VÜCUDUMUZUN BİLMECESİNİÇÖZELİM

5.SINIF 1. ÜNİTE

1.BÖLÜM: BESİNLER VE ÖZELLİKLERİ

I. CANLILAR NEDEN BESLENİR?

Canlıların ortak özelliklerinden biri de beslenmeleridir. Her canlı hayatta kalabilmek için beslenmek zorundadır. Canlılar besinlerinin

bir kısmı büyüme ve gelişmede kullanılır.

Yediğimiz besinler vücudumuzun yapısına katılarak organlarımızın gelişmesine yani büyümemizi sağlar. İnsanlarda büyüme belli bir

yaşa kadar devam eder, daha sonra yavaşlar ve durur. Ancak buna rağmen beslenmeye devam ederiz. Çünkü günlük hayatımızı yaşarken enerjiye ihtiyaç duyarız. Yürürken, koşarken hatta

uyurken bile enerji harcarız.

Bütün canlılar yaşamsal faaliyetleri için gerekli olan enerji ihtiyaçlarını karşılamak, büyüyüp gelişmek,

yaralarının iyileşmesi ve sağlıklı yaşamak için beslenmek zorundadır.

II.BESİN İÇERİKLERİ VE GÖREVLERİ

• Canlıların beslenmesini, yaşamsal etkinliklerini sürdürmesini sağlayan, yiyecek ve içeceklere besin denir.

KAYNAKLARINA GÖRE BESİNLER

İÇERİKLERİNE GÖRE BESİNLER

İŞLEVLERİNE GÖRE BESİNLER

A.KARBONHİDRATLAR

• Canlılar; yürümek, koşmak vb. yaşamsal faaliyetler için gereken enerjiyi öncelikle karbonhidratlardan sağlar. Buğday, patates, pirinç, mercimek, yulaf karbonhidrat yönünden zengin besin maddeleridir.

• Bitkisel besinlerde en bilinen karbonhidrat çeşitleri; Nişasta ve Selülozdur. Hayvansal besinlerde ise glikojendir. Örneğin; Patates üzerine bir damla iyot çözeltisi (lügol) damlatılırsa patates çözeltisi mavi-mor renk alır. Bu renk değişimi patateste karbonhidrat bulunduğunu gösterir.

Fazla miktarda alınan karbonhidratlı besinler yağa dönüşür. Bu da şişmanlığa yol açar.

B.PROTEİNLER

• Proteinler vücudumuzda yapıcı - onarıcı görevini üstlenen besinler proteinlerdir. Proteinlerin Görevleri:» Yaraların iyileşmesi,» Kasların gelişmesi,» Canlıların büyümesi ve gelişmesi,» Tırnak ve saçların uzaması,» Zeka gelişimi ve» Vücudun mikroplara karşı dayanıklı olması için proteinler gereklidir.

Hayvansal besinlerin protein değeri, bitkisel besinlerinkinden daha fazladır. Karbonhidratlar da

zaman zaman yapıcı-onarıcı görev yapsa da en önemli yapıcı onarıcı besin proteinlerdir.

» Yağlar ve proteinler kolay parçalanamaz. Bu yüzden öncelikle karbonhidratlar enerji verici

olarak yakılır.» Bir besin maddesine bir kaç damla nitrik asit

damlatılır. Besin maddesi üzerinde sarı bir renk oluşursa protein içerdiği anlaşılır.

Örneğin; yumurtanın akı üzerine 1 damla nitrik asit damlatılırsa sarı renk alır. Bu,

yumurtanın beyazında protein olduğunu gösterir.

C.YAĞLAR

Vücudumuz için gerekli olan enerji öncelikle

karbonhidratlardan, sonra yağlardan sağlanır. Yağlar;

karbonhidrat ve proteinlerin iki katı enerji sağlar. Yağların

yakılması için karbonhidratların azalmış olması gerekir.

• Bir besin maddesinde yağ olduğunu anlamak için; besin maddesi bir kağıda sürülür. Kağıtta parlak bir leke oluşursa

yağ içeriyor demektir. Örneğin; ceviz, fıstık veya fındık ezilerek beyaz kağıt üzerine konulursa kağıtta parlak leke

oluşur.Yağlar iki çeşittir.

Hayvansal besinlerdeki yağlara doymuş yağ denir. Katı haldedir. Örnek: Tereyağı.

Bitkisel besinlerdeki yağlara doymamış yağ denir. Sıvı haldedir. Örnek Ayçiçek yağı.

D. VİTAMİNLER

• Düzenleyici olarak görev yapan vitaminler büyüme, gelişme ve hastalıklara karşı vücudun direncinin artmasını sağlar.

• Yediğimiz her türlü besinin içerisinde vitamin vardır. Özellikle meyve ve sebzeler vitamin

depolarıdır.

• A VİTAMİNİ: Yumurta, süt, karaciğer, balık, buğday, baklagiller, fıstık ve cevizde bulunur.

Büyümede etkilidir.• B VİTAMİNİ: Kırmızı et ve süt ürünlerinde bulunur. Sinir ve kasların gelişiminde etkilidir.

