Archive
of SID
»پژوهشنامه انقالب اسالمی« پژوهشی -فصلنامه علمی
1391پاییز ، 4شمارة : لواسال
113-143 :صفحات
Pažuhešhnâme-ye Enghelâbe EslâmiA Quarterly Scientific – Research Journal
on Islamic RevolutionVol 1, No 4, Fall 2012
Email:[email protected] استادیار علوم سیاسی دانشگاه بوعلی سینا -1
25/7/91: تاریخ تصویب نهایی25/4/91: تاریخ دریافت
سیاسی در منطقهمی، بیداري اسالمی و آینده اسالمانقالب اسال
اي سید مرتضی هزاوه1
چکیده
انقالب اسالمیا پدیده بیداري اسالمی و موضوع اسالم سیاسی و همچنین تأثیر انقالب اسالمی ایران بارتباط
هاي فراوانـی در ایـن زمینـه لب نموده و پژوهش که توجه پژوهشگران را به خود ج بر این مقوله، از مباحثی است
از مباحثی است که سئواالت فراوانی را »بیداري اسالمی«از طرفی تحوالت اخیر موسوم به . صورت گرفته است
.پیش روي پژوهشگران قرار داده و فهم آینده مسائل مرتبط با این حوزه، از اهمیت فراوانی برخوردار است
، چه تأثیري بر آینده »بیداري اسالمی«اله حاضر این است که جنبش هاي اخیر مشهور به بر این اساس سئوال مق
در منطقه خواهد گذاشت و در این میان جایگاه و نقش انقالب اسالمی ایـران بـه چـه صـورت » اسالم سیاسی «
.خواهد بود
ضیه محتمل و مطرح در ایـن نگارنده در تالش است تا با کاربست روش گفتمان و از رهگذر نقد و بررسی چند فر
یافته هاي پژوهش حاکی از آن است که تحوالت اخیر موسوم به . زمینه، پاسخی مطلوب براي سؤال مذکور بیابد
.اسالم سیاسی در منطقه را فراهم خواهد نمودبستر مناسبی براي تقویت » بیداري اسالمی«
الم سیاسی، آیندهاسانقالب اسالمی ایران، بیداري اسالمی،: هاواژهکلید
www.SID.ir
Archive
of SID
91پاییز ، 4، ش اول، سال »پژوهشنامه انقالب اسالمی« پژوهشی –فصلنامه علمی ...................................................... ...........114114
مقدمه
و مباحـث پیرامـون آن از محورهـاي در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقـا تحوالت سالهاي اخیر
. مهم پژوهش در حوزه علوم سیاسی، روابط بین الملل و حتی علوم اجتماعی قـرار گرفتـه اسـت
. انـد مقوله پرداخته هاي گوناگون، متفاوت و بعضاً متعارض به این پژوهشگران فراوانی با رهیافت
و بررسی ریشه هاي تاریخی، اجتماعی، اقتصادي و 1بخشی از این پژوهش ها به مطالعه تکوینی
بـه از جهت نحوه وقوع 2 این تحوالت توجه نموده اند و برخی دیگر به مطالعه رخداد در فرهنگی
این موضـوع ،توجهی نیز تلف اختصاص یافته است و بخش قابل لحاظ زمانی و در کشورهاي مخ
.سی نموده اندر بر3را با رهیافت آینده پژوهی
افـزایش وزن پیروزي اسالم گرایان و در یک نگاه حداقلی ،از سوي دیگر پیامد این تحوالت
عنوان بیداري اسالمی به این تحـوالت بوده است، و شاید این امر باعث گردیده تا سیاسی آنان،
.اطالق گردد
تو مطالعات تکوینی، مطالعه رخـداد و آسـیب شناسـانه، در مـورد ایـن نظر می رسد در پر ه ب
آینده اسالم سیاسی که پیش و بیش از هر چیز تحت تأثیر این تحوالت در حـال رشـد ،تحوالت
مـی توانـد مهمتـرین محـور ،)ان انقالب اسالمی متأثر بـوده اسـت از گفتم بدون تردید (است و
از ایـن رو پـیش بینـی اینکـه رونـد .ا و تحـوالت آن باشـد پژوهی در ارتباط با این کشوره آینده
تحوالت آینده در این کشورها، وضعیت اسالم سیاسی و نظام سازي بر اساس آن چگونه خواهـد
تحوالت منطقـه و گفتمـان انقـالب اسـالمی داشـته باشـد و برتواند تأثیر دو سویه اي می ،بود
. ارائه کرد از آنح و تبیین هاي متفاوتیسناریوهاي مختلفی را می توان براي آینده مطر
ش هاي اخیر مشهور به بیداري اسالمی چه تـأثیري بـر سؤال اصلی مقاله این است که جنب
آینده اسالم سیاسی در منطقه خواهد گذاشت و نقش گفتمان انقالب اسالمی بـر ایـن موضـوع
خواهد بود؟صورتچگونه و به چه
1-Gentic study2- Process study3-Feuture study
www.SID.ir
Archive
of SID
115....................................................................... ......................انقالب اسالمی، بیداري اسالمی و آینده اسالمی سیاسی در منطقه
سخ این سؤال از روش تحلیل گفتمانی به عنوان یکـی از نویسنده در بررسی خود پیرامون پا
قاله به منظور ارائه تحلیلـی در این م نویسنده .هاي تحقیق در علوم سیاسی بهره برده است روش
بینانه از این تحوالت و تأثیر آن بر احیاء و رشد اسالم سیاسی در منطقـه بـه تقـسیم بنـدي واقع
پرداخته جهاد و مشارکت ده گفتمان اصالحی، انقالبی و گفتمان اصلی بیداري اسالمی به سه خر
ـ بر اساس ویژگی ها و مختصات هر یک از ایـن خـرده گفتمانهـا سپس و لحـاظ تـاریخی و هب
انیـک آن بـا بندي آنها در شکل گیري گفتمان بیداري اسـالمی و ارتبـاط ارگ لاجتماعی به مفص
اکی از آن است که تحوالت اخیر موسـوم ح یافته هاي پژوهش . پردازدانقالب اسالمی ایران می
به بیداري اسالمی تحت تأثیر گفتمان انقالب اسالمی بستر مناسبی براي رشد و تقویـت اسـالم
.سیاسی در منطقه فراهم خواهد نمود
روش تحلیل گفتمانی به مثابه نظریه و: ري چارچوب نظ.1
نظریه گفتمان به مثابه -1-1
اگر . زبان شناسی متولد شد و تاکنون مراحل مختلفی را طی نموده است در ن اساساًً نظریه گفتما
زلیـگ هـریس، 1952ها از تحلیل گفتمان غافل مانـده بـود امـا در سـال شناسی مدت چه زبان
.را کانون توجه قرار داد » جمله«شناس ساختار گرایی امریکایی، بررسی واحدهاي بزرگتر از زبان
در تحلیل گفتمان ساختار گرا، گفتمان . یل گفتمانی نامید لن را تح و آ )35: 1391خواجه سروي، (
70 و 60 با گسترش نقش گرایـی در دهـه هـاي .به مثابه زبان بزرگتر از جمله تعریف می شود
تـوان و این نـوع از تحلیـل گفتمـان را مـی میالدي، مفهوم بافت نیز وارد تحلیل گفتمان گردید
همان شرایط زمانی و مکانی محدودي است کـه ،نظور از بافت گرا نامید و م تحلیل گفتمان نقش
مـیالدي بـا رشـد قابـل مالحظـه 90 و 80هـاي بعـدها در دهـه . زبان در آن به کار مـی رود
جریان تحلیل گفتمان گردیـد و بـه دنبـال تحلیـل وارد و ایدئولوژي شناسی انتقادي، قدرت انزب
گـر چـه تحلیـل . داك و فر کالف به وجود آمد گفتمان انتقادي توسط افرادي چون ون دایک، و
همـه آنهـا نقـد محـدودیت هـا و گفتمان انتقادي با سه رویکرد عمده مطرح گردید امـا محـور
)154 : 1383سلطانی، (هاي گفتمان نقش گرا می باشد چالش
www.SID.ir
Archive
of SID
91پاییز ، 4، ش اول، سال »پژوهشنامه انقالب اسالمی« پژوهشی –فصلنامه علمی ...................................................... ...........116116
60در دهـه وکـو رتبـاط بـا فلـسفه سیاسـی توسـط میـشل ف نوع دیگري از تحلیل گفتمان در ا
ي شده است که بر اساس آن گفتمان نه تنها بزرگتر از زبان است بلکه کل حوزه اجتماع گذار پایه
مفهوم . می کند را در بر می گیرد و نظام هاي حقیقت را بر سوژه ها یا فاعالن اجتماعی تحمیل
گفتمـانی بـه صورتبندياست که از مجموعه چندین حکم یک » حکم «وکوکلیدي در اندیشه ف
نی که متعلـق مجموعه اي از احکام را تا زما « گفتمان را اینگونه معنا می کند وي .وجود می آید
:Foucault, 1962) ». مـی نـامم مشترکی باشند گفتمانبه صورت بندي گفتمان مـثالً (117
، داراي بعـد سیاسـی اسـالم « از گزاره ها و احکـامی ماننـد ايگفتمان انقالب اسالمی مجموعه
. باشـد مـی ... و » دیانـت ماسـت نیعسیاست ما «و » فقه است فلسفه عملی ،حکومت«، »است
در حـوزه در حقیقت با بسط همین نظریه فوکـو کالوشنتال موف گفتمان توسط آرنستو ال ۀنظری
ـ بست نظریات افرادي چون دریـدا کل گرفت و آنها با کار ش اجتماعی –سیاسی ارت، ، سوسـور، ب
ریه کمک مؤثر نمودند و اینک تحلیـل گفتمـانی این نظ الکالن ، گرامشی و آلتوسر سرانجام به
.(E,laclau and Mouffe, 1985 :180). با نام این دو شناخته می شودعمدتاً
قابلیـت اعتبـار، دال مرکـزي، ) نشانۀ( با طرح مباحثی هم چون دال هاي شناور کالوموفال
تنهـا جهان واقعیـت اجتماعی و سیاسی و به طور کلی رامو« زنجیره هم ارزي و تفاوت معتقدند
