Jesteśmy zbudowani z materii i żyjemy pośród materii.

Naszym celem nie powinno być wyrzekanie się materii, ale poszukiwanie formy budulca innej niż obiekty. Czy formę tę nazwiemy architekturą, ogrodem, technologią – nie ma to znaczenia1.

Tak w książce Complete Works z 2012 roku Kengo Kuma streścił swoje przemyślenia o architekturze, w których materia odgrywa szcze-

gólną rolę. Jest ona dla japońskiego archi-tekta – jako element wspólny dla ciała, środowiska i architektury – podstawowym punktem odniesienia. Idea budowania, zapisana w tej myśli, daje się poznać w re-alizacjach i esejach Kumy, które się uzupeł-

1 K. Kuma, Complete Works, London: Thames & Hudson Ltd, 2012, s. 4 okładki (wszystkie cyt. w art. tłum. B.S.).

niają, choć częściej teksty tłumaczą projekt albo budowlę. Celem jednych i drugich jest wykreowanie pełnego doznania architektury, które w praktyce może się stać jej kontemplo-waniem w miejscu i we własnym ciele. Jeśli materia architektury staje się jednocześnie budulcem i samym doświadczeniem, które wciąga w osobistą relację z miejscem, zdarza się przeżycie harmonii: „jesteśmy zbudowani z materii i żyjemy pośród materii”.

Struktura/technologia

Pierwszą ważną dla idei architektury decyzją Kumy było fizyczne połączenie i wzajemne przeniknięcie materii środowiska i architek-tury. Praktycznym środkiem do tego stały się dla niego technologia i struktura. Doświad-czenia związane z takim działaniem opisał w książkach Anti-Object [Antyobiekt]2 i Defeated

2 Tenże, Anti-Object: Dissolution and Disintegration in Architec-ture, Tokyo: Chikuma Publishing, 2000.

Architecture [Architektura pokonana]3. W tym ujęciu architektura nie jest obiektem, posta-wionym w miejscu i oderwanym od niego, ale częścią struktury środowiska, która sama stanowi konstrukcję zbudowaną z własnego tworzywa, to znaczy z wątków materii, wcho-dzących w nowe połączenia z sobą i elemen-tami otoczenia. Łatwo zauważyć, że materia układa się w struktury najpierw w samej naturze – od skali mikro do wymiarów ko-smicznych. Nie stanowi jednak architektury, nawet jeśli jej forma – na przykład jaskinia – służy człowiekowi za dom. Dopiero nowy związek cząstek tej materii, wynikający z bu-dowania, zaczyna być architekturą. Kuma interesuje się strukturami naturalnymi materiałów, ale pod kątem ich właściwości budowlanych, nie zaś w aspekcie bioniki ar-chitektonicznej. Dla niego struktura budowli i technologia przekształcają materię natury

3 Tenże, Defeated Architecture, Tokyo: Iwanami Shoten, 2004.

Barbara Stec

Materialność jako relacjaDzianiny architektoniczne kengo kumy

autoportret 1 [48] 2015 | 36 autoportret 1 [48] 2015 | 37

w budulec, a potem w materię architektury. To przekształcenie jest uwarunkowane właści-wościami materii, takimi jak: ciężar, gęstość, twardość, temperatura, kolor, trwałość, zmienność; ale także właściwościami środo-wiska: ciśnieniem, temperaturą, wilgotnością powietrza, stopniem nasłonecznienia, a w Ja-ponii także trzęsieniami ziemi, wybuchami wulkanów, huraganami. Do tego dochodzą elementy środowiska ludzkiego: technologia, informacja, komunikacja.

W książce z 2004 roku, o znaczącym tytule Materials, Structures, Details4, Kuma zwrócił uwagę na istotny dla swojej twórczości moment zwrotu w myśleniu o materii ar-chitektury. Był on związany z konkretnym miejscem i kontekstem, o których architekt napisał w rozdziale „Materiał to nie jest wykończenie”:

4 Tenże, Materials, Structures, Details, Basel–Berlin–Boston: Birkhauser, 2004.

Już wtedy dystansowałem się od podekscytowanego

tłumu, bo „zbyt zamknięty” styl gołych, betono-

wych pudeł nie harmonizował z moimi zmysłami.

Gdy wchodziłem do takich pudeł, nie mogłem oddy-

chać, moje mięśnie stawały się napięte, tempera-

tura ciała spadała. Nie wiem, co powodowało takie

reakcje. Może miało to coś wspólnego z faktem, że

urodziłem się i wychowałem w przedwojennym

japońskim domu o drewnianej konstrukcji. Został

on zbudowany przez mojego dziadka, który był le-

karzem w Ohi, w Tokio, jako wiejska, weekendowa

posiadłość. Dom był prosty, z dużą liczbą otworów

wentylacyjnych. Co więcej, zarówno mój dziadek,

jak i mój ojciec czuli odrazę do sztucznej faktury

aluminiowych ram okiennych – za każdym razem,

gdy dom był poddawany renowacji, w grę wchodzi-

ły tylko drewniane ramy. Wyeksponowany, surowy

beton był oczywiście dość przyjemny wizualnie,

ale moje zmysły, wykształcone przez być może zbyt

otwarty dom, w którym się wychowałem, zupeł-

nie nie mogły dostosować się do idei betonowego

pudełka5.

