopuštenog cilja, - pravno lice je organizacija koja ima svoju imovinu kojom odgovara za obaveze, - Pravno lice je organizacija koja ima svoje ime (firma ili naziv). - Pravno lice je organizacija koja ima svoje sjedište, tj. Mjesto gdje se nalazi

središte djelatnosti i upravljanja organizacijom. - Pravno lice je organizacija koja ima državljanstvo (državnu pripadnost). - Pravno lice je organizacija koja ima prvnu sposobnsot tj. Sposobnost da bude

imalac subjektivnih prava i obaveza. - Pravno lice je organizacija koja ima poslovnu sposobnost tj. sposobnost da

izjavama volje stiče, prenosi, mijenja i gasi prava i obaveze. - Pravno lice je organizacija koja ima deliktnu sposobnost tj. sposobnost da ima

pravo ili obavezu da štetu nadoknadi.

ORGAN PRAVNOG LICA je jedno ili više fizičkih lica ovlašćenih da izjavljuju volju, preduzimaju pravne poslove pravnog lica. Često se organ pravnog lica naziva zastupnikom pravnog lica. Medjutim razlikuju se svojstvo organa i zastupnika. Zastupnik je samostalni pravni subjekt u odnosu na zastupanoga.

Organ pravnog lica nema sopstveni subjektivitet. Zastupani, po pravilu sam izjavljuje volju, dok u ime pravnog lica to čini njegov organ. Za nedopuštene radnje zastupnika zastupljeni ne odgovara, dok za delikte svog organa pravno lice je odgovorno. U sudskom postupku zastupnik se saslušava kao svjedok, a organ kao stranka.

IDENTITET PRAVNOG LICA odredjen je imenom (firmom ili nazivan sjedištem i državljanstvom pravnog lica). Ubraja se u opšte elemente koji su neophodni za učestvovanje u pravnom prometu. Sjedište je mjesto u kome se odbija središnja djelatnost i upravljanje njime. Državljanstvo je odnos koji podrazumijeva pravnu vezu pravnog lica sa odredjenom državom.

Statut pravnog lica – je pravni akt kojim se uredjuju pitanja od značaja za organizovanje, ra di poslovanje pravnog lica. Od vrste pravnog lica zavisi kakva će biti sadržina statuta. Uobičajeno je da se najprije zakonom odrede opšti elementi statuta, a da se njihova konketizacija i druge sposobnosti urede aktom.

PRAVNA SPOSOBNOST PRAVNOG LICA je sposobnost pravnog lica da stiče prava i obaveze. Stiče se na osnovu posebnih propisa: podnošenjem prijave ili upisom u odgovarajući registar, zavisno od vrste pavnog lica. Prestanak ove sposobnosti takodje je regulisan posebnim propisima. Ova sposobnost odredjena je okvirom njihove djelatnosti.

Suština sistema opšte pravne sposobnosti je u tome što se svakom pravnom licu omogućuje da stiče sva prava i obaveze, sem nekih. To se odnosi na ona prava i obaveze vezane za ličnost čovjeka, od kojih su neka neimovinska (porodična, lična, bračna) a neka i imovinska (pravo na izdržavanje, na satisfakciju za duševne bolesti ili strah).

Pravna lica stiču poslovnu sposobnost osnivanjem (priznanjem od strane pravnog poretka).

Postoje dva sistema sposobnosti pravnih lica i to: sistem opšte imovinske pravne sposobnosti i sistem specijalne pravne sposobnosti . Po prvom užem od opšte sposobnog fizičkog lica on može biti imalac svih prava i obaveza dostupnih pravnim licima uopšte. Po drugom pravno lice može imati samo ona prava koja su u funkciji ostvarenja cilja pravnog lica.

2

Pravna lica gube pravnu sposobnost prestankom pravnog subjektiviteta. To može biti u slučaju likvidacije ili voljom osnivača, istekom roka, zabranom djelatnosti.

