Download - 2000 sonras± - ITO

2000 SONRASI eo e e e V e e e
TURKIVE IKTISADININ DEGI IMI
Copyright© TO (stanbul Ticaret Odas)
Tüm haklar sakldr. Bu yaynn hiçbir bölümü, yazarn ve TO 'nun önceden yazl izni olmakszn mekanik olarak, fotokopi yoluyla veya herhangi bir ekilde çoaltlamaz. Eserin baz bölümleri veya paragraflar, sadece aratrma veya özel çalmalar amacyla, yazann ad ve TO belirtilmek suretiyle kullanlabilir.
ISBN: 978-605-137-004-0 (Basl) ISBN: 978-605-13 7-005-7 (Elektronik)
TO ÇAGRI MERKEZi Tel: (212) 444 O 486
TO yaynlar için ayrntl bilgi Bilgi ve Doküman Yönetimi ubesi
Dokümantasyon Servisi 'nden alnabilir.
Tel : (212) 455 63 29 Faks : (212) 512 06 41 E-posta : [email protected] nternet : www.ito.org.tr
Odamz yaynianna tam metin ve ücretsiz olarak internetten ulaabilirsiniz.
YAYINA HAZlRLlK, BASKI, CLT stanbul Matbaachk Prodüksiyon Yay. San. Tic. Ltd. ti.
Tel: (212) 521 91 13 Fax: (212) 521 90 86
2000 SONRASI •• • • • w. • •
Yrd. Doç. Dr. Elife AKi 1999 ylnda stanbul Üniversitesi ktisat Bölümü'nden mezun oldu. 2000 ylnda s tanbul Üniversitesi'nde ktisat Fakültesi, ktisat Bölümü, ktisat Politikas Anabilim Dal'nda Aratrma Görevlisi olarak çalmaya balad. stanbul Üniversitesi ktisat Po litikas Yüksek Lisans Program'ndan 2002 ylnda mezun oldu. stanbul Üniversitesi ktisat Ana Bilim Dal'nda "Küreselleme Sürecinde Türkiye'nin Uluslararas Rekabet Gücü: Türk Beyaz Eya Sanayii çin Bir Uygulama" konulu tez çalmas ile 2008 ylnda doktorasn tamamlad. Halen stanbul Üniversitesi ktisat Fakültesi ktisat Bölümü'nde
. öretim üyesi olarak çalmalarna devam etmektedir.
Yusuf ALPAYDIN Lisans eitimini 2003 ylnda Boaziçi Üniversitesi Eitim Fakültesi Rehberlik ve Psi kolojik Danmanlk Bölümü'nde yapt. 2006 ylnda Boaziçi Üniversitesi Sosyal Bi limler Enstitüsü'nde "Yerel Yönetimlerin Yetikin Eitimine Katks: smek Örnei" balkl teziyle yüksek lisansn bitirdi. Halihazrda stanbul Üniversitesi Çalma Eko nomisi ve Endüstri likileri Bölümü'nde doktora tez çalmasn yürütmektedir. Eitim politikalar, eitim-istihdam ilikileri ve aile eitimi konularnda aratrma ve yayn ça lmalarn sürdürmektedir.
Bahar BAYSAL Lisans eitimini 2006 ylnda Uluda Üniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi k tisat Bölümü'nde tamamlad. Yüksek lisansn 2009 ylnda Uluda Üniversitesi ktisat Bölümü ktisat Teorisi Anabilim Dal 'nda "BölgeselNerel Kalknmada Kurumsal Dönü üm: Yeni Sanayi Bölgeleri" balkl teziyle tamamlad. Doktoras ise ayn üniversitede "Kurumlar ve ktisadi Performans: Türkiye çin Mukayeseli Kurumsal Bir Analiz" ba lkl tezi ile devam etmektedir. Ayrca, Uluda Üniversitesi ktisat Bölümü'nde öretim eleman olarak çalmaktadr.
Dr. Cengiz CEYLAN 1990 ylnda stanbul Üniversitesi ktisat Fakültesi ktisat Bölümü'nden mezun oldu. 1992 ylnda .T.Ü. Sakarya Mühendislik Fakültesi Endüstri Mühendislii, 1993'de ise Sakarya Üniversitesi ..B.F. ktisat Bölümü'nde Aratrma Görevlisi olarak çalt. s tanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Siyaset Program'nda "Yeni Türk Cumiuriyetlerinin Ekonomik Yaps ve Türkiye le likileri" balkl tezle "1994 ylnda yüksek lisansn tamamladktan sonra 1999 ylnda stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü ktisat Program'nda "Para Politikasnn Etkinlii ve 1980 Sonras Türkiye'de Para Politikalar" adl tezle doktorasn tamamlad. 2000 ylndan bu yan~ Kadir Has Üniversitesi'nde çalan Ceylan'n Ekonomi Teorisi ve Politikas konulannda ulusal ve uluslararas kitap, kitap bölümü ve makaleleri bulunmaktadr.
Doç. Dr. Ünal ÇAGlAR 1982 ylnda Ankara'daki Hacettepe Üniversitesi'nin Ekonomi bölümünü bitirdi. 1985 ylnda stanbul Üniversitesi'nde, ktisat Bölümü'nde asistan oldu ve mastera balad. Master tezini yazarken alt ay Amerika'da bulundu. 1989 ylndaAmerika'da City Uni versity of New York'ta Ekonomi bölümünde doktoraya balad. ki yl sonra stanbul Üniversitesine geçi yaparak doktorasn 1996 ylnda burada bitirdi. 1998 ylnda stan bul Üniversitesi ktisat Bölümü'nde yardmc doçent oldu. 2005-2008 yllan arasnda Krgzistan- Türkiye Manas Üniversitesi 'nde öretim üyelii yapt. 201 O ylnda doçent oldu. Uzmanlk alanlan makroiktisat, para teorisi ve uluslar aras iktisattr.
Doç. Dr. uoyyip ÇAll 1991 ylnda Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Çalma Ekonomisi ve Endüstri likileri Bölümü'nden mezun oldu. Yüksek lisansn 1995 ylnda War wick Üniversitesi'nde Endüstri likileri alannda, doktorasn 2009 ylnda Sakarya Üniversitesi'nde Çalma Ekonomisi ve Endüstri likileri alannda tamamlad. 2011 ylnda doçent oldu. Halen Sakarya Üniversitesi letme Fakültesi nsan Kaynaklan Yö netimi bölümü öretim üyesidir. Dr. Çal'n endüstri ilikileri alannda yaynlanm n gilizce ve Türkçe makaleleri bulunmaktadr.
Yrd. Doç. Dr. Cüneyt DiNÇ Lisans eitimini 2000 ylnda Almanya Mannheim Üniversitesi Sosyal Bilimler Bölümü'ndetamamlad. Yüksek lisansn2003 ylnda yine Mannheim Üniversitesi Sos yal Bilimler Bölümü 'nde Sosyoloji Ana Bilim Dal 'nda "S ta te and Religion in Turkey: A Critica! Application of David Martin's Secularization Thesis" balkl teziyle tamamlad. Doktorasm ise 2009 ylnda Mannheim Üniversitesi Sosyoloji Bölümü'nde "Welfare State as a Product of State Elites: The Turkish Welfare Regime ina South European Comparisi on" balkl teziyle tamamlad. 20 ll ylnda ise yardmc doçent ünvan ald. Sosyal politika, siyaset sosyolojisi ve din sosyolojisi alanlannda çalmalarda bulunan Cüneyt Dinç Süleyman ah Üniversitesi Sosyoloji Bölümü'nde yardmc doçent olarak çalmaktadr.
Taho EGRi 2008 ylnda Boaziçi Üniversitesi Ekonomi Bölümü lisans programn tamamlayan Taha Eri, 2009 ylnda Krklareli Üniversitesi ktisat Bölümü'nde Aratrma Görevlisi olarak çalmaya ve ayn yl içerisinde stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ktisat Politikas Bilim Dal'nda yüksek lisansna balad. 2011 ylnda "2000 Sonras Türk Tanm Politikalannn Deiimi ve Bir Alan Çalmas: Krklareli li Örnei" ba lkl tezi ile yüksek lisansn tamamlad. Halen görevtendirildii stanbul Üniversitesi ktisat Bölümü'nde Aratrma Görevlisi olarak çalmaktadr.
Dr. Bilge GÜRSOY 1999 ylnda Marmara Üniversitesi ktisat Bölümü'nden mezun oldu. 1999 ylnda T.C. Kadir Has Üniversitesi'nde ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi, ktisat Bölümü Ara trma Görevlisi olarak çalmaya balad. T.C. Kadir Has Üniversitesi Bankaclk ve Finans Yüksek Lisans Program'ndan 2002 ylnda mezun oldu. stanbul Üniversitesi ktisat Politikas Ana Bilim Dal'nda "Cari lem Açklannn Sürdürülebilirlii ve Kriz le ilikisi" konulu tez çalmas ile 2009 ylnda doktorasn tamamlad. Halen Kadir Has Üniversitesi Uygulamal Bilimler Yüksek Okulu Gayrimenkul ve Varlk Deerleme Program Bakan olarak çalmalanna devam etmektedir.
Semanur Soyyiit KAYA 2006 ylnda stanbul Üniversitesi ktisat Fakültesi Ekonometri Bölümü'nden mezun oldu. Ayn yl stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ktisat Politikas Yüksek Lisans Program'na balayan Semanur Soyyiit Kaya, .Ü. ktisat Fakültesi ktisat Po litikas Anabilim Dal'nda Aratrma Görevlisi olarak çalmaya balad. 2009 ylnda "hracata Dayal Sanayileme Stratejisi ve Türk imalat Sanayi Kapsamnda Etkinlii Üzerine Bir Uygulama" konulu tezi ile yüksek lisansn tamamlad. 2009 ylnda stan bul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ktisat Doktora Program'na balad. Halen stanbul Üniversitesi ktisat Fakültesi ktisat Politikas Anabilim Dal' ndaAratrma Gö revlisi olarak çalmaktadr.
Yrd. Doç. Dr. Yunus KAYA Lisans eitimini 2001 ylnda Koç Üniversitesi Sosyoloji ve Uluslararas likiler Bölümleri'nde tamamlad. Doktorasn 2007 ylnda "Gelimekte Olan Ülkelerde Kü reselleme, Endüstrileme ve Toplumsal Snf' balkl teziyle Duke Üniversitesi 'nde tamamlad. Halen, North Carolina Üniversitesi Wilmington' da Sosyoloji ve Kriminoloji Bölümü'nde öretim üyesi olarak çalmaktadr. Küreselleme, kalknma ve toplumsal eitsizlik konulannda çalmalanna devam etmektedir.
Yusuf KAYA 1999 ylnda Bilkent Üniversitesi letme Bölümü'nden mezun olmutur. Ayn yl Ser maye Piyasas Kurulu'nda uzman yardmcs olarak çalmaya balayan Yusuf Kaya halen Sermaye Piyasas Denetleme Dairesi'nde uzman olarak çalmaktadr. Duke Üni versitesi- Fugua letme Okulu'nda iletme alanndaki yüksek lisansn 2010 ylnda
tamamlamtr. Halen stanbul Üniversitesi ktisat Ana Bilim Dal 'nda doktora eitimine devam etmektedir.
