Transcript
Page 1: Anna Vetraková, Atrakcyjny symbol Słowacji

Na przełom XVIII i XIX wieku datuje się początek intensyw-nego procesu kształtowania się nowoczesnych tożsamości

narodowych. Do elementów, z których składały się owe tożsamości, należały także zjawiska geograficzne. Zaczęto odbierać własną krainę wraz z jej przyrodą jako jedyną w swoim rodzaju, dzięki czemu urosła ona do rangi narodowego symbolu. W XIX wieku jednym z głównych symboli narodowych Słowaków stały się Tatry.

Na wyjątkową pozycję Tatr w kulturze słowackiej złożyło się wiele czynników. Tatry Wysokie z geograficznego i symbo-licznego punktu widzenia tworzą potężny masyw w słowackim pejzażu górskim, przypisywano im pozytywne właściwo-ści, opiewano ich ogrom, niewzruszoność i podkreślano magiczny urok. Drugi powód wiąże się z teorią o etnogenezie Słowian. Zgodnie z nią, praojczyzna Słowian miała się znajdować właśnie w tak zwanym regio-

nie tatrzańskim (centralnym, karpackim, panońskim)1. Słowacy jako jedyni mieli pozostać na tym pierwotnym terytorium, co pozwalało podkreślać ich autochtonicz-ność, podczas gdy pozostali Słowianie roz-proszyli się do swoich obecnych ojczyzn. Nic więc dziwnego, że Tatry stawały się ważnym znakiem identyfikacji etnicznej wyróżniającym Słowaków wśród innych narodowości, w szczególności Węgrów, u których dominowała równina – puszta. Kontrast ogromnych gór i monotonnej równiny stał się środkiem, który dowodził słuszności równouprawnienia Słowa-ków w Królestwie Węgierskim. Opinia ta wzmocniła się w okresie nasilenia dążeń madziaryzacyjnych w ostatniej ćwierci XIX wieku.

Tatry były źródłem inspiracji już dla autorów okresu romantyzmu. Symbolika

1 D. Škvarna, Začiatky moderných slovenských symbolov, Banská Bystrica 2004.

Tatr jako całości, ale także ich poszczegól-nych szczytów, przechodziła do słowackiej kultury muzycznej, literackiej i plastycz-nej. W przejawach folkloru, w ludowych pieśniach i baśniach Tatry występują w kontekście danego regionu i oddziałują na swoje bezpośrednie otoczenie. W kultu-rze wysokiej zaś autorzy nazywali Słowację Tatrzańskiem oraz Słowaków Tatrzańcami i podkreślali ich związek ze Słowiańsz-czyzną. Ten skrót myślowy występował w skrajnej postaci u słowackich naro-dowców, dla których Tatry i „Tatrzańsko” były wprawdzie synonimem Słowacji, ale równocześnie występowały jako „matka Słowiańszczyzny”.

Motyw Tatr znajdujemy na początku XIX wieku u wybitnego slawisty Pawła Józefa Szafarzyka (Pavel Jozef Šafárik, 1795-1861), albo też u pierwszego kodyfikatora literac-kiej słowacczyzny Antona Bernoláka (1762- -1813). Jednak jako pierwszy zaczął opiewać Tatry katolicki proboszcz i pisarz Ján Hollý

Anna Vetraková

atrakcyjny symbol słowacji

autoportret 3 [32] 2010 | 26 autoportret 3 [32] 2010 | 27

Page 2: Anna Vetraková, Atrakcyjny symbol Słowacji

(1785-1849). W eposie Svatopluk tak opisuje przybycie Słowian: „doszli z rodziną swą aż do bezludnych Tatr”, w innym dziele, Žalospevy, pisze, że Cyryl i Metody „przybyli tutaj w Tatry uczyć”. Hollý nie tylko pod-kreśla wzajemny związek przyrody z czło-wiekiem, lecz także Słowaków z Tatrami.