• C VİTAMİNİ: Turunçgiller, kivi, çilek, maydanoz gibi yeşil sebze ve meyvelerde bulunur.

Vücudun hastalıklara direncini artırır.

• D VİTAMİNİ: Süt, yumurta, balık, peynir ve çoğu sebzede bulunur.

Diş ve kemik gelişiminde etkilidir.

• E VİTAMİNİ: Tahıl, süt, kırmızı et, sebze ve yumurtada bulunur.

• K VİTAMİNİ: Kırmızı et, çilek, domates, karaciğer, muz ve yeşil sebzelerde bulunur.

Kanın pıhtılaşmasında etkilidir.

E. SU• Vücudumuzda yaklaşık % 70 oranında, en çok

bulunan madde sudur.

• Su vücudumuzda düzenleme görevi yapar.

• Vücut sıcaklığının sabit kalmasını ve çeşitli maddelerin vücut içerisinde taşınmasını sağlar.

• İnsanların su ihtiyacını, meyve, sebze yiyerek, değişik içeceklerden ve doğrudan su içerek karşılar.

F. MİNERALLER

• Vücudumuzda düzenleyici olarak görev yapan mineraller tüm yiyecek ve içeceklerde bulunurlar.

• Mineral ihtiyacımızı toprakta yetişen sebze ve meyveler ile hayvansal besinlerden karşılarız.

• Mineraller toprak, kayaç, deniz ürünleri ve okyanuslarda doğal olarak bulunur.

III. DENGELİ VE SAĞLIKLI BESLENME

Vücudumuzun ihtiyacı olan değişik besin gruplarının düzenli olarak ve yeterli miktarda yenilmesine dengeli

beslenme ya da diyet denir.

Aşağıdaki besin piramidi dengeli ve sağlıklı beslenmek için bir kişinin günlük olarak hangi besinleri hangi oranda

tüketmesi gerektiğini göstermektedir.

IV. BESİN VE TEKNOLOJİ

• Besinlerin uzun süre saklanmasın değişik yöntemler kullanılır. Eskiden besinler kurutularak

saklanırdı.

• Günümüzde buz dolabı, derin dondurucu, konserve yapma, koruyucu katkı maddeleri kullanma gibi teknolojik uygulamalarla da

besinler belli bir süre besin değerini kaybetmeden saklanabilmektedir.

V. SİGARA VE ALKOLÜN ZARARLARI

Sigaradan en fazla başta akciğer olmak üzere solunum organlarımız zarar görür. Sigara içinde bulundurduğu nikotin adı verilen bir maddeden dolayı bağımlılık

yapar. Sigaranın nikotin gibi dört bin kadar zararlı madde içerdiği

bilinmektedir. Bunlardan bazıları amonyak, siyanür, katran,

karbonmonoksit, naftalindir.

Sigara içen kişilerde ağız kokusu, sindirim rahatsızlıkları ve uyku

bozukluğu görülür. Sigara dudak, gırtlak ve akciğer kanser riskini artırır ve damar

tıkanıklarına yol açar.

• Alkol öncelikle karaciğere zara verir, karaciğer kanseri ve siroz hastalıklarına, sindirim sisteminde, mide ve bağırsaklarda kanamalara yol açabilir. Kana geçen alkol beyne ve sinir sistemine, kalbe zarar verir.

• Alkol, kullananlarda bağımlılık yapan ve tedavi edilmesi gereken bir hastalıktır. Alkol bağımlılığı olan kişilere alkolik denir.

2.BÖLÜM: BESİNLERİN SİNDİRİMİI. BESİNLERİN TAŞINMASI

Vücudumuz ihtiyacı olan enerjiyi besinlerle karşılar. Besinler;Ağız yolu ile alınır.Tüm vücuda kan yolu ile taşınırlar. Besinlerin kana karışabilecek kadar küçük parçalara ayrılmasına sindirim denir.

Sindirimi doğrudan gerçekleştiren organlar sindirim kanalı adı altında incelenir. Diğerleri ise sindirime yardımcı organlar olarak adlandırılır.

II. BESİNLERİN SİNDİRİLMESİNDE GÖREVLİ YAPI VE ORGANLAR

Sindirim kanalı sırasıyla;AğızYutakYemek BorusuMideİnce BağırsakKalın Bağırsaktan oluşur.

1. AĞIZ

Ağızda dişler, dil ve tükürük bezleri bulunur. Besinler dişler yardımı ile parçalanır ve tükürük salgısıyla ıslatılırlar. Kayganlaşan besin dil ile yutağa doru itilir. Ayrıca tükürük bezi besinlerin sindirimini çiğnerken başlatır.

2.YUTAKAğızdan sonra gelen boşluktur. Görevi; ağızdan gelen besinleri yemek borusuna iletir. Yutak aynı zamanda soluduğumuz havayı soluk borusuna iletir. Yutak hava ve besin trafiğini kontrol eder.

3.YEMEK BORUSUYutakla mide arasında 20 - 25 cm uzunlukta bir borudur. Besinlerin mideye iletilmesinde görevlidir. Sindirime yardımcı salgısı yoktur.

