Download - Current Affairs Feb 2016

7/26/2019 Current Affairs Feb 2016

1/138


2/138

mece-meeceefeke Ievee ee / HejJejer, 2016 3

me vesmeerefjee ceWDeheveermewve GheefmLeefle kee en eefleheue neefmeue efkeee efke etesve ekejCe kes yeeo

peneb Jen DeheveerMeefe-je^ keer eeflee ceWkeceer cenmetme kej jne Lee JeneRSke yeej hegve: Jen Decesefjkeekes meceke#e Deemeerve ngDee nw~ 12 hejJejer, 2016 keesoesveeWosMeeW kes jepeveefeke meerefjee ceWSke DemLeeeer

eg efJejece mecePeewles keer efoMee ceW eeemeeWnslegmencele ngS nQ~

eOeeveceb$eerceesoer ves Deheveer oesefoJemeere me ee$ee (23-24 efomebyej, 2015) kes oewjeve ceeref[ee

JeeJe keerMegDeele meerefjee kes GuuesKe mesnerkeerLeer~ GvneWves kene, ceQSke veeieefjke meer efJeceeve hej

DeelebkeJeeoer nceues ceW peeve-ceeue keer neefve Deewj meerefjee ceWmewve pes kees ogYee&iehetCe& he mes efiejeS peeves

hej Deheveerienjer mebJesovee Jee kejlee ntb~ og:Ke Deewj egveewleer keerFme Ie[erceW nce me kes ueesieeWkesmeeLe Skepeglee mes Ke[s nQ~ Ske JewefMJeke Meefe kes he ceW me kes cenJe kees kecelej kejkes veneR Deebkee

pee mekelee nw~ me ves JewefMJeke cegeWhej Yeejle kees mecee-mecee hej eefleye meneesie efoee nw~ efyekeme,

hetJe& SefMeee efMeKej meccesueve, peer-20 Deewj MebIeeF& meneesie mebie"ve ceWmeomelee Yeejle-me Yeeieeroejer

kees JewefMJeke mJehe eoeve kejlee nw~ oesveeW osMeeW kes ceOe keg mewebefleke celeYeso nesveskes yeeJepeto Ieefve

mebyebOeeWkee ceenewue yevee jne nw~ Fve mebyebOeeWkeesmLeeefelJe eoeve efkeee nwJueeefoceerj hegefleve kes kegMeue

vesle=lJe ves~ eOeeveceb$eerceesoer ves me kes meeLe-meeLe Deheieeefvemleeve SJeb heeefkemleeve keeree$eeSb Yeermebhevve

keer~ Fme Debke kes DeeJejCe DeeuesKe ceW FvneR leerve osMeeW keer ee$eeDeeW mes mebyebefOele meteveeDeeW kees mebkeefuele

efkeee ieee nw~

Yeejle Jeve efmLeefle efjhees&eleske 2 Je


3/138


he#eere mebyebOeeW kes Fefleneme ceW Yeejle-me

mebyebOe Deefleere jns nQ pees cew$eerhetCe& efjMleeW ceW

Yeewieesefueke otjer kes yeeJepeto he [esmeer keer Yeebef le

eleerle neslesnQ~ mJeeOeervelee mebeece ceW meceLe&ve mes

ueskej efveeesefpele DeLe&JeJemLee kes efJekeeme leke,

DeeOeejYetle GeesieeWkeermLeehevee mesueskej jepeveerefleke

j#ee meeceeerleke Yeejle keessefJeefYevve mlejeW hej

meesefJeele mebIe/me kee Dehesef#ele meneesie eehle

ngDee nw~ Meerle eg keeue ceWYeejle eje ieg-

efvejhes#elee veerefle kee DevegmejCe kejveskes keejCeoesveeW kes ceOe mewebefleke celeYeso nesveskes yeeJepeto

Ieefve mebyebOeeW kee ceenewue yevee jne~ meeceefjke ee

meeceefeke eenspewmeerYeer heefjefmLeefleeeb jnerneW

oesveeW efJeMJemeveere meneesieer efme ngS nQ Deewj

me meneesie kes leceece #es$eeW ceW ceoo cegnwee

kejeveskes meeLe mebege jemegj#ee heefj


4/138

6 mece-meeceefeke Ievee ee / HejJejer, 2016

kes mebkeuhe kes meeLe Deehemeer mebyebOeeW kees eiee{

kejves keereefleyelee Jee keernw~

me mes ueewveskes ece ceWeOeeveceb$eer ceesoer

ves 25efomebyej, 2015kees Deheieeefvemleeve keer

eLece DeeefOekeeefjke ee$ee keer~ eOeeveceb$eer ceesoer

mes henueslelkeeueerve eOeeveceb$eer ceveceesnve eEmen ves

ceF&, 2011ceW Deheieeefvemleeve keer oes efoJemeere

ee$ee keer Leer~ Je


5/138


Yeejle-me keesmebye kejvesJeeueerneF[eskeeye&ve

heeFheueeFve eCeeueer keer mebYeeJelee kes DeOeeve

nslegieef"le mebege DeOeeve mecetn keer6veJebyej,

2015kees cee@mkees ceW mebhevve eLece yew"ke kee

mJeeiele efkeee ieee~ Yeejle keerMeer


6/138


7. Yeejleere meewj Tpee&efveiece leLee meerTpee&

SpeWmeerkes yeere Yeejle ceW meewj Tpee& mebeb$eeW

kes efvecee&Ce kes mebyebOe ceW mecePeewlee %eeheve

nmlee#eefjle ngDee~

8.

SeF&meerceW Yeejer FbpeerefveeeEjie ef[peeFve kesefueS Glke=lee keW kes efJekeeme nsleg SeF&meer

leLee meerSveDeeF&DeeF&erSceSSmeSe kes yeere

meneesie kes efueS mecePeewlee %eeheve nmlee#eefjle

ngDee~

9. SeF&meerceW efJeefvecee&Ce megefJeOeeDeeW kes Gvveeve

Deewj DeeOegefvekeerkejCe kes efueS SeF&meerDeewj

meerSveDeeF&DeeF&erSceSSmeSe (CNIITMASH)kes yeere meneesie kes efueS mecePeewlee %eeheve

nmlee#eefjle ngDee~

10.emeejCe kes #es$e ceW meneesie kes efueS emeej

Yeejleer leLee ef[efpeue sueerefJepeve me kes

yeere mecePeewlee %eeheve nmlee#eefjle ngDee~

11.eiele mebieCeve efJekeeme keW (meer-[wke), Yeejleere

efJe%eeve mebmLeeve yebieueg (DeeF&DeeF&Smemeer) Deewjuee sce esv ee sme esJ e cee@mkee s ms e tef veJeefme&er

(Sce.Sme.et.) kes yeere ef$ehe#eere mecePeewlee

%eeheve nmlee#eefjle ngDee~

12.eiele mebieCeve efJekeeme keW (meer-[wke),

DeespesSmemeeriueesveeme Deewj iueesveeme etefveeve

kes yeere ef$ehe#eere mecePeewlee %eeheve nmlee#eefjle

ngDee~13.ee hee@Jej kebheveerefueefces[ Deewj meermegotj

hetJe&efJekeeme ceb$eeuee kes yeere meer megotj hetJe&

ceWefveJesMe meneesie kes #es$e ceW mecePeewlee %eeheve

nmlee#eefjle ngDee~

14.me ceW YetieYeeae meJex#eCe, leJeleea Deewj

ceneerheere Mesuhe ceW neF[^eskeeye&ve keerKeespe

Deewj Glheeove kes efueS meneesie nslegmecePeewlee


15.pesSmemeerJeWkeesjveshe ceW Ske mebege Gece kes

me=peve kes mebyebOe ceW eLece ejCe meceeheve hetJe&

keeeeX kes meheueleehetJe&ke hetCe& nesveskeer hegef

keerieF&~

16.me keer lesue kebheveer jesmeveshe, Yeejleere

lesue kebheefveeeb Dee@eue Fbef[ee efueefces[ Deewj

Fbef[eve Dee@eue kee@heexjsMeve efueefces[ kes yeere

me ceW YetieYeeae meJex#eCe, leJeleea Deewj

ceneerheere Mesuhe ceW neF[^eskeeye&ve keerKeespeDeewj Glheeove kes efueS meneesie nslegmecePeewlee


17. keWere DeeegJexoere efJe%eeve DevegmebOeeve heefj


7/138


Jeelee& kes heMeele oesveeW he[esefmeeeW kes mebyebOeeW ceW

DeeS ketveerefleke DeJejesOe kee meceeheve ngDee~

lelheMeele 8-9efomebyej kee s Fmueeceeyeeo ceW

Deeeesefpele ne&Dee@he SefMeee kee@veWme ceWYeeieeroejer

kejves nsleg Yeejleere efJeosMeer ceb$eer meg


8/138


mebege Jeelee&peejerefkeee ieee, efpemekes Debleie&le

oesveeWosMeeWeje hetJe&Jeleea8eEyeogDeeW Jeeueermecee

Jeelee& kes mLeeve 10eEyeogDeeWJeeueerJeeheke efhe#eere

Jeelee& nslegmenceefle Jee keerieF&nw~ 25efomebyej,

2015

keeseOeeveceb$eerceesoerkeerheeefkemleeve keeree$eeoesveeWosMeeWkes mebyebOeeWceWmegOeej keeref mesSke

DeYetlehetJe& keoce nw~ eeef he Fme ee$ee kes oewjeve

keesF&mebege JeeJe peejerveneRefkeee ieee~

Jeeheke efhe#eere Jeelee&9efomebyej, 2015kees Yeejleere efJeosMe ceb$eer

meg


9/138


{leer ngF& pevemebKee keer Jeve SJeb Je=#e

DeeOeeefjle DeeJeMekeleeDeeW keer hetef le&, Oejleer kees

yee{, metKee SJeb Yet-#ejCe mes yeeeves leLee eeCeJeeeg Dee@kemeerpeve keer GheueyOelee megefveefMele kej

ceeveJe peeefle kes DeefmlelJe keerj#ee nslegJeveeW kes

cenJe keesvekeeje veneR pee mekelee nw~ Yeejle ceW

meJe&eLece Jeve j#ee nsleg henuee keoce Je


10/138


ueiee nw~ Yeejle Jeve efmLeefle efjhees&-2015ceWYeejleere

megotj mebJesove Gheen efjmeesme&mes-2kes meWmej IRS-

P6-LISS-IIIeje 23.5ceer. kes efJeYesoerkejCe

(Resolution)leLee 1:50,000kes ceeheke (vetvelece

ceeveefe$eCe eesie #es$e-1nskesej) hej DeeOeeefjleDeebke[semlegle efkeS ieS nQ~ %eeleJe nwefke Yeejleere

heefjefmLeefleeeWkes meboYe& ceWDeketyej-efomebyej kee

mecee JeveeJejCe ceeveefe$eCe mebyebOeerGheen Deebke[eW

kees eehle kejveskes efueS meJee&efOeke Gheege (cesIe-

cege DeekeeMeere efmLeefle kes keejCe) jnlee nw~

ISFR-2015ceWYeejleere Jeve meJex#eCe efJeYeeieeje neue kes mecee ceW kejeS ieS efJeefMe

DeOeeveeW kes DeeOeej hej Yeejleere Jeve keer

cenJehetCe& efJeMes


11/138


meJe x Dee@he Fbe f[ee e sheeseeefheke Mee rdme hej

keg #es$eeW kees nuke s njs jbie mes eoe fMe&le

efkeee ieee nw leLee FvnW meeceevele: ee rve

JeeMe Sefjee kes he ceW efveefo & efkeee

peelee nw~

(vii)ISFR-2013keer leguevee ceW ISFR-2015ceW

osMe ceWceQeesJe DeeJejCe (Mangrove Cover)

ceW 112Jeie&efkeceer. keerJe=ef ngF&nw~

(viii)Yeejleere JeveeWSJeb JeveeWkes yeenj kes Je=#eeW

(TOF-Trees Outside Forests)kee

Yeejle ceW JeveeJejCe SJeb Je=#eeJejCe

esCeer I S F R-2013 ISFR-2015

(meboYe&Je


12/138


Je=efceeve me@ke (Growing Stock) 5,768

efceefueeve Ieveceerj Deekeefuele efkeee ieee nw~

(ix) ISFR-2015ceW15jepe/mebIeere #es$e ceWGvekes

Yeewieesefueke #es$e kee 33eefleMele mesDeefOeke

Yeeie Jeveeeefole nw peyeefke FveceW mes 8jepe SJeb mebIeMeeefmele #es$e SsmesnQ efpevekes

Yeewieesefueke #es$e kee 70eefleMele mesDeefOeke

Yet-Yeeie Jeveeeefole nw~

DeefYeefueefKele Jeve #es$e SJebJeveeJejCeDeefYeefueefKele Jeve #es$e (Recorded Forest

Area)kes Debleie&le mejkeeje r efjkee@[eX ceW Jevekes he ceW DeefYeefueefKele mecemle Yeewieese fueke #es$e