Refleksje Kumy odsłaniają fakt, że to poprzez przykre, fizyczne doznanie materii betonu odkrył on podstawową dla doświadczania architektury rolę tworzywa. Negatywna reakcja jego ciała uświadomiła mu tęsknotę za strukturą zapamiętaną z dzieciństwa, z którą ciało mogłoby wejść w przyjemną dla zmysłów relację. Kuma przyznaje, że archi-tektura właściwie zawsze ma strukturalny charakter, jednak często ciało nie może się do jej struktury przebić, bo jest blokowane niepotrzebnie dodaną warstwą, którą nazy-wa „nadmiarem tłuszczu”. Zauważa on, że odróżnienie zdrowej, racjonalnej struktury od „nadmiaru tłuszczu” często jest trudne, jednak w przypadku betonu nie sprawia kłopotu, bo betonowy budynek „wytwarza podwójną iluzję, że wszystkie jego części są strukturalne, i że stanowi on absolutną

5 Tamże, s. 6.

prawdę, niepodlegającą krytyce”6. Niechęć do betonu jako tworzywa, które kamufluje strukturę własną i budynku, doprowadziła go do poszukiwania „stanu cząsteczkowego architektury”, które wpłynęło na jego świato-pogląd i filozofię. „Chcę wytworzyć warunki, w których cały świat, nie tylko materia, ale także technologie, informacje, ludzie, jest rozproszony i cząsteczkowy”7.

Ciało

Doświadczenia te pogłębiał Kuma w kolej-nych latach i podsumował w eseju opubli-kowanym w 2009 roku, w którym określa architekturę już nie tylko jako strukturę, ale mediatora w relacji ciała i środowiska8. Punktem wyjścia do sformułowania idei architektury jest materia, bo to bazując na niej, architektura odgrywa swoją pośred-niczącą rolę. „Ciało, materia i środowisko angażują się w dialog, powtarzany aż do osiągnięcia odpowiednich rozmiarów przez budynek”9 – pisze Kuma. Organizm stanowi w ujęciu architekta model dla architektury jedynie jako zasada wzajemnej zależności i oddziaływania ze środowiskiem, nie zaś jako zasada podobieństwa do jego formy, funkcji czy nawet procesów życiowych. Kuma tym samym odżegnuje się od organicz-ności Franka Lloyda Wrighta, funkcjonali-zmu Le Corbusiera czy metabolizmu Kisho Kurokawy, a skupia na badaniu relacji ciała z jego środowiskiem. Architektura staje się w tym ujęciu strukturą negocjowaną, pośred-nikiem między ciałem i otoczeniem w na-piętej i ciągłej relacji. Budowanie zarówno organizmu, jak i architektury jest postrze-gane jako procesy dopasowywania się, które

6 Tamże, s. 8.7 Tamże, s. 14. 8 Tenże, Studies in Organic, Tokyo: Kengo Kuma & Associ-ates, 2009, s. 58.9 Tamże, s. 60.

Kengo Kuma & Associates, Muzeum Ando Hiroshige w Bato, 2000

fot.

m. f

uji

tsu

ka

©k

engo

ku

ma

& a

ssoc

iate

s

autoportret 1 [48] 2015 | 36 autoportret 1 [48] 2015 | 37

W tej idei ciała architektury Kuma powołuje się na przemyślenia Gilles’a Deleuze’a i Félixa Guattariego10, według których materia jest ciągła, płynna, elastyczna, wciąż zmienia swą postać pod wpływem bodźców zewnętrznych i wewnętrznych, oscyluje między gęstością, rzadkością, twardością i miękkością. Kuma pisze: „Postrzegamy na przykład postać stałą i ciekłą ciała jako opozycję, ale woda staje się «twarda» dla kogoś, kto styka się z nią, spadając z dużej wysokości. Jak widać, przejście od posta-ci stałej do ciekłej jest dwuznaczne i relatywne. O to chodziło w teorii Deleuze’a i Guattariego”11. W tym ujęciu architektura, środowisko i ciało istnieją jako powiązane komponenty jednej, choć złożonej struktury, która mocno przypomi-na Deleuzjańską fałdę, nieustannie budowaną z różnych warstw materii według zasady ciągło-ści. W takiej strukturze nie ma przerw, rozdarć, autorytaryzmu, dominacji, zawłaszczania, tylko rozrzedzanie, zagęszczanie, rozwarstwia-nie, nawarstwianie, pęcznienie, zapadanie się, rozciąganie, skupianie, dopasowywanie, adoptowanie, afiliowanie.