Yrd. Doç. Dr. Holil TUNAU 1998 ylnda stanbul Üniversitesi ktisat Fakültesi ngilizce ktisat Bölümü'nden mezun oldu. 2002 ylnda yüksek lisansn ve 2007 ylnda "Kasm 2000 ve ubat 2001 Krizleri Sonrasnda Türk Bankaclk Sektörünün Yeniden Yaplandrlmas" balkl çalmasyla doktorasn stanbul Üniversitesi ktisat Fakültesi'nde tamamlad. ngilizc'e ve Franszca bilen Tunal'nn Politik ktisat ve Finansal ktisat alanlannda çalmalan vardr. Halil Tunal halen ayn fakültede ktisat Bölüm Bakan Yardmcl görevini yürütmektedir.
Furkon YILDIZ Lisans eitimini 2008 ylnda Marmara Üniversitesi ktisat Bölümü'nde tamamlad. 2009 ylnda Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü'nde yüksek lisans eitimi ne balayan Yldz, "Türkiye'nin Jeopolitik Konumu Balamnda Avrupa Birlii Enerji Politikalar" adl tez çalmasn hala yürütmektedir. 2009 ylnda Krklareli Üniversitesi ktisat Bölümü'nde ksa bir süre aratrma görevlisi olarak görev yaptktan sonra misafir
olarak Marmara Üniversitesi ktisat Bölümü'nde aratrma görevlilii yapmaya balayan Yldz; halen bu görevine devam etmektedir.
iCiNDEKiLER '
Sunu ................................................................................................................. 17
Önsöz ................................................................................................................ 19
Küreselleme ve ktisadi'Entegrasyon Balamnda 2000 Sonrasnda Türkiye Ekonomisi
Yunus Kaya ................................................................................................... · .......... 25
Türkiye' de 2000 Sonras Uygulanan Maliye Politikalar
Elife Aki, Semanur Soyyiit Kaya, Ünal Çalar ................................................................... 105
Bankaclk ve Finans Politikalar Yusuf Kaya ............................................................................................................ 151
2000 Sonras Türkiye'nin D Ticaret Politikas
Cengiz Ceylan & Bilge Gürsoy ....................................................................................... 209
2000 'li Yllarda Türkiye' de Ekonomik Büyümenin Kaynaklan
Halil Tunal. ........................................................................................................... 23 7
Furkon Yldz ......................................................................... ; ............................... 257
2000'li Yllarda Türk Sosyal Devletindeki Deiimler
Cüneyt Dinç ........................................................................................................... 323
Sonuç ve Deerlendirme:
Kaynakça ............... ~ ........................................................................................ 369
TABLOLAR LiSTESi Türkiye'de Dorudan Yabanc Yatrm ve D Ticaret (1975-2009) ..................................... 33
Türkiye' de stihdamn Tarm, Sanayi ve Hizmet Sektörleri Arasndaki Dalm (1980-2008) (%) .................................................................................. 37
Türkiye'de Fakirlik ve Gelir Dalm, 1985-2006 ............................................................... 40
Ödemeler Dengesi (1999-2001, milyon TL) ......................................................................... 55
ithalatnAna Mal Gruplarna Göre Dalm (1999-2000, MilyonABD Dolar) ................. 56
Ortalama Bileik Hazine Faizi, 12 Aylk TÜFE ve TEFE Enflasyonu ve Beklenen TEFE Enflasyonu (1999-2000, %) .................................... 57
Faiz Oranlan (Arlkl Ortalama Bileik Faiz Oranlar)(%) ............................................... 63
Döviz Kuru Sepeti Art Oran. ............................................................................................. 7 6
Parasal Tabana likin Gösterge Niteliindeki Tavanlar ....................................................... 79
2002 Ylna likin Performans Kriterleri, Gösterge Deerler ve Gerçeklemeleri .............. 83
2003 Ylna likin Performans Kriterleri, Gösterge Deerler ve Gerçeklemeleri .............. 84
2004 Ylna likin Performans Kriterleri, Gösterge Deerleri ve Gerçeklemeleri ............. 85
Özel Kapsaml TÜFE Göstergeleri ....................................................................................... 93
2006 Yl Sonu ile Tutarl Enflasyon Patikas ve Belirsizlik Aral ..................................... 94
2007 Ylnda Hedefle Uyumlu Patika ve BelirsizlikAral ................................................. 95
2008 Ylnda Hedefle Uyumlu Patika ve Belirsizlik Aral. ................................................ 96
2009 Ylnda Hedefle Uyumlu Patika ve Belirsizlik Aral.. ............................................... 97
2000 Yl Maliye Politikas Hedefleri (Kümülatif, Trilyon TL) ......................................... 114
Temel Makro Ekonomik Hedefler ....................................................................................... 118
Gelir, Kurumlar ve Katma Deer Vergisinin Genel Bütçe Vergi Gelirleri çindeki Pay (2000-2009) (Bin TL) ........................................................... l22
Fonksiyonel Smflandrmaya Göre Bütçe Giderleri Balangç Ödeneklerinin GSYH ve Bütçe çindeki Paylan (%) ......................................................... 135
Genel Devlet Toplam Gelir ve Harcamalan (1999-2005) .................................................. 140
Genel Devlet Toplam Gelir ve Harcamalan (2006-2011) ................................................... 141
Merkezi Yönetim Bütçe Büyüklükleri (2000-20 ll) ........................................................... 143
Merkezi Yönetim Bütçe Büyüklüklerinin GSYH'ye Oran (%) (2000-20 ll) .................... 146
Kamu Net Borç Stoku ......................................................................................................... l48
Kamu Net Borç Stokunun GSYH'deki Pay (%) ................................................................ 149
MKB' de Gerçekleen lem Hacmi ve irket Deerleri ................................................... 156
Finansal Kurumlarm GSYH'ye Oranlar ........................................................................... 157
Kamu Bankalarna Görev Zararlar Karl ihraç Edilen Senetler (Milyon TL) ............. 161
Kamu BankalarnaAktarlan Kaynaklar (Milyon TL) ........................................................ 164
Faaliyet izni Kaldrlan ve TMSF'ye Devredilen Bankalar ............................................... 165
TMSF'ye Devredilen Bankalarn Çözümü ........................................................................ 167
Üçlü Denetimim Sonuçlar ................................................................................................. 70
Bankaclk Sektöründeki Birleme lemleri ...................................................................... 173
Bankaclk Sektöründeki Devir lemleri ............................................................................ 74
Banka Sah~pliine Göre Kredilerin Dalm ..................................................................... 176
Katlm BankalarnnAktif ve Fon Tutarlar ....................................................................... 78
Katlm Bankalarnn ube ve Personel Saylar ................................................................. 179
2000-2007 Döneminde MKB' de Gerçekleen lem Hacmi ve Piyasa Deerleri .......... 81
SPK Kaydna Alnan Menkul Kynet lraçlar (Milyon $) ................................................ 81
MKB Tahvil ve Bono Piyasas lem Hacimleri ................................................................ 183
Emeklilik Yatrm Fonlarna likin Bilgiler ....................................................................... 84
Yabanc Yatrmclarn Saklama Tutarlar ........................................................................... 186
Yabanc Yatrmclarn Hisse Senedi lemleri .................................................................... 187
Yerli ve Yabanc Yatrmclarn Getiri Karlatrmalar ..................................................... 88
Yabanc Yatrmclarn Ortalama Yatrm Vadesi ................................................................ 88
Yerli Yatrmclarn Ortalama Yatrm Vadesi ..................................................................... 189
Finansal Kurumlarn Aktif Büyüklükleri ................................................................. · ........... 190
Banka Kredilerindeki Deiim ........................................................................................... 93
Banka Kredilerindeki Deiim ........................................................................................... 193
Kredi Riski Senaryo Analizleri Sonuçlar ........................................................................... 20
Sermaye Yeterlilii Senaryo Analizleri Sonuçlar .............................................................. 202
2000-200 Döneminde Gerçekleen lem Hacimleri ve Piyasa Deerleri ........................ 204
Yurt çi Yerleiklerin Yatrm Tercihleri (Milyon TL) ......................................................... 204
Yurt D Yerleiklerin Yatrm Tercihleri (Milyon TL) ...................................................... 205
Kurumsal Yatrmc Portföy Büyüklüü (Milyon $) ........................................................... 205
Ana Sektörlere Göre hracat(%) ........................................................................................ 214
Ana Sektörlere Göre thalat(%) ......................................................................................... 216
hracatn Mal Gruplarna Göre Dalm(%) ..................................................................... 225
hracatn Ürün Gruplarna Göre Dalm (%) .................................................................... 226
ithalatn Mal Gruplarna Göre Dalm(%) ...................................................................... 227
Türkiye'nin D Ticaret Rakamlan (1984-2009) (Milyon $) .............................................. 235
Kaynaklar- Harcamalar Dengesi (GSMH'ye Oranla,%), 1997-2007 ............................... 241
Hane Halk Finansal Yükümlülükleri ................................................................................. 242
Türkiye'de Yatrm-TasarrufDengesi ................................................................................. 243
Cari lemler Açnn Finansman (Milyar Dolar) ........................................................... 249
Dorudan Yabanc Sermaye Yatrmlarnn Sektörel Dalm.. ......................................... 250
Türkiye'de D Borç Stoku (Milyar Dolar) ........................................................................ 252
Türkiye Brüt D Borç Stoku (Milyar Dolar) ..................................................................... 252
Brüt D Borç Stokuna likin Oranlar (%) ......................................................................... 254
Belirli Ülke Gruplarnn Kii Bana Enerji Kullanm Oran (k.g.e.p.) .............................. 258
Baz Ülke Gruplarnda Kii Bana Tüketilen Elektrik Miktar (kwh) .............................. 259
Türkiye'nin Enerji Üretimi ve Tüketimi (milyon ton e deer petrol) ............................... 260
1978-1983 Dönemi Enerji Tüketimi (BTEP) ...................................................................... 261