Meeefceue neslee nw, eens GmeceW JeveeJejCe/Je=#eeJejCe

neW ee ve neW~ FmeceW cegKele: Yeejleere Jeve

DeefOeefveece, 1927kes lenle mebmLeeefhele Deejef#ele

Jeve #e s$e (Reserved Forest Area)leLee

mebje f#ele Jeve #es$e (Protected Forest Area)Deeles nQ~ meeLe ner FmeceW jepeeW kes DeefOeefveeceeW

eje mebmLeeefhele Deewj jepemJe efjkee@[eX ceW Jeve

kes he ceW DeefYeefueefKele #es$e Yeer Meeefceue nesles

nQ efpevnWDeJeieeake=le Jeve (Unclassed Forest)

kene peelee nw~

otmejerDeesj, Yeejle Jeve efmLeefle efjhees&(ISFR)ceW eegeJeveeJejCe (Forest Cover) #es$e kes

lenle Ske nskesej mes DeefOeke #es$eHeue JeeuesSsmes

mecemle Yeewieesefueke #es$eeW (Deef YeefueefKele Jeve kes

Yeerlej Deewj yeenj meYeer #es$eeW) kees Meeefceue efkeee

peelee nw penebJe=#e $e IevelJe (Tree Canopy

Density) 10eefleMele mes DeefOeke nes~ Fmekes lenleceQeesJe Jeve #es$e Yeer Meeefceue nesles nQ~ Fmes leerve

YeeieeW ceW yeebe peelee nw:

a. Deefle meIeve Jeve (VDF-Very Dense

Forest),efpevekee Je=#e $e IevelJe 70eefleMele mes

DeefOeke neslee nw;

b.ceOece meIeve Jeve(MDF - Moderately

Dense Forest),efpevekee Je=#e $e IevelJe40-

70eefleMele kes yeere neslee nw; leLee

c.Kegues Jeve (OF-Open Forest),efpevekee

Je=#e $e IevelJe 10-40eefleMele kes ceOe neslee nw~GuuesKeveere nwefke 10eefleMele meskece Je=#e

$e IevelJe Jeeueer efvecvemlejere Jeve Yetefce kees

JeveeJejCe ceW Meeefceue veneRefkeee peelee leLee FvnW

Pee[er(Scurb)keeresCeerceWjKeles nQ~ ISFR-

2015kes Devegmeej, osMe ceW Peeef[eeW kee #es$eHeue

41,362Jeie&efkeceer. nw pees kegue Yeewieesefueke #es$ekee 1.26eefleMelenw~

Je=#eeJejCe (Tree Cover)DeefYeefueefKele Jeve #es$e kes yeenj kes leLee 1

nskesej #es$eHeue mes kece #es$e Jeeues Je=#eere #es$eeW

(JeveeJejCe #es$e kes Deefleefje) keesJe=#eeJejCe (Tree

Cover) #es$e kes Debleie&le Meeefceue efkeee peelee nw~Yeejleere Jeve meJex#eCe efJeYeeie eje osMe ceWJe


13/138


DeebOeeosMe 160204 63814 31959 5069 230 37258 13.54DeCeeeue eosMe 83743 51541 10589 9779 31039 51407 61.39Demece 78438 26832 17864 0 8968 26832 34.21

efyenej 94163 6473 693 5799 1 6493 6.90eermeie{ 135191 59772 25782 24036 9954 59772 44.21efouueer 1483 85 78 24 0 102 6.88ieesJee 3702 1225 253 0 972 1225 33.09iegpejele 196022 21647 14373 2886 4388 21647 11.04nefjeeCee 44212 1559 249 1158 152 1559 3.53efnceeeue eosMe 55673 37033 1898 33130 2005 37033 66.52

peccetSJebkeMceerj 222236 20230 17643 2551 36 20230 9.10PeejKeb[ 79714 23605 4387 19185 33 23605 29.61kevee&ke 191791 38284 28690 3931 5663 38284 19.96kesjue 38863 11309 11309 0 0 11309 29.10ceOe eosMe 308245 94689 61886 31098 1705 94689 30.72ceneje 307713 61357 49546 6733 5300 61579 20.01ceefCehegj 22327 17418 1467 4171 11780 17418 78.01cesIeeuee 22429 9496 1113 12 8371 9496 42.34efcepeesjce 21081 16717 4483 0 1158 5641 26.76

veieeueQ[ 16579 9222 86 508 8628 9222 55.62Deesef[Mee 155707 58136 26329 15525 16282 58136 37.34hebpeeye 50362 3084 44 1137 1903 3084 6.12jepemLeeve 342239 32737 12475 18217 2045 32737 9.57efmeefkekece 7096 5841 5452 389 0 5841 82.31leefceuevee[g 130058 22877 20293 1782 802 22877 17.59lesuebieevee 114865 0 20353 5939 612 26904 23.42ef$ehegje 10486 6294 4175 2 2117 6294 60.02Gej eosMe 240928 16583 12071 1157 3354 16582 6.88GejeKeb[ 53483 34651 26547 9885 1568 38000 71.05he. yebieeue 88752 11879 7054 3772 1053 11879 13.38Deb[ceeve SJebefvekeesyeej 8249 7171 5613 1558 0 7171 86.93

eb[erie{ 114 35 32 0 3 35 30.70oeoje SJeb veiej nJesueer 491 204 199 5 0 204 41.55

oceve SJeboerJe 112 8 0 0 8 8 7.14ue#eerhe 32 0 0 0 0 0 0.00heg[gesjer 480 13 0 2 11 13 2.71kegue 3,287,263 771,821 424,985 209,440 130,141 764,566 23.26

jepeeWceW#es$eheue keeref mesmeJee&efOeke DeefYeefueefKele JeveeceMe: ceOe eosMe, ceneje^, eermeie{,Deesef[Mee leLee DeCeeeue eosMe ceWpeyeefkevetveleceeceMe: ieesJee, nefjeeCee, hebpeeye, efcepeesjce leLeeefmeefkekece ceW nQ~mebIeere #es$eeWceW #es$eheue keer ef mes meJee&efOeke SJeb vetvelece DeefYeefueefKele Jeve eceMe:Deb[ceeve SJebefvekeesyeej leLee ue#eerhe (Metve) ceW nQ~jepeeW/mebIeere #es$eeWceW Yeewieesefueke #es$e kes eefleMele

keer ef mes meJee&efOeke DeefYeefueefKele JeveeceMe: Deb[ceeve SJeb efvekeesyeej, efmeefkekece, ceefCehegj, GejeKeb[,efnceeeue eosMe SJeb DeCeeeue eosMe ceWleLeevetveleceeceMe: ue#eerhe, hegg[gesjer, nefjeeCee, hebpeeye SJebefouueer/Gej eosMe ceW nQ~

I.efJeefYevve jepeesW/mebIeere #es$eesW cesW DeefYeefueefKele Jeve #es$e(#es$e Jeie&efkeceer. ceW)

ISFR-2013 ISFR-2015cesW DeefYeefueefKele Jeve #es$e Yeewieesefueke jepe/mebIeere #es$e Yeewieesefueke cesWDeefYeefueefKele #es$e kee

#es$e Jeve #es$e Deejef#ele Jeve mebjef#ele Jeve DeJeieeake=le Jeve kegue eefleMele


14/138


DeebOeeosMe 160204 24424 15.25 3965 2.48 28389 17.72

DeCeeeue eosMe 83743 67248 80.30 761 0.91 68009 81.21

Demece 78438 27623 35.22 1613 2.06 29236 37.27

efyenej 94163 7288 7.74 2182 2.32 9470 10.06

eermeie{ 135191 55586 41.12 3629 2.68 59215 43.80

efouueer 1483 188.77 12.73 111 7.49 299.77 20.22

ieesJee 3702 2224 60.08 325 8.78 2549 68.85

iegpejele 196022 14660 7.48 7914 4.04 22574 11.52nefjeeCee 44212 1584 3.58 1355 3.07 2939 6.65

efnceeeue eosMe 55673 14696 26.40 757 1.36 15453 27.76

peccetSJebkeMceerj 222236 22988 10.34 8354 3.76 31342 14.10

PeejKeb[ 79714 23478 29.45 2783 3.49 26261 32.94

kevee&ke 191791 36421 18.99 5552 2.89 41973 21.88

kesjue 38863 19239 49.50 2951 7.59 22189 57.10

ceOe eosMe 308245 77462 25.13 7773 2.52 85235 27.65

ceneje 307713 50628 16.45 9558 3.11 60186 19.56

ceefCehegj 22327 16994 76.11 243 1.09 17237 77.20

cesIeeuee 22429 17217 76.76 710 3.17 17927 79.93

efcepeesjce 21081 18748 88.93 535 2.54 19283 91.47

veieeueQ[ 16579 12966 78.21 381 2.30 13347 80.50

Deesef[Mee 155707 50354 32.34 3986 2.56 54340 34.90

hebpeeye 50362 1771 3.52 1544 3.07 3315 6.58

jepemLeeve 342239 16171 4.73 8269 2.42 24440 7.14

efmeefkekece 7096 3357 47.31 35 0.50 3392 47.80

leefceuevee[g 130058 26345 20.26 4505 3.46 30850 23.72

lesuebieevee 114865 21591 18.80 2549 2.22 24140 21.02

ef$ehegje 10486 7811 74.49 233 2.22 8044 76.71

Gej eosMe 240928 14461 6.00 7044 2.92 21505 8.93

GejeKeb[ 53483 24240 45.32 752 1.41 24992 46.73

he. yebieeue 88752 16828 18.96 2088 2.35 18916 21.31

Deb[ceeve SJebefvekeesyeej 8249 6751 81.84 37 0.44 6788 82.28eb[erie{ 114 22.03 19.32 9 7.80 31.03 27.22

oeoje SJebveiej nJesueer 491 206 41.96 28 5.72 234 47.66

oceve SJeboerJe 112 19.61 17.51 10 9.18 29.61 26.44

ue#eerhe 32 27.06 84.56 4 12.50 31.06 97.06

heg[gesjer 480 55.38 11.54 27 5.63 82.38 17.16

kegue 3,287,263 701,673 21.34 92572 2.82 794,245 24.16

II.efJeefYevve jepeesW/mebIeere #es$eesW cesW JeveeJejCe SJeb Je=#eeJejCe ISFR-2015(#es$eheue Jeie&efkeceer. ceW)

JeveeJejCe Je=#eeJejCe Je=#eeJejCe JeveeJejCejepe/mebIeere #es$e Yeewieesefueke kegue Yeewieesefueke kegue Yeewieesefueke kegue Yeewieesefueke

#es$e #es$eHeue #es$e kee #es$eHeue #es$e kee #es$eHeue #es$e kee


15/138


16/138


hene[er efpeueeW ceWJeveeJejCehene[er #es$eeW Deewj heefMeceer Iee efJekeeme

keee&ecekes efueS eespevee Deeeesie eje efveOee&efjle

ceeveob[eWkes Devegmeej meceg leue mes500

ceerjmes DeefOeke TbeeF&(Altitude)Jeeues leeuegkee hene[er

esCeerceWDeelesnQleLee efkemeerefpeuesceWSsmesleeuegkeeDeeW

kee kegue #es$eheue efpeues kes #es$eheue kes DeeOesmes

DeefOeke nesveshej Jen hene[erefpeuee (Hill District)

kenueelee nw~ Fme heefjYee


17/138


Gej-hetJeea jepeeW ceW JeveeJejCeosMe kes hetJeexej Yeeie kes Dee" jepeeWveecele:

DeCeeeue eosMe, Demece, ceefCehegj, cesIeeuee,

efcepeesjce, veieeueQ[, efmeefkekece SJeb ef$ehegje ceW osMe

kes kegue Yeewieesefueke #es$e kee cee$e 7.98eefleMeleYet-Yeeie nw peyeefke FveceWosMe kes kegue JeveeJejCe

kee ueieYeie Ske-eewLeeF&Yeeie efmLele nw~ ISFR-

2015kes Devegmeej, Fve jepeeW ceWkegue JeveeJejCe

171,964Jeie&efkeceer. (ISFR-2013keerleguevee ceW

628Jeie& efkeceer. kece) nw pees efke Fvekes kegue

Yeewieesefueke #es$e kee65.59

eefleMelenw~efJeefYevve GeeJee (Altitude)

#es$eeW ceW JeveeJejCeISFR-2015ceW efJeefYevve GeeJee (meceg

mlej mes TbeeF&) #es$eeW ceW JeveeJejCe kes Deekeueve

nslegMeue j[ej esheeseeHeer efceMeve (SRTM)

ef[efpeue SueerJesMeve cee@[ue (90ceer. efJeYesoerkejCe#ecelee) kee eeesie efkeee ieee nw~ efJeefYevve GeeJee

#es$eeWceW JeveeJejCe keer efmLeefle efvecve meejCeer ceW

eoefMe&le nw

(#es$eheue Jeie&efkeceer. ceW)

JeveeJejCe #es$e Yeewieesefueke

GeeJee #es$e (kegue JeveeJejCe ceW% ) #es$e kee%

0-500cee r. 368,344 (52.50%) 16.27

500-1000ceer. 198,375 (28.27%) 32.75

1000-2000ceer. 76,374 (10.88%) 65.38

2000-3000ceer. 40,441 (5.76%) 70.37

3000-4000ceer. 17,249 (2.46%) 28.36

4000ceer. mesThej 890 (0.13%) 0.49

kegue 701,673 (100%) 21.34

efJeefYevve YetDeeke=efleke #es$eeWceWJe=#eeJejCeISFR-2015kes Devegmeej osMe kes 14 YetDeeke=efleke

#es$eeW (Physiographic Zones)ceW #es$eheue keer

e f mes meJee &efOeke Je=#eeJejCe eceMe: ceOe

GeYetefceeeW (11,004Jeie&efkeceer.),hetJeea okekeve

(10,120Jeie&efkeceer.),heefMeceerefnceeuee (9,835

Jeie&efkeceer.),heefMeceerle(9,744Jeie& efkeceer.)