Suština sistema specijalne pravne sposobnosti je u tome što pravno lice ne može imati ne samo ona prava i obaveze koja su vezana za fizičko lice već i ona prava i obaveze koja mu nijesu neophodna radi obavljanja redovne djelatnosti. U našem pravu preovladava mješoviti sistem po kome komercijalna pravna lica imaju opštu pravnu sposobnost, a nekomercijalna pravna lica imaju specijalnu pravnu sposobnost (obavljanje djelatnosti radi koje je osnovano).

S pravne tačke gledišta, pravna lica su nezavisna od fizičkih lica i transpersonalna (nadživljavajući svoje članove potvrdjuje se njihov kontinuitet i identitet).

Pravno lice je u pravnim odnosima odvojeno od fizičkih lica koja ga čine i dopušteno mu je da zaključuje ugovore i druge pravne poslove za svojim članovima i odgovara za prouzrokovanu štetu.

POSLOVNA SPOSOBNOST PRAVNOG LICA je sposobnost preduzimanja pravnih poslova. Režim ove sposobnosti prati režim poslovne sposobnosti. Tako npr.ako je pravno lice opšte pravno sposobno, ono je istovremeno i opšte poslovno sposobno.

Specijalnu pravnu sposobnost pravnog lica prati odgovarajuća specijalna poslovna sposobnost. Pravno lice istupa u pravnom prometu preko svojih zastupnika. Izjavama volje zastupnika pravna lica nastaju prava i obaveze za pravno lice. Tako dolazi do izjednačavanja volje zastupnika sa voljom pravnog lica. Volja zastupnika se mora kretati u okviru ovlašćenja, a za slučaj da se taj okvir predje zaključeni pravni posao ne proizvodi pravna dejstva. To je posledica stava u pravnoj teoriji po kome pravno lice ne postoji kao subjekt u pravu van okvira svoje pravne sposobnosti. Po zakonu o obligacionim odnosima kad je opštim aktom pravnog lica odredjeno i u registar upisano da njegov zastupnik može zaključiti odredjeni ugovor samo uz saglasnost nekog organa, saglasnost se može dati prethodno istovremeno ili naknadno, ako šta drugo nije upisano u registar.

Druga strana ima pravo da pozove pravno lice da se njegov ovlašćeni organ u primerenom roku izjasni da li se daje saglasnost, pa ako to ovaj ne učini smatraće se da saglasnost nije data. Naknadna saglasnost ima povratno dejstvo, ako drugačije nije ugovoreno. Kad se smatra da ugovor nije zaključen savjesna strana može zahtijevati od pravnog lica pravičnu nadoknadu.

DELIKATNA SPOSOBNOST PRAVNOG LICA je sposobnost pravnog lica da odgovara za štetu koju učesnici pravnog lica prouzrokuju svojim radnjama. Pri tom traži se da je učesnik štetu prouzrokovao obavljajući djelatnost ili u vezi da djelatnošću pravnog lica i to u službenom svojstvu (ne privatno), ako se ne dokaže da je učesnik u datim okolnostima postupao kako je trebalo. Ova odgovornost počiva na ideji pretpostavljene krivice, pa ako se dokaže da zaposleni nije kriv za štetu, privredno društvo nije deliktno odgovorno (privredno društvo).

Po ZOO za štetu koju zaposleni u radu ili u vezi sa radom prouzrokuje trećem licu odgovara preduzeće u kome je zaposleni radio u trenutku prouzrokovanja štete. Osim ako dokaže da je zaposleni u datim okolnostima postupao kako je trebalo. Oštećeni ima pravo zahtijevati naknadu štete i neposredno od radnika ako je štetu prouzrokovao namjerno.

Pravno lice odgovara za štetu koju njegov organ prouzrokuje trećem licu u vršenju ili u vezi sa vršenjem svojih funkcija. Ako za odredjeni slučaj nije šta drugo u zakonu odredjeno, pravno lice ima pravo na naknadu od lica koje je štetu skrivilo namjerno ili krajnjom nepažnjom. To pravo zastareva u roku od 6 mjeseci od dana isplaćene naknade štete.