1978-1983 Dönemi Enerji Üretimi (BTEP) ........................................................................ 262
Birincil Enerji ve Elektrik Üretim-Tüketim (1983-2000) ................................................... 267
AB-27 için Petrol ve Doal Gaz thalat Oranlan ................................................................ 272
Sanayi Performansnn Uluslararas Karlatrmas .................................... ,. ..................... 285
imalat Sanayi Yeri Says ve Büyüklükleri, 1980-2008 ................................................. 286
imalat Sanayi Katma Deerinin Sektörlere Göre Dalm (Seçilmi Sektörler)(%) ......... 287
Teknoloji Younluklar Bakmndan imalat Sanayinin Üretim ve hracat Yaps(%) ......... 291
OSB ve KSS Proje ve Kredi Bilgileri ................................................................................. 295
Sanayi Tüketimi için Elektrik ve Doal Gaz Fiyatlar ........................................................ 303
stihdam Edilenlerin Eitim Durumu (% ) ........................................................................... 316
Sosyal Güvenlik Kurumlanna Göre Farkl Meslek Guruplarn Sosyal Haklan ................ 332
Sosyal Güvenlik Kurumlarna Göre Zorunlu Sosyal Güvenlik Primierin Yüksekliia ...... 332
2008 'den Önceki Türk Sosyal Devletin Birinci ve kinci Sütunu ...................................... 343
2008 'den Sonraki Türk Sosyal Devletin Birinci ve kinci Sütunu ..................................... 343
Sosyal Güvenlik Kurumunun Gelir ve Gider Dengesi (Bin TL) ........................................ 346
EKiLLER VE GRAFiKLER LiSTESi Türkiye'nin hracatnn Teknolojik Dalm (1980-2003) ................................................... 34
Kamu Net Borç Stokunun GSMH'ye Oran ........................................................................ .48
ç Borçlanma Reel Faiz Oran ve GSMH Büyüme Hz (%) ............................................... .49
Tüketici Kredilerinin Toplam Krediler çindeki Pay(%) (2000-2001) ............................... 58
Bankaclk Sektörünün Yurtdndan Kulland Krediler (Milyon ABD Dolan) ................ 58
Bankaclk Sektörü Kredi Hacmi (Sabit Fiyatlarla Milyar TL) ............................................ 59
Takipteki Kredilerin Toplam Krediler çindeki Pay (%) ..................................................... 60
Bankaclk Kesiminin Döviz Açk Pozisyonu (Milyar Dolar ve Sermaye+ Kar çindeki Oran, 1996-2000) (Milyar Dolar) (%) .............. 61
Ksa Vadeli Kredilerin Toplam Krediler çindeki Pay(%) .................................................. 61
imkansz Üçleme .................................................................................................................. 70
Basitletirilmi Bir Aktanm Mekanizmas ............................................................................ 82
Enflasyon Hedefleri ve Gerçeklemeler (2002-2005) ........................................................... 90
Yllk TÜFE Hedefleri ve Gerçeklemelen .......................................................................... 98
Kamu Net Borç Stokunun GSMH'ye Oran ....................................................................... lll
MKB 100 Endeksinin Deiimi ........................................................................................ 156
02.10.2000- 31.05.2001 Döneminde Ortalama Gecelik Faiz ............................................ 159
2000-2007 Döneminde MKB 100 Endeksinin Deiimi .................................................. 180
Faiz Oranlanndaki Deiim ........................................................................... ~ .................... 197
Bankalann Kredi Riski ....................................................................................................... 199
GSYH Büyüme Oranlan (Yllk Deiim)(%) ................................................................... 237
GSYH'de Sektörlerin Pay. ................................................................................................. 238
GSYH Büyümesine Katklar ............................................................................................... 239
Makine ve Teçhizat ithalat Rakamlan (Milyar Dolar) ...................................................... 246
ithalatn GSYH'ye Oran ................................................................................................... 246
Yurt çinde Dorudan Yabanc Sermaye Girii (Milyar Dolar ........................................... 250
D Borçlanma Maliyeti (%) ............................................................................................... 251
Türkiye'nin Net D Borç Stokunun GSYH'ye oran(%) ................................................. 254
imalat Sanayisinin Ekonomi çindeki Yeri(%) .................................................................. 282
imalat Sanayi Katma Deeri (2000 Yl Fiyatlanyla- ABD Dolan) .................................. 282
imalat Sanayi ve GSYH Büyüme Oran (%) ...................................................................... 283
Gelimekte Olan Ülkelerin Katma Deerlerinin Dünya Katma Deeri çindeki Paylan (%) ......................................................................... 284
imalat Sanayinde Emek Verimlilii .................................................................................... 288
stihdam ve Üretim çindeki Payianna Göre Sektörler (2002)(%) ..................................... 289
hracata Yönelme Eilimi ve hracat çindeki Payianna Göre Sektörler (2002)(%) ................................................................................................... 290
Türkiye'deAR-GE Harcamalannn/GSYH Oran(%) ..................................................... 298
stihdamn Sektörel Dalm .............................................................................................. 313
sizlik Oranlan (% ) ............................................................................................................ 316
Deiim, her toplumun yasad bir süreçtir. Deiimin hzland ve youn lat çamzda, yadsnamaz bir gerçek olan küresellemeyle birlikte ekonomi nin ve onun hayatmzdaki yerinin önemi giderek daha iyi anlalmaktadr. Bu balamda Türkiye'de yaanan deiimler, temel yaplarn birbiriyle olan ilikisi ni de youn bir biçimde etkilemektedir.
Türkiye, geçtiimiz yllarda karlat küresel ekonomik krizle dünyann gelimi ülkeleri ve ekonominin dier aktörleri kadar olmasa da özellikle d ticaret, istihdam ve büyüme gibi kriterler yönünden etkilenmitir. Ancak yine tüm dünyayla birlikte toparlanma gayreti içine girmi ve en büyük ans bir ön ceki kriz döneminde bankaclk sektöründe alnan sert tedbirler sayesinde finans kesiminde hiçbir sarsntnn yaanmamas olmutur. Reel sektördeki daralmaya ramen Türkiye, OECD ülkeleri arasnda bankas batmayan ve finans sektörüne para aktarmayan tek ülke olmay baarmtr.
Son yllarda mali disiplin içinde devam eden ve istihdama da yava yava yansmaya balayan büyüme, bütün dünya ile kyaslandnda dikkat çekici bir ekonomik performansa iaret etmektedir. ·
Odamz, 2000'li yllardan sonra ülkemizde uygulanan para-kur, maliye, ban kaclk ve finans, d ticaret, istihdam gibi ekonominin yönünü belirleyen disiplin leri ortaya koyan bir çalma hazrlanmasn uygun görmü ve "2000 Sonras Tür kiye iktisadnn Deiimi" isimli bir aratrma gerçekletirilmesine karar vermitir.
Küresel ekonomiye entegrasyonun yaygnlat çamzda, Türkiye'de 2000'li yllardan sonra yaanan deiimin incelendii bu aratrmann ülkemize, üyelerimize ve tüm ilgililere faydal olmasn diler, çalmay gerçekletiren Yu suf Alpaydn ve Halil Tunal 'ya teekkür ederim.
Dr. Cengiz ERSUN Genel Sekreter
ÖN SÖZ
Elinizdeki kitap ilmi Etüdler Dernei (LEM) ve stanbul Ticaret Odas (TO)
tarafndan yürütülen "2000 Sonras Türkiye iktisadnn Deiimi" balkl ara
trmann raporudur. Aratrma fiilen 20 O yl Mart aynda balayarak 20 yl
Mart aynda tamamlanmtr. Aratrma kapsamnda her biri ilgili alannn uzma
n olan aratrmaclar tarafndan on bir rapor hazrlanmtr. Raporlarn ortak bir
yaklamla ve bütünlük arz edecek nitelikte olmas amacyla aratrma süresince
çeitli toplant ve görümeler sürdürülmütür. Bu ekilde aratrma kitab da giri
ve sonuç bölümleri haricinde on bir farkl konudaki raporun bir araya getirilmesi
ile oluturulmutur. Her bir bölüm u sorular etrafnda ekillendirilmitir:
1. Alanda 2000 sonrasnda ön plana çkan sorunlar ve bu sorunlarn nedenleri
nelerdir?
(varsa) ve kurumsal düzenlemeler (varsa) nelerdir?
3. Alanda 2000 sonrasnda takip edilen balca politikalar nelerdir?
4. Yaplan düzenlernelerin ve yürütülen politikalarn ne tür sonuçlar olmutur?
5. Alanda temel göstergeler yllar içinde nasl deimitir?
6. Alanda önümüzdeki dönemlerde ne türden deiimler beklenmektedir?
Bu sorular etrafnda ekillenen aratrma 2000 sonrasnda Türkiye'nin ikti
sadi yapsnda ve iktisat politikalannda yaanan deiimleri tespit ederek döne
me ilikin deerlendirmelerde bulunmaktadr.
Aratrmann arka plan balkl birinci bölümünde 2000'li yllarda izlenen
iktisat politikalarna zemin oluturan gelimeler ele alnmaktadr. Bu balamda
küreselleme ve iktisadi entegrasyonun Türkiye'ye etkileri ile 990'h yllardan
beri IMF ile sürdürülen iliidier ve Güçlü Ekonomiye Geçi Program ele aln-
maktadr. ktisat Politikalar balkl ikinci bölüm ise para, bankaclk, maliye ve
d ticaret gibi makroekonomik politika alanlarn ele alp büyümenin kaynak
larn irdelemektedir. kinci bölümde ayrca kilit sektörlerden sanayi ve enerji
sektörlerine yönelik politikalar deerlendirilmektedir. Son bölümde ise bu politi
kalarn topluma yansmalan balamnda istihdam ve sosyal güvenlik alanlannda
izlenen politikalarn bir deerlendirmesine yer verilmektedir.
Kitap bu haliyle iktisat politikalan alannda eitim ve aratrma faaliyetleri
sürdüren tüm kurumlar için bir bavuru kayna olma özelliini tamaktadr.
Ayrca iktisat politikalannn üretilmesinde etkin olan kamu kurumlar ve özel
kurulular için de dönemin bütünlüklü bir deerlendirmesini sunmas açsndan
dikkate alnaca inancndayz.
Bu çalma pek çok kiinin katks ile gerçekleti. Özellikle aratrma fik rinin ortaya çkmas ve gerçekletirilmesinde yapt katklar için Lütfi Sunar' a
teekkür ederim. Ayrca aratrmann gerçeklemesi ve yayna dönümesinde
koordineli ve özverili bir biçimde çalan editör ve yazariara teekkür ederim.
Kitabn yaymannasnda desteklerini esirgemeyen srafil Kuralay' a, kitabn ba
sm hazrlklar konusunda titiz ve özverili bir çalma sergileyen stanbul Ticaret
Odas Müaviri smail en, Ekonomik ve Sosyal Aratrmalar Birimi'nden Dr.
lkay Çapraz, Selin Sar, rem O ur ve burada isimlerini zikredemediim, emei
geçen herkese ükranlarm sunarm.
GiRiS: 2000 SONRASI TEMEL DiNAMiKLER ,
Yusuf Alpaydm
Türkiye iktisadnda 2000'li yllarda yaanan geni çapl yenilikler iktisat ta
rihimizde yeni bir dönemin yaandn göstermekt~dir. Bu dönemde Türkiye
iktisadnn üzerine oturduu yasal ve kurumsal çerçeve belirgin bir deiim ge
çirmektedir. Çok sayda denetleyici üst kurulun oluturulmas, Merkez Bankas
nn özerkletirilmesi, bankaclk, çalma hayat, sosyal güvenlik, enerji ve dier
alanlarda köklü yasal deiimierin gerçekletirilmesi iktisadi yapy ve ileyii
önemli bir deiime uratmtr. Bu aratrma bu yaklamdan hareketle 2000-
201 O yllan arasnda uygulanan iktisat politikalan ve bu politikalarn oluturdu
u deiimi ele almaktadr.