SJebGejer cewoeveeW(8,756Jeie&efkeceer.) #es$e ceW

nw~ Yeewieesefueke #es$e kes eefleMele kes he ceW

meJee&efOeke JeveeJejCe eceMe:heefMeceerle (8.04%),heefMeceer Iee (5.08%), hetJeea le (3.20%),

hetJeeaokekeve (3.01%)leLeeheefMeceer efnceeuee

(2.99%)ceW nw~

GuuesKeveere nw efke hetJeea efnceeuee #es$e ceW

cee$e 537Jeie& efkeceer. (0.72%) kee Je=#eeJejCe nw

pees efke meYeerYetDeeke=efleke #es$eeWceW meyemes kece nw~

enebJe=#eeJejCe kece nesves kee ecegKe keejCe Fmekes

DeefOekeebMe #es$eeW kees JeveeJejCe kes lenle Meeefceue

efkeee peevee nw~

ceQeesJe JeveceQeesJe (Mangrove)ueJeCe meefn


18/138


19/138


keg ecegKe jepeeW ceW JeveeJejCe keer efmLeeflejepe meJee&efOeke JeveeJejCe vetvelece JeveeJejCe meJee&ef Oeke JeveeJejCe vetvelece JeveeJejCe

#es$e Jeeuesefpeues #es$e Jeeuesefpeues eefleMele Jeeues ef peues eefleMele Jeeues efpeues

Gej eosMe 1.meesveYe 1.meble jefJeoeme veiej 1.meesveYe 1.meble jefJeoeme veiej

2.Keerjer 2.meble keyeerj veiej 2.eboewueer 2.cewvehegjer3.efcepee&hegj 3.ceT 3.efcepee&hegj 3.meble keyeerj veiej

GejeKeb[ 1.heew[er ie{Jeeue 1.TOeceeEmen veiej 1.vewveerleeue 1.TOeceeEmen veiej

2.GejkeeMeer 2.nefjej 2.ebheeJele 2.nefjej

3.vewveerleeue 3.eeeie 3.heew[er ie{Jeeue 3.efheLeewjeie{

efyenej 1. YeYegDee (kewcetj) 1.MesKehegje 1. YeYegDee (kewcetj) 1.MesKehegje

2.heefMeceer ebheejve 2.ieesheeueiebpe/ 2.pecegF& 2.ieesheeueiebpe

3.jesnleeme penebveeyeeo 3.veJeeoe 3.penebveeyeeo/efmeJeeve

3.efmeJeeve

PeejKeb[ 1.heefMeceereEmenYetce 1. Oeveyeeo 1.eleje 1. Oeveyeeo

2.heueecet 2.osJeIej 2.kees[jcee 2.osJeIej

3.iegceuee 3.heekeg[ 3.heueecet 3.ogcekee

ceOe eosMe 1.yeeueeIee 1.Meepeehegj 1.yeeueeIee 1.Meepeehegj

2.eEoJee[e 2.Gppewve 2.Meeshegj 2.Gppewve3.meerOeer 3.jleueece 3.Gceefjee 3.jleueece

eermeie{ 1.oblesJee[e 1.peebpeerieerj-ebhee 1.oblesJee[e 1.peebpeerieerj-ebhee

2.yemlej 2.ogie& 2.keesefjee 2.ogie&

3.mejiegpee 3.cenemecegbo 3.yemlej 3.cenemecegbo

jepemLeeve 1.Goehegj 1.eg 1.Goehegj 1.peesOehegj

2.efeeew[ie{ 2.peesOehegj 2.efmejesner 2.eg

3.meJeeF& ceeOeeshegj 3.veeieewj 3.yeeje 3.pewmeuecesj

Je=efceeve me@keISFR-2015kes lenle osMe ceWje^ere mlej

leLee jepe mlej hej JeveeW SJebJeveeW kes yeenj Je=#eeW

(TOF)leLee efJeefYevve YetDeeke=efleke #es$eeWceWerDeesShe

kes Je=efceeve me@ke (Growing Stock)kee Yeer

Deekeueve emlegle efkeee ieee nw efpemekes Devegmeej,osMe ceWJe=#eeW kee Je=efceeve me@ke 5,768.387

efceefueeve Ieveceerj Devegceeefvele nw efpemeceW4,195

efce. Ieveceerj Jeve #es$e kes Yeerlej leLee 1,573

efce. Ieveceerj DeefYeefueefKele Jeve #es$e kes yeenj

Deekeefuele nQ~

YetDeeke=efleke #es$eeW ceW Jeve #es$e ceW meJee&efOeke

Je=efceeve me@ke eceMe: heefMeceer efnceeuee, hetJeea

okekeve, hetJeeaefnceeuee, oef#eCeerokekeve SJebheefMeceer

Iee #es$e ceW Deekeefuele nw~

YetDeeke=efleke #es$eeW ceW erDeesShe ceW meJee&efOeke

Je=efceeve me@ke eceMe: heefMeceer efnceeuee hetJeea,okekeve SJeb heefMeceerle ceWnw~

jepeeW/me bIeere #es$eeW ceW JeveeW ceW meJee&efOeke

Je=efceeve me@ke eceMe: GejeKeb[, DeCeeeue

eosMe leLee eermeie{ ceW peyeefke erDeesShe ceW

meJee&efOeke Je=efceeve me@ke eceMe: ceneje^, peccet


20/138


SJebkeMceerj leLee iegpejele ceWDeekeefuele nw~ meceele:

meJee&efOeke Je=efceeve me@ke eceMe: DeCeeeue eosMe,

GejeKeb[ SJeb eermeie{ ceW Deekeefuele nw~

ecegKe Jevemheefle epeeefleeeW kes kegue hewueeJe

(Total Volume)kes meboYe&ceWJeve #es$e ceWmeJee&efOekeJe=efceeve epeeefle Shorea robusta (12.06%)

nw efpemekes heMeele Tectonagrandis (5.30%)

SJebPinus roxburghii (4.02%)kee mLeeve nw~

ecegKe Jevemheefle epeeefleeeW kes kegue hewueeJe

(Total Volume)kes meboYe&ceWerDeesShe ceWmeJee&efOeke

Je=efceeve epeeefle Mangifera indica (12.51%)

nwefpemekes heMeeleAzadirachta indica (7.31%)SJeb Cocos nucifera (5.53%) kee mLeeve nw~

ISFR-2013ceW Je


21/138


je

je^ceb[ue MeemeveeOe#eeW keer ceeue efMeKej yew"keDejeEJeo kegceej

^ceb[ue kee Goe efyeefMe meeceepeJeeo

mes peg[e nw~ 19JeeRMeleeyoer ceW efyesve kes GheefveJesMe

Deveske osMeeW ceWhewues ngS Les~ uesefkeve 19JeeRMeleeyoerkes eLecee& ceWFve osMeeW ceW je^Jeeo keer ceebie

ye{vesueieer, efpemes DeveosKee kejvee efyesve kes efueS

cegefMkeue Lee~ meJe&eLece kevee[e kees Je


22/138


kee eleerke cee$e mJeerkeej kej efueee ieee ve efke

meebefJeefOeke~ Fme heefjJele&ve ves Deveske Deeerkeer Je

ess erheere osMeeW kees je^ceb[ue kee meome

yeveves kes efueS eeslmeeefnle efkeee~

Je


23/138


Control and Prevention),mebege jeyeeue

kees


24/138


25/138


meeLe ner Yeejle keer iegefvejhes#e veeref le Je ess

leLee efJekeemeMeerue osMeeWkeerefnceeele ves je^ceb[ue

meome osMeeWkees ienjeF& mes eYeeefJele efkeee nw~

jeceb[ue kes 31essosMe nQefpevekeerDeLe&JeJemLee

kee Deekeej Yeer ese nw~ Yeejle kees Fvemes efce$eleemLeeefhele kejvesceWje^ceb[ue vesSke meMee cebe

eoeve efkeee nw~ Je


26/138


je^ceb[ue kes mecetn ceW ess, ye[s, Deceerj Je

iejerye osMeeWkees meceeve opee&eehle nw, meYeer je^

hetCe& mebeYeg nQ leLee mebie"ve kee GsMe meYeer

meome je^eWkeer mece=ef kee eeeme kejvee nw~

keYeer-keYeer je^ceb[ue keer eemebefiekelee hejYeer eMveefe ueieeS peelesjns nQDeewj ceevee peelee

nwefke je^ceb[ue keerefJeMeeue meomelee kes yeeJepeto

mebie"ve keer efveCe&e eefeee ceW efyesve, kevee[e,

Dee@m^sefueee SJeb vetpeerueQ[ pewmes MJesle Deeyeeoer

Jeeues je^eW kee oyeoyee jnlee nw~ meeLe ner Yeejle-

heeke kes mebyebOeeW kees ueskej Yeer je^ceb[ue kees

mebosn keer vepej mesosKee peelee nw~

efJeefYevve efJe


27/138


êre efJekeeme ceW Debleefj#e eeweesefiekeer keer

Demeerce mebYeeJeveeDeeWkeescenmetme kejlesngS mJehveoMeeaveeeke [e@. efJeece meejeYeeF& ves mehevesmebpeesS efke

en MeefeMeeueereeweesefiekeerjeêre efJekeeme Deewj

Deece Deeoceer keer mecemeeDeeW kees meguePeeves ceW

DeLe&hetCe& Yetefcekee efveYeeSieer~ Yeejleere Debleefj#e

DevegmebOeeve mebie"ve (ISRO)vesDehevescenJeekeeb#eereb SJeb cebieue efceMeve keer meheuelee mes ve efmehe&

[e@. meejeYeeF& kes meheves keesmee efkeee DeefhelegDebleefj#e eeweesefiekeer kes #es$e ceW JewefMJeke mlej hej

Ske cegkeece keeece efkeee nw~ Fmejes ves Deheves

Gvvele OegJeere Gheen e#esheCe eeve (PSLV) kes

eje megotj mebJesoer GheeneW (IRS) SJeb FvemewesCeer kes GheeneW kees meheueleehetJe&ke e#esefhele kej

jeêre efJekeeme ceWcenJehetCe& Yetefcekee efveYeeF& nw~

Fve GheeneW kes eje ceewmece keer YeefJe


28/138


keesPSLV-C 29kes eje Fmejesvesefmebieehegj kes 6

GheeneWkee e#esheCe efkeee~ Deye leke Yeejle, Decesefjkee

meefnle 20osMeeWkes 57GheeneWkee e#esheCe kej

egkee nw~

Debleefj#e eeweesefiekeerkes meboYe& ceWYeejle SJeb

efmebieehegj kes yeere cepeyetle mebyebOe jnsnQ~ Fmekeer

MegDeele Je


29/138


met#ce heese@ve FbQieefuebie keJeebce efmemce (Photon

Entangling Quantum System),pees Debleefj#eceWkeJeebce keesefjuesMeve [ee kee mebenCe kejsiee~

Jesuee@keme-C1en 123efkeee. JepeveerceeFeesGheen nw, Fmekee efJekeeme efmebieehegj keerveeveeebie

skeveesuee@efpekeue egefveJeefme&er eje efkeee ieee nw~Fmekes ceeOece mes SefMeee kes G


30/138


31/138


nesvesJeeuesKelejeWkeesjsKeebefkele kejlesngS, efJekeefmele

osMeeW mes GHGskes Glmepe&ve keesJe


32/138


33/138


34/138


keeeW 2oC?

peueJeeegheefjJele&ve hej Deblejmejkeejer hewveue (IPCC)kes heebeJeeR Deekeueve efjhees&, 2014kes Devegmeej,

2oCmesDeefOeke leeheceeve keer Je=ef Deveske iebYeerj mecemeeDeeW keespevce osieer~ 2oCkes ue#e kees eehle

kejves nslegJe


35/138


GhemebnejCOP-21keer eslee Fme yeele ceW efveefnle nw

efke henueeryeej meYeerosMe efJekeefmele SJebefJekeemeMeerueKesces mes efvekeuekej Ske meePesue#e hej menceleefoKesleLee Ske meePes eeeme nslegeefleyelee Jeekeer~ eeefhe keevetveer yeeOelee keer kemeewer hej en

mecePeewlee Keje veneRGlejlee leLeeefhe Fmes Oejleerkeer mebj#ee nsleg Ske mekeejelceke keoce kes he ceWosKee pee mekelee nw~ en mecePeewlee Deheves Deehe ceWkeesF& ue#e ve neskej Ske he[eJe cee$e nw~ Fmesnefjle heefjJeeme keereeefhle keeree$ee ceW Ske ceeruekee helLej DeJeMe kene pee mekelee nw~ Fme meboYe&ceWo. Deeerkeer ceb$eer S[vee ceesuesJee eje kenerieF&eshebefeeebDeefOeke eemebefieke eleerle nesleernQ~ GvneWveskene efke ceQ Ske ceneve hene [ hej e{ves kesGhejeble en jnme peeve heeee ntb efke Jeneb DeewjYeerheneef[eebnQ, efpeve hej cegPese{vee nw~...........ceQkesJeue keg #eCe leke efJeeece kej mekelee ntbhejbleg ke veneR mekelee keeeWefke cesjer uebyeeree$eeDeYeermeceehle veneRngF&nw~

efJeMJe kes Meer


36/138

mece-meeceefeke Ievee ee / hejJejer, 2016 39

14JeW eJeemeer Yeejleere efoJeme meceeiece keeDeeeespeve 8-10peveJejer, 2016 kes ceOe veF&

efouueer ceW efkeee ieee~iele Je


37/138

40 mece-meeceefeke Ievee ee / hejJejer, 2016

12 peveJejer, 2016 keesGelece veeeeuee ves meeb[eW kees keeyet ceW kejves kes Kesue peuueerkekeeskeWmejkeej eje oerieF& Devegceefle hej Debleefjce he mesjeske ueiee oernw~ FmekesmeeLe nerGelece veeeeuee eje keW leLee leefceuevee[g mejkeej meefnle kegDeve jepeeW kees peneb peuueerke kee Kesue eeefuele nw, veesefme Yeer peejerefkeee nw~ eej Je