Poznawanie/doświadCzanie

Przy tak rozbudowanej refleksji intelektual-nej istnieje obawa, że przytłoczy ona fizyczne doznanie samej architektury. W przypadku mojego doświadczenia – nie przytłoczyła go, lecz tylko wyostrzyła. Fizyczna siła oddziały-wania budynków Kumy jest znacznie moc-niejsza, niż myślałam, choć często dyskretna. Obawiałam się też, jak wypadnie konfrontacja z realnością budynków, które wcześniej zna-łam ze starannie kadrowanych znakomitych fotografii, efektownie obrazujących materię tych obiektów. Przyznaję, że za każdym razem kolejny budynek Kumy okazywał się zupełnie

10 G. Deleuze, Leibniz et le Baroque, Paris: Les Editions de Minuit, 1988.11 K. Kuma, Studies in Organic..., s. 46.

Kuma nazywa: showing/erasing, entering/leaving, breaking/connecting (wystawianie na pokaz/usu-wanie, wchodzenie/wychodzenie, przerywanie/łączenie). Taka relacja pozwala Kumie używać określenia „ciało architektury” właściwie bez metaforycznego znaczenia, lecz dlatego, że je-dynie ciało wchodzi w osobistą relację z innym ciałem. W praktyce przejawia się ona w wy-miennym akcie doświadczania/budowania/do-świadczania materii architektury. Ten akt jest długotrwałym działaniem, w którym badane są postać, charakter, cechy i zasady występowania materii, a także jej potencjał, widoczny w pro-cesach, którym podlega, na przykład w obróbce i starzeniu się oraz w sile, z jaką oddziałuje. Tę złożoną jakość budulca w relacji z człowiekiem można określić mianem m a t e r i a l n o ś c i a r c h i t e k t u r y, która w odróżnieniu od istniejącej po prostu m a t e r i i wskazuje na jej właściwości i oddziaływanie w relacji do ciała. Materialność także dyskretnie wskazuje na inną, niematerialną stronę architektury, na którą składają się genius loci, idea projektu, świadomość przebywających w niej ludzi. Staje się ona dostępna tylko w relacji ciała architek-tury i ciała człowieka, wtedy też objawia się jako siła rewitalizująca.

Kengo Kuma & Associates, Muzeum Ando Hiroshige w Bato, 2000

fot.

b. s

tec

fot.

b. s

tec

inny, niż go sobie zapisałam w wyobraźni. Zdarzało się, że trudno go było rozpoznać, ale jego widok nigdy nie był rozczarowaniem, wręcz przeciwnie. Najcenniejsze dla mnie okazały się rysunki wykonawcze, które Kuma zamieścił w książce Materials, Structures, Details. Do nich wracałam, bo były najbliższe fizyczne-mu doświadczeniu architektury. Słowa Kumy też wracały, ale w nowym brzmieniu, bardziej zrozumiałym.

MuzeuM ando HirosHige w Bato

Do muzeum w Bato dotarłam pociągiem i autobusem. Jest ono położone na głębokiej prowincji, zaszyte w górzystym krajobrazie. Pociąg w stronę Bato przedzierał się przez las tak wąskim przesmykiem, że gałęzie drzew chwilami ocierały się o okna. Z przystanku, do którego dojechałam autobusem z Karasuyamy, miałam zobaczyć muzeum na zamknięciu widokowym drogi, ale był tam jedynie szary, drewniany płot i zalesiona góra. Poszłam w tę stronę, spodziewając się, że prędzej czy później trafię do muzeum. Zbliżając się, rozpoznałam w drewnianym płocie ścianę Muzeum Andō Hiroshige. Długa i niska elewacja budynku została utkana z cienkich, pionowych listew zszarzałego drewna. Naturalnie postarzałe drewno pokazuje upływ czasu – muzeum funk-cjonuje tutaj od 2000 roku, ma już czternaście lat. Listwy są smukłe, bez uszczerbku. Ich wiek czuje się pod ręką w fakturze, wygładzonej, wypłukanej deszczami i wiatrem powierzchni, i w barwie, która mieni się całą gamą szarości. Starzejące się drewno nabiera delikatności. Listwy gdzieniegdzie srebrzą się w słońcu, co na powierzchni długiej elewacji wyznacza modulacje i rytmy. Tłem dla muzeum od strony szerokiego podejścia są bambusowy zagajnik i gęsty las, porastający górę w części jej szczytu. Wszystko to sprawia, że zbliżając się do bu-dynku, można odnieść wrażenie wchodzenia w las przez drewniane ogrodzenie. To pierwsze

Kengo Kuma & Associates, Chokkura Plaza w Takanezawa, 2006

fot.