Türkiye ekonomisi 24 Ocak 1980 Kararlan ile ithal ikameci sanayileme
stratejisi ve korumac politikalardan ihracata dayal sanayileme stratejisi ve li
beral iktisat politikalarna geçi yapmtr. 1980'li yllarn ilk yarsnda ekono
mide dikkate deer bir olumlu dönüüm gerçekleirken 80'lerin ikinci yarsndan
itibaren sürecin olumsuz gelimeleri de gün yüzüne çkmaya balam ve 1991
Körfez Krizi ve ardndan 1994 Krizi ile ekonomideki olumlu gelimeler yerini
krizierin de bulunduu olumsuz bir sürece terk etmeye balamtr.
90'l yllarda Türkiye ekonomisinde oluan temel sorunlara bakldnda
karmza çkan tablo öyledir: 90'h yllar boyunca sürekli artan bütçe açklan
90'larn sonuna gelindiinde sürdürülemez hale gelen bir iç borç dinamiinin
olumasna ve enflasyonun hzla yükselmesine yol açmtr. Bankalar asl ilev
leri olan özel sektöre kredi vermeyi ikinci plana iterek devlete borç vermeye
yönelmitir. Kamu bankalarnn görev zararlan büyük boyutlara varm ve mali
sistem giderek salksz bir yapya bürünmütür. Bu nedenlerden kaynakl olarak
reel faizler giderek yükselmi, bütçeden faiz ödemelerine ayrlan pay her sene
artm ve kamu maliyesi borç-faiz ksr döngüsüne girmitir. Ayrca, yapsal re formlarn sürekli ertelenmesi sebebiyle Türkiye ekonomisinin yapsal sorunlar kangrene dönümütür.
Tüm bu sebepler ekonomi yönetimini IMF' den yardm istemeye yöneltmi ve 1999 yl sonunda IMF ile Stand-by anlamas imzalanmtr. Balangçta te mel hedef, reel faizlerin yükselmesine ve TL'ye olan güvenin sarslmasna yol açan, ayrca sürdürülebilir ve istikrarl bir ekonomik büyümenin önündeki en önemli engellerden biri olan yüksek ve kronik enflasyonu ve yüksek kamu borç larn kalc bir ekilde düürmek olarak konmutur. Bu amaçla, kamu kesimi (maliye) reformu, bununla uyumlu olarak özelletirme, sosyal güvenlik ve tarm kesimine yönelik gelir arttrc, gider ksc uygulamalar ve Döviz Kuru Nominal Çpasia Dayal Para Program uygulamaya konmutur. Ancak Program Kasm 2000 ve ubat 200 1 'de yaanan iki krizle kesintiye uramtr.
ubat 2001 'de yaanan krizin ardndan IMF ile yollar ayrlmam ve Dünya Bankas Bakan yardmclarndan Kemal Dervi Türkiye 'ye davet edilerek yine IMF'nin gözetiminde ve eskisinin devam niteliinde yeni bir program hazrlan mtr. 14 Nisan ve 15 Mays 2001 tarihlerinde iki aamada açklanan ve önceleri "Ulusal Program", sonrasnda ise "Güçlü Ekonomiye Geçi Program ( GEGP)" olarak isimlendirilen Program' da önceki programn baarszlnn sebebi ola rak görülen döviz kuru nominal çpasna dayal para program terk edilmi ancak kamu kesimi (maliye) reformu, bununla uyumlu olarak özelletirme, sosyal gü venlik ve tarm kesimine yönelik gelir arttrc, gider ksc uygulamalar korun mutur. Yeni Programn, "1999 yl sonunda balatlm bulunan ve Uluslararas Para Fonu'nun salam olduu Stand-by düzenlemesi ile desteklenen progra mn güçlendirilmi devam" olduu bizzat Kemal Dervi tarafndan alt çizilerek vurgulanml ve eski programn o güne kadar kaydedilen baaniarna da atfta bulunulmutur.
Öte yandan eski program sebep olduu iki krizle pek çok bankann zor du rumda kalmasna yol açmtr. Bankalarn iflasnn sistemik bir krize yol açaca endiesiyle iflas riskiyle kar karya olan bankalar TMSF'ye devredilmi, bu ise kamunun borcunun daha da artmasna yol açmtr. Bu sebeple yeni prog ramda bankaclk reformu ve bankaclk sektörünün yeniden yaplandrhnas
oldukça önem kazanmtr. Bu Program 1999 sonunda IMF ile yaplan Stand-by anlamasnn bir uzants olmakla beraber, yeni programda enflasyonla mücadele öncelikli hedef olmaktan çkm, mali istikrarn salanmas daha öncelikli hedef haline gelmitir.
Tüm bunlarla birlikte, daha geni bir çerçeveden bakldnda, GEGP' de Türkiye ekonomisinin sorunlan çözülmeye çallrken özellikle ekonomi ve po litika alanlannn birbirinden ayntrlmas hedeflenmitir. Bu çerçevede, devletin ekonomiden tamamen çekilerek özel sektörün önünü açc politikalar gelitinne si ve fonksiyonlarnn esas itibariyle "güvenlik, eitim, salk" ve "denetim" ile snriandnimas öngörülmütür. Bu amaçlara ulamak için siyasetin etkisinden uzak özerk kurullar oluturulmu, denetim ve gözetim yetkisi de bu kurullara devredilmitir. Bata TCMB ve Bankaclk Kanunu olmak üzere pek çok yeni kanun çkarlm ve özelletinnelere hz verilmitir. Tüm bu uygulamalar ciddi bir engelle karlamadan günümüze kadar devam ettirilmi ve Türkiye ekono misinin 2000'li yllardaki dönüümünü ekillendinnitir.
Aslnda, Türkiye ekonomisinde köklü dönüüm 24 Ocak 1980 Kararla r ile balam ancak kesintisiz bir ekilde devam ettirilememitir. Bu sebeple, her ne kadar Türkiye ekonomi politiinde köklü dönüüm 1980'de balamsa da, 1999'da IMF ile yaplan Stand-by anlamasndan sonra yaanan süreç söz konusu dönüümde çok önemli bir evreyi ifade etmektedir. Bu itibarla Türkiye iktisad aratrmalarnda 2000 sonras, ayr bir dönem olarak ele alnmay gerek tirmektedir.
2000 Sonras olarak adlandrdmz dönemin kendine has özelliklerinin be lirginlemeye balad dönem üphesiz 2002 ylndan itibaren Adalet ve Kal knma Partisi hükumetleri ile kendisini göstermeye balamtr. Adalet ve Kal knna Partisi 'nin 2002 ve 2007 yllarnda art arda iki defa tek bana hükümet kurabilecek çounlua ulaahilmesi bu dönem boyunca kendi içerisinde nispeten bütünlüü olan bir iktisat politikasnn uygulanmasn mümkün klmtr.
Küresel ekonomiye entegrasyonunartt bu dönemde, Türkiye'nin ekono mik tercihlerinde ne ölçüde gerçek bir aktör olarak var olabildii tespit edilmeli dir. Bununla birlikte siyasal tercihler yoluyla halkn denetimine açk olan yürüt-
menin belli fonksiyonlarnn özerk üst kurullara devredilmesinin, demokratik bir sistem içinde ekonomi yönetiminin siyasal denetimden uzaklatrlmasnn da ne ölçüde kabul edilebilir olduu tartlmaldr.
Bu dönemde yüksek ve kesintisiz büyümenin gerçekletirilmesi, enflasyo nun kontrol altna alnmas, mali disiplinin salanmas ve d ticaret hacminin genilemesi gibi makro göstergelerde yaanan olumlu gelimeler hükümetlerin en çok takdir topland alanlar olmutur. Bu itibarla Türkiye ekonomisinin ulus lararas alanda saygnl da artmtr.
Öte yandan, yüksek büyümeyle yüksek cari açn paralel gitmesi ve bu cari açn finansmannn yüksek reel getiri karlnda elde edilen scak paraya ba ml olmas, yüksek büyüme oranlarna ramen isizlik oranlannn da yüksek seviyesini korumas, üretimde katma deeri yüksek alanlara geçiin salanama mas, sanayi üretiminin ve ihracatn büyük oranda ara mal ithalatna baml hale gelmesi gibi hususlar bu olumlu göstergelerle birlikte nasl okunabilir?
Bu çalmada 2000 sonras dönem bu sorunsallar balamnda ele alnmakta dr. 2000 Sonras dönemin bir bilançosu ortaya konmakta hangi tercihierin hangi sonuçlara yol açt, ekonominin performansnn hangi alanlarda yetersiz kald tartlmaktadr.
KÜRESELLESME VE iKTISADi ENTEGRASYON BAGLAMINDA 2000 SONRASINDA TÜRKiYE EKONOMiSi
Yunus Kaya
Günümüz Türkiye'sinin iktisadi, sosyal ve kurumsal yapsn 24 Ocak Ka
rarlar ve 2 Eylül 980 Darbesi ile balayan iktisadi entegrasyon ve küreselle
me sürecini iyi tahlil etmeden anlamak mümkün deildir. Türkiye 980 ylndan
itibaren Bat' da Reagan ve Thatcher ile balayan ve ksa sürede IMF ve Dünya Bankas gibi kurumlar araclyla tüm dünyaya empoze edilen ekonomilerin
!ibare lletirilmesi ve devletlerin ekonomiden el çektirilmesi sürecine ilk katlan ve sürecin en hzli gelitii ülkelerden biri olmutur. Bu açdan Türkiye'nin küresel ekonomiye entegrasyonunun incelenmesi kendi bana önemli bir konu olsa da sürece daha sonraki yllarda veya aamal olarak katlan ülkeleri ne gibi deiimler ve toplumsal sonuçlar beklediinin anlalmas açsndan da ol
dukça önemlidir. Küresel ekonomiye entegrasyon sürecinde Türkiye'de devlet
ve kurumsal yap, çalma hayat ve toplumsal doku çok önemli deiikliklere
uram tr.
Bu çalmada Türkiye'nin küreselleme ve küresel iktisadi entegrasyon ma cerasnn ve sonuçlarnn ksa bir tartmasn yapacaz. Önce sosyal bilimler ve entellektüel çevrelerde küreselleme sürecinin nedenleri, tarihçesi ve gelii mi konulanndaki giderek genileyen ve hakim olunmas güçleen tartmalara
deinip daha sonra Türkiye 'nin küresel ekonomik entegrasyonunu bu çerçeve
de anlamiandrmaya çalacaz. Daha sonra ise küresel iktisadi entegrasyonun
Türkiye'nin devlet ve kurumsal yapsna, çalma hayatna ve toplumsal refaha olan etkilerini ayr ayr tartacaz.