W latach czterdziestych XIX wieku pokole-nie Štúrovców widzi w nich schronienie, ostoję, nadzieję i dźwignię narodu, która zapewni lepszą przyszłość. Oczekiwanie na zbawienie narodu od Tatr, wzywanie ich i składanie im hołdu stanowią podsta-wowe elementy „tatrologii”. Od Tatr biorą nazwę w tym okresie literackie czasopismo „Tatranka” (1832-1847) i kulturalne sto-warzyszenie „Tatrín” (1844-1848), którego celem było wspieranie i promowanie życia kulturalnego i oświaty na Słowacji. Stopniowo jednak silnie narodowo nace-chowany odbiór Tatr zmienia się i zaczyna nabierać bardziej indywidualnego zabar-wienia u poszczególnych autorów. Przemia-nę tę można zauważyć już u romantycz-nego poety Andreja Sládkoviča (1820-1872). Szczyt artystycznego obrazowania Tatr na przełomie XIX i XX wieku stanowi dzieło Pavla Országha Hviezdoslava (1849-1921), które cechuje się bardziej realistycznym obrazem przyrody. Hviezdoslav wyraził związek ludzi z ziemią ojczystą, stąd zanik narodu słowackiego na skutek postępującej madziaryzacji przybiera u niego kształt zniknięcia, przepadnięcia Tatr. Obok tego romantycznego wymiaru Hviezdoslav odbiera jednak Tatry również jako zjawi-

sko przyrodnicze, opiewa ich różnorodne przymioty i wypowiada swe subiektywne uczucia.

Piękno tatrzańskich masywów zainspiro-wało także malarzy. Pierwsze wyobraże-nie Tatr na Słowacji to fresk z przełomu XIV i XV wieku, zachowany w kościele św. Idziego w Popradzie. Pierwsze zaś świa-dectwo świeckiego dzieła z tatrzańskim motywem (Łomnickim Szczytem) to herb rodziny Berzeviczy z Wielkiej Łomnicy datowany na połowę XV wieku.

W pierwszej połowie XIX wieku zaczęła się pojawiać w sztukach plastycznych tema-tyka pejzażu malowanego z natury i kultu gór. Tatry również stały się popularnym te-matem dla malarzy Europy Środkowej. Do pierwszych artystów przedstawiających Ta-try na sposób romantyczny jako monumen-talny żywioł przyrody należał mieszkaniec Spiskiej Soboty Karol Tibély (1813-ok. 1870). Jednak pierwszym, który podniósł Tatry do rangi symbolu Słowacji w sztuce, był Peter Michal Bohúň (1822-1879). Wśród jego najbardziej znanych obrazów wymienia się Krywań z 1844 roku, poświęcony Ľudovítowi Štúrowi. Tatry i Krywań widzimy także na tle portretu powstańczego kapitana Jána Františka Rimavskiego z 1849 roku oraz w obrazie Słowacy z Važca.

Częste wykorzystywanie motywu Tatr w sztukach plastycznych było między innymi powodem rosnącego zainteresowa-nia tym regionem. W wypadku patriotów

słowackich zwykle za przełomowy uważa się rok 1835, kiedy organizator kulturalne-go życia w Liptowskim Świętym Mikułaszu, Gašpar Fejérpataky-Belopotocký (1794-1874), razem z sześcioma towarzyszami wspiął się na Krywań. Do tego pierwszego wejścia na szczyt będą się odwoływać tak zwane narodowe przechadzki grup słowackich romantycznych entuzjastów. Pierwsza z nich odbyła się 16 sierpnia 1841 roku. Brali w niej udział wybitni przedstawiciele słowackiego życia narodowego: Ľudovít Štúr (1815-1856), Michal M. Hodža (1811- -1870), oraz ich współpracownicy. Jeden z uczestników wycieczki, poeta Samo Hroboň (1820-1894), tak przekazał wrażenia całej grupy w swoich wspomnieniach: „Gdy stanęli pod Krywaniem (Štúr i Hodža), dwa czarne orły zatoczyły koło nad ich głowami, jakoby chciały przywitać dwóch orłoduchów Słowacji”2. Wejścia na Krywań zostały wznowione w latach sześćdzie-siątych XIX wieku, kiedy Słowacy zaczęli ponownie i odważniej wysuwać swoje narodowe żądania. Pierwsza udała się tam grupa trzydziestu dwóch patriotów (w tym sześć kobiet) 2-3 września 1861 roku. Wejściu towarzyszyły zabawy: pod szczy-tem rozpalono ognisko, śpiewano pieśni narodowe, jak Hej, Słowacy!, Stoi Tatra, stoi i Krywań rogaty, Nad Tatrami błyska lub Hej, pod Krywaniem, tam jest piękny świat!3. Mimo przerw, głównie powodowanych zwiększa-