38/138


39/138


celme heeueve efJeefJeOe mebmeeOeveeW SJeb #eceleeDeeW mes ege Ske GYejlee #es$e nw~ Yeejle ceW celme heeueve#es$e ceW14.50 efceefueeve mesDeefOeke JeefeeeWkeesjespeieej

eehle nw~ osMe ceWheejbheefjke celme heeueve mesJeeJemeeefekemlej hej celme heeueve kes heefjJele&ve kes keejCe celmeGlheeove ceW leere Je=ef ngF&~ Yeejle ceWcelme Glheeove Je


40/138


41/138


42/138


7peveJejer, 2016 kees Yeejle kes je^heefleeCeye cegKepeea eje Me$eg mebheefe DeefOeefveece,

1968 ceW mebMeesOeve kejves nsleg Me$eg mebheefe(mebMeesOeve Deewj efJeefOeceevekejCe) DeOeeosMe, 2016

peejer efkeee ieee~ DeOeeosMe kes Devegmeej, eefo Ske Me$eg mebheefeDeefYej#eke kes DeOeerve nw lees Jen Me$eg mebheefe kes

he ceW Gmeer keerDeOeerve nerjnsieer eensce=leg DeeefokeejCeeW mes Me$eg, Me$eg Deeefele ee Me$eg kebheveermeceehle nes ieF& nes~GejeefOekeej keevetve Me$egmebheefe hej ueeiet

veneR neslee~ DeefYej#eke kes DeOeerve efkemeer Yeermebheefe kee

nmleeblejCe Me$egDeLeJee Me$egDeeefele DeLeJeeMe$eghece& eje veneR efkeee pee mekelee~

DeefYej#eke Me$egmebheefe keerleye leke megj#eekejsiee peye leke DeefOeefveece kes eeJeOeeveeW kesDeveghe Fmekee efveheeje veneRefkeee peelee~

Gheeg&e mebMeesOeveeW kes ceeOece mesMe$egmebheefeDeefOeefveece, 1968ceW efveefnle keefceeeW kees otj

efkeee pee mekesiee~

meeLe ner en Yeer megefveefMele efkeee peeSiee efkeDeefYej#eke kes DeOeerve Me$egmebheefeeeb Gvekes heeme

ner yeveer jnWieerDeewj FvnW Me$egDeLeJee Me$eg hece&kees Jeeheme veneR efkeee peeSiee~Me$egmebheefe DeefOeefveece, Yeejle mejkeej eje

Je


43/138


mebege je^ kes DeeefLe&ke Deewj meeceeefpeke

ceeceueeWkes pevemebKee eYeeie eje efJeMJe ceWeJeeefmeeeWkeer mebKee leLee eJeeme mesmebyebefOele veerefleeeW hej

Deheveer veJeervelece efjhees&12peveJejer, 2016kees

peejer keerieF&~Fme efjhees&kee Meer


44/138


peccet-keMceerj keesYeejleere mebefJeOeeve keerOeeje 370kes lenle efJeMes


45/138


cew$eer, esnjs hej cegmkeeve cee$e veneRnw~ en Jen nw efpemes cegmkejelesefoue kes Deboj ienjeF& ceW cenmetmeefkeee peelee nw~ ceneve leefceue meble efLeJeuuegJej keeres hebefeeeb Yeejleere

efJeosMe veeref le kes cebleJe kees Deewj mhe kejleer nw~ Fmeer mvesnYeeJe SJebmeneesieervepeefjS mesYeejleere eOeeveceb$eervejW ceesoer vesceuesefMeee SJebeEmeieehegj keer ee$ee 21-24 veJebyej, 2015 kes ceOe mebhevve keer~ eOeeveceb$eervesceuesefMeee ceW13JeeRDeeefmeeeve-Yeejle efMeKej yew"ke SJeb 10JeeRhetJeea SefMeee efMeKej yew"ke ceW Meeefceue nesveskes meeLe ner ceuesefMeee keer efhe#eere ee$ee Yeermebhevve keer~ ceuesefMeee kes yeeo eOeeveceb$eer ves eEmeieehegj keerefhe#eere ee$ee mebhevve keer~ceuesefMeee ee$ee

eOeeveceb$eervejW ceesoerkeerceuesefMeee keerefhe#eereee$ee 23veJebyej, 2015keesmebhevve ngF&~eOeevece b$eer vejW ceesoer SJeb ceuesefMeee kes

eOeeveceb$eer oeleesvepeerye legve Deyogue jppeekeves efJeefYevve cegeW hej meejieefYe&le Jeelee& keerleLee ueeskeleb$e, yengueJeeo SJeb efJekeeme keseefle Deheveereefleyelee Jee keer~

eOeeveceb$eere vesmebege he mesefyeke heeru[dme(keJeeueeuechegj) ceWSke leesjCe ej kee GodIeeve

efkeee pees Yeejle-ceuesefMeee cew$eer kes eleerke keshe ceW Yeejle keer Deesj mes ceuesefMeee keesefoee ieee Ske Ghenej nw~

eOeeveceb$eer ceesoer keer ceuesefMeee ee$ee kesoewjeve peejer mebe ge JeeJe kes ecegKe e Eyeog

efvecveJele nQ : Yeejle eje efMe#ee SJeb meebmke=efleke mebyebOeeW kees

Deewj eiee{ kejlesngS, ceuesefMeee kes eesiee$eeWkes efueS, Je


46/138


SJebeEmeieehegj kes ceOe Ske meeceefjke meePesoejermLeeefhele kejvesnsleg veee Glmeen, veee peesMe(Renewed Spirit, New Energy)Meer


47/138


egJee Tpee&efkemeerYeerosMe kes meeceeefpeke SJebDeeefLe&ke efJekeeme keesieefle osvesJeeueerleekele nwDeewj keewMeueefJekeeme SJebjespeieej Fme leekele keesDeeiesye{eveskes meJeexece meeOeve nQ~ Deepe

Yeejle kes heeme egJee pevemebKee kee meyemesye[e Yeb[ej nwhejblegen kegMeueceeveJe yeue kes mebke mespetPe jne nw~ egJeeDeeWkeeskeewMeue eoeve kejveskes efueSefMe#ee kee JeJemeeeerkejCe cenJehetCe&nwmeeLe nerDeeefoJeeefmeeeW, ceefnueeDeeWSJebneefMeS hej he[sueesieeWkeesSsmeseefMe#eCe keee&eceeWkeerDeeJeMekelee nwpeesGvekeerefJeefJeOe SJebefJeefMe pejleeWkes Devegmeej neW~ ece yetjeskeer2014 keerefjhees&kes Devegmeej, Yeejle ceWDeewheeeefjke he meskegMeue keee&yeue kee Jele&ceeve Deekeej kesJeue 2 eefleMele nw~

Yeejleere efMe#ee eCeeueer eefleYeeMeeueerceefmle


48/138


49/138


50/138


peyeef ke pece&veer, ueke peceyeie & SJeb etve eFs[

eEkeie[ce mebege he mes omeJeW mLeeve hej

nQ Deewj FveceW ele ske ves 81 Debke Deefpe&le

efkeS n Q~

Fme metekeebke ceWmeJee&efOeke 5 DebkeeWkeer keceeruesmeesLees SJeb yeepeerue kes mkeesj ceW ope&keerieF&

nwDeLee&le Fve osMeeWceW Yeeeej ye{e nw~

peyeefke metekeebke ceW meJee&efOeke 5 DebkeeW keer

Je=ef eske efjheefyueke, jJeeb[e SJeb kegJewle kes

mkeesj ceWngF&nwpeesFme yeele kee meteke nwefke

Fve osMeeW ceW Yeeeej Iee nw~Fme metekeebke ceW kesJeue 8 Debke eehle kej

Gej keesefjee Deewj meesceeefueee mebege he mes

Debeflece mLeeve (167JeW) hej nQ peesefke meJee&efOeke

Ye nQ~

Fme metekeebke ceW Yeejle kees yeesefmveee Deewj

npexieesefJevee, yegefke&vee heemees, LeeF&ueQ[, detveerefMeee,peeefcyeee SJeb yeepeerue kes meeLe mebege he mes

76JeeR jQke neefmeue ngF& nw~ Fve meYeer 7osMeeW kee

metekeebke mkeesj 38 Debke nw~

efjhees& kes Devegmeej, efheues Je


51/138


efJeMJe Yej ceW oeueWceeveJe kes efueS heeohe DeeOeeefjle eeserve SJeb Sefcevees Sefme[ (Amino Acid) kee

cenJehetCe& eesle nQ~ meeLe nerpeeveJejeW kes efueS eejskes he ceW heeohe DeeOeeefjle

eeserve kee eesle Yeer nQ~ efJeMJe Yej kes mJeemLe mebie"ve ceeveJe kes Deboj Glhevvenesves Jeeueer yeerceejer, pewmesceesehee, ceOegcesn, keQmej Deeefo mes yeeeJe nsleg oeueeW kes

Gheeesie keer meueen osles nQ~ Fmekes Deefleefje oeueW heueeroej (Leguminous)

heewOes nQ efpevekee cenJehetCe& iegCe veeF^espeve-efmLejerkejCe nwpees ve kesJeue ce=oe keer

GJe&jlee ye{evesceW eesieoeve kejles nQyeefuke Fvekee heee&JejCe hej Yeermekeejelceke

eYeeJe neslee nw~ efJeMJe Yej ceW oeueeW kes Glheeove SJeb GheYeesie kes eefle ueesieeW ceW

peeiekelee ye{eves nsleg 20efomebyej, 2013keesmebege jecenemeYee eje Deblejje^ere ouenve Je


52/138


21-22peveJejer, 2016kees veF& efouueer ceW

ele gLe& Yeejle-Deeerkee neF[^eske eye &ve meccesueve

Deeeesefpele efkeee ieee~

meccesueve kee cegKe efJe


53/138


leeFJeeve keer eLece ceefnuee je^heefle yeveves

kee ieewjJe [erheerheer GcceeroJeej meeF&Fbie-Jesve kees

eehle ngDee~meeF&Fbie-Jesve ves meeeOeejer oue kegDeesefcebleebie

kes GcceeroJeejSefjke etkees hejeefpele efkeee~

Jesve kees 56.1eefleMele peyeefke Sefjke et kees

31.0eefleMele cele eehle ngS Les~

Jesve 20ceF&, 2016keesheoYeej enCe kejWieer~

GuuesKeveere nw efke Je


54/138


55/138


kejves SJeb Gmes cebpetjer eoeve kejveskeerme

keer henue kee meceLe&ve efkeee~

eOeevecebef$eeeW veshee&ve kes efJekeeme kes efueS

ceF&, 2016ceW eerve ceW emleeefJele henues efJeMJe

mec cesuev e (First World Conference on

Development of Tourism)ceWmeefee Yeeieeroejer

kes eefle eefleyelee Jee keer leLee Fmes SmemeerDees

meome osMeeW kes efueS cenJehetCe&yeleeee~

SmemeerDees kes meome osMeeW ves Je


56/138


MebIeeF& meneesie mebie"ve : cegKe eEyeogmLeehevee - petve, 2001

GsMe - Meebefle, efmLejlee SJeb DeeefLe&ke efJekeeme kes efueS meneesie

meome - 6

hetJeea-SefMeee - me, eerveceOe-SefMeee - kepeeKmleeve, efkeefie&pemleeve, leeefpeefkemleeve Deewj Gpyesefkemleeve

hee&Jes#eke je^ - Yeejle, heeefkemleeve, Deheieeefvemleeve, F&jeve Deewj cebieesefueee

mebJeeo meePesoej yesueeme, eeruebkee SJeblegkeea

(Dialogue Partners)

MebIeeF&meneesie mebie"ve kes 6meome osMeeW kes Debleie&le etjsefMeee kee 3/5 Yeeie Deelee nw~ Fvekeer

mebege pevemebKee efJeMJe pevemebKee kee ueieYeie Ske-eewLeeF&nw~

mecegefele SJebefJeefOeke DeeeJeemeve hej efyekeme Iees


57/138


eefleefveefOeeeW ves Ske ieesuecespe meccesueve ceW Yeeie efueee~ Fmekee efJe


58/138


Deblejjeêre ece mebie"ve kee 104Jeeb

Deblejjeêre ece meccesueve eqmJedpejueQ[ kes

pesvesJee ceWpetve, 2015ceWmebhevve ngDee~

Fme meccesueve ceWDeeF&.Sue.Dees. ves eefcekeeWmes

mebyebefOele Deheveermebmlegefle veb. 204 (R-204)

emlegle keer efpemekee Yeejle ves DevegmeceLe&ve

efkeee~

Deblejjeêre ece mebie"ve keer Fve mebmlegefleeeW

kees eOeeveceb$eer keer DeOe#elee Jeeues mebIeere

cebef$eceb[ue ves6peveJejer, 2016keesDevegceesefole

kejlesngS Fmes Dehevee efueee~es mebmlegefleeeb Deveewheeeefjke DeLe&JeJemLee mes