» در درون ساخت هاي گفتمانی قابل فهمند و هیچ چیزي به خودي خـود داراي هویـت نیـست
) 534: 1387حقیقت،(
گیهـاي موف وارد شده اسـت امـا بـا توجـه بـه ویژ کالوگر چه انتقاداتی بر نظریه گفتمان ال
ر حوزه علـوم انـسانی عنوان یک نظریه مهم پساساختار گرایانه د خاص، این نظریه، همچنان به
ولیـد ظامی تصور می شود که در آن معنا ت مطرح است که مطابق آن کل حوزه اجتماع به مثابه ن
).160 : 1383سلطانی، (و باز تولید می شود
تحلیل گفتمان به مثابه روش -2-1
اجتمـاعی امـري بـدیع –کاربرد نظریه گفتمان به عنوان روشی براي تحلیل گفتمانهاي سیاسی
کمـک محسوب می شود و به چارچوب نظري یک تحقیق بـراي رسـیدن بـه هـدف پـژوهش
www.SID.ir
Archive
of SID
117....................................................................... ......................انقالب اسالمی، بیداري اسالمی و آینده اسالمی سیاسی در منطقه
فتمـان بـه مثابـه روش تحلیـل سیاسـی از این رو الزم است قدري به ظرفیت نظریه گ . کند می
:ست روش تحلیل گفتمانی چند مرحله اساسی وجود دارد که عبارتند ازبکاردر .بپردازیم
معنی که اقتـضاي کـاربرد روش تحلیـل گفتمـانی در به این : مخاصشناسایی فضاي ت : یک
گفتمانهـا همـواره بـه واسـطه . اسـت متخاصم گفتمان رچوب نظري آن، شناسایی حداقل دو چا
گفتمـان بـه خصومت و غیریت در نظریـه . می کنند هویت یافته و معنا پیدا » دشمن«یا » غیر«
گیرد و تحت تـأثیر آن متحـول می، شکلاین معنی است که هر گفتمان در سایه دیگري یا غیر
خصم، گفتمانهـا یحضور همیشگ . رود و تکامل یا گسترش می یابند شود و احیاناً به زوال می می
کند و گفتمانی کـه تـوان بازسـازي خـود را هاي مداوم تئوریک وادار می به بازسازي ءرا براي بقا
)35: 1380نوذري، (د گذارامین وا به رقیباهاي گفتمانی، عرصه رنداشته باشد در میدان منازعه
همزمان بـا شناسـایی گفتمانهـاي متخاصـم بایـد مقطـع زمـانی و :یین زمان و مکان تع :دو
به عنوان مثال کاربرد تحلیل گفتمان . موقعیت مکانی گفتمانهاي مورد نظر را نیز باید تعیین کرد
هم ارك و پس از آن کامالً بز حسنی مبا مصر قبل ا در اسالم سیاسی در افغانستان و عراق و نیز
این گفتمان تحت تأثیر زمان و مکـان یـاد شـده در یمتفاوت اند و تفاوتهاي مهم در نظام معنای
. کامالً تعیین کننده خواهد بود،مثال
بر اسـاس ایـن اصـل و مبتنـی بـر نظریـه : تحوالت اجتماعی در سایه منازعات معنایی :سه
در کاربرد تحلیل گفتمان بـه .استزعات معنایی گفتمان ه منا تحوالت اجتماعی حاصل ،گفتمان
ابه روش، روایت صرف رخدادهاي تاریخی هدف تحلیل گر نیست بلکه به دنبال بررسـی ایـن مث
بــست در حقیقــت تحــوالت اجتمــاعی نتیجــه کار.رویــدادها در ســایه تحــوالت معنــایی اســت
ار عمـومی اسـت از ایـن رو بایـد کارهاي معنایی در یک رقابت گفتمانی بر سر تصاحب افک سازو
توجه داشت که عمل اجتماعی با معنا گره خورده اسـت و بـدون درك نظـام معنـایی حـاکم بـر
.تحوالت اجتماعی نمی توان رویدادهاي اجتماعی را تحلیل نمود
همچنانکه آورده شد کاربست نظریه گفتمان به مـشابه : معنا و متن در تحلیل گفتمان :چهار
تحوالت اجتماعی نیازمند درك نظام معنایی است امـا تحلیـل معنـا بـدون مـتن روش تحلیل و
لذا تحلیل معنا بدون تحلیل متن مسیر لغزنـده اي اسـت کـه باعـث افـزایش .پذیر نیست امکان
www.SID.ir
Archive
of SID
91پاییز ، 4، ش اول، سال »پژوهشنامه انقالب اسالمی« پژوهشی –فصلنامه علمی ...................................................... ...........118118
ي تحلیل گر می شود بنا بر مراجعه به متون مطبوعـاتی، کتابهـا و سـخنرانی هـا و ضریب خطا
ریـشه در دیـدگاه هـاي مایکـل ، متن و تحلیل آن در گفتمـان توجه به . بیانیه ها ضروري است
:یدي دارد وي در کتاب خود بر این نظر است که زبان سه فرانقش عمده دارد کـه عبارتنـد از لها
دهـد کـه توضـیح مـی ي و .»فرانقش متنـی «و » نافرديیفرا نقش ب «، » فرا نقش اندیشگانی «
بیان می کند و به تجربیاتش از جهان واقعی تجـسم نویسنده با استفاده از فرانقش اول محتوا را
ش به رویـداد گفتـاري ان به مثابه ابزاري براي ورود خوی بخشد و با کاربرد فرانقش دوم از زب می
پردازد و میان خود و شـرایط جوید و در نهایت با کاربست فرانقش سوم به خلق متن می بهره می
:Halliday, 1971). می شودمکنم گفتمان بدینسانو . کندرابطه برقرار می 332- 4)
کردارهاي اجتماعی را می توان از جهـت بکـارگیري : متن و معنا و کردارهاي اجتماعی :پنج
. یا عدم آن به دو دسته تقسیم کرد کردارهاي گفتمانی زبانی و کردارهاي گفتاري غیر زبانی زبان
له، متون مطبوعاتی، برنامه هاي صـوتی و تولید گفتار و نوشتار به هر شکل همانند سخنرانی، مقا
جزء کردارهاي گفتمانی زبانی به شـمار مـی رونـد و ... تصویري، مصاحبه، وبالگ، دل نوشته و
، یـا رأي نـدادن، حـبس، توقیـف هـاي مـالی، رأي دادن کردارهایی چون تحـریم هـا، حمایـت
هستند و جالب آنکـه هـر اعمال گفتمانی غیرزبانی جزء... خیابانی و ضرب و جرح و هاي جنبش
پـی در دو نوع کردارهاي اجتماعی در یـک ویژگـی مـشترك انـد و آن ایـن اسـت کـه هـر دو
. هستند»غیرخودحاشیه راندن «و به » سازي خود هبرجست«
ابه تحلیل خاطر مختصر توضیح پیرامون گفتمان به مثابه نظریه و گفتمان به مث در پایان این
له گفتمان به لحاظ چارچوب نظري و نیز به عنـوان روش تحلیـل و شود که در این مقا نشان می
گیرد بـه ایـن سیاسی در آینده منطقه مورد استفاده قرار می اسالمتحوالت منطقه و تأثیر آن در
تواند چارچوب موف در نظریه گفتمان این نظریه می ه بر اساس ویژگی هاي نظریه الکالو معنا ک
باشـد زیـرا دال ) بیداري اسـالمی ( تحوالت منطقه خاورمیانه نظري خوبی براي تبیین و توصیف
گانـه اصـالح، خرده گفتمانهاي سه درون اسالم است که در ،مرکزي این نظریه در این تحوالت
سـازي برجـسته در حـال مشارکت در کشورهاي منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا جهاد انقالب و
و . اسـت سلطانیـسم همچون ملی گرایی و دیگر خویش و به حاشیه راندن و تضعیف گفتمانهاي
www.SID.ir
Archive
of SID
119....................................................................... ......................انقالب اسالمی، بیداري اسالمی و آینده اسالمی سیاسی در منطقه
کارکرد اجتماعی زبانی و غیر زبانی گفتمان بیداري اسالمی با تأکید بر نقش رهبران باعث شـده
است که علی رغم نقاط ضعف نظریه گفتمان و تحلیل گفتمانی ایـن چـارچوب و روش را بـراي
. اسالم سیاسی در منطقه بر گزینیمن و توصیف موضوع مقاله یعنی بیداري اسالمی و آیندهیتبی
مدل تحلیلی تحوالت منطقه و گفتمان اسالم سیاسی مبتنی بـر نظریـه و روش -3-1
:گفتمان
به نظر می رسـد مـدل تحلیـل تحـوالت با توجه به ویژگی هاي نظریه و روش تحلیل گفتمان
:ست زیر استوار اهايبر مشخصه و آینده اسالم سیاسی) بیداري اسالمی(منطقه
بدین معنی که میان اصول اساسی جوامع منطقه با اصول گفتمان سیاسی در :ر قابلیت اعتبا .یک
.کشورهاي مورد بحث ناسازگاري مشاهده نمی شود
ـ را الگوهـاي لیب بـا به تقابـل تـاریخی اسـالم با توجه که :ت و تخاصم ی مفهوم غیر .دو ستی در لی
.کان بخشیده استاممنطقه به بروز و ظهور گفتمان اسالم سیاسی
مـان اسـالم که مجموعه اي از تحـوالت اجتمـاعی منطقـه را در راسـتاي گفت :دال مرکزي .سه
.سیاسی محدودیت می بخشد، همان اسالم عدالت گستر و سلطه ستیز و ضد استبداد است
که در زنجیره هم ارزي در گفتمان اسالم سیاسـی وجـود دارد بـسیار مهـم : نقش رهبران .چهار
)35 -34 :1391واجه سروي، خ(است
بر گرفتـه از (توضیح اینکه گفتمان اسالم سیاسی به عنوان گفتمان غالب در تحوالت منطقه
محصول منازعات معنایی در درون گفتمانهـاي مختلـف در ایـن ) گفتمان انقالب اسالمی ایران
ت سازي، رییاصم و غ و در فضاهاي تخ کشورهاست که در موقعیت هاي زمانی و مکانی مختلف