d. a

no

©k

engo

ku

ma

& a

ssoc

iate

sfo

t. d

. an

o ©

ken

go k

um

a &

ass

ocia

tes

trów. Dach składa się z trzech podstawowych warstw: zewnętrznych i wewnętrznych listew i włożonej pomiędzy nie wodoodpornej bla-chy, w określonych miejscach poprzetykanej szklanymi świetlikami. Szklane, faliste da-chówki, wzmocnione drucianą siatką, filtrują światło miękko i różnorodnie, sprawiając, że wnętrze wibruje przestrzenną grą światła i cienia, zmieniającą się razem z porą dnia i pogodą. Warstwy dachu są widoczne, a cień rzucają nawet cienkie, metalowe zawieszenia drewnianych listew. Wnętrze otwiera się na krajobraz przede wszystkim od strony lasu. Przestrzeń ekspozycyjna z grafikami Hiroshi-ge jest zamknięta w centrum muzeum jako jego ukryte, delikatne jądro. Delikatności nadają tej strukturze ściany z miękkiego, japońskiego papieru ryżowego, częściowo przepuszczające światło. Czysty papier jest tutaj wzmocniony plastikową warstwą wal-tonu – elastycznego PCW. Kuma pisał, jak ważne były dla niego dotykowe doświadcze-nia związane z papierem i że zdecydował się zastosować tu warstwę waltonu jedynie z tego powodu, że dała się ona skleić z papierem tak, że nie zmieniła jego haptycznych właściwości. Uważał on, że czysty akryl byłby zbyt twardy. Można dotykać powierzchni ścianki i poczuć jej miękkość, podkreśloną kładącym się na niej jak na bibule światłem. Przez papier przebija jedynie pionowa struktura drewnia-nych ram ścianek, podkreślona dodatkowo podświetleniem z dołu. Poziomych elementów ram nie widać, gdyż są wykonane z przezro-czystego akrylu. Dzięki temu pionowy rytm przewija się przez całą, rozległą architekturę muzeum i przechodzi z niej w krajobraz bam-busowego lasu.

chokkura Plaza Przy Stacji HosHakuji w takanezawie

Do małego miasta Takanezawa w prefekturze Tochigi jechałam z Tokio przez pomyłkę parę

krajobrazowe doświadczenie pozostało dla mnie do końca związane z architekturą Kumy i fizycznie potwierdzało jego ideę twórczą. Drewniana struktura była o wiele niższa i dłuższa, zrośnięta z miejscem, bardziej prze-strzenna i skromniejsza, niż wynikało to ze zdjęć. Starzejąc się, mocniej „wrastała” w las.

Muzeum budują głównie lokalne materiały, takie jak jodła yamizo, japoński papier washi z Karasuyamy i kamień ashino. Pod ażuro-wym okapem drewnianego dachu widać też stalową konstrukcję i szklane dachówki. Obraz tej złożonej struktury jest natomiast utkany głównie z drewna, światła i cienia. Materia architektury wynika z nawar-stwiania i nakładania materiałów, których powierzchnie różnie na siebie nachodzą – na styk albo z dystansem. W ściankach listwy ułożone są pionowo, na dachu – jak krokwie. Przypomniałam sobie spostrzeżenie Kumy, że „im bliżej ciała znajdują się elementy architektoniczne, tym bardziej powinny być delikatne i cienkie”12. Tutaj listwy ścian i dachu mają grubość 30 na 60 milimetrów i są ułożone w odległościach co 120 milime-

12 Tenże, Materials..., s. 43.

Kengo Kuma & Associates, Muzeum Kamienia w Nasu, 2000

©k

engo

ku

ma

& a

ssoc

iate

s

©k

engo

ku

ma

& a

ssoc

iate

s

autoportret 1 [48] 2015 | 41

godzin, lokalnym pociągiem, który zatrzymy-wał się na każdej stacji, ale dzięki temu zdoła-łam lepiej poczuć fizyczną odległość tego miej-sca od japońskiej stolicy. Naprzeciwko stacji kolejowej JR Hōshakuji w Takanezawie znajdu-je się intrygująca przestrzeń Chokkura Plaza13. Jej fragmenty widać z peronów i przewiązki nad nimi, którą pod sufitem buduje drewnia-na, dynamiczna struktura romboidalnych kasetonów. Ta drewniana konstrukcja ożywia atmosferę przejścia, ciągnie się dalej nad scho-dami: zarówno tymi prowadzącymi na perony, jak i tymi kierującymi w stronę miasta, czyli także Chokkura Plaza. Łatwo było zgadnąć, że jest to dzieło Kumy. Przy okazji doświadczy-łam, jak mocno strop czy sufit buduje atmos-ferę wnętrza: jego niedostępna przestrzeń, niedeptana, najmniej zakryta elementami wy-posażenia, jest najwdzięczniejszym obszarem działań dla architekta. Drewniana struktura, głęboka i misterna, była ozdobą, ale także zaznaczała łączność tego miejsca z regionem. Miałam za sobą podróż przez kilometry lasów, a w centrum informacji zobaczyłam atlasy tych okolic z trasami górskich wędrówek. Przy stacji nie było lasu, ale był strop Kumy... Zeszłam na plac, który ze schodów zdążył pokazać mi się z góry: środek jego obszernej przestrzeni porastały rzadkie i regularnie zasadzone drzewa, a jego obrzeża zamykały bu-dynki. Kiedy stanęłam w centrum placu, stał się dla mnie rozedrganą i jednocześnie jedno-rodną całością utworzoną z zygzaków światła i cienia, kamieni, stali, drzew, komunikacji, usług, informacji. Z bliska widać było mury starych budynków z kamienia, które płynnie przechodziły w rozrzedzone i prześwietlone