Deewheeeefjke DeLe&JeJemLee ceW mebeceCe kes veS

GhekejCe kes he ceWDeblejjeêre ece mebie"ve

ves emlegle keernw~

DeeF&.Sue.Dees. mebefJeOeeve keer Oeeje 19kes

Devegmeej, eleske meome je^ keesmeccesueve

ceW jKeer ieF& mebmlegefleeeWkees meccesueve meceeefhle

kes Ske Je


59/138


Yetkebhe Deekeefmceke Ieefle nesves JeeueerSke eeke=efleke Ievee nw efpemeceWYetleue kes Deboj leLee Yetleue hej

leere kebheve Glhevve neslee nw~ en ieefleMeerue Yet-hueseWkes mebefele leveeJe keercegefe kes heefjCeecemJehe Glhevve neslee nw~ he=LJeer keer Yet-hehe&er meele ye[er

(Seven Major) leLee Deveske eser hueseW cesefJeYee nw pees he=LJeer kes Deebleefjke

Yeeie ceW cebo ieefle mesieefleceeve nw~ ieefleMeerue hues nerleere kebheve kes GodYeJe kes

efueS Gejoeeer nw~ eeke=efleke DeeheoeDeeW ceW Yetkebhe meJee&efOeke #eeflekeejke neslee nw~ Yetkebhe mes Jeeheke

meeceeefpeke-DeeefLe&ke #eefle nesves kes meeLe-meeLe mebye #es$e kee efJekeeme Yeer DeJejesefOele nes peelee nw~

mLeue leLee heJe&leere osMe Deheieeefvemleeve ceW 26 Deketyej, 2015kees Yeejleere meceeevegmeej oeshenj 2

yepekej, 39efceve hej 7.5 leerelee Jeeuee eeb[ Yetkebhe Deeee~ Yetkebhe kee keW Deheieeefvemleeve ceW eEnogkegMe

heJe&le esCeer #es$e ceW Lee~ Fme Yetkebhe kee DevegYeJe heeefkemleeve, Deheieeefvemleeve leLee Gej Yeejle ceW efkeee

ieee~ Yetkebhe mes meJee&efOeke #eefle heeefkemleeve ceWngF&~

26 Deketyej, 2015kees oeshenj 2yepekej,39 efceve hej Deheieeef vemleeve ceW Ge leerelee

Jeeuee Yetkebhe Deeee~

efjkej hewceeves(Richter Scale)

hej Yetkebhekeerleerelee 7.5ceeheer ieF&~

Yetkebhe kee keW Deheieeefvemleeve kes yeoKMeebeeble

ceWefmLele eEnogkegMe heJe&le esCeer#es$e ceWLee~ Yetkebhe kee keW Deheieeefvemleeve keerjepeOeeveer

keeyegue meskejerye 246efkeceer. Gej-hetJe& ceW

efmLele Lee~

Yeejle mejkeej kes he=LJeer efJe%eeve ceb$eeuee kes

DeOeerve je^ere YetieYe& efJe%eeve keW kes Devegmeej

Yetkebhe kee keW eEnogkegMe heJe&le esCeerceWYetleue mesueieYeie 210efkeueesceerj keerienjeF&ceWLee~

eEnogkegMe heeceerj #es$e Yetkebhe keer ef mes

Gej-heefMecee r efnceeuee kee meJee &efOeke meefee

eosMe nw~

Fme #es$e ceW 70mes300efkeceer. keerienjeF&

leke Yetkebhe Glhevve nesles nQ~Fme #es$e ceWoef#eCe keer Yeejleere hues, Gej

keer etjsefMeeeF& hues mes kejeleer nw~

Yetkebhe kee meJee&efOeke eYeeJe Deheieeefvemleeve

leLee heeefkemleeve hej he[e eEkeleg Fmekes kebheve

(Tremors)keesGejerYeejle leLee leeefpeefkemleeve

ceW Yeercenmetme efkeee ieee~ Yetkebhe mes heeefkemleeve ceW 271, Deheieeefvemleeve

ceW115leLee Yeejle ceW eej ueesie ceejsieS nQ~

etbefke Deheieeefvemleeve kes Yetkebhe kee GodYeJe

keW Yetleue meskeeheer ienjeF& ceWueieYeie 210

efkeceer. ceW Lee, Dele: Fmemes peefvele #eefle keer

Jeehekelee 25 Deewue, 2015kees vesheeue ceWDeeS Yetkebhe keerleguevee ceWkece Leer~

vesheeue ceW DeeS Yetkebhe kee GodYeJe keW Yetleue

mes cee$e 8.2efkeueesceerj keer ienjeF& ceWLee~

%eeleJe nwefke DeeF&.Sue.Dees. keermLeehevee eLece

efJeMJe eg kes yeeo 11 Deewue, 1919keesngF&Leer~

14efomebyej, 1946keesen mebege je^ mebIe

keer henueer efJeMes


60/138


SefMeee-eMeeble DeeefLe&ke meneesie (Asia-Pacific Economic Co-operationAPEC) mebie"ve eMeeble

cenemeeiejere heefjefOe (Pacific Rim) kes 21 meome osMeeWSJebDeLe&JeJemLeeDeeW

ceWDeeefLe&ke meneesie SJebcege Jeeheej keesye{eJee osveskee Ske meePeeDeeefLe&ke cebe nw~ Fme DeeefLe&ke mebie"ve keermLeehevee Je


61/138


62/138


iueesyeue Fkeesvee@efceke ee@mheskedme (GEP : Global Economic Prospects

Report) efJeMJe yeQke eje DeOe&Jeeef


63/138


ceW 6.3eefleMele peyeefke 2017SJeb 2018ceW

6.2eefleMele jnveskee Devegceeve Jee efkeee

ieee nw~

veJeervelece efjhees&kes Devegmeej, oef#eCe SefMeee

keer mebJe=ef oj Je


64/138


efJeMJe Jeeheej mebie"ve (World Trade Organization-WTO) Ske Ssmee JewefMJeke mebie"ve nw pees

Deblejjeere Jeeheej kes veeehetCe& SJebmenpe mebeeueve nslegGheege veerefleeeW kee

efvecee&Ce kejlee nw Deewj mecee-mecee hej Gvekeer meceer#ee kejlee nw~ FmekeermLeehevee 1 peveJejer, 1995 kees pevejue SeerceW Dee@ve wefjhe Sb[ ^s[

(General Agreement on Tariffs and Trade-GATT) kes mLeeve hej

ceejekeMe mecePeewles (Marrakech Agreement) kes DeeOeej hej keer ieF& Leer~

Fmekee cegKeeuee pesvesJee, eqmJedpejueQ[ ceWefmLele nwDeewj Fmekes Jele&ceeve ceneefveosMeke yeepeerue kes je@yeex

DepesJes[es (Roberto Azevedo) nQ~

meome osMeeW kes ceOe yenghe#eere Deblejje^ere Jeeheej kees mejue SJebmeceleehetCe& yeveeves kes GsMe mes

meeceevele: eleske oesJe


65/138


nsleg Meguke cege Deewj keese cege keheeme efveee&le

JeJemLee ueeiet kejves kee efveCe&e efkeee ieee nw~

yeeueer cebef$emlejere meccesueve (2013)ceWefueS

ieS efveCe&e kes Devegmeej, DeuheefJekeefmele osMeeW

kes efueS Ssmes yenghe#eere Deemeeve efoMee-efveoxMe

leweej efkeS peeves Les efpememesesosMe Deheves

Glheeefole meeceeve kee efveee&le efJekeefmele SJeb

efJekeemeMeerue osMeeW kes yeepeej ceW kej mekeW~

vewjesyeer meccesueve ceW FmesJeeJeneefjkelee eoeve

keer ieF&Deewj peeoe efJemle=le efveoxMe SJebleewj-

lejerkes lee efkeS ieS~

vewjesyeermeccesueve ceWSue[ermeerosMeeWkeermesJeeDeeWDeewj mesJee eoeleeDeeWkees mesJee #es$e kes Jeeheej ceW

Jejerelee osves kee efveCe&e efkeee ieee nw~

Fmekes Debleie&le efJekeefmele SJebefJekeemeMeerue osMeeW

eje Sue[ermeerosMeeWkeermesJeeDeeWkees31efomebyej,

2030leke efJeMes


66/138


24efomebyej, 2015kees hee@et&ve Fbef[ee eje

peejer Yeejle keer Meer


67/138


4peveJejer keesheesyme&ves 30-Deb[j-30 keer

meteerpeejer keer, cewiepeerve kes heeme 15000mes YeerDeefOeke veeceebkeve DeeS Les~

30-Deb[j-30 keermeteerceWDee&Sb[ meFue,

efJee, GheYeesee eeweesefiekeer, mheesdme&, ne@ueerJeg[

SJebceveesjbpeve, efjsue SJebF&-kee@ceme&, efMe#ee, mebieerle,

Kesue, Gece hetbpeer (Venture Capital),ceeref[ee,

efJeefvecee&Ce SJeb Geesie, Gece eeweesefiekeer, Keee

SJe b h e s e, meec ee e fpek e Gece e r (Social

Entrepreneurs),keevetve SJeb veerefle, efJe%eeve,

efJeheCeve SJeb efJe%eeheve, Tpee& Deewj mJeemLe mesJee

(Healthcare)pewmeer kegue 20 esefCeeebnQ~

heesyme& keer Fme Jeeef


68/138


je^ kes meeceeefpeke SJeb DeeefLe&ke efJekeeme ceW efMe#ee Ske cenJehetCe&SJeb meMee Yetefcekee efveJe&nve kejleernw~ Yeejle ceW Ge efMe#ee kes meboYe& ceWefmLeefle keeheer efvejeMeepeveke jner nw~

mebKee keer ef mes osKee peeS lees Yeejle keer Gelej efMe#ee JeJemLeeDecesefjkee Deewj eerve kes yeeo leermejs mLeeve hej Deeleer nw uesefkeve peneb lekeiegCeJeee keer yeele nw, lees ogefveee kes Meer


69/138


70/138


cenJehetCees$e nw, keeeWefke Fme #es$e kee DeLe&JeJemLee kes Deve #es$eeW hej iegCeelceke eYeeJe he[lee nw~hetbpeeriele JemlegDeeW hej je^ere veerefle mes Fme cenJehetCe& #es$e ceWmebYeeJeveeSbye{sieer Deewj Yeejle efJeefvecee&CeMeefe kes he ceW mLeeefhele nesiee~ ceevee pee jne nw efke Fme #es$e hej Oeeve oskej osMe ceW jespeieej mebJe&ve,Jeeheej meblegueve ceW megOeej leLee Deeweesefieke GlheeoeWceWDeelceefveYe&jlee neefmeue keerpee mekeleer nw~ Fmecemeewos kees Yeejer Geesie efJeYeeie ves23Deketyej, 2015keespeejerefkeee~

Yeejle mejkeej keer je^ere efJeefvecee&Ce veerefle

(NMP) 2011 ceW Je


71/138


72/138


mejkeej eje efpeve 15 #es$eeW ceWFDIye{eves

kes efveeceeWceW {erue oerieF&nwGveceWj#ee, cesef[keue

ef[JeeFmesme, emeejCe, efvepeeryeQeEkeie, ke=ef


73/138


74/138


RBIeje meerceeble efveefOe ueeiele hej DeeOeeefjleGOeej oj (Marginal Cost of Funds BasedLending Rate-MCLR)kes heefjkeueve nslegpeejerefoMee-efveoxMe 1 Deewue, 2016mes ueeiet neWies~ 1 Deewue, 2016kees cebpetj efkeS ieS meYeer

heee $e+CeeWDeewj veJeerke=le esef[ meerceeDeeW keekeercele-efveOee&jCe meerceeble efveefOe ueeiele hej DeeOeeefjleGOeej oj (MCLR)kes meboYe& ceW efkeee peeSieepees efke Ssmes eeespeveeW kes efueS Deebleefjke yeWeceeke&(melen) nesieer~

MCLR Deebleefjke yeWeceeke& mesmebye Ske svej

(Tenor)nesieer~

JeemleefJeke GOeej ojeWkee efveOee&jCe MCLRkesmeeLe emeej kes IekeeW keespees[kej efkeee

peeSiee~

yeQke eleske ceen hetJe&-Ieesef


75/138


Gej keesefjee eje neF[êspeve yece kee hejer#eCeveeefYekeere Dem$e (Nuclear Weapon) Ske efJemheeske egefe nwefpemekeerefJeOJebmeke Meefe kee DeeOeej

veeefYekeere DeefYeefeeeSbnesleernQ~ esDem$e veeefYekeere efJeKeb[ve (Nuclear

Fission) ee veeefYekeere efJeKeb[ve SJeb veeefYekeere mebueeve (NuclearFusion) oesveeW DeefYeefeeeDeeW kes meefcceueve mes yeveeS pee mekelesnQ~

oesveeWner ekeej keer DeefYeefeeeDeeWkes heefjCeecemJehe Lees[er ner meeceeer

mes Yeejercee$ee ceW Tpee&Glhevve nesleer nw~ SsmesDem$e efpevekeerefJemheeske

Meefe kee DeeOeej kesJeue ef JeKeb[ve DeefYeefeeeSbnesleer nQ, GvnW hejceeCeg yece (Atomic or Atom

Bombs) kenlesnQ peyeefke veeefYekeere mebueeve kes efmeeble hej DeeOeeefjle Dem$e Leceexvetefkeueej nefLeeej