Bu saydmz konularda yaplan yaygn çalmalar ve çalmada yapaca mz analizler göstermitir ki Türkiye, 980' den beri geçen otuz ylda ithal ika-
26 STANBUL TCARET O D ASI- LM ETÜDLER DERNEÖ
meci ve devletçi ekonomi anlayndan uluslararas ticarete dayanan bir piyasa ekonomisine geçmi; 1980'de sanayisi iç piyasa için üretim yapan, tarm ürünleri ve ham madde satp teknoloji satn alan Türkiye süreç içinde düük ve orta se viye teknoloji gerektiren ürünleri üreten ve özellikle corafi olarak yakn oldu
u Avrupa Birlii ülkeleri için ucuz i gücü ve mamul salayan bir ülke haline
gelmitir. Süreç içinde küresel ekonomiye i yapan giriimciler ve küresel eko nomiyle baianty salayan profesyoneller zenginleirken, bürokrasi ve küresel
ekonomiye uyum salayamayan sermaye gerilemitir. Ayrca özellikle ehirlerde
tarmdan ve krdan kopup gelerek küresel ekonomi için üretim yapan giriim
cilere ucuz i gücü salayan vasfsz içi kütleleri olumutur. Bunun sonucu
olarak toplumsal yapda kutuplama artm, en tepede görece küçük giriimci ve
profesyonel snf zenginieirken toplumun dier kesimlerinin durumlarnda pek bir iyileme yaanmamtr (Kaya, 2008). Son otuz yl boyunca, isizlik oran
hep yüksek kalm, gelir adaletsizlii ve fakirlik gibi konularada yeterince bir
iyileme salanamamtr.
Bu konulara ayrntl olarak deinmeden önce küreselleme sürecinin ne ol
duu ve tarihsel balamda nasl anlalmas gerektii konusundaki tartmalara
deinmek yerinde olacaktr. Takip eden bölüm, dünyadaki küreselleme süre
cinin ve bu süreci anlamandrmak için yaplan çalmalann ksa bir analizini
içermektedir.
KÜRESELLEME TANIMI VE TEORiLERi Küreselleme geel olarak son 30-35 ylda ulusal ekonomilerin ve toplumla
rn giderek artan ve hzlanan entegrasyonunu adlandrmak için ortaya çkm bir
kavramdr. Fakat, Guillen (2001), O'Riain (2000), Gereffi (2005), Brady, Beck
field ve Zhao (2007) tarafndan yaplan geni literatür taramalarnn da gösterdii
gibi sosyal bilimlerde ve entellektüel çevrelerde küresellemenin tanm, tarih
çesi, içerii ve etkileri hakknda çok büyük fikir ayrlklar mevcuttur. Tarihçesi baz sosyal bilimciler tarafndan çok eskilere dayandnlsa da, bugün anlald ekliyle küreselleme son 15-20 yl içinde ortaya çkm bir kavramdr. 1990'la- ·
nn banda bir elin parmaklan saysnca olan küreselleme çalmalan (Robert-
2000 SONRASI TÜRKYE KTSADININ DEÖM 2 7
son, 1992), 2000'lerden sonra takip edilmesi ve hakim olunmas imkansz bir
genilie kavumutur. Küreselleme üzerine yaplan saysz çalma ve iddeti
giderek artan tartmalarn karmakl, küresellemenin kapsamn ve temel di
namikierini tanmlamay zorlatrmaktdr.
Sosyal bilimlerde küreselleme hakkndaki en temel tartmalardan biri bu gün tecrübe ettiimiz ve küreselleme olarak adlandrdmz bu sürecin yenilii hakkndadr. Küreselleme fikrine üpheyle yaklaan baz akademisyenler (örne
in Bairoch, 1996; Hirst ve Thompson, 1996), u an yaadmz sürecin geçmi teki baz dönemlere, özellikle on dokuzuncu yüzyln sonlarna çok benzediini ve yeni bir ey tamadn iddia etmiler ve küreselleme olgusunu tümden reddetmilerdir. Hatta daha da ileri giderek on dokuzuncu yüzyln sonunda dünya ekonomisinin bugünden daha entegre ve daha küresel olduunu iddia et milerdir (Obstfeld ve Taylor, 2003). Bu aratrmaclar, ondokuzuncu yüzyln ikinci yarsnda görülen buharl gemilerin ve telgrafn icad gibi etmeniere bal olarak dünyann ondan önceki zamanlarda görülmeyen ve günümüze benzeyen
bir biçimde entegre olduunu, d ticaretin ve uluslararas yatrmlarn ancak son yllarda ulalabilen seviyelere ulatn belirtmilerdir (Hirst ve Thompson, 1996). Onlara göre o zamanlar ngiliz hegemonyas altnda ileyen dünya ekono misi, bugün Amerikan hegemonyas altnda ilemektedir ve o günlerden bugüne çok birey deimemitir.
Bu yaklamn tam zdd olarak ise özellikle i dünyas kaynakl, küreselle menin, komünist blokun çöküü sonrasnda daha önceleri benzeri görülmemi bir dünya yarattn iddia eden yaklamlar da ortaya çkmtr. Mesela, 1990'larn sonunda "i gurusu" olarak da bilinen Japon Kenichi Ohmae (1995, 1999), ulusal devletlerin etkisinin ortadan kalkt ve çok uluslu irketler tarafndan yönetilen bir dünyann olumaya baladn, hayatta kalmak isteyen her irketin çok ulus lu bir yapya kavumas gerektiini iddia ·etmitir. Benzer bir etikete sahip olan Greider (1997: 24) de "Bugün artk sermayenin kanatlan var. Sermaye yirmi i gücü piyasas ile birden balantl olup aralarndan istediini seçebilir." demitir. Yine benzer bir biçimde, New York Times yazar Friedman (1999, 2006) Ameri kan ve dünya kamuoyunda yaygn biçimde okunan kitaplannda küresellemenin mesafeleri ortadan kaldrp tek hatta düz bir dünya oluturduunu iddia etmitir.
28 STANBUL TCARET O D ASI- LM ETÜDLER DERNEG
Tabii, bu yaklamlar i dünyasnda ve genel halk nezdinde çok tutulmusa da
akademik çevrelerde pek itibar görmemitir.
Küreselleme teorilerinin ayr bir eletirisi de dünya sistemi ve bamllk
okullanndan gelmitir. Bu yaklamlar temel olarak merkez ülkeler olarak ad
landrdklar sanayilemi ülkelerin kendileri dndaki ülkeleri (çevre ülkeler)
sömürüye tabi tuttuklar bir dünya sisteminin, Bat'da sanayilemenin ve yayl macln balad on altnc ve on yedinci yüzyldan beri süregeldiini iddia
etmilerdir (Wallerstein, 1974, 1980, 1989). Bu balamda, küresellemeyi dün
ya sisteminin yeni bir ekli veya safhas olarak görmektedirler. Düny~ sistemi okulunun kurucusu Wallerstein (2000), küreselleme terimini dünyadaki güncel
durumun yanl okunnas olarak nitelemitir. Ona göre küreselleme kendili
inden meydana gelen doal bir süreç deil, dünya sistemine hakim olan güçler
tarafndan empoze edilen bir projedir ve küreselleme olarak adlandran süreç
dünya sisteminin yeni bir döngüye girmesinden baka birey deildir. Bu iddiay
desteklemek için yaptklar çalmada, yine dünya sistemi okuluna mensup olan
Chase-Dunn, Kawano ve Brewer (2000), uluslararas ticaretin döngüler halinde
ilerlediini ve 1970 sonrasnda bir niteliksel kopma yaanmadn iddia etmi lerdir. Benzer biçimde, McMichael (2000, 2001) küresellemeyi kinci Dünya
Sava sonras öne çkarlan kalknma projesinin yerinie alan bir proje olarak
nitelendirmitir.
belli bal küreselleme teorisyenleri (örnein Held, McGrew, Goldblatt ve
Perraton, 1999; Robe1tson, 1992; Thebom, 2000), küresellemenin kökenierinin
son yirmi yldan çok daha eskilere gittiini kabul etmekle birlikte, yaadmz dönemin ayrt edici özelliklerine dikkat çekmilerdir. Baldwin ve Martin (1999)
yirminci yüzyln ikinci çeyreinde ulam ve iletiim teknolojilerinde yaanan
gelimelere dikkat çekerlerken, Dicken (2003) önceki dönemlerin yüzeysel en
tegrasyonunun bugün fonksiyonel bir entegrasyonla yer deitirdiini söylemi
tir. Bu aratrmaclara göre bugünkü uluslararas ticaret ve d yatrmlar dünya
ekonomisinin büyüklüüne ve ülke gayrisafi milli haslalarna oranlar açsndan
on dokucuncu yüzyln ikinci yansna benzerlik gösterse de, iki dönem nakli yat ve iletiim teknolojilerinin hz ve maliyetlerinin düüklüü, ticaret ve yat-
2000 SONRASI TÜRKYE KTSADININ DEÖM 29
nnlarda önemli rol oynayan ülkelerin saysnn çokluu ve çeitlilii açsndan
birbirinden ayrlmaktadr (Baldwin ve Martin, 1 999). Ayrca, finans sektörün
deki yatrm araçlannn çokluunun, yatrmclarn dünyann her yerinde gerçek
zamanl yatrm yapma kabiliyetinin ve yatrmlarn yaygnlnn ancak bugün ortaya çkm bir durum olduunu belirtmilerdir (Held vd., 1999). Bu çalma
da benimsenen teorik çerçeve de bu anlay takip etmekte ve geçmiten gelen
devamllklar kabul etmekle beraber, 1970'ler ve 1980'ler sonras oluan yeni
durumlara vurgu yapmaktadr.
Günümüzde tecrübe ettiimiz ha.liyle küresellemenin ekonomik alandaki en önemli farkllklanndan biri meta üretiminin eski F ordist, bütüncül üretim yaplanndan parçalanm ve dünya üzerine dalm bir yapya geçii dir. Bu yeni
yaplanma birçoklan tarafndan "yeni uluslararas i bölümü" olarak da adlan
drlmtr (Castells, 1996; Fröbel, Heinrichs ve Kreye, 1980; Hoogvelt, 1997).
1970'lerde balayan bu sürecin 1980'lerin bandan itibaren büyük bir ivme ve
yepyeni bir karakter kazandn görmekteyiz. 1970'ler boyunca petrol krizi,
merkez ülkelerde yükselen içi maliyetleri ve siyasal problemlerle krize giren dünya ekonomik sistemi 1970'lerin ortalanndan itibaren önemli yapsal deiik liklere urad. Dünya sistemi ve bamllk okullarnca ayrntl bir biçimde res
medilmi olan, merkez (sanayilemi) ülkelerin çevre ve yan çevre (gelimekte olan) ülkelerden gelen ham maddeyi ürüne çevirerek dier merkez ülkelere ve
çevre ülkelere satt ekonomik sistem yerini üretimin parçaland ve tüm dün
yaya yayld bir sisteme brakmaya balad.