2

Odgovornost pravnog lica za štetu koju njegov organ prouzrokuje trećem licu u vršenju ili u vezi sa vršenjem svojih funkcija u smislu ZOO (zakon o obligacionim odnosima) postoji ako je šteta pričinjena nezakonitim radom – neprimjenjivanjem ili pogrešnom primjenom odredjenih propisa, osim ako je riječ o pogrešnom tumačenju zakona.

Radnjom nekog lica može biti umanjen društveni ugled pravnog lica, kao i kod fizičkog pravno lice može postaviti zahtjev za naknadu neimovinske štete, zahtjev radi naknade imovinske štete, zahtjev zbog tudjeg sticanja bez osnova.

OBJEKTI PRAVA su pravna dobra na kojima imaoci aspolutnog prava vrše neposrednu vlast, pri čemu se trećim licima radi vršenje tih prava nameće pasivno ponašanje (uzdržavanje). Treća lica (pasivni subjekt) ne smiju uživati niti onemogućavati ni ometati imaoca apsolutnog prava u uživanju pravnog dobra.

Izmedju pojmova „neposredno uživanje pravnog dobra“ i ponašanja trećih nema koorelacije. Poštovanje obaveze na uzdržavanju od strane trećih ne znači istovremeno i vršenje prava od strane imaoca prava. Takvu koorelaciju nalazimo kod obligacionih prava.

U zavisnosti od vrste pravnog dobra pravna teorija je izvršila podjelu apsolutnih prava na:

1. stvarna prava, koja za objekt imaju pokretne i nepokretne stvari, 2. Pravna intelektualna svojina, koja za objekt imaju proizvode ljudskog duha.3. Prava ličnosti koja za objekt imaju lična dobra (tjelesni integritet, čast,

sloboda). U jednom dijelu autorotarivne doktrine smatra se i da je čovjekova ličnost objekt,

istina u malom broju slučajeva pravo koji se tim povodom vrši je mješovite sadržine sa elementima relativnih prava (zahtijevati odredjeno ponašanje supružnika i elementima apsolutnih prava (ovlašćenje preduzimanja akata u odnosu na drugoga – primena vaspitnih mjera prema djetetu).

STVARI – obično se pod objektima stvarnih prava podrazumijevaju stvari, tj.oni djelovi materijalne prirode koji se nalaze u ljudskoj vlasti i na kojima postoji pravo svojine ili neko drugo stvarno pravo.Objekat stvarnih prava su materijalne ( tjelesne ) stvari.Stvarna prava se ustanovljavaju samo na pojedinačno određenim stvarima.Otuda objekat stvarnih prava može biti samo aktuelna stvar ( ne i buduća ).

Medjutim, u zakonodavstvu i teoriji, pored termina „stvar“ u upotrebi je i termin „dobro“. Često se ova dva termina poistovećuju, mada se u teoriji prava jasna razlika medju njima. Ističe se da pravni pojam dobra predstavlja bilo kakvi entiteti, materijalni ili idealni koji je pravno relevantan.

U najširem smislu dobra predstavljaju objekte subjektivnih gradjanskih prava. Tako se govori o stvarima, ličnim odbrima intelektualnim dobrima... Pojam dobara nije jednom zauvjek dat: njegovo značenje se proširuje uporedo sa razvojem naučnih saznanja.

Dobra ne čine sve stvari, nego samo one koje su podobne da budu objekt prava.U teoriji preovladava stav da pojam dobra u pravnom smislu odražava pojam dobra u ekonomskom smislu.

