GİRİŞKimyasal, biyolojik, radyasyon ve nükleer

(KBRN) içerikli savaş silahları, özellikle batılılarındünyamıza hediye ettiği yeni dönem “felaket”araçlarıdır. Afet kelimesi bu silahların etkilerinianlatmakta yetersiz kalır. Ne tezattır ki; savaşteknolojisindeki bilinçsiz yarışın günlük yaşamı-mıza olumlu katkıları olabilmektedir. Günümüzdetıbbi, radyolojik teşhis ve tedavi merkezlerinde,nükleer enerji üretiminde radyasyonun olumluyönlerinden de yararlanılmaktadır.

RADYASYONDoğada bulunan ve yapay olarak üretilen

bazı izotopların çekirdekleri aşırı enerji içerir ve

kararlılığa ulaşmak için fazla enerjilerini yayarlar.Bu yayılan enerjiye nükleer enerji veya iyonizeedici radyasyon adı verilmektedir. Radyasyonyaşamımızın parçasıdır. Isı ve ışık, güneştengelen radyasyonun doğal formlarıdır. Bunlarınyanı sıra mikrodalgalar, radyo dalgaları, radar,X-ışınları, gama ışınları radyasyonun diğertürleridir. Bunlar çevremizde doğal olarakbulunduğu gibi yapay olarak da elde edilmektedir.

Radyasyon, madde üzerinde meydanagetirdiği etkilere göre iki gruba ayrılır:

a) İyonlaştırıcı olan radyasyon: X-ışınları,gama ışınları, alfa, beta radyasyonları, kozmikışınlar, nötronlar.

VOL 63, NO 1,2,3 2006

1Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı, Ulusal Zehir Merkezi (UZEM), AnkaraYazışma Adresi: Dr.Cansın ARDA, Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı, Ulusal Zehir Merkezi (UZEM), Cemal Gürsel Cad.No.18, Sıhhiye-AnkaraTel : +90 312 458 22 08 Fax : +90 312 435 35 46

NÜKLEER SİLAHLAR VE RADYASYON

Cansın ARDA1

ÖZET

Radyasyon yaralanması ve kirliliğine yol açan olaylar, hem çevre ve toplum, hem de sağlık ve kurtarma hizmetisunan personel için büyük riskler oluşturmaktadır. Yaralıların kurtarılmasından, sağlık kuruluşlarına getirilmesine,tedavisi ve bakımına kadarki her aşama için önceden detaylı bir hazırlık yapılmış olması ve özel donanımlı,eğitimli personel tarafından müdahale edilmesi gerekmektedir. Radyasyon yaralılarına profesyonel arındırmauygulanmadan tedaviye başlanması, kimyasal ve biyolojik olaylarda da olduğu gibi mümkün değildir. Radyasyonamaruz kalan hastalara sağlık personeli tarafından müdahale edilirken, radyasyona özgü yaklaşımlara dikkatedilmelidir. Anahtar Kelimeler: Nükleer silahlar, radyasyon

EFFECTS OF NUCLEAR WEAPONS AND RADIA TIO N

SUMMARY

Any reason that causes radiation causalities and environment pollution brings big risks upon the health ofpersonnel and first responders as well as the population itself. Beginning from the first response till the health carefacilities, every step needs to be planned carefully and trained and specially equipped personnel should responseimmediately. During the treatment of patients who exposed to radiation, healtcare workers should consider thespecial situations for radiation.Key Words: Nuclear weapons, radiation

139

Cilt 63, No 1,2,3 S : 139 - 144Türk Hij Den Biyol Derg 2006D E R L E M E

b) İyonlaştırıcı olmayan radyasyon: Ultra-viyole, kızılötesi, radyo dalgaları, mikrodalgalar.

Baz istasyonları, cep telefonları, mikrodalgafırınları, radarlar, yüksek gerilim hatları İyon-laştırıcı olmayan radyasyon kaynaklarıdır.