Bu yeni sistemde üretim, sanayilemi ülkelerden gcli:tff&kte olan ülkele re kaymaya balamtr. 1970'lerden itibaren gelimi ülkelerdeki birçok firma
artan içi maliyetleri, yüksek vergiler ve çevre kirlilii düzenlemelerinden kur tulmak ve karllklarn artrmak amacyla özellikle emek youn sektörlerdeki
üretim faaliyetlerini gelimekte olan ülkelere tamlardr. Kendi ülkelerinde ise
sadece yönetim, pazarlama, aratrma ve gelitirme ve tasarm gibi stratejik ve
yüksek nitelikte i gücü gerektiren faaliyetleri brakmlardr. Bu süreçte, tama ve iletiim teknolojilerindeki ge!imeler önemli ölçüde etkili olmutur. Özellikle
bilgisayar, fak, telex ve daha sonralan internet gibi araçlar deiik bölgelere ya ylan üretim faaliyetlerinin koordinasyon ve takibini mümkün klmtr. Üretim
3 Ü STANBUL TCARET O D ASI- LM ETÜDLER DERNEÖ
gelimekte olan ülkelere iki yolla transfer edilmitir. Bunlardan birincisi geli
mekte olan ülkelere dorudan yatrm, öteki ise fason üretimdir (Gereffi, 2005).
Bu deiikliklerin hem gelimi hem de gelimekte olan ülkelerdeki toplumlar
için önemli sonuçlan oldu. Gelimi ülkelerde üretim sektöründeki içilerin oran
önemli miktarda azald. 1 Buna karn, hizmet sektöründeki çalanlarn oran artt.
kinci Dünya Sava sonrasnda Keynezyen politikalar ve cömert refah devletle
rinin ortaya çkard müreffeh mavi yakal içi snf ortadan kalkmaya balad.
Sanayilemi ülkelerde ciddi bir isizlik sorunu ortaya çkt. Üretim sektöründeki
ilerini kaybeden içilerin hizmet sektöründe bulabildikleri iler çou zaman daha
az kazandran iler olmutur (bu konularda yaplan çalmalann ayrntl bir ince
lemesi için Brady vd., 2007). Buna karn irketlerin dünya sathna yaylan üretim
ve dier ekonomik faaliyetlerini yöneten telmik ve yönetici kitlenin gelirlerinde ve
gücünde art oldu. Bu da bu ülkelerde gelir eitsizliinin artmasna sebep olmu
tur. Ekonomist Simon Head'e göre ABD'de 1973-1995 arasnda en tepedeki%
20 hariç çalanlarn reel gelirleri % 18 orannda azalmtr. Yine ekonomist olan
Krugman'in hesaplamalanna göre ise 1979-1989 yllan arasndaAmerikan toplu
munun en tepesindeki% 1 'in gelirleri ikiye katlanmtr (Aktaran Sennett, 1998).
Ayn dönemde gelimekte olan ülkelerde ise emek youn sektörlerde önemli
büyümeler olmutur. Güney Kore, Tayvan ve Singapur gibi UzakAsya ülkelerin
den balayarak gelimekte olan ülkeler emek youn ürünlerin ihracatçs haline
gelmilerdir. Buna bal olarak bu sektörlerde çalan çounluu vasfsz içi
lerin saysnda art olmutur (Kaya, 2010). Bu süreçte, bahsi geçen ülkelerde
mutlak fakirlik oran dümekle beraber fakirlik ortadan kalkmamtr. Ekonomik
küresellemenin tüm dünya ülkelerini içine almaya balamas ve özellikle Hin
distan ve Çin gibi ülkelerin dünyaya açl ile beraber gelimekte olan ülkelerde
büyük bir maliyetleri düük tutma basks olumu ve emek youn sektörler
de çalan içilerin fakirlii amalarn salayacak para kazanmalar neredeyse
imkansz hale gelmitir (Goldsmith ve Mander, 200l) .. Bu yüzden daha yüksek
getirisi olan ekonomik faaliyetlere geçemeyen ve merkeze doru kayamayan ül kelerde fakirlikte artlar olmutur.
Bu düüteki tek sebep, üretimin gelimekte olan ülkelere kaymas deildir. Bunda artan makine leme ve verimlilik de etkili olmutur.
2000 SONRASI TÜRKYE KTSADININ DEÖM 31
Güney Kore ve Tayvan gibi baz gelimekte olan ülkeler emek youn sektör lerden teknoloji youn sektörlere geçi yaparak ve küresel markalar oluturarak küresel oyuncular haline gelmilerdir. Bu ülkelerdeki firmalar merkez ülkelerde ki firmalan takiben dier gelimekte olan ülkelerde yatrm yapmaya veya fason üretim yaptrmaya balamlardr. Bu ülkelerde özellikle yaam standartlannda önemli artlar olmutur. Bu geçii gerçekletiremeyen Latin Amerika ülkeleri gibi ülkelerde ise yukanda bahsettiimiz sebeplerden dolay yaam standartlan yerinde saym ve hatta gerilemitir. Fakat küresel ekonomide baarl oyuncu lar haline gelen ülkelerde bile ilk zamanlar tarma dayal sistemden sanayiye dayanan sisteme geçile ksmen azalan eitsizlik, sonraki dönemlerde artmaya balamtr. Kore ve Tayvan' da son yllarda artan gelir adaletsizlii buna güzel bir örnektir (Ro binson ve Haris, 2000; Sklair, 2001 ).
Türkiye küresel ekonomiye entegrasyonunu Güney Kore, Tayvan ve Singa pur gibi ülkelerin hemen arkasndan balatm olsa da bu ülkelerin baanlarn tam olarak tekrarlayamamtr. Küresel iktisadi entegrasyonun otuzuncu ylnda Tür kiye ekonomisine hala emek youn ve orta seviye teknolojilere dayanan sektörler hakimdir. Uluslararas yapya kavuan veya küresel marka üretebilen bir Türk irketi hala yok denebilir. Son 30 ylda yaanan büyük deiikliklere ramen hala üstesinden gelinememi olan bu tkankln önemli toplumsal sonuçlan olmutur. Takip eden ksmda Türkiye'nin küresel entegrasyonu ve sonuçlan tartlacaktr.
TÜRKiYE'DE KÜRESELLEME VE KÜRESEL EKONOMiYE ENTEGRASYON kinci Dünya Sava sonras Türkiye ekonomisini üç ana döneme ayrmak
mümkündür. Bunlardan birincisi 1950'lerde tarm ürünlerinin ve doal kaynak lann ihracatna ve sanayi ürünlerinin ithalatna dayal göreceli liberal dönem; ikincisi ar sanayiye yönelen 1960 ve 1980 aras ithal ikameci, kapal dönem ve sonuncusu ise 1980 sonras emek youn sektörlerdeki ihracata dayanan küresel entegrasyon dönemidir (Boratav, 2003; Öni, 2003). En bata da belirttiimiz gibi bu çalmada Türkiye'de küresel ekonomiye entegrasyon dönemi olan 1980 ve sonrasna younlaacaz.
1980 yl Türk ekonomisinde çok önemli ve kökten deiikliklerin balama dönemiydi. 1970'lerin sonlarnda, siyasi kavgalarda binlerce insann öldürüldü ü, temel tüketim maddelerinin bile piyasada bulunamad, her tür malda ka raborsann olutuu bir ortam söz konusuydu (Aydn, 2005). Devlet borçlarn
3 2 STANBUL TCARET ODASI- LM ETÜDLER DERNEÖ
ödemekte güçlük çekiyor ve enflasyon giderek artyordu. Bu bulrann üstesinden gelmek için o dönemde hükUmet, 1980 ylnn Ocak aynda tarihe 24 Ocak Ka rarlar olarak geçecek IMF destekli bir kemer skma program balatt. Program, temel olarak d ticareti arttrp, yabanc yatrmlar tevik ederek ekonomide büyüme ve istikrar salamay hedeflemekteydi. Program ayrca kamu iktisadi te ekküllerinin özelletirilmesini ve esnek bir döviz kuruna geçii de içermekteydi.
12 Eylül ·980'de, Tük Silahl Kuvvetleri ülkedeki siyasi ve ekonomik du rumu öne sürerek yönetime el koydu. 12 Eylül rejimi genel olarak balatlm olan kemer skma programna sadk kald ve programn mimarlarndan Turgut Özal' darbeden sonra kurulan geçici hükümetin maliye bakan olarak atad. 1983 seçimleriyle iktidara gelen Turgut Özal hükümeti, liberallemeyi ve küre sel ekonomiyle entegrasyonu daha da hzlandrd. Özal hükUmeti, bankaclk ve ticaret sistemlerini büyük oranda küresel ekonomiye açt. Yabanc yatrmclar üzerindeki çou smdamalar bu dönemde kaldrld. 1991 'e kadar süren bu dö nemde ekonomi önemli ölçüde büyümü ve ithalat ve ihracatta o zamana kadar görülmeyen artlar yaanmsa da yüksek enflasyon, ulusal parann deer kayb ve sürekli artan iç ve d borçlar ciddi sorunlar olarak ortaya çkmtr.
1991 seçimleriyle Özal hükümeti iktidardan uzaklam olsa da takip eden dönemde küresel ekonomiye entegrasyon süreci bütün hzyla devam etti. Kamu iktisadi teekküllerinin özelletirilmesi hzland (Aydn, 2005). Ulusal borç ve enflasyon ise büyümeye devam etti. 199-0'1 y1Har-:-ve 2QOO'lerin ba Türkiye için ekonomik ve siyasi krizierin yaand yllar oldu. 1994 ylnda çok ciddi bir ekonomik bulran yaayan Türkiye, 1997-1998 yllarnda ordunun Erbakan hükümetine müdahalesiyle bir siyasi istikrarszlk dönemine de girdi. 2001 yln da ise Türkiye tarihinin en ar iktisadi buhranlarndan biri yaand. Bu süreçte birçok banka hatt ve mali sistem neredeyse çökme noktasna geldi. Bu krizierin ardndan, Türkiye IMF ile yeni anlamalar imzalad ki bu anlamalar ülkeyi zi yadesiyle küresel ekonomiye açlmaya itti (Aydn, 2005).
2002 ylnda iktidara gelen ve devam eden AKP hükUmetleri döneminde de Türkiye küresel ekonomiye entegrasyon sürecinde ilerlemeye devam etti. HükUmet 2001 Krizi'nden sonra IMF ile imzalanan anlamalara sadk kald ve yabanc yatrm daha da özendiren ve yabanclara ülke snrlar içinde mülk edinme hakk getiren düzenlemeler çkard. Bu dönemde devletin enerji, tele komünikasyon sektörlerdeki varl özelletirmeler yoluyla büyük oranda sona
2000 SONRASI TÜRKYE KTSADININ DEGM 3 3
erdi. Bu dönemde ayrca ihracat ve ithalatta Özal dönemindeki sçramaya benze yen çok önemli artlar yaand.
Ksaca özetiediimiz bu dönemde ekonomide yaanan deiimleri daha iyi anlamak için yabanc yatrm girilerine, ithalat ve ihracat rakamlarna ayrntl olarak bakmak faydal olacaktr. Tablo 1, 1975-2010 yllar arasnda Türkiye'nin dorudan yabanc yatrm (DYY) ve ithalat ve ihracat miktarlarn göstermek tedir. Tabloya baktmzda ilk dikkatimizi çeken ey ithalat ve ihracattaki çok önemli artlara karn, DYY stokunda 1980-2010 arasnda gayrisafi milli has laya (GSMH) oran açsndan önemli bir art yaanmad dr. Son yllarda bir miktar art göstermi olsa da dorudan d yatrmlarn Türkiye'nin küresel eko nomiye entegrasyonunda çok önemli bir rol oynamad ve bu entegrasyonun genelde uluslararas ticaret üzerinden gerçeldetii görülmektedir.