NEKI PRIMJERI DOBARA U NAŠEM PRAVU

DOBRA OD OPŠTEG INTERESA su djelovi prirode koji zbog svog ekonomskog, strategijskog istorijskog značaja imaju poseban pravni režim, upotrebe, raspolaganja i zaštite. U ova dobra obično se ubrajanju prirodna bogatstva , dobra u opštoj upotrebi, kulturna dobra, poljprivredno i gradjevinsko zemljište, šume i šumsko zemljište itd. Status dobara od opšteg interesa stiče se zakonom ili odlukom organa ili ustanove pod uslovima

2

propisanim zakonom. Pojam dobra od opšteg interesa je širi pojam od dobra u opštoj upotreebi. Dobra od opšteg interesa se upotrebljavaju na način kojim se ostvaruje njihova racionalna upotreba i drugi opšti interesi. To znači da se ona upotrebljavaju društveno i ekonomski cjelishodno u smislu očuvanja dobra i njegove namjene. Ova dobra zbog velikog zanačja uživaju posebnu društvenu zaštitu.

DOBRA U OPŠTOJ UPOTREBI predstavljaju dobra koja po svojoj prirodi ili namjeni služe opštoj upotrebi. Upotreba ovih dobara se vrši bez posebnih dozvola ili odobrenja nadležnih organa. U ova dobra se ubrajaju: putevi, vode, luke i pristaništa, morske obale i td. Po nekim autorima u ova dobra se ubrajaju i druge stvari namijenjene opštoj upotrebi kao što su mostovi i drugi vještački objekti, trgovi, pijace, groblja i td. S obzirom na njihovu specifičnu prirodu ili namjenu ova dobra podliježu režimu administrativnog prava, a u gradjanskom pravu imaju trenutan stav izvan pravnog prometa. Ona ne mogu biti objekti subjektivnih stvarnih prava. Fizič.i pravna lica imaju pravo opšte upotrebe ovih dobara. Za to pravo nije potrebna dozvola ili odobrenje ali je ograničeno pravima drugih. Na ovim dobrima može se konstruisati pravo posebne upotrebe i to na osnovu upravnog akta, ugovora. U cilju racionalne upotrebe ovih dobara država često prenosi odredjene upravne funkcije na javna preduzeća. Specifičnost prava posebne upotrebe je u tome što se ono uvijek može opozvati. Zaštita ovog prava se ostvaruje u upravnom postupku, mada po mišljenju nekih moguća je i gradjasnko pravna zaštita.

JAVNA DOBRA – se mogu posmatrati dvostruko - u užem i širem smislu. U užem smislu javna dobra čine stvari koje su u isključivom javno pravnom

režimu. U ovom smislu, javna dobra predstavljaju objekte javno pravnih ovlašćenja i obaveza državnih organa, organizacija i službi. Čine ih dobra u opštoj upotrebi (voda, putevi, parkovi, trgovi i prirodna bogatstva (rude, divljač).

U širem smislu javna dobra čine dobra u užem smislu i objekti javno pravnih ovlašćenja i obaveza kao i gradjansko-pravnih ovlašćenja državnih organa (npr.sredstva za rad državnih organ a, organizacija i službi). Kulturna dobra koja su u režimu državne svojine. U pojam ovih dobara ne ulaze stvari koje su u režimu državne svojine, a služe za obavljanje privredne djelatnosti države (npr.zgrade, zemljište, novac). Ove stvri su u isključivom gradjansko pravnom režimu. Kao njihov vlasnik ili imalac užih stvarnih prava javlja se džrava.

Javna dobra predstavljaju objekte državne svojine, bez obzira da li se radi o javnim dobrima u užem ili širem smislu. Pri tom termin javno dobro treba razlikovati od termina u objekti. držav. svojine. koji je širi jer pored javnih dobara obuhvata i stvari u gradjansko pravnom smislu.

Sticanje, prijenos,održavanje i zaštita javnog dobra u užem smislu ostvaruje se u upravnom postupku, upravnim sredstvima i mjerama.

DOBRA MRTVE RUKE su dio imovinske mase koji se privremeno ili trajno izuzima iz pravnog prometa, u stvari privremena ili trajno se izuzima pravo raspolaganja ovim dobrima. Dobra mrtve ruke su specifikum feudalnog prava a cilj je bio očuvanje posjeda. Buržoaske revolucije, ukidaju dobro mrtve ruke. Moderno pravo ih gotovo nepoznaje. U našem pravu nije moguće pravnim poslovima inter vivos i mortis causa stvoriti režim dobra mrtve ruke. Eventualna odredba pravnog posla o uspostavljanju režima dobra mrtve ruke bila bi ništava, a ukoliko bi predstavljala uslov ili odlučujuću pobudu zaključenja pravnog posla, sankcija ništavosti pogodiće pravni posao u cjelini.