Radyasyonun birimleri ve özel terminolojihakkında Türkiye Atom Enerjisi Kurumu (TAEK)web sayfasından ayrıntılı bilgi alınabilir.

OLASI NÜKLEER VE RADYOLOJİK RİSKETKENLERİ

Günümüzde nükleer enerjinin olumlu yöndekullanıldığı pek çok alan bulunmasına karşın,bunlar aynı zamanda en az kitle imha silahlarıkadar da risk taşımaktadır. Tıbbi radyolojik teşhismerkezlerinde bulunan radyasyon kaynakları daözellikle ehil olmayan personelce kullanılması,taşınması ve imhası halinde hem topluma hem deçevreye son derece tehlikelidir. Çevremizde heran nükleer ve radyasyon riski taşıyan etkenlerTablo 1’de özetlenmiştir.

Çernobil Nükleer Reaktörü’nün patlamasıbütün dünyayı etkilemiş bir radyasyon faciasıörneğidir. Radyasyon bulutları rüzgarın etkisi ilehareket ederek Avrupa ve Türkiye’nin kuzeybölgelerinin üzerinden geçmiş ve bilindiğiüzere birçok olumsuz etkiler yaratmıştır. Dünya-da yaşanmış büyük nükleer kazalar Tablo 2’deözetlenmiştir. Dünya genelinde 1944-2001 yıllarıarasında 420 radyasyon kazası meydana gelmiş,

bu kazalarda 3000 kişi yüksek dozda radyasyonalmış, 133’ü ölmüştür.

Ermenistan’daki Metsamor Nükleer Reaktörüsınırımıza yaklaşık 16 km, Bulgaristan’dakiKozloduy Nükleer Reaktörü yaklaşık 300 km,Romanya’daki Cernavo Nükleer Reaktörü deyaklaşık 300 km uzaklıktadır.

Ülkemizde TAEK tarafından RadyasyonErken Uyarı Sistemi Ağı (RESA) kurulmuştur.RESA’nın amacı radyasyon kazalarına karşıönceden haber almaktır. Ülkenin tamamınındonatıldığı bu sistem hiçbir yabancı katkısıolmadan tamamen kendi kaynaklarımızlayapılmıştır ve 24 saat kesintisiz ölçüm hizmetiverilmektedir.

Ülkemizde 1986 yılından günümüze kadarsaptanmış olan radyasyon kazaları kronolojikolarak Tablo 3’de özetlenmiştir. Radyasyonkazaları ve şüphelerinin 172 no’lu telefona ihbaredilmesi bir vatandaşlık görevidir.

NÜKLEER SİLAHLAR VE ETKİLERİİlk nükleer silah 1942 yılında Amerika Birleşik

Devletleri’nde (ABD), İngiltere ve Kanada’nınkatkılarıyla Manhattan Projesi adı altındaüretilmiş ve 1945 yılında Japonya’nın Hiroşima veNagazaki kentlerinde kullanılarak (Şekil 1); birçokinsanın ölümüne, birçoğunun sakat kalmasına vedaha sonraki nesillerde genetik bozukluklara

ARDA C.

TÜRK HİJ DEN BİYOL DERGİSİ140

Tablo 1. Olası nükleer ve radyolojik risk et k e n l e r i

• Nükleer güç reaktörleri• Yakıt ve atık işleme tesisleri• Araştırma reaktörleri• Radyoaktif maddelerin tıbbi uygulamaları• Radyoaktif maddelerin endüstriyel uygulamaları• Radyoaktif maddelerin taşınması ve depolanması• Nükleer tahrikli uydular• Nükleer tahrikli gemi ve denizaltılar• Araştırma merkezleri veya laboratuvarları• Askeri amaçlı uygulamalar ve denemeler• Terörist faaliyetler• Radyoaktif madde kaçakçılığı