Tablo 1. Türkiye'de Dorudan Yabanc Yatrm ve D Ticaret (1975-2009)
Dorudan Yabanc hracat
2010a 77.7 13 113.8 18,4 185.4
Kaynak: Türkiye statistik Kurumu [TÜK], 2010a; United Nations Conference on Trade and Development [UNCTAD], 2010; World Bank, 2010. KY: Kayt Yok a: Dorudan yabanc yatrm için rakamlar 2009 ylna aittir.
Tabloya yaknd~n bakldnda 1980'de Türkiye'nin GSMH'nin% 12'sine tekabül eden bir DYY stokuna sahip olduu görülmektedir (UNCTAD, 2010). 2009 'da ise DYY stoku 77.7 milyar ABD dolarna çkm olsa da GSMH'ye olan
34 STANBUL TCARET ODASI- LM ETÜDLER DERNEG
oran yine% 13 civarnda kalmtr. 1980'deki DYY stoku seviyesi 1960-1977 ithal ikame dönemi boyunca gerçekletirilen yabanc yatrmanna dayanmak tayd. Bu dönem boyunca, yabanc irketler devlet tarafndan koyulan korumac engelleri amak için yerli sermaye ile ortak teebbüslere katlmlardr (Keyder, 1987). 1990'lardaki düüten sonra yaanan 2000'lerdeki art ise daha çok ener ji ve telekomünikasyon alanndaki büyük kamu iktisadi teekküllerinin özelle- tirilmesinden ve özel sektöre ait baz büyük bankalarn yabanc yatrmclar tara fndan satn alnmasndan kaynaklanan ve ekonominin tümüne çok etki etmeyen bir yapya sahiptir (Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas [TCMB], 2006).
Tablo 1, Türkiye'nin toplam ihracatnn 1980'de GSMH'nin% 4,2'sine te kabül eden 2.9 milyar dolar olduunu göstermektedir. 1985 'e gelindiinde ise ihracat GSMH'nin% ll 'ine yani 7.9 milyar dolara frlamtr. Sonraki yllarda sürekli bir art gösteren ihracat 2000'li yllarda yeniden bir sçrama göstererek 2010 ylnda GSMH'nin% 18'ine denk gelen 113 milyar dolar düzeyine erimi tir. hracata benzer biçimde yükselen ithalat da 201 O' a gelindiinde yllk 185 milyar ABD dolannn üstüne çkmtr.
ekil 1. Türkiye 'nin hracatnn Teknolojik Dalm (1980-2003)
70---------------------------~==========~
50
~ 40
Hammadde
-:k- DüükTeknoloji Ürünleri
~+-Orta Teknoloji ürünler\
~ YüksekTeknoloji Ürünleri
1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002
Yl
Kaynak: Kaya (2008).
Bu dönemde Türkiye 'nin ihracat yaps da önemli ölçüde deiim geçirmitir. ekil 1, Türkiye'nin 1980 ve 2003 yllan aras ihracatnn teknolojik dalmn göstermektedir. 1980'de Türkiye ihracatnn % 70'e yaknn tarm ürünleri ve
madenler gibi ham madde ürünleri oluturmaktayd. Sanayi ürünleri ihracat %
30'lar civarndayd ve önemli miktarda tarm ürünlerinin ilenmesine dayanmak tayd. 1980'de balayan küresel ekonomiye entegrasyon süreci ile birlikte emek youn ve düük teknolojili tekstil ve konfeksiyon gibi sektörlerin ihracata olan katks çok büyük bir sçrama yapt. 1980'lerin sonunda, yükselmeye devam eden Türkiye ihracatnn yansn bu tür ürünler oluturuyordu. Bu dönemde, tarm ürün leri ve ham maddelerinihracattaki pay sürekli azalarak 2000'lerde % lO'un al tna dütü. Türkiye küresel ekonomiye açlmla birlikte görünüte sanayi ürünleri ihracatçs bir ülke haline gelmise de Güney Kore ve Tayvan vb. ülkelerin yapt gibi emek youn sektörlerden orta ve yüksek teknoloji gerektiren sektörlere geçii tam olarak gerçekletirememitir. Temel olarak düük içilik maliyetine dayanan sektörler Türkiye ihracatnn çouuluunu oluturmaya devam etmilerdir. Yük sek teknoloji gerektiren ürünlerinihracattaki pay son yllarda artmsa da hala % 1 O 'un alt dadr. Bu durum özellikle Çin ve Hindistan gibi büyük ve ucuz i gücüne sahip ülkelerin 990'larda kaplarn uluslararas irketlere ve küresel ekonomiye açmalanyla beraber Türkiye ekonomisi için büyük sorunlar dourmutur.
Özet olarak, Türkiye 980 'de balayarak küresel ekonomiye temel olarak uluslararas ticarete dayanan hzl bir entegrasyon yaamtr. Bu entegrasyon siyasi çalkantlara ve ekonomik kriziere ramen hzlanarak devam etmi, Tür kiye toplumunu ve devleti büyük oranda deitirmitir. Takip eden ksmlar da küresel ekonomiye entegrasyon sürecinin Türkiye 'nin; devletin yapsna ve gücüne, çalma hayatna, toplumsal refah ve eitsizlie olan etkileri ayr ayr tartlacaktr.
KÜRESELLEME, Türkiye'de her zaman temeli Osmanl geçmiine de dayanan güçlü bir dev
let yaps olagelmitir. Türkiye Cumhuriyeti, güçlü bir merkeziyetçi yapya sahip olan Osmanl mparatorluu bürokrasisi içinden gelen yöneticiler tarafndan rulmutur. Yeni kurulan Cumhuriyet son dönem Osmanl bürokrasini de çoun lukla kendi hizmetine almtr. Türkiye 950 ylndan itibaren demokratik sisteme geçmise de bürokrasi, özellikle de askeri bürokrasi etkinliini korumaya devam etmitir. Bunu 950- 998 yllan arasnda gerçekleen dört askeri müdahale de açk bir biçimde ortaya koymaktadr. Hatta bürokrasinin bu güçlü rolü Türk aka-
3 6 STANBUL TCARET O D ASI- LM ETÜDLER DERNEG
demisyenlerini devlet çalanlarn ayr bir toplumsal snf olarak tanmlamaya itmitir (ömekKeyder, 1987; Mardin, 1994). Baz entelektüel ve akademisyenler sermayenin geri plandaki gücünü öne süren açklamalar yapmaya çalmsalar da (örnein Boratav, 2003, 2004, 2005; Öncü, 2003), sermayeden bamsz ve güçlü bir yap olarak bürokrasi, Türk aydnlarnn ve akademisyenlerinin Türki ye algsnda yerini hep koruyagelmitir.
Fakat çalmamza konu olan 1980-2010 aras dönem Türkiye'nin devlet ya ps ve bürokrasinin konumunda da çok önemli deiikliklere yol açmtr. Bu dönem boyunca devletin ve bürokrasinin ekonomideki varl ve kontrolü sü rekli artan bir biçimde azalmtr. Bu süreçte IMF gibi uluslararas kurumlarn etkisi çok büyük olmutur. Türkiye 1980' den sonra IMF ile 24 Ocak Kararlan ile balayan birçok anlama imzalamtr. Özellikle ekonomik krizler sonras dev letin ve bürokrasinin güçsüzlüünü iyi deerlendiren IMF, d destek ve kredi için ekonomik liberallemenin yannda hep devletin ekonomideki varlnn ve kontrolünün azaltlmasn koul olarak öne sürmütür. Bu balamda, 1980'le rin bandan itibaren hükümetler sanayi, bankaclk, hizmet ve madencilik gibi alanlarda kamu iktisadi teekkülleri olarak da bilinen devlete ait iletmeleri ve kurumlar özelletirmeye girimilerdir.
Küreselleme ile beraber devletin özellikle ekonomideki kurumsal yaps da önemli ölçüde deiiklie uramtr. 1980'e kadar ekonomi ve kalknma po litikalarnn belirlenmesinde önemli rol oynanan Devlet Planlama Tekilatnn (DPT) gücü azalrken Hazine ve özellikle de süreç içinde özerk bir yapya ka vuan Merkez Bankas güçlenmitir (Boratav, 2003). Buna ek olarak toplumsal yap içinde bürokratlar saygnlk ve zenginlik açsndan yeni gelien giriimci ve profesyonel snf tarafndan gölgelenmitir. Toplumsal snf yaps içinde de küresel ekonomi ile balantl giriimci ve profesyonel snflar 1980 sonras kat lanarak büyürken, devlet memurlannn saysndaki art ve bürokrasideki geni leme göreceli olarak daha snrl olmutur (Kaya, 2008).
Bütün bunlara bakarak devletin 1980 öncesi ekonomideki yaygn ve doru dan varlnn küresel iktisadi entegrasyonla birlikte yerini daha snrl ve daha çok düzenleyici bir role braktn söylemek mümkündür. Küreselleme ile bir likte dier ülkelerde de görülen bu durumu O'Riain (2000) "kurumsal tampon larn" kayb olarak adlandrmaktadr. Wade (2005) ise "kalknma alannn" yok
oluu tabirini kullanmaktadr. Özet olarak bugün baktmzda Türkiye' de devlet
hala hatr saylr bir güce ve bürolaatik yapya sahip olsa da devletin ekonomik ve sosyal alanda yapabileceklerinin Dünya Ticaret Örgütü (WTO) ve IMF gibi
uluslararas kurumlar ve bal olduu antlamalar tarafndan önemli derecede sndandrldn görmekteyiz.
KÜRESELLEME, iÇiLER VE ÇALIMA Küresel ekonomiye entegrasyon Türkiye'deki çalma hayatna çok büyük et
kiler yapmtr. Tablo 2 'de görüldüü gibi 980 ylnda Türkiye' de çalan nüfusun
yandan fazlas tanmda istihdam edilmi durumdayd. Sanayinin istihdamdaki oran % 20 civarndayd. Tarmdaki istihdam 980 'den sonraki dönemde sürekli azalm
200 ylna gelindiinde toplam çalan nüfusun % 25'ine kadar gerilemitir. Çal an erkeklerin arasndaki oran ise % 20'nin altna gerilemitir (World Bank, 200).
Ayn dönemde sanayideki istihdam hatr saylr bir artla 20 O ylnda % 26'lara yükselmitir. Fakat sanayide çalan i gücü için asl deiim kendi iç ya psnda gerçeklemitir. 980 öncesi sanayideki istihdam daha çok ithal ikameci sistem içinde büyüyen ve genelde iç piyasa için üretim yapan özel sermayeye ait orta ve büyük ölçekli firmalarla, daha çok büyük ölçekte olan kamu iktisa di teekküllerinde gerçeklemekteydi. Sanayide çalan içilerin büyük ksm da
güçlü ve yaygn sendikalar tarafndan örgütlenmi ha1deydi.