ـ بـر متـون و معنـاي خـود بـه انی و غیـر زبـانی مبتنـی از طریق ایجاد کردارهاي اجتماعی زب
ی پـردازد و در ایـن مقالـه تـالش سازي خویش و به حاشیه راندن سایر گفتمـان هـا مـ برجسته
. و روش تحلیل گفتمان بر اساس مدل فوق به کار گرفته شوندهشود تا چارچوب نظری می
مفاهیم. 2
مان گونه که در مقدمه بیان شد این پژوهش در صدد نسبت سـنجی میـان انقـالب اسـالمی ه
کشف و تبیین رابطه میان رشد اسـالم سیاسـی در . ایران، تحوالت منطقه و اسالم سیاسی است
www.SID.ir
Archive
of SID
91پاییز ، 4، ش اول، سال »پژوهشنامه انقالب اسالمی« پژوهشی –فصلنامه علمی ...................................................... ...........120120
و تأثیر انقالب اسالمی ایران در این مقوله مـستلزم آن منطقه و بیداري اسالمی در این کشورها
بیـداري «، »اسالم سیاسی «و به طور اختصار به ارائه تعریف یا توصیفی از مفاهیم است که ابتدا
و سپس تأثیر تحوالت اخیـر در کـشورهاي منطقـه بـر . بپردازیم »انقالب اسالمی «و » اسالمی
.مورد بررسی قرار دهیمرا اسالم سیاسی و اثر بخشی انقالب اسالمی ایران بر این معادله
اسالم سیاسی -1-2
پـیش از وقـوع انقـالب اسـالمی »اسالم سیاسی «در یک بررسی واژگانی در می یابیم که واژه
مولود سالهاي پس از انقالب ایران در ادبیات سیاسی ایران و جهان وجود نداشته است و در واقع
اسالمی ایران و برگرفته از نقش اسالم و ایدئولوژي اسالمی در جریان شکل گیـري، پیـروزي و
شاید علت عدم کـاربرد و . استانقالب اسالمی و استقرار نظام جمهوري اسالمی در ایران تداوم
دین اساساً از سیاسـت باشد که در ادبیات سیاسی غربی ها، رواج واژه اسالم سیاسی در غرب آن
جدا تلقی می شود و دین در چارچوب فکري آنان داراي نقش صرفاً فردي و نه قطعـاً اجتمـاعی
گرایانـه از دبنیـا که در دید آنان برداشـتی ) یسیاس( حالی است که آن بعد از اسالم است این در
بعد مثبت و نقطه ترینمهماسالم تحلیل می شود و بالتبع نقطه ضعف اسالم محسوب می شود
که در واقـع همـین مفهـوم از اسـالم در اندیـشه . قوت انقالب اسالمی ایران محسوب می شود
و کـارکرد اجتمـاعی . اخیر منطقه تلقـی مـی گـردد هاي والت و جنبش صدور انقالب محور تح
عمـالً اسـالم را سیاسـی و 57 و 56سیاسی پیدا کردن دین در جریان انقالب ایران در سالهاي
یک انقالب عظیم مردمـی در سـالهاي پایـانی قـرن ناین اسالم سیاسی را با به پیروزي رساند
به چند تعریـف یـا توصـیف از قسمت در این )22 :1387خرمشاد، . (بیستم به جهان معرفی کرد
.اسالم سیاسی اشاره می کنیم
رود که خواسـتار هاي سیاسی اسالمی به کار می اسالم سیاسی براي توصیف آن دسته از گروه -
تـوان گفتمـانی بـه ایجاد حکومتی بر مبناي اصول اسالمی هستند بنابراین اسالم سیاسی را می
حکومـت اسـالمی نظـم یافتـه و بـر تفکیـک ) دال مرکـزي ( مفهوم مرکزي شمار آورد که گرد
ناپذیري دین و سیاست تأکید دارد و مدعی است اسالم نظریه اي جامع در باره دولت و سیاسـت
و هدف نهایی گفتمان اسالم سیاسی نیز بازسازي جامعه بر اساس اصول اسالمی است و .... دارد
www.SID.ir
Archive
of SID
121....................................................................... ......................انقالب اسالمی، بیداري اسالمی و آینده اسالمی سیاسی در منطقه
کـه هاي مدرن و سـنتی با همه گفتمان ) اصمغیریت و تخ (قابل بدین ترتیب این گفتمان در ت ...
)17 : 1386حسینی زاده، (ادغام دین و سیاست ندارند قرار می گیرد به اعتقادي
بلکـه ) کننـد ها تحلیل می آن گونه که غربی (نیستاسالم سیاسی فقط مبارزه با تجدد گرایی -
بـا هایی است که در جوامع اسالمی وجود دارد و يها و نابرابر ها ، زورگویی عدالتیواکنشی به بی
هاي اسالمی اند، اسالم یا حرکت فشارهاي استعماري که آمریکائیان و اروپائیان بر آنها وارد کرده
: 1376دي، مـ امیر اح( ایجاد جامعه اسالمی بر اساس عدالت اجتماعی و دموکراسی است حالدر
24- 25(
داردهاي سیاسی به ارزش هاي دینی، اسـالم سیاسـی یعنـی استان اسالم سیاسی یعنی اطالق -
امنیت غذا و در بین مسلمانان سیاسی، مردم خواستار استقالل، . تنها به فکر جهان آخرت نباشیم
)19: 1376سالمی، الشیخ ا(رد رفاه براي کودکان خود هستند و همان را می خواهند که غرب دا
این طرف مستقیماً با هدف کسب قدرت سیاسـی وارد به 60حرکت هاي اسالم گرایی از دهه -
. نیز بـه ایـن امـر معتقدنـد دانند و در سیاستسیاست شدند آنها اسالم را کلی و همه جا گیر می
بلکه اسالم بایـد ، از مسلمانان تشکیل شود جامعه بنابراین از نگاه اسالم گرایان کافی نیست که
)42: 1378روا، . (اساس و بنیاد آن باشد
اي را پـشت سـر د معتقد است گفتمان اسالم سیاسی یـک تحـول سـه مرحلـه سیلرضوان ا
هاي نوسازي اسـالم و مـشارکت مجـدد آن در دوران رواج اندیشه :مرحله نخست : شته است گذا
اسـالمی - مرحله انتقادي و بنیان کن که در آن الگوي تمـدنی :مرحله دوم . تمدن دنیاي معاصر
یعنی سیاسی شدن شدید اسالم و تبـدیل آنتمایزکه در وجه : مرحله سوماي ارائه گردید و ویژه
)26 -25: 1383، السید(. براي رسیدن به قدرت تجلی می یابدشدن آن به ایدئولوژي
توان گفت اسـالم سیاسـی هاي مختلف درباره تعریف اسالم سیاسی می بندي دیدگاه در جمع
گرا، اقتداگرا، تمدن ساز، واقع گرا، زندگی، انقـالب و دنیاگرا، به معناي اسالم عدالت خواه، توسعه
. اصالح، علم و عقل و پیشرفت و مبارزه با سلطه، نظام ساز و عمل گرا
www.SID.ir
Archive
of SID
91پاییز ، 4، ش اول، سال »پژوهشنامه انقالب اسالمی« پژوهشی –فصلنامه علمی ...................................................... ...........12212
2
بیداري اسالمی -2-2
بـا 2010 بـراي تحلیـل و تبیـین رخـدادهایی کـه از دسـامبر اسـت بیداري اسالمی نظریـه اي
هاي عربی تونس، مصر، لیبـی محمد بو عزیزي در تونس آغاز و با سرنگونی حکومت يودسوزخ
و یمن ادامه یافت و اینک در جهان عرب عالوه بر آن کشورها در اردن، بحرین، شرق عربستان
بر اساس این نظریه عوامل متعددي در کـشورهاي منطقـه وجـود دارد کـه . نیز در جریان است
ماهیـت اسـتبدادي :والتی گردیده است و مهمتـرین آنهـا عبارتنـد از موجد چنین رخدادها و تح
حکومتهاي عربی، عدم تطبیق قوانین با احکام اسالمی، فاصله طبقاتی، فقر، وابـستگی حکـام و
گر چه آغاز رواج و کاربرد ... . نگان، گسترش فساد و رانت خواري و سردمداران حکومتی به بیگا
ا به نظر می رسد در واکاوي تاریخی، این مقوله از قدمتی حـداقل بیداري اسالمی متأخر است ام
ساله برخوردار است و حقیقت آن است که آنچه در تحوالت اخیـر کـشورهاي خاورمیانـه و 150
شـاید .شمال آفریقا رخ داده است، بخش جدید و نوظهور و البته نه پایانی آن محسوب می شـود
150 و بدین سان تاریخ .امواج بیداري اسالمی سخن گفت به جاي بیداري اسالمی از باشد بهتر
:عربی شاهد سه مرحله از بیداري اسالمی بوده است-ساله کشورهاي اسالمی
مــال الــدین اســدآبادي تــا نهــضت از مبــارزات ســید ج(مــوج اول بیــداري اســالمی :یــک
.)ره(خمینی امام
تـا بهـار )قـالب اسـالمی ایـران ان ()ره(از نهضت امام خمینی (موج دوم بیداري اسالمی :دو
).بیداري اسالمی در کشورهاي اسالمی خاورمیانه و شمال آفریقا
)از پیدایش تحوالت اخیر منطقه تا کنون(موج سوم بیداري اسالمی :سه
توضیح آنکه آنچه سید جمال الدین اسدآبادي مطرح کرد اسـتراتژي و راهبـرد مبـارزه بـراي
اي تحقـق ایـن هـدف بـزرگ بـر یهان اسالم بود وي به اصولاستقالل، توسعه و پیشرفت در ج
لزوم ،بازگشت به اسالم اصـیل و اولیـه ،مبارزه با استبداد و خود کامگی :تأکید دارد که عبارتند از
و مبارزه مقاومت بازگرداندن روحیه جهاد و ،ضرورت اتحاد جهان اسالم ،مبارزه با استعمار خارجی
)127-128: 1391بین، جهان(به جامعه اسالمی
در سایه تالشهاي سید جمال همچون شناخت افراد مؤثر روحانی در ایران، برقراري بدینسان
عثمانی، نگارش نامه تاریخی بـه مانند دربار برخی کشورهاي اسالمی و حضور در ارتباط با آنان