13 Chokkura Plaza to kompleks dwóch budynków publicz-nych powstałych w ramach projektu rewitalizacji miasta Takanezawa pod Tokio. Jedną część założenia stanowi od-restaurowany magazyn ryżu, mieszczący sale konferencyj-ną, kawiarnię i restaurację. Druga część Chokkura Plaza składa się z zespołu niewielkich, nowo wybudowanych pawilonów zamkniętych pod jednym dachem.

struktury nowej zabudowy. Kuma rozebrał część starych magazynów i odtworzył je na nowo tak, by związać wątek muru z motywami otoczenia, zarówno w rozumieniu krajobrazu, jak i technologii, oraz z elementami nowego programu wnętrz – bardziej ciepłych, jasnych, otwartych w stosunku do starych magazynów. „Rozrzedzenie” tradycyjnej litej kamiennej ściany stało się architektonicznym sposobem związania otoczenia i ciała. Dzięki temu, że twardej i ciężkiej materii kamienia nadano ażurową formę, przekształcił się on w lekki, przepuszczający światło budulec. Jednocześnie płaska struktura stała się trójwymiarowa. Nie odczułam w tej przemianie działania na siłę, bo kamień w tym miejscu wygląda naturalnie, spoczywa na cienkiej siatce ze stalowych pła-skowników, widocznych z bliska – delikatności struktury odpowiada lekkość idei i logika tech-nologii. Dla rozrzedzenia kamiennego wątku bloczki są przycięte pod szeroko rozwartym ką-tem, tworząc formę rombu. Ten kąt w bardziej kunsztownie opracowanych, miękkich i orga-nicznych przejściowych partiach między sta-rym i nowym murem rozwiera się stopniowo. Dzięki kamiennemu ażurowi jasna, porowata struktura kamienia ōya jest wyraźna, dotykal-na. W świetle dnia kontrastuje ona z głębokim cieniem szpar między bloczkami. Biało-czarne zygzaki tną przestrzeń graficznym wzorem, ale nie tak ostro jak na zdjęciach. Na miejscu nie widzę designu, lecz architekturę. Mnóstwo tu półtonów, różnych szarości, błysków stalo-wej konstrukcji, widoku drewnianej więźby, dachówek, a także reklam, informacji. Naj-mocniej w tej złożonej materii działa gąbcza-sta faktura kamienia. Decyduje ona o tym, że atmosfera miejsca jest ostatecznie „miękka”, tak jak struktura sprawia, że jest ona lekka i słoneczna. Ten rodzaj kamienia zachwycił już Franka Lloyda Wrighta, który wykorzystał go do budowy Imperial Hotel w Tokio w 1922 roku. Oto, jak pisze Kuma o strukturze Chok-kura Plaza i użytym budulcu:

Ten system kompozycyjny pozwala uzyskać zarówno

miękką materialność kamienia, jak i przejrzystość,

osiągniętą dzięki stalowej ramie. Starałem się

wykorzystać zalety obu tych materiałów, poddając

kamień naciskowi, a stal rozciąganiu. Podczas

wizyty w Japonii, Wright był pod wrażeniem „mięk-

kości” miast oraz budynków i użył porowatego

kamienia ōya w celu podniesienia jakości swojego

projektu. Do tego czasu kamień był używany do bu-

dowy magazynów w rejonie, gdzie był wydobywany

z kamieniołomów, ale praktycznie nigdzie indziej,

ze względu na jego „wrodzoną” delikatność. Jednak

od kiedy użył go Wright, stał się modny jako mate-

riał budowlany i zyskał akceptację w całym kraju.

Wright próbował osiągnąć wrażenie miękkości ka-

mienia, opracowując „podrapaną taflę” – pionowe

bruzdy na powierzchni kamiennych płytek także

stały się modne. W tym projekcie próbuję nawiązać

do miękkości, którą osiągnął Wright, i pójść o krok

dalej, pozostawiając luki między kamieniami14.