(Thermonuclear Weapons) ee meeceevele: neF[êspeve yece (Hydrogen Bomb) kenueeles nQ~

veeefYekeere mebueeve Ge leehe (107 mes 1080 ef[eer meWeres[) SJeb Ge oeye hej mebhevve neslee nw efpemekeer

eeefhle kesJeue veeefYekeere efJeKeb[ve mesner mebYeJe nw~

Deye leke kesJeue 6 osMeeWeLee Decesefjkee, me, etveeFs[ eEkeie[ce, eerve, eebme SJeb Yeejle eje

neF[êspeve yece kee hejer#eCe efkeee ieee Lee~ neue nerceW Gej keesefjee vesYeer neF[êspeve yece kee meheue

hejer#eCe kejves kee oeJee efkeee nw~

6peveJejer, 2016keesGej keesefjee vesen

oeJee efkeee efke GmevesSke ueIegDeekeej kes neF[espeveyece (Miniaturised Hydrogen Bomb)kee hejer#eCe

meheueleehetJe&ke mebhevve efkeee nw~

Gej keesefjee kes mejkeejererJeer ewveue ves

Fme yeele keerhegef kejlesngS kene efke neF[êspeve

yece kee hejer#eCe 6peveJejer kees mLeeveere

meceeevegmeej megyen 10yepesefkeee ieee~en Ske Yetefceiele hejer#eCe Lee pees efkeupet

keeGberefmLele hegveiesF&-jer veeefYekeere hejer#eCe

mLeue(Punggye-ri Nuclear Test Site)mes

efkeee ieee~

neF[êspeve yece kes hejer#eCe kes keejCe Gej

keesefjee ceWhegveiesF&-jerveeefYekeere hejer#eCe mLeue

kes efveke Yetkebhe kes Pekes cenmetme efkeS ieS~

DecesefjkeerYetieYe&meJex#eCe eje Fme Yetkebhe keer

leerelee efjkej hewceeveshej 5.1ope&keerieF&~

GuuesKeveere nw efke Je


76/138


Deye leke ngS neF[êspeve yece kes hejer#eCe1.S[Je[& suej, msefvemueeJe Sce. Tuece leLee keg Deve DecesefjkeerJew%eeefvekeeWvesmeJe&eLece neF[êspeve

yece kee efJekeeme efkeee Lee~ nbiejerceW pevceW Decesefjkeer Jew%eeefveke S[Je[&suej(Edward Teller)

kees ner neF[êspeve yece kee peveke(Father of the Hydrogen Bomb)kene peelee nw~ efJeMJe ceWneF[êspeve yece kee henuee meheue hejer#eCe 1veJebyej, 1952kees Decesefjkee eje efkeee ieee Lee~ en

hejer#eCe FJeer ceeFke (Ivy Mike)kes ket veece kes lenle efkeee ieee Lee~

2.hetJe&meesefJeele mebIe eje henuee neF[êspeve yece hejer#eCe 12 Deiemle, 1953kees efkeee ieee~

3.ceF&, 1957ceW etveeFs[ eEkeie[ce eje neF[êspeve yece kee hejer#eCe efkeee ieee~

4.petve, 1967ceW ef$eejCeere neF[êspeve yece kes meheue hejer#eCe kes meeLe ner eerve Leceexvetefkeueej

Dem$e kee efJekeeme kejves Jeeuee efJeMJe kee eewLee osMe yeve ieee~

5. Deiemle, 1968ceW eebme ves Yeer neF[êspeve yece kee hejer#eCe efkeee Lee~6.ceF&, 1998ceW Yeejleere Leue mesvee keerheesKejCe hejer#eCe jWpe ceW Yeejle ves heebe veeefYekeere yeceeW kes

hejer#eCe mebhevve efkeS~ eshejer#eCe Dee@hejsMeve Meefe (heesKejCe-II) kes lenle efkeS ieS~ FveceWhenuee

hejer#eCe neF[êspeve yece kee peyeefke Mes


77/138


megj#ee heefj


78/138


heebe ueIeg eneW kee veecekejCe

ce ew efKe ke eml ee sl ee (ISCA Best Oral

Presenter), ISCAmeJe&es heesmj, ISCA

egJee Jew%eeefveke hegjmkeej SJeb meer.Jeer. jceve

pevce Meleeyoer hegjmkeej Meeefceue nQ~

3peveJejer kees

103

JeeR efJe%eeve keebesme kesGodIeeve efoJeme kes DeJemej hej nerkeWere efJe%eeve

SJeb eeweesefiekeer Deewj he=LJeer efJe%eeve ceb$eer [e@.

n


79/138


80/138


81/138


82/138


keeceesJe nsueerkee@hj efvecee&Ce mecePeewlee

14efomebyej, 2015kees eerve heerme Fbef[ee

eje 17 Yeejleere MenjeWkee JeeegiegCeJeee metekeebke

kes Deebke[s peejerefkeS ieS~

Fme metekeebke nsleg Deewue, 2015mes veJebyej,

2015kes ceOe kes Jeeeg eot


83/138


84/138


ceeveJelee meYelee keer MegDeele mes ner Keee peefvele jesie (Foodborne Diseases) efJeMJe mecegoee

ceWSke iebYeerj mecemee nw~ mecee kes meeLe Keee peefvele jesieeWkes ekeej leLee eYeeJe SJeb Gvekeer eeb[leeceWyeoueeJe Deeee nw leLee esjesie DeYeerYeer efJeefYevve #es$eeW, osMeeW SJeb

mecegoeeeW ceWefYevve-efYevve heeWceW efJeeceeve nQ~ DeYeerleke Keee peefvele

jesieeW SJeb Fmekes keejCe nesves JeeueerceewleeW kes JewefMJeke eYeeJe keer ieCevee keer

henue efkemeerYeerJewefMJeke mebmLee eje veneRkeer ieF&Leer~ efJeMJe mJeemLe

mebie"ve (WHO) ves Je


85/138


efJeMJe Yej ceW Keee peefvele jesieeWkes DeeOes mes

DeefOeke ceeceueeWkes efueS veesjesJeeejme (Norovirus)

leLee kewcheerueesyewkej Smeheerheer (Camphy-

lobacter SPP) peerJeeCegpewmesDeeflemeej jesie kes

keejke GejoeeernQ~ Deeflemeej kes keejCe efJeMJe Yej ceWeefle Je


86/138


Jele&ceeve ceW keesuekeelee efmLele iee[&ve jere efMeheefyeu[me& Sb[ Fbpeerefveeme& (GRSE) eje Yeejleere

veewmesvee nslegheefjeespevee-28 kes lenle keceese&esCeer (Kamorta Class)

kes heve[gyyeer-jesOeer (Anti Submarine) meruLe egheesleeW kee efJekeeme

efkeee pee jne nw~ peerDeejSmeF& ves heefjeespevee-28 kes lenle Ssmes4 heesleeW

kee efvecee&Ce efkeee nw, Fve heesleeW keesYeejle ceW ner veewmewefveke ef[peeFve

efveosMeeuee(Directorate of Naval Design),

veF&efouueer vesef[peeFveefkeee nw~ Fve heesleeW kees Yeejle ceWner efveefce&le Ge keesef kes merue (DMR 249A)mes leweej efkeee ieee

nw~ keceese& esCeerkes henues egheesle DeeF&SveSmekeceese& kees 23 Deiemle, 2014 kees Yeejleere veewmesvee ceW

Meeefceue efkeee ieee Lee~ Fme esCeer kes otmejsegheesle DeeF&SveSme keocee (INS Kadmatt) kee efvecee&Ce

keee& Je


87/138


eefe&le Jeefe[e@. keceuesMe kegceej heeb[s 28peveJejer, 2016keesmeeceeefpeke veee SJeb

DeeefOekeeefjlee ceb$eeuee ves[e@. keceuesMekegceej heeb[s kees efve:MeepeveeW kee

cegKe Deeege(Chief Commissionerfor Person with Disabilities:

CCPD)efveege efkeee~

Fme heo hej Fvekee keee&keeue 3Je


88/138


pes.She.Deej. pewkeyekee veF&efouueer ceW efveOeve nes

ieee~

GvnW Je


89/138


Mewues


90/138


Awareness Compaign) yeoueles ceOegcesn

(Changing Diabetes)kee yeeb[ Sbyesmes[j Ieesef


91/138


Deefyeoeueer pes[. veerceeJeeuee1hejJejer, 2016kees osMe keer lee rmejer meyeme s ye[er metevee

eeweesefiekeermesJee eoelee kebheveerefJeeesefueefces[kes cegKe keee &keeje r DeefOekeejer (CEO)kee

heoYeej enCe efkeee~

jefJe esuuece20peveJejer, 2016kees eerveheermeFbef[ee kes keee&keejer efveosMeke kee heo enCe

efkeee~

iegbsj yegdmeeskepeveJejer, 2016 ceW eeceesme&kes cegKe keee&keejerDeefOekeejer(CEO)leLee eyebOe efveosMeke efveege~

efvece&uee iepeJeeveeriegpejele jepe efJeOeeve meYeekeer hetJe&GheeOe#e; peveJejer, 2016ceW efveOeve~

Sme. peeJeero DenceopeveJejer, 2016ceW GejeosMe kes veS hegefueme ceneefveosMeke (DGP)efveege~

Sej ceeMe&ue jekesMe kegceej efmebn Yeoewefjee1peveJejer, 2016kees Yeejleere Jeeegmesvee kes

GheecegKe (DCAS)kee heoYeej enCe efkeee~

Deve eefe&le Jeefe uesefheveW pevejue megjsMe Mecee&6peveJejer,

2016 kees 24JeW ceneefveosMeke meercee me[ke

(DGBR)kes heo Yeej kees enCe efkeee~

Fesj mkeesueeFleeJeueer efheuce efveoxMeke SJebhekeLee uesKeke; 19peveJejer, 2016keesefveOeve~

heJeve kehetjpeveJejer, 2016ceW FeeFue ceWYeejle kes veS jepeotle efveege~

ceemexuees jsyesuees ef[metpeemeesMeue [sceesesefkeheeea (PSD) mes mebye hegle&ieeue kes veslee;peveJejer, 2016 ceW je^hee fle egveeJee W ceW

peerle ope& keer~

mebpee efceeeFueeneyeeo neF&kees& kes hetJe&veeeeOeerMe, peveJejer, 2016ceW Gej eosMe

kes ueeskeeege efveege~

pes.Sme. oerhekepeveJejer, 2016ceWotjmebeejefJeYeeie ceW meefeJe efveege~

keuheveeje^ere hegjmkeej efJepeslee (Je


92/138


eefe&le mLeueFboewj 25peveJejer, 2016kees ueeske meYee DeOe#e

megefce$ee cenepeveDeewj cegKeceb$eerefMeJejepe efmebneewneveves ceOe eosMe kesFboewj efpeues(eeceerCe)

kees hetjer lejn Kegues ceW Meewe mes cege Ieesef


93/138


keej&JeeF& kejlesngS eej DeelebefkeeeW keesceej

efiejeee~

FmueeceerDeelebkeer

mebie"ve lenjerke-S-

leeefueyeeve heeefkemleeve(TTP)vesFme nceueskeer efpeccesoejer ueer nw~

mJeleb$elee mebeece mesveeveerKeeve Deyogue ieheheej

Keeve kes veece hej Fme etefveJeefme&erkeer mLeehevee 3

pegueeF&, 2012keesngF& Leer~

efyenej: mejkeejer veewkeefjeeW ceW

ceefnueeDeeW keesDeej#eCe 19peveJejer, 2016kees efyenej mejkeej ves

kewefyeves keeryew"ke ceWceefnueeDeeWkeesmeYeermejkeejer

veewkeefjeeW ceW35eefleMele Deej#eCeefoS peeves kes

efveCe&e kees cebpetjer eoeve keer~

ceefnuee Deej#eCe kes eEyeog hej mejkeej eje

hetJe& ceWefmehe& hegefueme mesJeeDeeWceW ceefnueeDeeW kes

efueS 35eefleMele Deej#eCe eeJeOeeefvele Lee~meeLe nereeFcejer mketue ceW DeOeehekeeWleLee

hebeeeleer jepeJeJemLee ceW 50eefleMele kee

Deej#eCe ceefnueeDeeW kees henuesmes ner efoee pee

jne nw~

Fme efveCe&e mesjepe kes meYeermejkeejermesJeeDeeW/

mebJeieeXkes meYeermlej SJebmeYeer ekeej kes heoeW hej

meerOeerefveegefeeeW ceWDeejef#ele SJebiewj-Deejef#ele

keesef ceWceefnueeDeeW kes efueS 35eefleMele #eweflepe

Deej#eCe efoee peeSiee~

eebmeeebme kes je^heefleeebmJee Deesueebo ves 18

peveJejer, 2016keesosMe ceWDeeefLe&ke DeeheeleefmLeefle

keerIees


94/138


PeejKeb[ mejkeej ves 12peveJejer, 2016kees

heerves kes heeveer kes mebke kees iebYeerj mLeeveere

DeeheoeceWpees[veskee efveCe&e efueee nw~

efveCe&e kes Devegmeej, jepe Deeheoe kees


95/138


hegjmkeej/mecceeve

hebef[le Yeercemesve peesMeer Meem$eere

mebieerle hegjmkeej 3hejJejer, 2016keesceneje^ mejkeej kesmeebmke=efleke ceeceueeW kes ceb$eer efJeveeso leeJe[seje

eefme meejbieerJeeokeheb.jeceveejeeCekeesYeejle

jlve hebef[le Yeercemesve peesMeer

Meem$eere mebieerle hegjmkeejJe


96/138


heodceeereehle ecegKe Jeefe-

eefleYee eueeo, Depee osJeieve, efeebkee eeshe[e,

leguemeeroeme yeesjkej, [e@. meescee Iees


97/138


meJe&es DeefYeveslee-jCeJeerj efmebn (efheuce-

yeepeerjeJe cemleeveer)

meJe&es DeefYeves$eer-oerefhekee heeogkeesCe (efheuce-

heerket)

meJe&es meneeke DeefYeveslee-Deefveue kehetj(efheuce-efoue Oe[keves oes)

meJe&es meneeke DeefYeves$eer-efeebkee eeshe[e

(efheuce-yeepeerjeJe cemleeveer)

meJe&es mebieerle-Debefkele efleJeejer, ceerle yeodme&,

Devepeeve Deewj Deceeue ceefueke (efheuce-je@e)

meJe&es ieerle-FjMeeo keeefceue (Deiej legce

meeLe nes, efheuce-leceeMee)meJe&es heeMJe&ieeeke-Deefjpeerle efmebn-metjpe

[tyee (efheuce-je@e)

meJe&es heeMJe&ieeefekee-esee Iees


98/138


99/138


hees keer OevejeefMe) eoeve

efkeee ieee~

1 Deketyej, 2014mes 30

efmelebyej, 2015kes ceOe es

eoMe&ve kes DeeOeej hej efJeleefjleefkeS ieS Deve hegjmkeej Fme

ekeej jns-

ceeOeJe jeJe efmebefOeee hegjmkeej(i) jCepeerê@heer ceW meJee&efOeke jve nsleg-je@efyeve