www.SID.ir
Archive
of SID
123....................................................................... ......................انقالب اسالمی، بیداري اسالمی و آینده اسالمی سیاسی در منطقه
فرهاي و نیـز سـ ) که مقدمه شکل گیري فتواي تحریم تنباکو گردیـد (میرزاي شیرازي در سامرا
توانست به عنوان یـک شکل گرفت و متعدد و روشنگري هاي فراوان، موج اول بیداري اسالمی
د و در نهـضت امـام خمینـی عمـق وتجربه ارزنده زمینه ساز موج عظیم تري در جهان اسالم ش
در حقیقت نهضت اسالمی امام خمینی اوج تمامی حرکتها و جنبش هاي اسـالمی . یابدبیشتري
و تشیع و تبلور همه آمال و آرمانهاي انقالبی نهضت هایی بود کـه قـبالً بـه وقـوع تاریخ اسالم
پیوسته بودند و این موج دوم بیداري اسالمی از طریق محـور قـراردادن اسـالم سیاسـی پویـا و
عملگرا، احیاي مفاهیمی چون جهاد، شهادت، ظلم ستیزي، عدالت طلبی، نفـی سـلطه کـافران و
-در مقابل تقسیم بندي مرکز (مستضعفانین از جهان بر مبناي مستکبران و بندي نو ارائه تقسیم
و استقرار نظام سیاسی مردمساالر با عنوان جمهوري اسالمی شکل گرفت و به اسـالم ) پیرامون
امام خمینی که خود آغازگر موج دوم بیـداري اسـالمی اسـت در . در جهان هویتی جدید بخشید
:کنند که این باره تصریح می
آنچه ما بدست آوردیم این است که ما اسالم را در اینجا زنده کردیم، پیش تر اسمی از اسالم بود «
امـام . (زدایـی کننـد ا بـا اسـالم بـود مـی خواسـتند اسـالم ولیکن اسالم اصلش نبود یعنی اصلش دعـو
)170: 17 ج،1367، )ره(خمینی
در مـوج دوم بیـداري تأکیـد د مهـم و حضرت آیت اله خامنه اي نیز در ارتباط با این دستاور
حقیقت دو کار بزرگ انجام داده است که یکی تشکیل نظام اسـالمی و انقالب اسالمی در کنند که می
)1374آیت اهللا خامنه اي، . (دیگري زنده کردن هویت اسالمی در دنیاست
ي اسـالمی به بعد با تأثیرپـذیري از امـواج اول و دوم بیـدار 2010 سال ازو سرانجام جهان
ریقـا بـود کـه از سـوي دیگـران شاهد تغییرات و تحوالت برق آسایی در خاورمیانه و شـمال آف
هاي مشترك ضد این تحوالت با ویژگی . شهرت یافت ... به بهار عربی، خزان غربی و ) ها غربی(
و هـراس سـبب وحـشت گرایانه و مردمی بودن آغـاز شـدند و استبدادي، ضد استعماري، اسالم
هاي استکباري گردیدند تا آنجا که پروژه اسالم هراسی و بالتبع ایران هراسی را در جهان قدرت
و در حرکتی فرصت طلبانه نیز بدنبال مصادره این حرکت ها به نفع خـود از طریـق . آغاز کردند
هاي اخیر اسـالمی و در نهایـت در اختیـار ش بتقویت جریانهاي سکوالر و به انفعال کشاندن جن
.اندهبري این تحوالت بر آمدهفتن رگر
www.SID.ir
Archive
of SID
91پاییز ، 4، ش اول، سال »پژوهشنامه انقالب اسالمی« پژوهشی –فصلنامه علمی ...................................................... ...........12412
4
انقالب اسالمی -3-2
الـب بیات سیاسی فرهنگی و اجتمـاعی در ق از اد در سالهاي پس از انقالب اسالمی حجم انبوهی
درباره انقـالب و تـدوین ایـن رخـداد تولیـد گـشت امـا ... کتاب، پایان نامه، مقاله و مصاحبه و
تعریـف دقیقـی از پدیـده فـراوان، آسـیب شناسـانه رغم وجود مطالعات تطبیقی، تاریخی، و علی
انقالب اسالمی ارائه نشده است اما گونه هایی از تبیین با ویژگی هاي متفاوت وجود دارد که بـه
:برخی از آنها اشاره می شود
انقالب اسالمی یعنی احیا و تعمیق عقاید و احکام اسالمی در افکار و رفتار فـرد و جامعـه بـه -
ــریح و ــورت ص ــونریزي در ص ــشونت و خ ــا خ ــراه ب ــسانی و هم ــال ان ــه کم ــل ب ــت نی جه
)35: 1378زاده ، حشمت(اسالمی
ایران همانند همۀ تحوالت بـزرگ اجتمـاعی 1357 انقالب سال رو معتقد است که یپ ه یدیل
حـت نیروهاي مختلف و تتالفئرژیم محمدرضا پهلوي را ا . ریزي شده بود ها پیش برنامه سالاز
شـرایط ... خمینـی رهبـري اصـلی ایـن انقـالب بـود د و آیت اهللا رایان شیعه برچی رهبري بنیادگ
مرکز مطالعات فرهنگی بین المللی، (اجتماعی و زیر بنائی انقالب چندین قرن را در بر می گرفت
1379 : 37(
حضور مردم، ایـدئولوژي اگر بپذیریم که هر انقالب در تعریف خود حداقل باید شش شاخصِ
ایجاد و تغییر بنیادین همراه با خشونت و بـاالخره شـدت و گر، با هدف ي هدایت مشخص، رهبر
مانع تبیین می تواند تا حد زیادي جامع و این رخداد در فاصله معین زمانی را داشته باشد سرعت
:باشد
با یـک تظـاهرات مردمـی از 1356 دي ماه 19انقالب اسالمی عبارتست از پدیده اي که از
آیت الـه خمینـی آغـاز یعنیتراض به توهین روزنامه اطالعات به یک رهبر دینی شهر قم در اع
الـب بزرگداشـتهاي ق با سرکوب این تظاهرات توسط رژیم شاه اعتراضـات مردمـی در .می شود
گیرد رهبري این حرکت فزاینـده و اي چهل روزه شهدا در شهرهاي مختلف ایران شکل می دوره
گیـرد و ایـدئولوژي است که از شبکه روحانیت و مساجد مدد مـی گسترده مردمی با امام خمینی
، حرکـت )اسـالم پویـا و سیاسـی (و به طور خـاص مـذهب شـیعه اسـت تغذیه کننده آن اسالم
اعتراضی و ساده اولیه با تکیه بر ایدئولوژي و رهبري امام به تقاضاي تغییر و تحول بنیادین تغییر
www.SID.ir
Archive
of SID
125....................................................................... ......................انقالب اسالمی، بیداري اسالمی و آینده اسالمی سیاسی در منطقه
کـی از تقاضـاهاي بنیـادین تبـدیل نی رژیم پهلوي به ی شکل داد و تغییر رژیم سیاسی و سرنگو
شود و با سرکوب رژیم شاه مشارکت تظاهراتی مردم در قالب یک حرکـت عمیـق انقالبـی و می
گیري آن مـی باعث اوج 57اي تاسوعا و عاشوراي یابد، تظاهرات هاي روزه گسترده استمرار می
در میـان 57 بهمن 12کند امام خمینی در ایران را ترك می 57 دي ماه 26شود و شاه ناچار در
بهمـن 22 سه روز درگیري مسلحانه در از سپ انقالب گردد و استقبال میلیونی به کشور باز می
مـردم بـه رأي بـا 58 فـروردین 12و این حرکت انقالبی در . رسد ملت ایران به پیروزي می 57
ایـن تحـول ویابـد توفیق میر ایران استقرار نظام جمهوري اسالمی در پی تغییر رژیم سیاسی د
، دخرمشا(بر پایه اسالم یعنی آغاز تحوالت سیاسی اجتماعی اقتصادي و فرهنگی در جامعه ایران
1387 :19-20(
بیداري اسالمی، اسالم سیاسی و تأثیر انقالب اسالمی . 3
د و با توجه بـه ساله در تاریخ خود دار 150گفتمان بیداري اسالمی همچنان که بیان شد قدمتی
و فکـري فراز و فرودهاي تاریخی اجتماعی و نیـز تفـاوت هـاي محیطـی و جغرافیـاي سیاسـی
تبعـاً داراي تنـوع و تعـدد درون گیري آن و نقش رهبران در شـکل گیـري ایـن گفتمـان، شکل
به گونه اي که این گفتمان بزرگ از خرده گفتمان هـاي متعـددي شـکل گرفتـه گفتمانی است
نوعی در تکمیل منظومه گفتمانی بزرگ بیداري اسالمی ایفاي نقش نموده اند در یک است و به
.بندي سه گفتمان زیر قابل ارزیابی است که ابتداً به توضیح هر یک می پردازیمتقسیم
خرده گفتمان اصالحی -1-3
هان شروع خرده گفتمان اصالحی یا همان موج اول بیداري اسالمی با شروع استعمار کهن در ج
اسالم آغاز می شود از سوي دیگر این دوران مقارن با انحطاط مسلمانان از قرن هفـتم هجـري
غرب با خروج از شرایط قرون وسطی و همگام با تـشکیل .قمري و همزمان با حمله مغول است
و شروع انقالب صنعتی از یک سو به دنبال تزریـق )وستفالی قرارداد و (دولت ملت هاي اروپایی
خود به جوامع اسالمی و از سوي دیگر با تسلط نظامی و گمـاردن حاکمـان وابـسته بـه فرهنگ
خود در این کشورها تحقیر رنج آور عمیق تاریخی را بر مسلمانان تحمیل مـی کنـد کـه همـین
www.SID.ir
Archive
of SID
91پاییز ، 4، ش اول، سال »پژوهشنامه انقالب اسالمی« پژوهشی –فصلنامه علمی ...................................................... ...........12612
6
تحقیر تاریخی به عنوان یک عامل اصلی در گفتمان بیداري اسـالمی و تحـوالت اخیـر منطقـه
. مؤثر واقع می شود
کننـد تـا در در ایران و سایر کشورهاي اسالمی در این مقطـع سـعی مـی کران مسلمان متف