Tablo 2. Dünya’da yaşanmış büyük nükleer kazalar

• Kyshtym - 1957 SSCB • Windscale Yakıt Üretim Tesisi Kazası - 1957 İngiltere • Three Mile Island Nükleer Santral Kazası -1979 ABD • Tokaimura Yakıt Çevrim Tesisi Kazası- 1999 Japonya • Wolsung Nükleer Reaktör Sızıntısı- Güney Kore • Ç e r n o b i l N ü k l e e r Santral Kazası - 1 986 Sovyetler Birliği• Goiania Radyoterapi Kazası-1987 • San Salvador-1998 • Endüstriyel Işınlama Tesisi Kazası-1990 İsrail • Meksika Radyoterapi Kazası • Kostarika Radyoterapi Kazası-1996 • İkitelli Radyasyon Kazası-1998 • Panama Radyoterapi Kazası-2001• Polonya (Bialystok) Endüstriyel Işınlama Tesisi Kazası-2001

sebep olmuştur. Bu tarihten sonra nükleertehlikeyi özellikle soğuk savaş yılları boyunca tümdünya ülkeleri hissetmiş ve bu tehlike ileyaşamışlardır. ABD ve Rusya arasında yaşanan“Küba Krizi” sırasında Türkiye’de de bu tehlikeninsıcaklığı fazlaca hissedilmiş, dünya ise büyük birfelaketin eşiğinden dönmüştür.

Şu anda dahi aynı nükleer füze tehlikesisürmesine rağmen, dünyada sanki böyle birtehlike yokmuş gibi bir hava hakimdir vehalen nükleer füzeler yok edilmemiştir. RusyaDevlet Başkanı Putin yaptığı açıklamada“24 adet çanta formunda nükleer bombanınbulunamadığını” dünyaya açıklamıştır.

Nükleer silahlar, Irak’ın işgali sırasında ABDtarafından da kullanılmıştır. Tank savar roket-lerinde tank zırhını delmek için azaltılmış dozdanükleer madde kullanıldığı da bilinmektedir.Radyasyon yayan bu maddelerin etkileri; yineABD’li araştırmacılara göre Irak’taki çocuklarınkanser oranlarında önümüzdeki yıllarda artışınaneden olacak kadar fazladır.

Özellikle teröristlerin kullanıldığı “KirliBomba”, hem patlayıcının patlama etkisindenhem de radyasyon etkisinden yaratılmak içinkullanılmaktadır.

Bir nükleer silahın etkisini belirleyen çeşitlikoşullar bulunmaktadır:

1. Kullanılan nükleer silahların birer birer vetoplam olarak güçleri,

2. Nükleer silahın türü,3. Nükleer patlamanın türü,4. Hedefin niteliği (kent-kırsal alan),5. Yer şekilleri (dağlık, düz arazi),6. Nüfus yoğunluğu ve patlama alanındaki

dağılımı,7. Nükleer saldırı sırasında ve sonrasında

insanların yararlanabileceği sığınakların niteliği veniceliği ile o anda insanların davranış biçimi,

8 . Patlamanın gerçekleştiği saat, gün vemevsim,

9. Hava koşulları,

Nükleer silahlar insan sağlığını beş farklıyolla etkilerler:

1. Güçlü ve parlak ışığın etkisi : Oluşangüçlü ve parlak ışık geçici körlüğe neden olur.Örneğin; bir megatonluk bir patlamanın ışığıgündüz 21 km, gece ise 85 km ötede bulunanlar-da geçici körlük yapar

2. Darbe etkisi : Darbeye bağlı ölümlerdolaylı ve dolaysız biçimde olabilir. Ölümler;yıkılan yapıların enkazı altında kalma, yüksek veani basınç nedeniyle hemoraji ve organ rüptürleri,rüzgar sonucu binalardan dışarı fırlama ve tozbulutundan boğulmaya bağlıdır.