GLehhee(11ceweeW ceW912jve)~

(ii)jCepeer ê@heer ceWmeJee&efOeke efJekes nsleg-Deej.

efJevee kegceej (kevee&ke) Je Meeog&ue "ekegj(ceneje^) kees mebege he mes (oesveeW ves 10

ceweeW ceW 48efJekes eehle efkeS)~

Sce.S. efeobyejce ê@heer(i)meJe&es Deb[j-23efekesj-Deuceeme Meewkele

(G.e.)~

(ii)meJe&es Deb[j-19efekesj-Deveceesueeerle efmebn

(hebpeeye)~

(iii)meJe&es Deb[j-16efekesj-Megyeceeve efieue

(hebpeeye)~

(iv)meJe&es ceefnuee efekesj meerefveej-efceleeueer

jepe (jsueJes)~

(v)meJe&es ceefnuee efekesj petefveej-osefJekee

Jewe (ceneje)~(vi)Iejsuet efekes ceW meJe&es Debheeej-Dees.vebove

ueeuee DecejveeLe DeJee@[&(i)meJe&es DeeuejeGb[ eoMe&ve jCepeerê@heer

ceW-peuepe mekemesvee, ceOe eosMe efekes mebIe

(8ceweeWceW, 583jve, 17efJekes)~

(ii)meJe&es DeeuejeGb[ eoMe&ve Iejsuetmeerefcele-

DeesJej eefleeesefielee ceW-oerheke nge, ye[ewoeefekes mebIe~

(iii)meJe&es DeesJejDee@ue eoMe&ve (2014-15)-

kevee&ke jepe efekes mebIe (14 Debke)~

keesme yegke DeJee@[&, 2015 4peveJejer, 2016keeskeesme yegke DeJee@[&

(Costa Book Award), 2015kes efJepesleeDeeWkeer

Iees


100/138


ebie mheesdme&heme&vesefueer Dee@he o F&ej-Ssueer

[eGveer (efpeceveeefmkeme)

ueeFheeFce DeeerJeceW DeJee@[&-S.heer. cewkekee@e

mheesdme& Devmebie nerjes DeJee@[&-[sefceeve efueb[mes

(hegyee@ue keese)mheesdme&heme&vesefueererce Dee@he o F&ej DeJee@[&-

es efyesve [sefJeme kehe erce

nsuesve jesueemeve DeJee@[&-yesueer cewLetpe

IAAFJeu[& SLeueer Dee@he o

F&ej, 2015 IAAF (International Association of

Athletics Federation)

eje eoeve efkeee peeves

Jeeuee Jeu[&SLeueer Dee@he

o F&ejhegjmkeej veJebyej,

2015ceW heg


101/138


eespevee/heefjeespeveejepeceeie& heefjee speveeDeeW ke s

efeeevJeeve nslegneFefye[ Svegercee@[ue 27peveJejer, 2016keeseOeeveceb$eervejW ceesoer

keerDeOe#elee ceWDeeefLe&ke ceeceueeWkeercebef$eceb[ueere

meefceefle eje jepeceeie&heefjeespeveeDeeWkes efeeevJeeve

keerSke eCeeueer kes he ceWefceefele Jeeef


102/138


103/138


Dee@hejsMeve eerve nbeerve nbvekemeefueeeWkes efJe Yeejle mejkeej

kes hewjeefceefuejer yeue leLee jepe yeue eje GvnW

Deeeeceke lejerkes mesyeenj

Keos[ves kes efueS eueeS

ieS DeefYeeeve kee veece

nw~

en DeefYeeeve veJebyej, 2009mesueeue ieefueeejs

#es$e Jeeues heebe jepeeW ceW eueeee ieee~

en efomebyej, 2014ceW Yeer eee&ceWjne peye

vekemeefueeeW ves megkecee, eermeie{ ceW Ieele

ueieekej mewve yeueeW hej nceuee efkeee Lee pees

eerve nb DeefYeeeve kes efJejesOe ceWLee~ 8peveJejer, 2016keesFme DeefYeeeve keeskeWere

mejkeej keer hewjeefceefuejerheesme&veshegve: eejbYe

efkeee efpememes en hegve: eee& ceW Deeee~

vemeerce Deue-yenj Yeejleere veewmesvee Deewj Deesceeve keerMeenerveewmesvee

(Royal Navy of Oman) kes yeere efhe#eere

veewmewefveke DeYeeme vemeerce Deue-yenj(Naseem

Al-Bahr)kes omeJeWmebmkejCe kee Deeeespeve 22-

27peveJejer, 2016kes ceOe ieesJee le hej Dejye

meeiej ceW efkeee ieee~

Fmes oesejCeeWceWDeeeesefpele efkeee ieee~

henuee ejCeheesle ejCe(Harbour Phase)

22-24peveJejer,2016kes ceOe ieesJee kes le

hej mebhevve ngDee~

otmeje ejCemeceger ejCe(Sea Phase)

24-27peveJejer, 2016kes ceOe ieesJee le mes

mesDejye meeiej

ceW mebhevve ngDee~

Fme DeYeeme ceWYeejleere veewmesvee kes

oesheesleeW-DeeF&SveSme

ef$ekebo(INS Trikand) Deewj DeeF&SveSme ef$eMetue

(INS Trishul)veseefleYeeie efkeee~

peyeefk e Deesc eeveer veewme svee ke s oe s heesleeW

DeejSveDeesJeer Deue-MeefceKe (RNOV AL-

Shamikh) Deewj DeejSveDeesJeer Deue-meerye

(RNOVAL-Seeb)vesefnmmee efueee~

efmheefj Dee@he Fbef[ee jve Dee@m^sefueee kes YetlehetJe& efMe#ee Deewj Kesue ceb$eer

hew heece&j ves26peveJejer, 2016

keeskeMceerj meskeveekegceejer leke

efmheefj Dee@he Fbef[ee jveoew[kee MegYeejbYe keveekegceejermesefkeee~

hew heece&j 4,600efkeceer. uebyeer

en oew[ Yeejle kes efJeefYevve

jepeeWmesneslesngS 30 ceee&, 2016keespeccet-

keMceerj ceWmeceehle kejWies~

jefnle yeveeves kes GsMe mes14uesve Jeeueer 74

efkeceer. uebyes efouueer-[emevee-cesj" SkemeesmeJes

heefjeespeveekeer DeeOeejefMeuee jKeer~

Gheeg&e heefjeespevee keerueeiele 7,566kejes[

hees keer nesieerleLee FmeceW efvecve leerve mebIekeMeeefceue nQ :

(i)ejCe-I :efouueer-cesj" SkemeesmeJes kes 14uesve

Jeeues 28efkeceer. uebyes efouueer-[emevee Keb[ kee

efvecee&Ce~

(ii)ejCe-II:efouueer-cesj" SkemeesmeJes kes 6uesve

Jeeues46efkeceer. uebyes[emevee-cesj" Keb[ kee efvecee&Ce~

(iii)SveSe-24kes 22efkeceer. uebyes [emevee-neheg[

Keb[ kees6uesve kejvee~

en SkemeesmeJesveSneFefye[ Sveger cee@[ue(Hybrid Annuity Model)kes lenle henueer

heefjeespevee nesieer~

FmesSke mcee&SkemeesmeJeskes he ceWefJekeefmele

efkeee peeSiee~

Dee@hejsMeve/DeefYeeeve


104/138


Deeeesie/meefceeflejesefnle Jesceguee Deelcenlee ceeceuee :

veeefeke Deeeesie kee ie"ve 28peveJejer, 2016keeskeWere ceeveJe mebmeeOeveefJekeeme ceb$eeuee vesMeesOeeLeeajesefnle Jesceguee(RohitVemula)keerDeelcenlee (17peveJejer, 2016)kes ceeceues keerpeebe kes efueS Fueeneyeeo neF&kees&kes mesJeeefveJe=e veeecetefle& DeMeeske kes. heveJeeuekeesSke meomeere peebe Deeeesie kee DeOe#e efveegeefkeee~en veeefeke Deeeesie nwojeyeeo efJeMJeefJeeeueekes oefuele MeesOeeLeeajesefnle Jesceguee keer DeelcenleeleLee efJeMJeefJeeeueeeWSJebkee@uespeeWceWe$eeWkes Mees


105/138


meeceeefpeke SJeb meebmke=efleke #es$eeWceWmeneesie ye{eveshej eee& keer~ Yeejle-Dejye ueerie meneesie cebe keer mLeehevee

Je


106/138


mebefOe/mecePeewleeYeejle Deewj me kes ceOe mecePeewlee 27peveJejer, 2016kees keWere cebef$eceb[ue ves

yegefveeeoerDeewj Keespeer Jew%eeefveke DevegmebOeeve nslegYeejle Deewj mekes ceOe ngS mecePeewleskeesmJeerke=efleeoeve keer~en mecePeewlee Yeejle Deewj me kes MeesOekelee&DeeWkees cetue Deewj Keespeer efJe%eeve (Basic andExploratory Sciences)kes #es$eeW ceWDevegmebOeeveheefjeespeveeDeeW kes mebege keeee&vJeeve kes efueS

eeflemheOeea DevegmebOeeve Devegoeve GheueyOe kejelee nw~Yeejle mejkeej Deewj peerDeeF&meerS

kes ceOe $e+Ce mecePeewlee 13peveJejer, 2016kees Yeejle mejkeej vesjeere veoermebj#eCe eespevee(NRCP)kes Debleie&lehegCesceWcetuee-cetLeeveoerkeermeheeF&kes efueS peeheeveDeblejje^ere meneesie SpeWmeer (JICA)kes meeLe$e+Ce mecePeewles hej nmlee#ej efkeS~en heefjeespevee peveJejer, 2022leke hetjer

nesveernw~peeheeve Fme heefjeespevee kes efueS 0.30eefleMeleJeeef


107/138


Je


108/138


efJeefJeOejeieceemeej Yeejleer ves Meem$eere mebieerle kes emeejCe

kes efueS veee ewveuejeieceeejbYe efkeee nwefpemekeeGodIeeve 26peveJejer, 2016keesemeej Yeejleer

kes DeOe#eS. mete&ekeeMeves yebieueg ceWefkeee~

jeiece ewveue hej kevee&ke leLee eEnogmleeveer

mebieerle emeeefjle efkeee peeSiee~

[e@ meerSve (.cn) ogefveee kee

meyemesye[e [escesveefJeMJe ceW eerve keekees[ [escesve .cnkee

meyemes DeefOeke eeesie efkeee pee jne nw~

Fmeves pece&veerkes [escesve '.de'kees heerses[

efoee nw~

eeFvee Fbjves vesJeke& Fbhee@cexMeve meWj

(CNNIC)keerefjhees&kes Devegmeej, Je


109/138


mejkeej keerlejhe mesFve FkeeFeeW kes kejerye

1,000kece&eeefjeeWkeesJe


110/138


sefvemeDee@m^sefueeve Deesheve, 2016 18mes31peveJejer, 2016kes ceOe cesueyeve& ceW

mebhevve uee@ve sefveme keerFme eefleefle eQ[ muewceeefleeesefielee (Je


111/138


heg


112/138


Deblejjeere eerefceej sefveme ueerie,2015 (IPTL, 2015)

keeskee-keesuee SJebkelej SejJespe

eje ee ee se fp ele e rc e se fv eme

eefleeesefielee Deblejje^ere eerefceejsefveme ueerie (IPTL)kes otmejsmebmkejCe

kee Deeeespeve 2-20efomebyej, 2015

kes ceOe eceMe: 5 MenjeW keesyes, ceveeruee, veF&

efouueer, ogyeF& Je eEmeieehegj ceWefkeee ieee~

20 efomebyej, 2015 kees eEmeieehegj Fb[esj

msef[ece, eEmeieehegj ceW Kesues ieS HeeFveue cewe ceW

DeesetF& eEmeieehegj muewceme&vesceeFeescewkeme Fbef[eve

Smesme kees 2621meshejeefpele kej Fme mebmkejCe

kee eQefheeve yevee~

eefleeesefielee kes meJee&efOeke cetueJeeve efKeuee[er

(MVP)kee hegjmkeej heg


113/138


ves nsueces henve kej DebheeeeEjie keer pees

Deblejje^ere mlej hej efkemeer Debheeej eje

megj#ee nsueces kes eeesie kee henuee ceeceuee

Lee~

heebeJeW cewe ceW Dee@m^sefueee eje peerle kes efueSefoS ieS 331jveeWkes ue#e keeseehle kej Yeejle

ves e=bKeuee ceWDeheveer henueerpeerle ope&keer~

SkeefoJemeere ceweeWceWDee@m^sefueee ceWDee@m^sefueee

kes efJe efkemeererce eje ue#e kee heere

kejles ngS en Deye leke keer meyemes ye[erpeerle

nw~

Fme cewe ceWnejveskes yeeo Dee@m^sefueeeF& erceSkeefoJemeere ceweeW ceW Deheveerueieeleej 19JeeRpeerle

mes Jebefele jn ieF&~

3dJeWer-20ceweeWkeer e=bKeuee Yeejleveskeueerve

mJeerhe kejles ngS Dee@m^sefueee kees 3-0mes hejeefpele

kej peerle ueer~

e=bKeuee ceWmeJee&efOeke 199jveyeveevesJeeuesYeejleere yeuuesyeepeefJeje

keesnueerkeeshuesej Dee@he o meerjerpe

Ieesef


114/138


meweo cegMleeke Deueer dJeWer-20

tvee&ceW 20peveJejer, 2016keescegbyeF& kes JeeveKes[s

msef[ece ceW Kesues

ieS heeFveue cewe

ceWGej eosMeves

ye[ewoe kees38jve

mes hejeefpele kej

henueer yeejmeweo cegMleeke DeueerdJeWer-20tvee&ceW

kee efKeleeye peerle efueee~

heeFveue cewe kee huesej Dee@he o cewe GejeosMe kesmegjsMe jwvee (47jve) kees egvee ieee~