بـا میهمـان تـازه واردي کـه جوامع اسالمی با درك درست از چالشهاي پـیش روي مـسلمانان
شود آگاهانه و هوشـیارانه برخـورد نماینـد در سـایه افکـار و اندیـشه و مدرنیته غربی نامیده می
شـد و حقیقتـاً بایـد نقـش سـید ی بود که خرده گفتمان اصـالحی متولـد اقدامات چنین متفکران
سـایر کــشورهاي اسـالمی را آغــاز الــدین اسـدآبادي و همکــاران او در ایـران و مــصر و جمـال
.گیري یک گفتمان بزرگ بیداري اسالمی نامید شکل
مختصات و ویژگی هاي خرده گفتمان اصالحی -1-1-3
رهبرانی چون سید جمال الدین اسدآبادي کـه خـرده گفتمـان دقت در مبانی فکري و تالشهاي
اصالحی در درون متون آنان قابل دسترسی و تحلیل گفتمانی است نشان می دهد که این خرده
و نه تنها آن را بـا اسـالم در نیست) به مفهوم غربی آن(گفتمان در صدد نفی پیشرفت و توسعه
بازسازي تفکر اسالمی و در نتیجه ایجاد هویتی مستقل بیند بلکه به دنبال پیرایش و تعارض نمی
جغرافیاي سیاسی و فرهنگی اسالم از خصیصه اسـتعماري مدرنیتـه و غیر غربی به منظور رهایی
یک انتخاب حاکمیت گفتمان مدرنیته ضرورتی بی بازگشت و نه ، از نظر این خرده گفتمان .است
سیل تجدد به سرعت به طـرف مـشرق «سد جمال در مکتوبی می نوی براي مسلمانان است سید
جاري است و بنیاد حکومت مطلقه از بین رفتنی است شماها می توانید در خرابی اساس حکومت
)73: 1376کرمانی، (» مطلقه بکوشید
و دال محـوري بنابراین اصالحی بودن حرکتها نخستین ویژگی خرده گفتمان اصالحی است
حور آن مفـصل بنـدي مـی شـود اصـالح جامعـه توسـط که سایر مفاهیم خرده گفتمان حول م
مسلحانه به خود می گیرد و عمدتاً تالشها جنبۀاعتراضی مصلحان است و به ندرت حرکت هاي
در قالب و از طریق نرم افزاري چون قلم، بیان و محاورات فردي و تماسهاي چهره بـه چهـره و
اي خـرده گفتمـان اصـالحی از دیگـر مشخـصات و ویژگـی هـ .جلسات مذهبی دنبال می شود
نامشخص بودن طرح متفکران براي حکومت و نظام سیاسی است و گر چه بازگشت به اسالم و
در حوزه هاي اجتماعی و سیاسی مـدنظر دارنـد امـا الگـوي عظمت و حیات مسلمانان را تجدید
www.SID.ir
Archive
of SID
127....................................................................... ......................انقالب اسالمی، بیداري اسالمی و آینده اسالمی سیاسی در منطقه
ـ نبدیل و طرح جایگزینی براي این امر ارائه رفتـار در ر می دهند و به زبان دیگر بـه دنبـال تغیی
البته بـدیهی .هاي حاکمه کشورهاي اسالمی هستند نه تغییر ساختار در این کشورها درون هیأت
و . است این امر به دلیل وجود موانع یا فقدان مقتـضیات آن در کـشورهاي مـذکور بـوده اسـت
م بر رفتار سیاسی و اقدامات کنشگران درون این خـرده گفتمـان حـاک » قدر مقدور اصل« طبیعتاً
.بوده است
بررسی فضاي حاکم بر رفتارها و مواضع و متون بجـا مانـده از دوره شـکل گیـري خـرده از
معلوم می شود که فقدان تشکیالت از ویژگی ها و مختصات این خرده گفتمان اصالحیگفتمان
فاقد گروه، سـازمان و حـزب بودنـد و اصـوالً در فکـر سـازماندهی ،مصلحان. به حساب می آید
یعنـی در درون هیچ تشکیالتی نبودند آنها عمدتاً به دنبال اصالح مؤثرترین افراد جامعـه مردمی
در این خصوص باشد کـه استثناء مصر تنها در حسن النبأ حکام یا علماي ذي نفوذ بودند و شاید
»ده یؤکد القاعستثناءالا«تشکیالت اخوان المسلمین را ایجاد نمود و گفته اند
: ي خرده گفتمان اصالحی و اندیشه هاي محوري آنانرهبران فکر -2-1-3
متفکـر پیـشگام اگر سید جمال الـدین اسـدآبادي را بنیـان گـزار مـوج اول بیـداري اسـالمی و
ابعـاد هاي اسالمی دوران معاصر بنامیم سخن به گزاف نگفته ایم او با شناخت و بررسـی جنبش
ائه راه حل هاي اسالمی بـراي آنـان در مختلف علل و عوامل انحطاط و خمودگی مسلمانان و ار
او عمده مشکالت را ناشـی از . بدو ناهنجار گرفتار آمده در آن بود پی رهایی مسلمان از وضعیت
ایـن ازون رفـت به بحث ها و خرافات دانسته راه بـر جهل و بیخبري مسلمانان و گرفتاري آنان
ی از سخنرانی هـاي داند وي در یک مشکالت را بازگشت به اسالم و قرآن و اتحاد مسلمانان می
:ی مصر چنین می گویدخود در محل الوطن
گرامـی . مدینه فاضله انسانی و صراط مستقیم سعادت بشري قـرآن کـریم اسـت !!آقایان
دستور مقدس که نتیجه شرافت کلی ادیان حقه عالم و برهان خاتمیت مطلقه دین اسالم الـی
چه سان از فرط غفلـت مهجـور ! آه! آه . نشأتین است وفوز اریندیوم القیامه و ضامن سعادت
اش عالم قدیم و دنیاي جدید را شراره از قبات انوار مضئیه گرامی دستور مقدس مختصر . شده
این کتاب مقدس آسمانی ایـن گرامـی ! آه و الف آه ! آه... به آن حقارت، به این تمدن رسانیده
ی از دیوان سعدي و حـافظ و مثنـوي ایـن اش مایه کل سعادت انسان تصنیف حضرت سبحانی
)82: 1998، یحنف(متر محل اعتنا و مورد اهتمام استفارض امروزه ک
www.SID.ir
Archive
of SID
91پاییز ، 4، ش اول، سال »پژوهشنامه انقالب اسالمی« پژوهشی –فصلنامه علمی ...................................................... ...........12812
8
او تمسک به قرآن را به لحاظ نظري و عملی عامل وحدت مسلمانان می داند و معتقد اسـت
و یـا بایـد باشـد و مـادامی کـه میـان است دمنده حس عصبیت دینی در مسلمانان قرآن کریم
باشد رابط میان آنان از هر رابطه قومی و زبـانی نیرومنـدتر خواهـد قرآن مالك عمل ،انانمسلم
)12: 1387رحمانیان، (بود
از مجموع آراء و تعالیم و متون بجا مانده از آغازگر بیداري مـشرق زمـین بـر مـی آیـد کـه
ورهاي زیر قابل هاي مدنظر او در رهایی مسلمانان از انحطاط و عقب ماندگی تاریخی در مح گام
اموري که امروزه کامالً در تحوالت کشورهاي خاورمیانه مشاهده می شود و از اجزاي . ذکر است
بازگشت به قـرآن اسـالم اصـیل و ،مبارزه با استبداد و خودکامگی : گفتمان بیداري اسالمی است
وحدت اسالمی بازگرداندن روحیه جهـاد ،مبارزه با استعمار خارجی ،تمسک نظري و عملی به آن
و مقاومت و بیداري و شهادت طلبی
عبـدالرحمن عبـده، عالوه بر سیدجمال الدین باید از عالمه اقبال الهوري یـا شـیخ محمـد
به عنوان رهبران اصلی خـرده گفتمـان اصـالحی مودودي حسن النبأ و ابواالعال و شیخ کواکبی
در صـدد ایجـاد تغییـرات رهنگی خود و با تولید متون مختلف نام برد که با تالشهاي فکري و ف
اجتماعی و سیاسی در کشورهاي اسالمی از طریـق تغییـر ذهنـی و درونـی مـسلمانان بودنـد و
اسـالمی سیاسی و فرهنگی به غرب بـه اعتمـاد بـنفس و خـودِ ، فکري وابستگیمسلمانان را از
. آنان بود فراخواندند گذشتهو عظمتخویشتن که همانا مایه بازگشت مجدد
خرده گفتمان انقالبی -2-3
رهبران خرده گفتمان اصالحی شـکل تالشهاي تعمیق بیداري در اثر این خرده گفتمان به دنبال
مقابل فشار همـه جانبـه درشالوده شکنانه گرفت و دال اصلی و مرکزي آن حرکت هاي مؤثر و
ایدئولوژي به خود می گیرد در مقـاطعی در اسالم رنگ ،غرب در جهان اسالم بود در این مرحله
امهـاي انقالبـی اسـت بـدیهی اسـت قـدرت از طریـق مبـارزه مـسلحانه و قی به صدد دستیابی
شاهد جلوه هایی از خرده گفتمان اصالحی گیري این خرده گفتمان به معنی این نیست که شکل
و ن بـه سـمت انقالبـی در بـستر زمـانی معـی نیستیم بلکه به این معنی است که گفتمان غالـب
اصـالحی همچـون اقبـال گفتمان حتی برخی از اندیشمندان خرده . شدن پیش می رود رادیکال
www.SID.ir
Archive
of SID
129....................................................................... ......................انقالب اسالمی، بیداري اسالمی و آینده اسالمی سیاسی در منطقه
کند که تهران بینی کرده بودند براي مثال او پیش بینی می گفتمان انقالبی را پیش غلبۀ الهوري
) 73: 1357اقبال الهوري، (در آینده قرار گاه مسلمانان خواهد شد
زیر فرهنگی و سیاسی و اجتماعی هاي زمینه تأثیر تحت انقالبی گفتمان خرده ريگیشکل
:است تهفگر صورت
)ش.هـ 1327/ م1948(اسالمی هاي سرزمین قلب در آن استقرار و صهیونیستی رژیم ظهور -