3. Isı etkisi : Patlama sonrasında termalradyasyona bağlı olarak, önce X ışınları yayılır,sonra birkaç saniye süren uzun dalga enfraruj ya

NÜKLEER VE RADYASYON ETKİLERİ

VOL 63, NO 1,2,3 2006 141

Tablo 3. 1986’dan günümüze ülkemizdeki radyasyonkazaları

• 27/28.10.1986-Sivas; 3 kişi etkilenmiştir.

• 01.05.1987-Murgul; 2 kişi,

• 1 1 . 0 6 . 1 9 9 7 - İ s t a n b u l ; Bir kişinin I-192 kapsülü yutup, 1 5saniyede çıkarması sonucu meydana gelmiştir.

• Aralık 1998 ve Ocak 1999-İstanbul; Co-60 tele-terapikaynaklarının hurda metal olarak satılması sonucu farkında olunmadan zırhsız Co-60 kaynağından yayılanradyasyona maruz kalınmıştır. Bu kişilerde Akut Radyasyon Sendromu görülmüştür. Yedisi çocuk olmaküzere 18 kişi hastaneye kaldırılmıştır.

• 0 4 . 0 3 . 2 0 0 0 - İ s t a n b u l ; Ir-192 kaynağının açıkta kalmasısonucu iki kişi radyasyona maruz kalmıştır.

• 1 1 . 0 7 . 2 0 0 0 - İ s t a n b u l ; Bir kişi sol eliyle radyasyon yayıcıparçayı tutmuş ve bir süre sonra rahatsızlanmıştır.

Şekil 1. 1945 yılında atom bombası sonrası Japonya

da görünebilen ışınlar oluşur. Bu ikinci tür ışınlarderi yanıklarına, yangınlara ve körlüğe neden olur(Şekil 2). Termal enerjinin emilmesi sonundaoluşan deri yanıkları daha tehlikelidir. Ayrıcatermal radyasyon büyük orman yangınlarınaneden olabilir.

4. Radyasyon etkisi : Nükleer patlamadanhemen sonra nötronlar, gama ışınları, alfa vebeta parçacıkları açığa çıkar. Ani radyasyon etkisiilk birkaç dakika içinde oluşan radyasyon türüdür.Radyasyona maruz kalan hücrelerin normalişlevleri değişikliğe uğrar veya yok olurlar;kromozomlar parçalanır, hücreler şişer ve ödemoluşur (Şekil 3).

Bazı radyoaktif maddeler bir süre mantarbiçimindeki bulutlar ile yukarı yükselip, birkaçdakika sonra yere inerler (Şekil 4). Serpinti,patlamanın olduğu çevreye doğru olur. Dahayukarılara çıkan ve rüzgarla savrulan radyoaktifparçacıklar ölüm tehlikesini çok uzaklara biletaşıyabilirler. Hatta bazı parçacıklar stratosfereçıkıp yıllar sonra yeryüzüne inerler ve patlamabölgesinin çok uzağındaki yerleri bile tehdit ederve su ve yiyecekleri kirleten radyoaktif maddelerinsan, hayvan ve bitkilerde büyük zararlara nedenolurlar.

5. Diğer : Nükleer silahları diğer etkilerikısaca şöyle özetlenebilir:

a) Elektromagnetik dalgalar, radyo ve radarsinyalleri ile iletişimin engellenmesi,

b) Ozon tabakasını etkilemesi,c) Kanserojen ve teratojen etki yaratması,d) Çevre kirliliğine yol açması,e) Toplum düzeninin sarsılması, otoriteye

güvensizlik yaratması.Yukarıda belirtildiği üzere radyasyona maruz

kalınması insanlarda akut ve kronik etkileroluşturmaktadır. Akut etkiler maruz kalınanradyasyonun şiddetine göre yanıklara, ölümesebebiyet verirken, daha az temas ve serpintietkisiyle akut radyasyon sendromu oluşabil-mektedir.