MuzeuM kaMienia w naSu

W tej samej prefekturze Tochigi, na peryfe-riach starego miasteczka Nasu położonego przy dawnym szlaku pocztowym, znalazłam jeszcze jeden budynek zaprojektowany przez tego architekta – Muzeum Kamienia. Kiedy taksówka zatrzymała się przed muzeum, nie mogłam uwierzyć, że to budynek znany mi ze zdjęć. Zaskoczyło mnie zwłaszcza miejsce, jego fizyczna obecność w percepcji architek-tury. Muzeum wydało mi się mniejsze, niż się spodziewałam, a jednocześnie wyrastało tu jak pałac: było jaśniejsze, łatwiej dostępne i zapraszające. Byłam jedynym gościem, co pozwoliło mi od razu nawiązać z nim intymną relację. Zadziwiająca obecność tak precyzyjnie zbudowanego muzeum w oddaleniu od dużych ośrodków miejskich, w zaciszu prawie wiej-skim, zaczynała odsłaniać mi swoją historię, kiedy na spotkanie wyszedł mi Shirai Sekizai,

14 K. Kuma, Complete Works…, s. 235.

autoportret 1 [48] 2015 | 41

podwajając je w odbiciu. Kamienne kładki tną jej taflę czterokrotnie, wyznaczając baseny i precyzyjne punkty widokowe. Zastane trzy magazyny zostały zaadaptowane na hol wejścio-wy, galerię i pawilon herbaciany. „Rozrzedzone” struktury kamienne skrywają wnętrza z biu-rami, księgarnię z przestrzenią wystawową, galerią „kamień–światło” i „kamień–woda”, toaletami. Obserwatorowi patrzącemu z placu czy kładki przestrzeń wibruje cętkami różnych cieni, a odbicia w wodzie dzielą i łączą obraz jak fale czy fałdy miękkich materii. Wibrują zwłaszcza jasnoszare wątki kamiennych siatek. Ich fakturę tworzą przerwy między bloczkami albo tylko ich cofnięcia. Jest to struktura bar-dziej cicha niż w wypadku Chokkura Plaza, ale bardziej melodyjna, matematyczna. Wynika to także z różnych technologii obróbki kamienia, które są tu zaprezentowane. Pod zadaszonym przejściem wzdłuż granicy działki, w ścianie, znajduje się ekspozycja kilku rodzajów i faktur kamienia z Ashino. Daszek ze szkła na drewnia-nych belkach wpuszcza tu wystarczającą ilość światła, żeby im się przyjrzeć. Barwy próbek przechodzą od naturalnej szarości do jasnego i ciemnego różu, który jest wynikiem poddania kamienia działaniu bardzo wysokich tempera-tur, powodujących jego prażenie i wypiekanie. Struktura takiego wypieku jest nakrapiana, po-rowata, pełna wyprysków, jak zastygła lawa. Ko-lejne rzędy demonstrują odmienne powierzch-nie kamieni, wynikające ze śladów narzędzi, którymi odrywa się je od litej skały i obrabia. Ostatnie kamienie w ekspozycji są wygładzone

właściciel muzeum i firmy kamieniarskiej. Ku-pił on przed laty zachowane tu stare magazyny, wybudowane w latach 1912–1926 z miejscowe-go kamienia ashino, wymyślił ideę muzeum i zaprosił do jego zaprojektowania Kengo Kumę – architekta znającego to miejsce i ceniącego wydobywany tu budulec. Muzeum tworzą stare budynki połączone z nowymi – mury o rozrze-dzonych wątkach stanowią ściany pomiędzy nimi. Wiązaniami tej przestrzennej struktury są baseny wodne, niewielkie place, dwa zada-szone przejścia i kładki. Budynek nie sprawia wrażenia pudełka dzięki dużej liczbie uskoków, otwarć, przejść, linii przekątnych i poziomych, mocnych rytmów. Przestrzenne powiązania tworzą atmosferę tego miejsca. Kuma wspomi-nał o niej na seminarium 3_2_1. Nowa architek-tura w Japonii i w Polsce w muzeum Manggha15, ale dopiero na miejscu poczułam, jak mocno na odbiorcę oddziałuje przestrzeń muzeum.

Miękkość wody, jej drżenie i lustrzana toń wprowadzają element życia i fizyczne odbi-cie całego otoczenia, ale także tworzą rodzaj przestrzennej przeszkody utrzymującej zwie-dzających w odpowiednim dystansie. Spora powierzchnia placu jest niedostępna, dzięki temu można mu się uważnie przyjrzeć. Woda podchodzi w kilku miejscach pod same ściany,

15 Seminarium „3_2_1. Nowa architektura w Japonii i w Polsce” odbyło się w 2004 roku w krakowskim Mu-zeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha, towarzyszy-ło wystawie o tym samym tytule.