یازیـدن دسـت ضرورت و فلسطینی اشغالگران با مبارزه در) صرسیمان( عرب ناسیونالیسم افول -
مبارزه در جدید ولوژيایدئ به
نو استعمار به کهن استعمار از استعمار رویکرد تغییر -
اسالم جهان در غرب مبتذل فرهنگ هاي جنبه شدن برجسته -
بـه آنـان وابـستگی اسـتمرار و اسالم جهان در سکوالرها رساندن حاکمیت به در غرب تالش -
غرب
50 دهه در انسجام این تکامل و مشروطیت تلخ تجربه از پس شیعه روحانیت انسجام -
) م 1978 ش هـ 1357(ایران اسالمی انقالب پیروزي -
1990 – 1948 هـاي سـال در فرهنگـی و سیاسـی و اجتمـاعی هـاي زمینه و عوامل این
آنـان تفوق دلیل به غرب با گرایان اسالم خصومت گیري شکل باعث) سابق شوروي فروپاشی(
) 154: 1382 امرائی، (گردید اسالم جهان بر نظامی و اقتصادي سیاسی، فرهنگی، حوزه چهار در
زمین مشرق فکري رهبران تالش و اسالم جهان متراکم هاي تجربه تاثیر تحت سرانجام و
به منحصر موقعیت به توجه با ایران زیرا رسید پیروزي به انقالبی گفتمان خرده ایران در ویژه به
بعـد از هم و انرژي عظیمِ منابع ،قابل توجه وسعت مثل اريافز سخت قدرت بعد از هم خود فرد
همبـستگی ، اسالمی نیرومند ایدئولوژي و ،اعتقادات انسانی عظیم هاي سرمایه مانند نرم قدرت
یک عنوان به اسالمی انقالب عمالً و گیرد قرار سیاسی اسالم محور توانست... و مذاهب و اقوام
بـا سـپس و کـشید چالش به ابتداً پیشین حوزه چهار در را بغر ،ایدئولوژیک سهمگینِ سونامیِ
هـاي نظـام بر حاکم گفتمان راندن حاشیه به و جهان در اسالمی انقالب گفتمان سازيبرجسته
هـاي کشور در ویژه به آزادیخواه هاي جنبش کالبد در اي تازه روح ،غرب در اجتماعی و سیاسی
. واداشـت خروش و جوش به را همگی و دمید سلطه نظام و امپریالیزم با رویاروئی براي اسالمی
www.SID.ir
Archive
of SID
91پاییز ، 4، ش اول، سال »پژوهشنامه انقالب اسالمی« پژوهشی –فصلنامه علمی ...................................................... ...........130130
و داشته قرار رهبري معظم مقام تاکید و توجه مورد پیش سال 40 که است واقعیتی همان این و
در مـسلمانان « کتـاب بر ایشان ترجمه در یا و فرمودند اشاره آن به قطب سید کتابترجمۀ در
است بوده له معظم جهتو مورد النحر، نوشته » هندوستان آزادي نضت
بـه انقالبـی و سیاسـی اسـالم گفتمـان ردهخ این در مرکزي دال شد اشاره که گونه همان
.است غرب اقتصادي و اجتماعی سیاسی، فرهنکی، مظاهر با مبارزه محور عنوان
رهبـر توسـط انقـالب صـدور اعالم آن متعاقب و ایران در اسالمی انقالب پیروزي سایه در
انقـالب گفتمـان ،اسـالم جهان در انقالبی اندیشه اصول از یکی عنوان به اسالمی انقالب دفقی
ملـت مقاومـت و سو یک از اسالمی انقالب گفتمان ترویج و درنوردید را ایران مرزهاي اسالمی
رهـایی و بخـشی آگـاهی موجـب انقـالب، جهانـشمول و اسالمی هاي آرمان و اصول بر ایران
)128 :1388 ، رادفر و فیروزآبادي دهقانی( گردید دیگران بخشی
خـرده ایـن در مرکـزي دال به دقیقاً انقالب صدور مفهوم از خود تبیین در) ره (خمینی امام
:اند فرموده و هکرد اشاره انقالبی گفتمان
و شـد واقـع ایران در که بیداري این و شد واقع ایران در که را چیزي خواهیممی
صـدور یعنـی بـشود هـا دولـت همه و هاملت در گرفتند فاصله هاقدرت ابر از خودشان
کـه گرفتاریهـایی ایـن از را خودشان و شوند بیدار هاملت همه که است این ما انقالب
)127 :13ج ،1367 خمینی، امام (بدهند نجات دارند
مستکبران و مستضعفان به مرکز - پیرامون از جهان بندي تقسیم تغییر با دیگر فرازي در و
مـا « : نمودنـد کیـد أت هـا ملـت اسالمی بیداري در انقالبی گفتمان بر ،انقالب صدور ورتضر و
اهللا اال الاله بانگ تا و است اسالمی ما انقالب که چرا کنیممی صادر جهان همه به را انقالبمان
مـستکبرین علیـه مبارزه تا و هست مبارزه نیافکند طنین جهان تمام بر) ص(اهللا رسول محمد و
) 266 :11 ج، 1367خمینی، امام.( هستیم هم ما هست
فراز با همراه ایران اسالمی انقالب از پس هاي دولت در انقالب صدور اصل پیگیري گرچه
گفتمـان سرانجام اما است خارج حاضر پژوهش موضوع از آنها بررسی که است بوده فرودهایی و
کـشورهاي فرهنگـی و ی،سیاسـی اجتماع خـاص شـرایط تاثیر تحت اسالمی انقالب ياآرمانگر
تحـوالت و شـد خـود راه گـشودن بـه موفـق آفریقا شمال و خاورمیانه منطقه ویژه به اسالمی
جهـان در اسـالمی بیداري و انقالب فکر که آنست مؤید کشورها این در تاکنون 2010 سالهاي
www.SID.ir
Archive
of SID
131....................................................................... ......................انقالب اسالمی، بیداري اسالمی و آینده اسالمی سیاسی در منطقه
در. شود می یاد اسالمی بیداري سوم موج به آن از که است شدن فراگیر و انتشار حال در اسالم
به قدس روز ابداع ، منطقه در اسالمی هاي جنبش از اي رسانه هاي حمایت موفقیت این زمینه
از برائت هاي راهپیمایی استکبار، و تجاوز و ظلم علیه گرایان اسالم مبارزه و مقاومت نماد عنوان
توأم و سرسختانه مخالفت و حج موسم در انقالب رهبران ساالنه راهگشاي هاي پیام و مشرکان
فلسطین انتفاضه از جانبه همه حمایت و خاورمیانه در سازش و صلح روند با شجاعت و منطق با
گفتمـان خرده گیري شکل بر اسالمی انقالب تاثیرگذاري هاي نماد جمله از لبنان در مقاومت و
جهـانی برانمـستک و اسـتعمارگران بـا مبارزه جدید مرحله به اسالمی کشورهاي ورود و انقالبی
.است
مشارکت و جهاد گفتمان خرده -3-3
از انقالبی گفتمان خرده در گفتهپیش هايمؤلفه و ایران اسالمی انقالب فکري مبانی تاثیر تحت
ملت گوناگون دستاوردهاي و انقالب از پس ایران در دینی ساالريمردم موفق تجربه و سویک
و فشارها و هابحران از موفق عبور و اقتصادي و سیاسی فناوري،-علمی هايعرصه در ایران
فکر این به منطقه در گرایان اسالم سرانجام خویش هاي آرمان بر ملت این مقاومت و تهدیدها
حکومت تشکیل راه در قدم اند،رسیده قبول قابل اجتماعی پایگاهبه که کشورهایی در که افتادند
خرده رسدمی نظر به. شد می سرکوب گرایان اسالم کتِحر این ،اولیه شرایط در البته که گذارند
یافته ظهور زیر المللیبین و سیاسی اجتماعی، هايزمینه تاثیر تحت مشارکت و جهاد گفتمان
:است
قطبی دو جهان پایان و سابق شوروي فروپاشی و سرد جنگ پایان -
شدن جهانی موضوع طرح -
اسالمی کشورهاي و جهان در دجدی ارتباطی و فرامرزي هاي رسانه رشد -
بغر توسط تروریسم با مبارزه سازي هنجار -
اسالم جهان در غرب نظامی حضور افزایش -
خاورمیانه در ها دولت و کشورها برخی سوي از اسرائیل با صلح و سازش روند شروع -
)وزهر 22 و روزه 33 هاي جنگ (فلسطین در حماس مقاومت و لبنان اهللا حزب هاي پیروزي -
www.SID.ir
Archive
of SID
91پاییز ، 4، ش اول، سال »پژوهشنامه انقالب اسالمی« پژوهشی –فصلنامه علمی ...................................................... ...........13213
2
خارج به خود اقتصادي هاي ناکامی فرافکنی براي غرب تالش و غرب در اقتصادي بحرانهاي -
خاورمیانه منطقه جمله از و اروپائی و آمریکائی کشورهاياز
افغانـستان در مسلمانان از عظیمی بخش رهایی سبب سابق شوروي فروپاشی اینکه توضیح
امـام . شـد گرایی اسالم گسترش نوعی به و یافته استقالل تازه نشین مسلمان هاي جمهوري و
:فرمودند تصریح حقیقت این به گورباچف به خویش پیام در) ره (خمینی
سـال هفتـاد از پـس شماهايجمهوري از بعضیمساجدهايدستهگل از وقتی
رسـید، گـوش بـه ) ص(مرتبـت ختمـی حضرت رسالت به شهادت و »اکبر اهللا «بانگ
: 1367 خمینـی، امام (انداخت گریه به شوق از را محمدي ناب ماسال طرفداران تمامی
)21،85 ج
و گوین هرزه و بوسنی در آنچه بمانند شدید سرکوب علیرغم مسلمانان یابی هویت عالوه به
.بود کشورها این در مستقل یابی هویت از حاکی افتاد اتفاق کوزوو
حساب به جغرافیا پایان مثابه به را) سازي جهانی لزوماً نه و (شدن جهانی اگر دیگر سوي از
شـد باعـث فرهنـگ و اقتـصاد رسانه، مانند تعاملی هاي حوزه از بسیاري در امر این قطعاً آوریم
گـرایش و شود ترممکن واقعی حتی و مجازي فضاي در دهادتر تسهیل، گرایان اسالم ارتباطات