Akut radyasyon sendromu oluşan insanlardagörülen etkiler dört ana başlık altında toplanabilir:

1. Hematopoetik etkiler : Kemik iliği dep-resyonuna bağlı olarak 2-3 hafta süren buetki sonucu kanama, enfeksiyonlara duyarlılık,kilo kaybı, saç dökülmesi vb semptomlar görülür.

2. Gastrointestinal etkiler : Kanama, diyare,kusmaya bağlı aşırı sıvı kaybı saptanır.

3. Nörovasküler etkiler : Tansiyon düşmesi,bilinç kaybı, kafa içi basınç artışı, koma ve ölümsaptanabilir.

4. Kronik etkiler : Katarakt, kanser vakalarındave kalıtımsal bozukluklarda artışa yol açabilir.

ARDA C.

TÜRK HİJ DEN BİYOL DERGİSİ142

Şekil 2. Radyosyana bağlı deri yanığı

Şekil 3. Ellerde radyasyonun etkisine bağlı şişme ve ödem

RADYASYONA MARUZİYETTE YAKLAŞIMVE TEDAVİ PRENSİPLERİ

Radyasyona maruz kalma veya yaralanmadurumunda yaklaşım ve tedavi prensipleriaşağıdaki şekilde özetlenebilir:

1. Olay yerinden kurtarma: Yüksek rad-yasyonlu alanlarda sadece hayat kurtarmaönlemleri uygulanır. Yaralı özel korumalı, giysilive eğitimli personel tarafından olay yerindenhızla uzaklaştırılır. Kurtarma personeli de riskaltında olduğundan gerekli koruyucu önlemleralınmalıdır.

2. Tespit : Radyasyon tespit cihazı ile kişinindışarıdan maruz kaldığı doz tespit edilir.

3. Ö n c e l i k l e n d i r m e : Hastalarda kusmanınsaptanması olayın ileri boyutta olduğunu ifadeeder. T r i y a j, yaralıları üç g r u b a ayırarak uygulanır:

a) Yüksek maruziyet + travma + yanıklarb) Olası veya dıştan maruziyet

• Vücudunun tümü maruz kalanlar• Vücudunun bir kısmı maruz kalanlar• Radyonüklidlerle bulaşma olanlar

c) Sadece düşük doz maruziyet riski olup,başka etki saptanmamış olanlar.

4. Arındırma : Amaç hastaya dıştan radyas-yon bulaşmasını gidermek ve maruziyeti kesmekile sağlık personeline bulaşmasını ö n l e m e k t i r .Sırayla “ıslat - soy - yıka - giydir” prensibine göretatbik edilir. Bilinçsiz hastalarda da elbiseler hızlaçıkartılıp, işleme devam edilir.

5. Profilaksi : Bu amaçla iyot tabletleri alımıkullanılır. Böylece iyonize iyot alımı önlenir vetiroid dokusu korunur. Olası radyasyontemasından altı saat önce alımı en etkili sonucuverir. Olaydan 10 saat sonra alınması hiçbir faydasağlamaz. Bir tableti 24 saat korur. Başka doku-lara hiç faydası yoktur.

6. Semptomların giderilmesi : Travmatolojikmüdahale, yanık tedavisi yapılır. Hemoraji veenfeksiyon kontrolü sağlanır.

NÜKLEER SİLAHLARDAN KORUNMA VEEĞİTİM

Toplumu radyoaktif ve nükleer olaylardanhaberdar etmek ve tıbbi yanıtın seviyesinibelirlemek amacıyla Uluslararası Nükleer OlayS e v i y e s i olarak bilinen bir sınıflama kullanıl-maktadır. Bu seviyelendirme özellikle nükleerreaktör kazaları ve riskleri açısından önemlidir.KBRN silah uygulanması veya nükleer kazaolması halinde halkın korunması son derecezordur. Halk kitle iletişim araçlarından gelenuyarılara harfiyen uymak zorundadır. Sığınaklarınmalzeme durumu sürekli güncellenmeli ve hazırdurumda olmalıdır.