Kengo Kuma & Associates, Muzeum Historyczne w Nasu, 2000

fot.

b. s

tec

fot.

b. s

tec

©k

engo

ku

ma

& a

ssoc

iate

s

i wypolerowane. Drugie zadaszone przejście ciągnie się wzdłuż księgarni z przestrzenią ekspozycyjną. Oba przejścia są osłonięte ażuro-wą ścianą z poziomych i wypolerowanych na połysk listew z ciemnoszarego kamienia, które mają grubość 40 milimetrów, szerokość 120. Są wsunięte na sucho w szpary kamiennych filarów o grzebieniowym profilu. Rozpiętość filarów (półtora metra) pozwala listwom utrzy-mać poziomy kształt, bez uginania. Zastana-wiam się nad tym, ile czasu, przymiarek trzeba było, zanim wszystkie te odległości i wymiary osiągnęły optymalne wielkości…

Galerię „kamień – światło” zwiedza się w świetle naturalnym. Panuje w niej półmrok. Światło wpada tu przez poziome, prostokątne szczeliny w murach z dwóch przeciwnych stron. Szczeliny są jednakowe, uporządkowa-ne w pionowe rzędy i rozmieszczone na całej powierzchni ścian. Dzięki temu rozwiązaniu widać wędrówkę światła w trakcie upływają-cego dnia. Światło jest tu miękkie, organiczne, mleczne, przefiltrowane przez kamień – płytki marmuru karraryjskiego o grubości sześciu milimetrów. Marmur ma taki stopień przekry-stalizowania i zawartości węglanu wapnia, że w postaci cienkiej warstwy przepuszcza świa-tło, ale nie jest przezroczysty. Światło jedno-cześnie wyświetla żyłki i plamy jego struktury i eksponuje je we wnętrzu galerii. Te naturalne detale ściany scalają materię kamienia i sa-mego światła, które nadaje miękkości całemu muzeum. Jest ona inna od miękkości Chokkura Plaza – tam była krucha i sypka jak piasek, tu jest gładka, dźwięczna, przypominająca wodę.

MuzeuM hiStoryczne naSu

Tuż obok Muzeum Kamienia znajduje się Muzeum Historyczne Nasu, również projek-tu Kengo Kumy. Położone jest na szczycie wzgórza, przy dawnym szlaku pocztowym. Teraz jego fragment łączy oba muzea Kumy.

Z Muzeum Historycznego roztacza się piękny widok: od południa na pola ryżowe Ashino, od północy na wzgórze Gotenyama, słynne dzięki swoim drzewom wiśniowym. Widoki te można kontemplować z wnętrza, ma się wrażenie, że muzeum jedynie je eksponuje, odbija i kadruje, osłaniając gościa. Wglądy w otaczający krajobraz mieszają się z ekspo-zycją historii miasteczka, która jest pokazana w przestrzeni biegnącej po obwodzie prosto-kątnego w rzucie muzeum. Wewnętrzny, za-mknięty rdzeń budynku kryje zaplecze tech-niczne: biura, sanitariaty, magazyny. Prze-strzeń ekspozycyjna dookoła tego rdzenia jest otwarta na krajobraz dzięki szklanym ścianom zewnętrznym, które wprowadzają do wnętrza widoki z różnych stron. Jednocze-śnie z zewnątrz widać przestrzeń ekspozycji i otoczenie muzeum odbijające się w taflach szyb. Przenikanie wnętrza z zewnętrzem jest tu zwielokrotnione. Dwuspadowy dach o lekkim nachyleniu połaci i bardzo niskim okapie (wysokość na końcu okapu wynosi 2,3 metra) chroni przestrzeń ekspozycji przed bezpośrednimi promieniami słońca. Dach jest cienki, wsparty na stalowej ramie. W de-talach stalowa konstrukcja muzeum przy-pomina spichlerze z tego regionu, ale jest

Kengo Kuma & Associates, parking przy dworcu kolejowym w Takasaki, 2001

fot.

m. f

uji

tsu

ka

©k

engo

ku

ma

& a

ssoc

iate

s

fot.

m. f

uji

tsu

ka

©k

engo

ku

ma

& a

ssoc

iate

s

znacznie cieńsza. Rama jest obciążona jedynie pionowo, dlatego może mieć wymiary 45 na 150 milimetrów. Zwiększa to przejrzystość całej struktury. Lekkość dachu i przestronność wnętrza wynikają też z redukcji przestrzeni między dachem i sufitem. Zdumiewające jest połączenie stalowej konstrukcji i przeszkleń tworzących ścianę – wydają się bezpośrednio sklejone z sobą. Na ten detal Kuma zwrócił uwagę w swojej książce, wyjaśniając rolę rurki aluminiowej, skręconej z blaszką stalową i wstawionej między słupy i płyty szkła. Wzmacnia ona konstrukcję i uodparnia szkla-ne tafle na naprężenia ściskające, dzięki temu dodatkowa rama dla szkła nie jest koniecz-na. Najbardziej wymowna jest w muzeum materia słomy, tworząca panele umieszczone niemal wszędzie jako osłony: przed szklanymi ścianami i pod dachem. Jej źdźbła są sklejone z siatką aluminiową i usztywnione stalową ramą, jednak metal nie gasi ich zgrzebności. Mają różną grubość, są półprzepuszczalne dla światła, co daje efekt w postaci ciepłej, złoto-rudawej faktury.