POKRETNE I NEPOKRETNE STVARI - osnovna podjela stvari je na pokretne i nepokretne. Ova podjela je od fundamentalnog značaja za stvarno pravo.

2

Osnob za razlikovanje je materijalni kriterijum, tj. onaj o fiksiranosti ili pokretljivosti tjelesnih stvari. Ova razlika održava se i održaće se prvensteno zbog fizičkih razlika među stvarima,koje nisu bez uticaja na ekonomski i pravni poredak.S jedne strane pravni promet nepokretnih stvari-prava na nepokretnostima- je manje frekventan u odnosu na promet pokretnim stvarima-prava na pokretnim stvarima, a s druge strane olakšana individualizacija i registracija nepokretnosti daju prenosima prava jednu sigurnost koja nedostaje prenosima prava na pokretnim stvarima.

Nepokretne stvari se ne mogu premještati s jednog mjesta na drugo bez oštećenja njihove suštine. U ove stvari se ubrajaju zemljišta i stvari koje su u njemu inkorporisane,npr:izvori,vodeni tokovi,drveće,zgrade.Zemljište je površina u njenoj prirodnoj konfiguraciji a obuhvata i podzemni sloj ( ispod površine ),koji se može koristiti kao i gornja površina.Analogno tome u nepokretnosti se ubrajaju i jezera i veliki bazeni ( prirodni i vještački ).

Dakle,trava,drveće ,plodovi i sve upotrebljive stvari koje zemlja rađa u, i na svojoj površini djelovi su te nepokretnosti sve dok se od zemlje ne odvoje.

Saglasno tome u nepokretne stvari se ne ubrajaju stvari koje su postavljene ili sakrivene u zemljištu npr:skriveno blago.; kao,i one koje su povezane sa nepokretnošću npr: lancima, šarafima,zavarene itd.

Pokretne stvari su one koje se mogu normalno premještati sa jednog mjesta nadrugo.Bitno je da se to premještanje može izvršiti bez oštećenja suštine stvari. U pravu je poznat pojam pokretnosti po namjeni, u smislu anticipiranih pokretnih stvari, a to su djelovi nepokretnosti koji se još u vrijeme zaključenja ugovora smatraju za pokretne stvari.

Objekti prava ličnosti – su lična, neimovinska dobra koja se u pravnom poretku priznaju i štite. Ova dobra posjeduje svaki čovjek kao biološko biće (život, tijelo, zdravlje). Postoje i ona dobra koja pravni poredak priznaje svakom čovjeku kao socijalnom i duhovnom biću (sloboda, čast, ugled, ime i dr.). Ova dobra su neodvojivo vezana za odredjeno lice. U zavisnosti od tipa dobara, njihovom imaocu pripadaju i adrekvatna subjektivna gradjanska prava (pravo na slobodu, pravo na tjelesni integritet, pravo na čast i ugled i td). U pravnom poredku CG zaštićena su ona dobra koja su priznata Ustavom i EK za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda. Subjekti prava ličnosti su sva lica.