Arındırma en önemli aşamadır. Arındırıl-mamış hiçbir hastaya tıbbi tedavi başlan-mamalıdır. Hem bulaşma devam ettiği içinyaralı daha çok radyasyona maruz kalmaktahem de sağlık personeli risk altına girmektedir.

Koruma materyali olarak su, sıvı parafin veyaplastik gibi yüksek miktarda hidrojen içerenmateryaller ya da bu materyaller içinde bulunanyüksek absorpsiyon kapasiteli kurşun, boron velityum içeren ekipmanlar kullanılır.

Korunmada en önemli aşama eğitimdir.Ülkemizde sivillere yönelik bazı eğitimleryürütülmektedir. Sağlık Bakanlığı Refik SaydamHıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı’nda (RSHMB)

NÜKLEER VE RADYASYON ETKİLERİ

VOL 63, NO 1,2,3 2006 143

Şekil 4. Atom bombası sonrası oluşan tipik mantar bulutu

2001 yılından beri sağlık ekiplerine verilen“Kitle İmha Silahlarına Karşı Koyma ve KişiselKorunma” (KİS4K) adlı tatbiki KBRN kursuhalen yılda iki defa olmak üzere sağlıkekiplerinin eğitimine devam etmektedir (Şekil 5).KİS4K kursuyla teorik ve pratik eğitim vermekte,Sivil Savunma ve Türk Silahlı Kuvvetleri ilgilipersoneli tarafından da gerek donanım vegerekse bilgi aktarımı yönünden destek-lenmektedir. Şu ana kadar bu kurstan 400’eyakın doktor, hemşire ve diğer sağlık personelimezun olmuşlardır. Bu kursa katılmak isteyendiğer kurum ve kuruluşlara da kontenjanayrılmaktadır.

2005 yılında RSHMB ve GATA Komutanlığıişbirliğiyle birlikte Uluslararası NBC Sempozyumudüzenlenmiştir. RSHMB’de KBRN konusundayapılan çalışmalar aşağıda özetlenmiştir:

1. Eğitim: a) KİS4K eğitici eğitimi kursu b) Kurum dışı eğitim ve konferans desteği

2. Planlama:a) NATO Zirvesinde hastane ve diğer

birimlerin planlanmasıb) Malzeme alımı ve strateji tayini

3. Danışmanlık:a ) Hastane, havaalanı, kimyasal veya

nükleer tesisi olan merkezlerin hazırlıkları veplanlaması.

b) KBRN’yi içeren konularda diğer kurum-lara destek verilmesi

4. Laboratuvar hizmetleri: a) Biyolojik silah tespit laboratuvarı b) Kimyasal silah teşhis laboratuvarı.

SONUÇ Sonuç olarak; gerek kaza sonucu gerekse

kimyasal silah olarak nükleer enerjinin yay-gınlaşması hem çevre hem de toplum açısındanbüyük risk yaratmaktadır. Ülkenin savunmasındayer alan örgütler yanı sıra sağlık sektöründegörev alan kuruluşlar da bu tehlikeli ajanlara karşıher an hazırlıklı olmalıdır.

ARDA C.

TÜRK HİJ DEN BİYOL DERGİSİ144

KAYNAKLAR

1. Barbera JA, Macintyre AG, Barbard J, McIntire A. Jane’s Mass Casualty Handbook: Hospital, EmergencyPreparedness and Response, 2003.2. Kozlow C, Sullivan J. Jane’s Facility Security Handbook, 2002.3. Radiological Dispersion Device (Dirty Bomb), WHO/RAD Information Sheet, February, 2003.4. Health Protection Guidance in the Event of a Nuclear Weapons Explosion, WHO/RAD Information Sheet, February, 2003.5. Stuts DR, Ulin S. Hazardous Materials Injuries: Handbook for Pre-Hospital Care, Bradford Com. Cop. Maryland.USA.1982.6. www.taek.gov.tr

Şekil 5. RSHMB tarafından düzenlenen KİS4K kursu katılımları