4.MİDEKarın boşluğunun üst kısmında çaydanlık biçiminde bir organımızdır. Kasılıp gevşeme hareketleri ile besinleri çalkalar, yoğurur ve bulamaç haline getirir. Salgıladığı mide öz suyu da besinlerin ezilip bulamaç haline gelmesini ve besinlerle birlikte gelen mikropların öldürülmesine yardımcı olur. Çorba halindeki bu karışımı mide, ince bağırsağa gönderir.

5.İNCE BAĞIRSAKKarın boşluğunda yer alır. 6 - 7 metre uzunluğunda kıvrımlı bir kanala benzer. Besinlerin en küçük birimlerine kadar ayrılıp kana geçmesini sağlar. Besin emilimi burada gerçekleşir. Besinlerin sindirilmeyen kısımları posa olarak kalın bağırsağa gönderilir. İnce bağırsağın mideden sonra gelen ilk bölümüne onikiparmak bağırsağı denir.

6.KALIN BAĞIRSAK1,5 metre uzunluğunda kısa ve kalın bir yapısı vardır. Kalın bağırsakta sindirim olmaz. Gelen posanın içinde kalan vitamin, su ve mineraller emilerek kana karışır. Geriye kalan sindirim artıkları anüsten dışarı atılır.

Kalın bağırsağın ince bağırsakla birleştiği yerde apandis adı verilen bir uzantı vardır.Apandisin mikropların etkisiyle hastalanmasına apandisit denir.

Sindirime yardımcı olan organlar» Tükürük Bezleri» Karaciğer ve» Pankreastır. Bu organlar salgıladıkları salgılar ile besinlerin sindirilmesinde yardımcı olurlar.

III. DİŞLERİMİZ VE GÖREVLERİ

Dişler sindirimin ilk aşaması olan besinlerin parçalanmasına, koparılmasına ve ezilmesine yardım eder. Ağzımızda farklı şekil ve büyüklüğe sahip üç çeşit diş bulunur. Bunlar;

» Kesici dişler» Köpek dişleri ve» Azı dişleridir.Dişlerimizin farklı şekil ve büyüklüğe sahip olmasının nedeni

değişik görevleri yerine getirmeleridir.Kesici dişler : İnce ve keskindir. Bu nedenle ısırmak ve

koparmak için kullanılır. Alt ve üst çenenin ortasında bulunur. 4 tane alt çenede, 4 tane üst çenede olmak üzere 8 tanedir.

Köpek dişleri : Uçları sivri olup besinleri koparmaya yarar. Kesici dişlerin sağında ve solunda bulunur. Alt ve üst çenede sağlı sollu toplam 4 tanedir.

Azı dişleri : Besinlerin ezilerek öğütülmesini sağlar. Yüzeyleri geniş ve girintili çıkıntılıdır. 8 tane alt çenede, 8 tane üst çenede olmak üzere toplam 16 tanedir. Genelde 18-22 yaşları arasında 2 tane alt çenede, 2 tane üst çenede olmak üzere 4 tane daha azı dişi çıkar. Bunlara yirmi yaş dişleri veya akıl dişleri de denir.

DİŞ SAĞLIĞI VE BAKIMIAğız, sindirim kanalının girişidir. Dişlerimiz sağlam olmazsa aldığımız besinleri yeterince çiğnemeyiz ve sindirim sistemimiz olumsuz etkilenir. Dişlerin,

besinlerin parçalanması ve öğütülmesi görevlerinin yanında konuşma ve görünümümüzde

de önemli etkisi vardır. Dişleri eksilmiş insanların bazı sesleri çıkarabilmeleri zorlaşır. Bu yüzden

dişlerimizin sağlıklı ve tam olmasına dikkat etmeliyiz.

3. BÖLÜM: VÜCUDUMUZDA BOŞALTIM

Vücudumuzda oluşan işe yaramayan zararlı atık maddelerin vücuttan atılmasına boşaltım denir.

Bunlardan karbondioksit ve su buharını akciğerler yoluyla soluk vererek dışarı atarız. Sindirim sonucu oluşan katı atıklar ise bağırsaklar yoluyla anüsten dışarı atılır.

Boşaltım için özelleşmiş organ ve yapılar;» Böbrekler,» Üreter (İdrar Borusu),» İdrar Kesesi ve» Üretradır. Şimdi bu yapı ve organları yakından tanıyalım.

BÖBREKLER: Omurganın sol ve sağ yanında, bel hizasında bulunan fasülye şeklinde bir çift organdır.

Böbrekler vücudumuzdaki tüm kanı süzer ve zararlı maddelerden arındırır. Böbrekler bu özelliği ile bir filtreye benzerler.

Böbreğin kandan süzdüğü maddeye idrar denir.

ÜRETER:

İdrarı böbrekten idrar kesesine taşıyan borudur.

İDRAR KESESİ:

ÜRETRA:

1. AKCİĞER2. DERİ3. SİNDİRİM KANALI

BOŞALTIMA YARDIMCI ORGANLAR

MARMARA ÜNİVERSİTESİ2015

MERVE AYDAR