بـستر ) سـبز توسـعه (زیـست طمحی و بشر حقوق صلح، به تعامالت همین سایه در جهان مردم
رویـشان پـیش المللـی بـین و ملی هاي فرصت از گرایان اسالم بیشتر استفاده براي را مناسبی
.ساخت فراهم
فشار و ها رسانه توسط آن هنجارسازي و جهان در تروریسم با مبارزه موضوع طرح همچنین
شروعمـ مقاومـت و فـاع د غـرب تـا گشت موجب المللیبین شده پذیرفته اصل عنوان به روانی
هاي گروه عنوان به را آنان المللیبین عرصه در و ببرد محاق به را جهان در اسالمی هاي جنبش
فلـسطینی، اسـالمی جهـاد اهللا،حـزب حمـاس، مـورد در آنچـه نظیـر (کنـد معرفـی تروریستی
... و عـراق و سـودان سومالی، گرایاناسالم الجزایر، اسالمی نجات جبهه مصر، المسلمین اخوان
مـتهم مردمـی پایگـاه نداشتن به را گروهها این امریکا ویزه به و غرب دیگر منظر از) داد انجام
هـاي حـوزه بـه نظـامی هـاي حـوزه از را مبارزه گرایان اسالم تا شد باعث امر همین ساخت می
چیـزي انهم این و نمایند جلب خود به را ها ملت عمومی افکار توانستند و کشاندند دموکراتیک
عـراق، چون کشورهایی و. گردید مشهور مشارکت و جهاد گفتمان خرده گیريشکل به که است
www.SID.ir
Archive
of SID
133....................................................................... ......................انقالب اسالمی، بیداري اسالمی و آینده اسالمی سیاسی در منطقه
را امـر این گذشته دهه 2 طی تاریخی مقاطع در فلسطین و لبنان و ترکیه ،کویت الجزایر، مصر،
حـق و سیاسـی قـدرت از اي عمـده هاي بخش یا کل بر توانستند اسالمگرایان و کردند تجربه
.یابند دست قانونگذاري یا اجرا در تحاکمی
گروههاي یا ها دولت رهبران برخی توسط اسرائیل با سازش طرح نقش از نباید میان این در
مبـارزان توانـست امـر ایـن و بـود اسالمی بیداري به تلنگري تالشها این. کرد غفلت فلسطینی
و سیاسـی هـاي روش بـر تکیـه و سـو یـک از مقـاوت جدیـد هـاي روش ابتکار با را فلسطینی
بیـداري پرتـو در جهـان در گرایـان اسـالم امـروز و ببرد پیش دولت تشکیل حد تا دموکراتیک
سـازش جاي به مقاومت دکترین و ناسیونالیسم جاي به گراییاسالم نمودن جایگزین با اسالمی
حقـوق استیفاي متضمن که دموکراتیک حل راه یک جهت در را جهان عمومی افکار اندتوانسته
فلـسطینی دولـت تشکیل آن در که حلی راه. دنساز متمایل است فلسطینیان سیاسی و سرزمینی
.بود خواهد آن هاي اولویت از آوارگان، بازگشت وشریف قدسپایتختی به مستقل
میرســد بنظـر منطقـه در سیاسـی اسـالم احیــاء و گرایـان اسـالم رشـد کنـونی شـرایط در
و فضاها از استفاده و خود محیط از بیرون و درون تاریخ، از پذیري بهتجر بر تکیه با گرایان اسالم
برخـی کـه انـد یافته دست جدیدي و اساسی راهبردهاي به خود روي فرا المللیبین هايفرصت
ابتکـاري نیز برخی و) انقالبی و اصالحی (دوم و اول هايگفتمان خرده راهبردهاي یافته تکامل
جمـع یـک در اسـت شده تجربه هاي موقعیت و اي منطقه و المللی بین جدید فضاي از متأثر و
در زیـر راهبردهـاي ،اسـالمی بیـداري رشـد به توجه با و منطقه راهبردي هاي واقعیت از بندي
:دارد قرار مشارکت و جهاد گفتمان خرده در گرایان اسالم کار دستور
اتیکدموکر هاي روش اتخاذ اولویت با اسالم و قرآن به بازگشت -1
معاصر انسان اجتماعی زندگی شئون کلیه در اسالم اندیشه توانمندي اعالم -2
دیـن بخـشی مشروعیت (سیاسی قدرت و دین بودن مانتوأ به اعتقاد و سکوالریزم نفی -3
)سیاسی قدرت توسط دین کارآمدسازي و قدرت به
غرب تمدن به نگاه تغییر و اسالمی تمدن احیاي -4
یسیاس قدرت کسب -5
)اقتصادي رشد (دین سایه در اجتماعی رفاه و اقتصادي و مادي هاي پیشرفت به توجه -6
www.SID.ir
Archive
of SID
91پاییز ، 4، ش اول، سال »پژوهشنامه انقالب اسالمی« پژوهشی –فصلنامه علمی ...................................................... ...........13413
4
اسالمی فرائض و احکام اجراي -7
اسالمی واحده امت تشکیل و اسالم شمولی جهان تفکر به اعتقاد -8
غرب نظامی و سیاسی فرهنگی، هجوم مقابل در تدافع جاي به تهاجم -9
مرحله به مرحله عمل -10
پذیري انعطاف -11
سیاسی مبارزه و مشارکت در پذیري رقابت و مشارکت -12
بـا مبـارزه در سیاسـی اسـالم گفت توانمی گانهسه هاي گفتمان خرده از بنديجمع یک در
و یـابی قـدرت سـمت به حرکت و مستقل هویت به اسالمی جوامع دستیابی جهت در و استعمار
و سـو یـک از کـشورها این سیاسی و فرهنگی و اقتصادي ی،اجتماع زندگی روند بر تأثیرگذاري
مشارکت و جهاد و انقالب اصالح، گفتمانخرده سه قالب در خود تاریخی هايفرصت از استفاده
. است نموده بروز
متغیـر صـورت به سیاسی اسالم و اسالمی بیداري تأثیر و رابطه که آنست بیانگر مسئله این
در و خـاص شرایط و زمان دوره هر در) اسالمی بیداري (وابسته غیرمت و) سیاسی اسالم (مستقل
و نمـوده عمـل متفـاوت تاریخی و فرهنگی و اجتماعی سیاسی، هايزمینه با مختلف کشورهاي
فـضاي و داخلـی سـاختارهاي و شایـسته رهبـران وجـود و مردم فکري هايآمادگی با متناسب
بـه اسـت توانـسته خـود مغـایر و متعـارض هـاي انگفتم با تخاصم در و المللیبین و ايمنطقه
.یابد دست توفیقاتی
منطقه در سیاسی اسالم بر اسالمی انقالب تأثیر ِگفتمانی تحلیل -4
ارائـه درصـدد پـژوهش ایـن آمـد پژوهش اصلی سؤال تبیین در و مقاله مقدمه در که همانگونه
تحلیـل روش و نظـري چـارچوب از اسـتفاده بـا )بیـداري اسـالمی ( منطقه تحوالت بر تحلیلی
– تـاریخی تـصویري ارائـه و نظـري چـارچوب تبیـین از پس منظور همین به و است گفتمانی
بـه مناسـب پاسخ یافتن پی در اینک آن گفتمانهاي خرده و اسالمی بیداري گفتمان از اجتماعی
در سیاسـی اسـالم آینـده بر تأثیري چه اسالمی بیداري اینکه آن و هستیم پژوهش اصلی سؤال
بود؟ خواهد چگونه اسالمی انقالب نقش میان این در و گذاشت خواهد منطقه
www.SID.ir
Archive
of SID
135....................................................................... ......................انقالب اسالمی، بیداري اسالمی و آینده اسالمی سیاسی در منطقه
عمـده و مـشخص طور به و کشورهاي عربی و اسالمی منطقه در اخیر رخدادهاي زمینه در
:از عبارتند که است شده ارائه تحلیل سه
ادامه در که ها تصهیونیس و ها امریکائی سوي از است سناریویی و طرح داده رخ تحوالت :یک
منـافع راسـتاي در امریکـا حاکمـه هیـأت و شـده ارائه جدید خاورمیانه یا بزرگ خاورمیانه طرح
رفـع و امنیتی ضریب افزایش هدف با نوینو خاورمیانه منطقه ایجاد درصدد اسرائیلی – امریکائی
در امریکـا فهـد چـه گـر تـر ساده بیان به کند می دنبال را آنها صهیونیستی رژیم هايدغدغه
با مقابله آنها اساسی هدف اما است غرب و امریکا امنیت تأمین نخست درجه در بزرگ خاورمیانه
باراك و. است اسالمی رادیکالیسم و القاعده همچون عناوینی تحت منطقه در امنیتی هايچالش
دموکراسی اعهاش منطق قالب در و نو روشی با را امریکا سابق جمهور رئیس بوش طرح نیز اوباما
فرض پیش و نمود دنبال امریکا منافع راستاي در دموکراتیک محیط و فضا یک ایجاد ضرورت و
کـه صورتی در منطقه ثبات زدن برهم که است این نیز جمهوریخواهان و دموکرات حزب دو هر
.است مطلوب و پسندیده نماید کمک امریکا مصالح و منافع به
از پـس هـا صهیونیست و امریکا که است انفجاري آفریقا شمال و خاورمیانه منطقه تحوالت :دو
از استفاده صدد در زده غفلت اینک و کردند می بینی پیش آنرا جدید خاورمیانه طرح کنارگذاردن
پیـروزي و یـابی قـدرت آنهـا از یکی که انفجار این منفی تبعات از خود طرحهاي بر تکیه با آن
و سمت به و کنترل را اوضاع نوعی به و نموده جلوگیري است يرأ صندوق پاي در اسالمگرایان
و سیاسـی بـاز فـضاي پیدایش که اعتقادند این بر زیرا. نمایند هدایت خود منافع و اهداف سوي
منافع و نماید تر بزرگ و تر بزرگ را زیان و ضرر خطر، است ممکن منطقه در دموکراتیک و آزاد
)33 -34: 1391 خرمشاد،. (بزند هم بر را اسرائیل و امریکا