Pravna lica nemaju sva prava ličnosti koja pripadaju fizičkim licima. Npr.pravno lice ne može imati pravo na tjelesni integritet, ali mogu imati pravo na ime, čast, ugled i sl. Prava ličnosti su apsolutna (djeluju erga omnes), neimovinska (ne ulaze u sastav imovine svoga imaoca) i strogo vezana za odredjenu ličnost (neotudjivost i nenasljedivost), ali to ne znači da pravnim poslom se nbe može raspolagati odredjenim ličnim dobrima u korist trećih lica. Lična dobra nijesu procjenjiva u novcu, niti su predmet gradjanskopravnog prometa. U slučaju povrede ovih dobara oštećeni ima pravo na tzv. Moralnu i novčanu satisfakciju. Cilj moralne satisfakcije je zadovoljenje koje ublažuje nastalu štetu na ličnom dobru. Moralna satisfakcija se najčešće sastoji povlačenjem izjave ili objavljivanjem ispravke izjave od strane štetnika. Novčana satisfakcija se sastoji u dosudjenju izvjesne sume novca oštećenom. Po Zakonu o obligacionim odnosima, novčana satisfakcija se dosudjuje: za pretrpljene fizičke bolove, za pretrpljene duševne bolove (zbog smanjenja životne aktivnosti, naruženosti, povreda ugleda i časti ili prava ličnosti, smrti bliskog lica), za pretrpljeni strah. Bez obzira na to što su prava ličnosti neimovinska prava, to ne znači da za njihove imaoce ne mogu nastati i imovinska prava. Ona se mogu steći na osnovu pravnog posla imaoca tog prava ili mogu biti posljedica povrede ili pravno neosnovanog sticanja imovinske koristi trećih lica na račun ličnog dobra.

Nužna pretpostavka za nastanak prava ličnosti je posjedovanje ličnog dobra. Prestanak prava ličnosti je vezan za prestanak ličnog dobra koje je bilo njegov

objekt. Najčešće prestaju smrću fizičkog odnosno prestankom pravnog lica. Prava ličnosti ne mogu prestati odricanjem.

2

Objekti intelektualne svojine – su važniji od svih drugih objekata prava, jer od njih, u principu, zavisi progres ljudskog roda. Ovi objekti se razlikuju od stvari po tome što je riječ o nematerijalnim dobrima. Ova dobra ne treba poistovjećivati sa corpus mechanicum (knjiga, sveska) koji ih eventualno sadrže. Nematerijalna dobra se svrstavaju uz materijalna, jer jedna i druga predstavljaju objekte apsolutnih prava, koja djeluju erga omnes.

Objekti autorskih prava su autorska djela. Autorsko djelo je podobno da bude objekt autorskog prava pod uslovom da predstavlja orginalnu duhovnu tvorevinu izraženu u nekoj od pogodnih formi. Po našem zakonu u autorska djela spadaju: govorna djela (pisana i govorna djela), pozorišna djela (dramska, koreografska...), muzička djela, filmska, djela likovnih i primjenjenih umjetnosti.

Objekti prava industrijske svojine su: zaštićeni pronalasci, crteži, slike (uzorci), geometrijska tijela (modeli), znakovi podobni za razlikovanje roba i usluga (žigovi), oznaka porijekla, geografska oznaka i tl.

Predmet obaveze – je stvar, ili suma novca koju dužnik duguje, ili rezultat činjenja na koji se obavezao. Predmet obaveze treba razlikovati od njene sadržine, koja se uvijek sastoji u odredjenom ponašanju. Tako npr. Treba razlikovati stvar koju prodavac duguje (predmet obaveze) od radnje predaje (sadržina obaveze), ili popravljenu star od radnje popravke te stvari.

Po ZOO ugovorna obaveza se može sastojati u davanju, činjenju, nečinjenju ili trpljenju. Ako se obligacije odnose na davanje i činjenje, onda se one nazivaju pozitivne obligacije. Ugovorna obaveza se može sastojati i u nečinjenju ili trpljenju to je negativna obligacija. Predmet obaveze mora biti moguć, dopušten i odredjen, odnosno odrediv. Kad je predmet obaveze nemoguć, nedopušten, neodredjen ili neodrediv, ugovor je ništav. Predmet obaveze je nedopušten ako je protivan prinudnim propisima ili moralu društva. Premet obaveze je odrediv ako ugovor sadrži odatke pomoću kojih se može odrediti ili su strane ostavile trećem licu da ga odredi.Ako to treće lice neće ili ne može da odredimpredmet obaveze, ugovor je ništav.

3