Gej eosMe kes kehleevemegjsMe jwveeSJebye[ewoe

erce kes kehleeveFjheeve he"eve Les~

DeefKeue Yeejleere meerefveej ceefnuee

SkeefoJemeere ueerie, 2015-16

15veJebyej mes 5efomebyej, 2015kes ceOeYeejle ceW mebhevve~

5efomebyej, 2015keesFbefoje ieebOeermsef[ece,

Gvee (efnceeeue eosMe) ceWKesues ieS heeFveue cewe

ceW ceOe eosMe vesye[ewoe kees5efJekes mesnjekej

ê@heer peerle ueer~

ceOe eosMe erce keerkehleeveefveefOe yetuespeyeefke

ye[ewoe keer kehleeveyeer.[er. megjleerLeeR~

efJepee npeejs ê@heer, 2015-16efuem-AkeerYeejle keerIejsuetSkeefoJemeere efekes

eefleeesefieleeefJepee npeejsê@heer(eeeespeke-Paytm)

kee heeFveue 28efomebyej, 2015keesSce. efevveemJeeceer

msef[ece, yebieueg ceWmebhevve ngDee~heeFveue cewe ceWiegpejelevesefouueerkees 139

jveeWmes hejeefpele kej eefleeesefielee kee efKeleeye

peerle efueee~

efouueer kes kehleeveieewlece iebYeerjSJebiegpejele

kes kehleeveheeefLe&Je hesue Les~

heeFveue cewe kes Paytmcewve Dee@he o cewe

kee hegjmkeej mebege he mesheeefLe&Je hesueJe

Deej.heer. efmebnkees eoeve efkeee ieee~

henuee efove-jeef$e sm ceweveJebyej, 2015ceWDee@m^sefueee-vetpeerueQ[ kes ceOe

KesueerieF&leerve sm ceweeWkeere=bKeuee kee Debeflece

cewe efJeMJe keehenuee efove-jeef$e sm ceweLee~

Sef[ues[ DeesJeuekes cewoeve hej KesuesieS Fmecewe ceWiegueeyeerieWokee eeesie efkeee ieee Lee~

kehleevemerJe eqmceLekeerDeiegJeeF&ceWDee@m^sefueee

vesFme Ssefleneefmeke cewe kes meeLe-meeLe e=bKeuee kees

2-0mes peerle efueee~

vetpeerueQ[ kes kehleeve yeQ[ve cewkekeguece Les~

GuuesKeveere nwefke138

Je


115/138


ne@keer

heerhee keueye efJeMJe kehe, 2015heerhee eje Deeeesefpeleheerhee keueye efJeMJe

kehekee 12Jeeb mebmkejCe 10-20efomebyej, 2015

kes ceOe peeheeve ceWmebhevve ngDee~

mhesefveMe hegyee@ue keueye Shemeeryeeefme&ueesveevesDepeXervee kes hegyee@ue keueye Suesefkees keueye

efjJej hues kees heeFveue ceW 3-0mes hejeefpele kej

heerhee keueye efJeMJe kehe efKeleeye leermejer yeej Deheves

veece efkeee~

Shemeer yeeefme&ueesvee kes uegF&me

megDeejspe(GiJes) keeskeueye efJeMJe

kehe kee meJe&es efKeuee[eregvee

ieee Deewj GvnWieesu[ve yee@uekee hegjmkeej

eoeve efkeee ieee~

heerhee hesej hues DeJee@[&Shemeer yeeefme&ueesvee

keeseoeve efkeee ieee~

Fbef[eve meghej ueerie, 2015 nerjesceeseskee@he&efueefce.eje

eeeesefpele Yeejle keerhesMesJej hegyee@ue

ueerie Fbef[eve meghej ueerie (ISL)

kee otmeje mebmkejCe 3Deketyej mes

20efomebyej, 2015kes ceOe Yeejle kes efJeefYevve

MenjeWceW mebhevve ngDee~

Fme oewjeve 8erceeW kes ceOe kegue 61ceweKesues ieS efpeveceW kegue 186ieesue ngS~

20efomebyej, 2015kees peJeenjueeue vesn

msef[ece (hees[e& msef[ece), ieesJee ceW Kesues

ieS tvee&ceW kes heeFveue cewe ceWesvveF&efeve

Shemeerves Shemeer ieesJee kees3-2meshejeefpele

kej DeeF&SmeSue kes otmejsmebmkejCe kee efKeleeyepeerle efueee~

heeFveue cewe kes nerjes Dee@he o cewe kee

hegjmkeej Shemeer ieesJee kes peeses ceeslesT

ieeWpeeuespekees eoeve efkeee ieee~

esvveF&efeve Shemeerkes pee@ve merJeve

ceW[espee JeQuesefmeee (keesuebefyeee) kees

ieesu[ve yet DeJee@[& eoeve efkeeeieee GvneWves tvee&ceW kes 16ceweeW ceW

meJee&efOeke 13ieesueefkeS~

tvee&ceW kes meJe&es efKeuee[erkee nerjesDee@he

o ueerie DeJee@[&esvveF&efeve Shemeerkes pee@ve merJeve

ceW[espee JeQuesefmeeekeesnereoeve efkeee ieee~

Deve eoe hegjmkeej Fme ekeej jns

Fcee fpeie huesej Dee@he o ueeriepe spes

ueeuehesKeuegDee (Yeejle, esvveF&efeve Shemeer)

ie es u[v e iueJm eDehee sGuee S[ue ye ss

(Deecexefveee, esvveF&efeve Shemeer)

Decetue efhesm huesej Dee@he o ueerieFeeve

etce (kevee[e, Suesefkees [erkeesuekeelee)

cegLet eghe hesej hues DeJee@[&cegbyeF& efmeerShemeer

ueeue yeneogj Meem$eerne@keertvee&ceWheg


116/138


kes Meer


117/138


yew[eEceveeerefceej yew[eEceve ueerie, 2016 2 mes 17 peveJejer,

2016 kes ceOe eerefceej

yew[efcebve ueerie (PBL)kesefleere mebmkejCe (eeeespeke-mej mheesdme&) kee

Deeeespeve Yeejle kes efJeefYevve MenjeW ceW efkeee

ieee~

eefleeesefielee ceW 6erceeW ves Yeeie efueeeDeJeOe

Jeeefjeme&, yebieueg e@heiebme, esvveF& mcewMeme&,

efouueer Smeme&, nwojeyeeo nbme& SJeb cegbyeF&

je@kesdme~

17peveJejer kees efouueer ceWKesues ieS heeFveue

ceWefouueer Smeme&ves cegbyeF& je@kesdme kees4-3mes

hejeefpele kej PBLkee efKeleeye peerle efueee~

efouueerSmeme&kese@ceermegefieDeeleex(Fb[esvesefMeee)

SJeb esvveF&mcewMeme&keerheer.Jeer. efmebOegkees tvee&ceW

kee meyemes cetueJeeve efKeuee[er(MVP)Ieesef


118/138


heg


119/138


etjsefMeee kehe, 2016 DRB - HICOMeje emlegle etjsefMeee kehe

ieesuhe eefleeesefielee 15-17peveJejer, 2016 kes

ceOe ceuesefMeee ceWmebhevve ngF&~

syeue sefvememeerefveej je^ere SJebDeblejjepeere

syeue sefveme eQefheeveefMehe 5mes10peveJejer, 2016kes ceOe nwojeyeeo

(lesuebieevee) ceWmebhevve 77JeeR meerefveej je^ere SJeb

Deblejjepeere syeue sefveme eefleeesefielee kes heg


120/138


GheefJepeslee -peer. meeefLeeeve SJebosJesMe keefjee

(oesveeW Yeejle)

ceefnuee egieue

efJepeslee - efueve es SJeb PeesG efeneve (oesveeW

eEmeieehegj)GheefJepeslee -ceefvekee ye$ee SJeb Debefkelee oeme

(oesveeW Yeejle)

efceefele egieue

efJepeslee -peer. meeefLeeeve SJeb Debefkelee oeme

(oesveeW Yeejle)

GheefJepeslee -meewcepeerle Iees


121/138


eefe&le Kesue Jeefe SJeb mLeue

SefMeeve uetpe eQefheeveefMehe, 2015 27efomebyej, 2015keespeeheeve kes veeieevees

(Nagano)ceW mebhevve SefMeeve uetpe eQefheeveefMehe

ceW Yeejle kesefMeJee kesMeJeveves jpele heoke eehle

efkeee~

Luge (uetpe) jsme keemJeCe& heokepeeheeve

kesefnoxvjer keeveeeeceeSJeb keebme heoke keesefjee

kes [eWie efneesve efkece veseehle efkeee~

meerefveej je^ere Yeejesee sueve

eQefheeveefMehe 68JeeRheg


122/138


yeuuesyeepeeW keer meteer ceW meeleJeW mLeeve hej keeefyepe

ebhee@ue kes sm jveeW keer kegue mebKee 11867

jve nw~

en mebKee JesmFb[erpe keerDeesj mes meJee&efOeke

sm jve yeveevesJeeues yeeeve ueeje mes cee$e86jve kece nw~

Depeerle eboeruee 17peveJejer, 2016kees cegbyeF& ceW BCCIkeer

DevegMeemeve meefceefle vesDeheves Ske

efveCe&e ceWJe


123/138


efveOeve nesieee~

11 veJebyej, 1926 kees

Fueer ceW pevceeR ceeefjee ves

Je


124/138


Deve eefe&le Kesue Jeefe ue#ceerjleve Megkeueehe. yebieeue erce kes hetJe&

jCepeer kehleeve; efomebyej, 2015ceW efekes kes

meYeer eeheeW mes mebveeme efueee~

efpecceerefnuehetJe& efyeefMe hegyee@ue efKeuee[er;

efomebyej, 2015ceW efveOeve~

eeefmej Meenheeefkemleeveer ieWoyeepe; efomebyej,

2015ceW [eshe sm ceWDemeheue heeS peeves kes

yeeo ICCeje DemLeeeer he mes efveuebefyele~

efuee esveue ce smeer DepeXefefveeeF& hegyee@ue

efKeuee[er; efomebyej, 2015ceW 7JeWiueesye mee@kejDeJee@[& meceejesn ceW meJe&es efKeuee[er kes

hegjmkeej mes mecceeefvele~

Dee fveue Kevvee Dee @ue Fbe f[ee se fveme

SmeesefmeSMeve (AITA)kes DeOe#e; veJebyej, 2015

ceWSefMeeeF& sefveme hes[jsMeve (ATF)kes DeOe#e

heo hej hegveefve&Jee&efele~ heguesuee ieesheerebo je^ere yew[eEceve keese;

peveJejer, 2016ceW eerefceej yew[eEceve ueerie

(PBL)kes veS Deeege efveege~

ie gueece yeesoe r oef#eCe Deeerkeer efekes

efKeuee[er; peveJejer, 2016ceWcewe efheeEkemeie kes

Deejeshe ceW efekes oef#eCe Deeerkee (CSA)ves

20Je


125/138


yengDeeeeceerefJekeeme keerDeesj lespeermes Deeiesye{ jner ogefveee ceW je^eWkes ceeveJe mebmeeOeve Gvekeerjer{

nQ~ Ssmes ceWeleske je^ Deheves ceeveJe mebmeeOeve kes mebhees


126/138


efleerele: HDR-2010ceWleerve veS hewceevesYeer

emlegle efkeS ieS Les

(i) yengDeeeeceer efveOe&velee metekeebke (TheMultidimensional Poverty Index)

(ii) ueQefieke Demeceevelee metekeebke (The

Gender Inequality Index)

(iii) Demeceevelee meceeeesefpele ceeveJe efJekeeme

metekeebke (The Inequality-adjusted

Human Development Index)

veJee rvelece ceeveJe efJekeeme efjhees&-

Download - Current Affairs Feb 2016

Top Related