Jako przepierzenia i w konstrukcji mebli za-stosowano w muzeum struktury z naturalnie zakrzywionych i splątanych pnączy winorośli. Stanowią one najbardziej surową materię tej realizacji, która stała się budulcem właściwie bez poddawania jej obróbce. Kuma pisze, że zachwycił się ich wytrzymałością i praktyczną dla niego, naturalną strukturalnością, ponie-waż zwoje winorośli utrzymują swą sztywność same z siebie, podczas gdy użycie prostych materiałów do budowy stabilnej struktury wymagałoby mocnych ram i precyzyjnego przymocowania.

Parking Przy Dworcu kolejowyM w takaSaki

Do Takasaki wybrałam się, żeby zobaczyć czystą strukturę wielopoziomowego parkingu przy

stacji kolejowej szybkiego pociągu shinkan-sen. Intrygujące było połączenie architektury z jej otoczeniem, tym razem mocno zurbani-zowanym, zupełnie odmiennym od natural-nego zacisza prowincji. Parking zobaczyłam najpierw z pociągu, zbliżając się do stacji, jako zbitą masę – pionowe żaluzje w jego elewacji nakładały się optycznie na siebie. Na wprost widać było ażurowy szkielet konstrukcji, który dla odjeżdżających pewnie znów stawał się ciemnobrązową masą. To wrażenie nietrwałości architektury wynikało też z kontekstu miejsca kojarzącego się z ruchem i zmiennością. Z oddali można było dostrzec lekkość struktu-ry, która w zbliżeniu objawiała się w postaci stali, metalicznych brązów, kawałków nieba odbitych w szybie pociągu. Kuma wyjaśnia, że tradycja miejsca wymagała użycia cegły, jednak nie zastosował jej w parkingu dosłow-nie. Nawiązał do tego materiału poprzez użycie w elewacjach parkingu prefabrykowanych żaluzji betonowych, barwionych mieszaniną ceglanego proszku i barwnika o podobnym do cegły odcieniu. Żaluzje o wysokości nieco ponad trzech metrów, przypominające wąskie skrzydła okiennic, przymocowane do stalowej konstrukcji, tworzą ażurowe wypełnienie jej ścian. Prefabrykaty są pozbawione ram, mają gładkie powierzchnie i trójkątny przekrój. Jed-na z ich krawędzi jest wyostrzona, co eliminuje wrażenie trójwymiarowości i ciężaru. Część skrzydeł jest płaska i wykonana ze szkła pokry-tego przetworzonym wzorem tkaniny. Szkło zabezpieczono jedynie opalizującymi uszczel-kami z silikonu, co tworzy delikatną ramkę na jego brzegu. Gęstość szklanych skrzydeł wzrasta w niektórych miejscach, zwłaszcza od strony otwarcia na ulicę. Szyby odbijają niebo i kontrastują z rudymi brązami konstrukcji i betonowych skrzydeł, choć one też błyszczą dzięki swym wypolerowanym powierzchniom. Wszystkie żaluzje są ustawione w czterech po-zycjach: równolegle oraz pod kątem 45, 90 i 135 stopni w stosunku do płaszczyzny ściany. Kuma

pisze o długim procesie ustawiania poszczegól-nych skrzydeł tak, aby całość dawała wrażenie przypadkowości i lekkości struktury. Zauważył przy tym ciekawą zasadę: taki wyraz wzmac-niało ustawienie kilku sąsiednich żaluzji pod jednakowym kątem, tak że tworzyły grupę. Tak są teraz ustawione i w grupie odbijają światło na większej powierzchni, dzięki czemu struk-tura wydaje się mniejsza.

dzielić doświadCzenie

Kuma, zanim zastosuje tworzywo architektu-ry w sobie właściwy sposób, często radykalny i nieoczywisty, uczy się jego materialności. W rozmowie z Hiroshim Naitō16 przyznał, że często mówił o stosowaniu wielu różnych materiałów, niewiele wiedząc o ich właści-wościach budowlanych, których nie mógł znać, dopóki nie zaczął ich używać w swoich realizacjach.

W wypadku Muzeum Kamienia znalazłem kamien-

ne magazyny, dzięki którym udało mi się poznać,

jaką drogę przechodzi kamień w procesie projekto-

wania, aby stać się materiałem budowlanym. Jeśli

chodzi o okładzinę ściany, nie wiedziałem, jak ma

być wykonana, dopóki nie nauczyłem się tego przy

okazji kilkukrotnego kładzenia słomy na ściankach

razem z Akirą Kusumim w Muzeum Historycznym

Nasu. Wygląda na to, że tylko ja odnoszę korzyść

z tej nauki, ale poprzez tworzenie w ten sposób

architektury egoistycznie wyobrażam sobie, że od-

wiedzający ją ludzie mogą dzielić ze mną doświad-

czenie uczenia się17.

16 K. Kuma, Materials…, s.64.17 Tamże, s. 64.

autoportret 1 [48] 2015 | 44