2 I. Houdek, Národné vychádzky na Kriváň, „Slovenské pohľady” R. 49, 1933, s. 746.3 „Pešťbudínske vedomosti” 20.09.1861.

Tatry, widok z Wielkiej Świstówki

za: k

. pli

cka,

słow

acja

, pra

ha

1955

, s. 1

94

autoportret 3 [32] 2010 | 26 autoportret 3 [32] 2010 | 27

Page 3: Anna Vetraková, Atrakcyjny symbol Słowacji

jącym się uciskiem węgierskim, tradycja wycieczek narodowych w Tatry Wysokie przetrwała aż do pierwszej wojny światowej. Dowodzi tego na przykład wejście na szczyt młodzieży z różnych stron Słowacji 30 sierp-nia 1918 roku, które zdawało się zapowie-dzieć nadejście nowej sytuacji politycznej. Tradycja ta nie ustała także w XX wieku, do dziś turyści regularnie w okresie letnim organizują wejścia na Krywań, które mają cechy pielgrzymki narodowej…

Linia kolejowa z Koszyc do Bohumína, wybudowana w latach 1870-1871, otworzyła nowe możliwości dla gospodarczego rozwoju podtatrzańskich gmin i turystyki w Tatrach. Pierwszy szlak turystyczny prowadził do Doliny Studenovodskiej (Zimnej Wody) już w roku 1847, ale nie istniała jeszcze instytu-cja, która podejmowałaby działania zmierza-jące do udostępnienia dalszych części Tatr. Dopiero w roku 1873 powstały stowarzysze-nia turystyczne: Węgierskie Stowarzyszenie Karpackie oraz po polskiej stronie Polskie Towarzystwo Tatrzańskie, które dbały o wybudowanie nowych i o utrzymywanie już istniejących szlaków. Wraz z rozwojem balneologii i rozbudową infrastruktury zarówno leczniczej, jak i rekreacyjnej Tatry zaczęły być dostępne dla coraz większej liczby turystów i letników. Można było tu przyjechać nie tylko na wypoczynek, lecz także po to, by uprawiać sporty zimowe – rozwijały się narciarstwo, hokej na lodzie, powstawały pierwsze tory saneczkowe. Rozwój społeczeństwa i przemiany politycz-ne spowodowały także zmiany w percepcji

Tatr jako symbolu narodowego. Podczas gdy jeszcze w XIX wieku odbierane były one jako symbol narodu tylko w wąskich kręgach narodowców, do świadomości szerokich mas zaś docierały bardzo powoli, powstanie Republiki Czechosłowackiej w 1918 roku doprowadziło do masowej sakralizacji Tatr. Niepośledni był w tym udział czeskiej socjety. Czesi bowiem znajdowali w Tatrach rodzaj masywu górskiego, którego brak w Czechach. Zaczęli intensywnie przyjeż-dżać w Tatry. To głównie dzięki nim rozkwi-tły masowa turystyka i sporty, Tatry weszły do podręczników i przewodników turystycz-nych i były stale przypominane w słowackiej części państwowego hymnu Czechosłowacji (Nad Tatrami błyska).

Zjawisko przemiany odbioru Tatr w XX wie-ku było przedmiotem badań wielu hi-storyków. Problematyką kształtowania i ugruntowania się tożsamości narodowej na przykładzie Tatr Wysokich zajął się Ľubomír Lipták (1930-2003) w studium zatytułowa-nym Tatry w świadomości słowackiej4. Zbadał tu czynniki, dzięki którym Tatry Wysokie nie przestawały być ważnym symbolem naro-dowym przez cały wiek XX. Jego zdaniem u podłoża zjawiska leżą rozwój ruchu tury-stycznego i promocja Tatr, której sprzyjały niewątpliwie także ważne inicjatywy spor-towe (mistrzostwa narciarskie w 1970 roku) oraz dążenia Tatr do organizacji igrzysk olimpijskich (w latach 1984, 2002 i 2006).

4 L. Lipták, Tatry v slovenskom povedomí, „Slovenský Náro-dopis” 2001, nr 2 (49).

Za Dubčeka (w latach sześćdziesiątych XX wieku) społeczeństwo słowackie połączyła propozycja wybudowania w Tatrach kolejki jednotorowej na słupach typu Alweg. Mimo powszechnemu zainteresowaniu publicz-ności tym projektem oraz spontanicznej ogólnonarodowej składce władze wstrzymały inicjatywę. Sprawa kolejki pokazała jednak, jak ważnym symbolem nadal pozostają dla Słowaków Tatry.

tłumaczenie ze słowackiego: emiliano ranocchi

autoportret 3 [32] 2010 | 28 autoportret 3 [32] 2010 | 29


Top Related