Tablo 2. Türkiye' de stihdamzn Tarm, Sanayi ve Hizmet Sektörleri Arasndaki
Dalm (1980-2008) (%) Tarm Sanayi Hizmet Toplam
1980 53,6 20,5 25,9 100
1988 47,1 21 31,9 100
1990 47 20 33 100
1995 44 22 34 100
2000 36 24 40 100
2005 29,5 24,8 45,7 100
2010 25,1 26,2 48,7 100
Kaynak: Türkiye statistik Kurumu [TÜK], 2010b; World Bank, 2010.
3 8 STANBUL TCARET ODASI- Uvi ETÜDLER DERNEG
980 'den sonraki dönemde kamu iktisadi teekküllerinin özelletirilmesi ve küresel ekonomiyle rekabetle zorluk çeken büyük yerli frmalarn yerini daha çok küçük ölçekli ihracata dayanan frmalarn almasyla sanayideki istihdamn yaps hzla deiti. Vasfl ve örgütlü içi snfnn yerini büyük ölçüde vasfsz ve sendikalara bal olamayan, birçou kayt d olarak çalan içiler ald.
Küreselleme sürecinde devlet, içi örgütlerine ve sendikalamaya olumsuz bir yaklam sergilemitir. Daha sürecin banda, 2 Eylül rejimi içi organizas yonlarn yayasaklam ya da güçlerini büyük ölçüde snrlandrmtr. Çou aktif üye ya hapse atlm ya da ülkeyi terk etmitir. Askeri yönetim, içi hareketlerini ulusal güvenlie ve ekonomiye zararl unsur olarak görmütür. Darbenin lideri olan !(enan Evren ilk konumasnda içilerin militanlndan ve ekonomideki yüksek ücretlerden ikayetçi olduunu dile getiriyordu (Boratav, 2003). Daha sonraki yllarda sendikalar ve içi örgütlenmesinin önü büyük ölçüde açldysa da 980 öncesi güçlerini bir daha hiç yakalayamamlardr.
Küreselleme sürecinde sanayideki istihdamda belirli bir art yaanmsa da bu krdan kente göçen kitlelere yeterli sayda i salayabilecek bir düzeye hiç bir zaman ulamamtr. Krdan kentlere göç eden vasfsz i gücünün bir ksm ihracata dayal sektörler tarafndan istihdam edilmi, önemli bir oran da genel likle kayt d olarak hizmet sektöründe istihdam edilmilerdir. Benzer durumlar küreselleme ile birlikte dier gelimekte olan ülkelerde de yaanmtr (Kaya, 2008; Koo, 990). Gelimi ülkelerde yurt dna kayan imalat sektöründe ile rini kaybeden içiler giderek genileyen ve istihdamn % 75-80'ini salamaya balayan hizmet sektörü tarafndan istihdam edilmilerdir (Brady ve Denniston, 2006).
Hizmet sektöründeki imenin yan sra isizlik oran 980-20o yllar ara snda yüksek oranda kalmtr. Ekonomik kriz dönemlerinde % 6- 7'lere ka dar çkan isizlik oran genel olarak% O'larda seyretmitir (International Labor Organization [ILO], 2010; TÜK, 2010b). sizlik oran vasfsz ve genç i gücü içinde ise % 20'ler civarnda seyretmitir (TÜK, 20Ob). Bu da göstermektedir ki, küresel ekonomiye entegrasyon sürecinde Türkiye' de hzla büyüyen ihracat sektörü vasfsz, çounluu genç ve yeni ehirli kitlelere i olanaklar salamsa da bu kitlelerin tamamna i salayacak düzeye hiçbir zaman ulaamamtr.
2000 SONRASI TÜRKYE KTSADININ DEÖM 3 9
KÜRESELLEME, TOPLUMSAL REFAH VE EiTSiZLiK Sosyal bilimlerde ve dünya kamuoyunda küreselleme ile ilgili en önemli
tartmalardan biri küresellemenin özellikle gelimekte olan ülkelerde fakirlik ve toplumsal eitsizlie etkisi üzerinedir. Tartmann bir taraf küresellemenin gelimekte ülkelerde tarm terk eden nüfusa i imkanlan açarak, ülkelere ihracat ve d yatrm yoluyla sermaye birikimi ve girii salayarak toplumsal refah olumlu etkilediini iddia etmektedir (örnein Bhagwati, 2004; Bhalla, 2002; Fri edman, 2006). Buna kar çkan baz akademisyen ve küreselleme kart akti vistler ise küresellemenin gelimekte olan ülkelerdeki içilerin çok kötü artlar altnda ve çok düük ücretlerle çaltrld, ülke kaynaklarnn talan edildii ve doal çevrenin kirletildii bir ortama yol açtn söylemilerdir. Bunlardan baz lar daha adil bir küreselleme çarsnda bulunurken bazlar da sürecin hepten geri döndürülerek yeni bir yerelleme dönemi önermilerdir (Fernandez-Kelley, 1983; Goldsmith ve Mander, 2001; Lee, 1998).
Türkiye'ye baktmzda ise 1980-2010 küresel ekonomiye entegrasyon dö neminde Türkiye'de Dünya Bankasnn mutlak fakirlik göstergesi olarak kullan d günlük 1.25 ABD dolarnn altnda geliri olan insan orannn 1985-2006 yl lan arasnda yine Dünya Bankasnn kendi tahminlerine göre pek deimediini görmekteyiz (World Bank, 2010).2 Tablo 3 'te görülebilecei gibi Türkiye'nin resmi verilerine göre ise fakirlik oran 1990'larda % 30'lara yaknken 2000'ler de % 20'nin altna gerilemitir. Bu durum son yllarda ciddi bir iyileme gösterse de 1980'ler ve 1990'lardaki fakirlik istatistikleri çok da salkl olmad için bir karlatrma yapmay zor latrmaktadr. 3
Ayn dönemde ise Türkiye'de gelir adaletsizlii göstergelerinde önemli bir deiiklik olmamtr. Tablo 3 'e baknca hem akademi hem de devletler tarafn dan en yaygn biçimde kullanlan gelir adaletsizlii göstergesi olan Gini indeksi rakamlarnn ve en tepedeki % 1 O ve % 20 nüfusun milli gelirden aldklan pa
yn ise az miktarda azaldn görmekteyiz. Buna karn en alttaki % 1 O ve 20
nüfusun milli gelirden ald payn da bir miktar azaldn gözlemliyoruz. Sos-
2 TÜK tarafndan yaplan hesaplamalara göre ise günlük .25 ABD dolannn altnda yaayan fert oran yok denecek kadar azdr (TÜK, 20 Oc).
3 Türkiye' de dört kiilik bir hane için 201 O ylnda açlk snr aylk 318 YTL, yoksulluk snr ise aylk 896 YTL olarak belirlennitir (TÜK, 201 Oc).
40 STANBUL TCARET ODASI- LM ETÜDLER DERNEÖ
yal bilimlerde gelir adalersizligini ölçmek üzere en yaygn biçimde kullanlan
yöntemlerden olan n indeksi de bo dönemde ini çklar yaamakla beraber
genelde ayn düzeyde seyretmitir.
1985 1995 2000 2009
Fakirlik (%) KY 28,3 27 18
Gini indeksi 43,6 41,5 42,7 41,5
En tepedeki % 1 O 'un Milli Gelirden Ald Pay 35,3 32,3 33,5 32,1
En tepedeki% 20'nin Milli GelirdenAld Pay 50 47,7 48,8 47,6
En alttaki% lO'un Milli GelirdenAld Pay 2,37 2,27 2,21 2,07
En alptaki % 20'nin Milli Gelirden Ald Pay 5,91 5,8 5,64 5,57
Kaynak: Türkiye statistik Kurumu [TÜK], 2010c; World Bank, 2010. KY: Kayt Yok
1980 ve 2010 yllar arasnda Türkiye'nin snfsal yaps üzerinde yaplan
analizler ise bu dönemde en tepedeki giriimci ve profesyonel snftarla en altta
hizmet ve imalat sektörlerinde çalan vasfsz içilerden oluan proleter snfn
genilediini göstermitir (Boratav, 2004, 2005; Kaya, 2008). Sonuç olarak de
nilebilir ki küresel ekonomiye entegrasyon süreci Türkiye'de toplumsal refah ve
eitsizlii artrc büyük bir olumsuz etkide bulunmamsa da sürecin mimarlar
olan IMF ve Dünya Bankas gibi kurulular tarafndan iddia edildii gibi toplum
sal refah artran ve ekonomik büyümeden gelen kazanmlar tabana yayan bir
etkide de bulunmamtr.
SONUÇ Küresel ekonomiye kaplarn açtndan beri geçen otuz ylda Türkiye'de
çok ey deiti. ç piyasaya yönelik olarak çalan ve devlet tarafndan korunan
özel sektörün yetmedii alanlarda devletin dorudan kendisinin yer ald ekono
mik yap, yerini ihracata yönelik, küçük ve orta büyüklükte iletmelerin rolünün
2000 SONRASI TÜRKYE KTSADININ DEGM 4
büyük oranda artt, devletin dorudan varlnn olmad bir sisteme brakt. Türkiye, çalan nüfusunun yarsndan fazlasnn tanmda istihdam edildii bir ya pdan, hizmet sektörü ve sanayinin en büyük iverenler haline geldii bir yapya evrildi. 980 'de ithalat ve ihracat nerdeyse yok denecek kadar az olan Türkiye, 20 O' a gelindiine uluslararas ticaret alarnn önemli üyelerinden biri haline gelmitir. Fakat tüm bu deiimlere ramen Türkiye, Güney Kore ve Tayvan gibi ülkelerin baanlarn tam olarak tekrarlayamamtr. Bugün Türkiye hala küresel ekonomide ucuz i gücüne dayanarak kendine bir yer edinmeye çalmaktadr. Bu açdan Türkiye 'nin tecrübe si küreselleme sürecinde benzer skntlar yaayan Latin Amerika, Orta Dou ve Dou Avrupa ülkelerine k tutacak düzeydedir.
Küreselleme sürecinde Türkiye'nin devlet ve toplumsal yapsnda önemli deiiklikler yaanmtr. Son otuz ylda devletin ekonomideki dorudan varl nerdeyse tamamen ortadan kalkm ve bürokrasinin iktisadi politikalar üzerinde ki etkisi önemli ölçüde azalmtr. Toplumsal yap içinde bürokratlar saygnlk ve zenginlik açsndan küreselleme sürecinde katlanarak büyüyen giriimci ve profesyonel snflar tarafndan gölgelenir hale gelmitir.
Küreselleme süreci içinde büyüyen ekonomi ise toplumun geneline yay lan bir refah getirememitir. Yaanan ekonomik büyümeye, ithalat ve ihracattaki patlamaya ve hatr saylr d sermaye giriine ramen fakirlik, isizlik ve gelir adaletsizlii konularnda önemli bir iyileme salanamamtr. isizlik oran laiz dönemlerindeki çok yüksek oranlardan aa çekilebilmise de % O'lann altna hiç inmemitir. Gelir ve zenginlik açsndan toplumun en tepesindeki % O ve 20'nin milli gelirden ald pay bu dönem boyunca hep yük

Download - 2000 sonras± - ITO

Top Related