بـر حـاکم اسـتبدادي هـاي حکومـت بـا مبـارزه جهـت در مردمی قیامهاي و تحوالت این :سه
تـاریخی تحقیر نفی و استعارگران اقتصادي و نظامی سیاسی، فرهنگی، نفوذ و منطقه کشورهاي
. است سالمیا خویشتن پایه بر عزّت و کرامت به دستیابی و المللی بین گران سلطه سوي از خود
آنان ماندگیهاي عقب و ها بدبختی عامل که اند رسیده نتیجه این به کشورها این مسلمان مردم
ايتوسـعه هايبرنامه قالب در سوسیالیستی و لیبراستی الگوهاي و است بزرگ هايقدرت سلطه
www.SID.ir
Archive
of SID
91پاییز ، 4، ش اول، سال »پژوهشنامه انقالب اسالمی« پژوهشی –فصلنامه علمی ...................................................... ...........13613
6
و رفـاه و پیشرفت جهت در آنان واقعی نیازهاي پاسخگوي اند درآمده اجرا به کشورها این در که
. نیست عدالت
بـه یران اسالمی انقالب اثر در که است اسالمی عزت همان اسالمی بیداري دیگر بیان به
چـالش بـه درصدد الگو این و گرفته قرار مسلمانان چشم برابر در پویا و زنده الگوي یک عنوان
)11: 1391 نجفی،. (است آن مراحل آخرین تا ، دموکراسی لیبرال نظام و غرب تمدن کشیدن
قابلیت یعنی الکال گفتمانی تحلیل در اساسی مفهوم دو به استناد با پژوهش از بخش این در
.پردازیم می پژوهش در خود نظر مورد فرضیه اثبات به 2اعتبار قابلیت و 1دسترسی
و زمینـه در بـودن دسـترس در یعنـی دسترسی قابلیت مفهوم است معتقد الکال که آنچنان
. اسـت نداده نشان هژمونیک واقعی جایگزین عنوان به را خود ،دیگري گفتمان یچه که موقعیتی
بـابی . (کنـد تـضمین را خـاص گفتمـان یک پیروزي تواند می بودن دسترس در صرف بنابراین
)87: 1379 سعید،
خـود ، گفتمان این که واقعیت این صرف که کند می کمک بودن دسترس در سخن دیگر به
قابلیت مفهوم و .کند تضمین را آن پذیرش تا است کافی ،دهد می جلوه نظم يبرقرار به قادر را
جامعـه بنیادین اصل اب نباید گفتمان پیشنهادي اصول اینکه یعنی الکال نگاه و اندیشه در اعتبار
آن اساسـی اصـول باشـد قرارتر بی و تر بحرانی گروه یا جامعه سازمان چه هر اما باشد ناسازگار
و منـسجم را گـروه کـه باشـند مانـده اصـولی اگر بنابراین. است شده شکسته و هپراکند بیشتر
)202 : 1383 زاده، حسینی. (درآیند ستیز در از آنها با توانند نمی گفتمانها سازد مشخص
رسـد می بنظر شود می استفاده بودن دسترس در و اعتبار قابلیت مفهوم دو از آنچه اساس بر
)عربـی -اسـالمی ( منطقه کشورهاي در تاریخی و سیاسی و فرهنگی اقتصادي اجتماعی، شرایط
بـراي بودن دسترس قابل دلیل به را سیاسی اسالم گفتمان اند بوده اخیر تحوالت ثقل مرکز که
و هژمونیـک گفتمـان یـک به ،آنان براي بیشتر اعتبارِ قابلیت داشتن نیز و منطقه مسلمان مردم
مسلمان مردم تصوري افق بهرا گفتمان این قالب در ندگیز براي اسالم سیاسی الگوي و غالب
.است کرده تبدیل منطقه
1 - Availibility2 - Credibility
www.SID.ir
Archive
of SID
137....................................................................... ......................انقالب اسالمی، بیداري اسالمی و آینده اسالمی سیاسی در منطقه
محیطـی، هاي تفاوت علیرغم که میدهد نشان کشورها این در آمده بوجود تحوالت در دقت
بـر لیبرال و سنتی هاي گفتمان راندن حاشیه به و خود نمودن برجسته با سیاسی اسالم گفتمان
ایـن مـسلمانان کـه اي گونـه بـه دارد تکیـه کـشورها این سلمانانم نزد مهمی مشترك اصول
نوین طرحی در را) ماندگی عقب و انحطاط (موجود نابسامان وضع از رفت برون راه تنها کشورها
گفتمـان ایـن در یمشترک اصول کنند می جستجو سیاسی اسالم پایه بر حکومت و جامعه براي
پاسخگوئی ظرفیت بلکه ندارد ناسازگاري مسلمانان جامعه بنیادین اصول با تنها نه که دارد وجود
:از عبارتند مشترك اصول این از برخی. دارد را جامعه هايبخش تمام هايخواسته و نیازها به
-نمی را سیاست و دین و آخرت و دنیا آن در که است ايپیوسته بهم و کامل مجموعه اسالم -
.کرد جدا هم از توان
نمونـه جامعـه یـک ایجـاد لزوم به اعتقاد آن به رسیدن تا و اسالم جهانی تنهض یک به باور -
.الگو و اسالمی
اقتصادي مسائل در فقر ضد حرکت -
)غربی و شرقی از اعم (مادیگرایانه اندیشه با جدي مخالفت -
تـاریخ از مکانهـا و اعصار همه در بشري نیازهاي به پاسخگویی براي اسالم توانایی به اعتقاد -
بشري
سنت و قرآن اساس بر عمل و اصیل اسالم به بازگشت به اعتقاد -
مقدس جهاد یک عنوان به مسلمانان بیداري براي تالش -
.آن وجوه تمامی در استعمار و غرب با فکري و سیاسی و فرهنگی ي مبارزه لزوم به باور -
و داخلـی اهـداف بـه تیابیدس براي مسلمان ملل میان در انسجام و وحدت ایجاد لزوم به باور -
اسالمی امت خارجی
حتـی و سیاسـی اقتـصادي فرهنگـی، شده حساب و یافته سازمان تشکیالتی کار براي تالش -
.شهادت و جهاد روحیه مداوم القاء با نظامی
،انقالبـی اصالحی، گفتمانهاي خرده تاریخی مسیر در اصول این مجموعه که آن مهم ۀنکت
محـک بـه نیـز ایـران اسـالمی انقـالب گفتمانی الگوي اساس بر و ند مشترک ،مشارکت و جهاد
. اند آمده تجربه
www.SID.ir
Archive
of SID
91پاییز ، 4، ش اول، سال »پژوهشنامه انقالب اسالمی« پژوهشی –فصلنامه علمی ...................................................... ...........13813
8
معاصـر سیاسـی ادبیـات در سیاسـی اسالم موجر که ایران اسالمی انقالب دیگر سوي از -
تـالش مرحلـه از منطقـه کـشورهاي در اسالمی هاي جنبش تا گردید باعث است گشته جهان
ترتیـب بدین و شوند وارد اسالمی حکومت تشکیل بري الشت مرحله به »اسالمی جامعه «براي
) 10: 1376 امیراحمـدي، . (شـود جدا اسالمی انقالب از است قادر ندرت به سیاسی اسالم اصوالً
منطقـه کشورهاي در سیاسی اسالم گفتمان به اسالمی انقالب بخشی تکامل مرحله در بنابراین
اشاره منطقه تاریخ اسالمی هاي جنبش براي سالمیا انقالب اساسی و عمده دستاورد دو به باید
:از عبارتند که کرد
اسـاس بـر و اسـالم نـام بـه انقـالب یک رساندن پیروزي به و رهبري دهی،شکل طراحی، -1
.اسالمی هايجنبش الگوهاي و بنیادها
هـاي جنـبش همـان اصـول و ها ارزش ها، آموزه پایه بر اسالمی حکومت و جامعه تشکیل -2
)نمونه جامعه تأسیس (المیاس
اسـالم گفتمـان هـاي توانایی ساختن برجسته و هاتوانمندي کردن آشکار یعنی دو هر این و
و سـاز انقـالب هـم که است اسالمی مثابه به این و اجتماع و سیاست حوزه در اسالم و سیاسی
در و اسـالمی بیـداري گفتمـان در هـا توانمندي این اوجگیري شاهد ما و. است سازحکومت هم
پروژه طراحی به را غرب که است چیزي همان این و هستیم منطقه کشورهاي در آن سوم موج
،ایـران انقـالب از قبل «فولر گراهام گفته به زیرا است کرده وادار هراسی ایران و هراسی اسالم
ايبـر ايعمـده شـوك ایـران انقـالب . بود نشنیده چیزي سیاسی اسالم از هرگز متحده ایاالت
جهـان مناطق دیگر و غرب در کشورها اکثر همراه به متحده ایاالت. بود متحده ایاالت سیاست
نرسـد قـدرت بـه سیاسـی اسـالم که دهند می ترجیح کلی طور به و بیمناکند سیاسی اسالم از
)30 -31: 1376 فولر،(
از سیاسـی اسـالم و اسـالمی هـاي جنـبش بـراي اسالمی انقالب اهمیت اینکه سرانجام و
بلکـه شـود نمی محدود ایران به تنها که است وضعیتی نماد ایران اسالمی انقالب که روست آن
هـاي نظـام تمـامی رو همـین از و دهد می پوشش کلی طور هب را اسالمی – عربی جهان تمام
نگـران ایران اسالمی انقالب صدور از 1979 سال در اسالمی -عربی جهان در موجود حکومتی
.دادند می ترجیح را گرایانه اسالم عدالت و معیوب غربگرایی میان يزچی آنان کثرا زیرا شدند
www.SID.ir
Archive
of SID
139....................................................................... ......................انقالب اسالمی، بیداري اسالمی و آینده اسالمی سیاسی در منطقه
ایـران اسـالمی انقـالب « : اسـت گفتـه که کنیم می اشاره تویاسپوز جان تحلیل به دارد جا
کـه جـوامعی در: گـذارد مـی تأثیر اسالم جهان در اسالمی هاي جنبش بر سطح سه در حداقل
کـشورهاي (شـود مـی آنهـا آمـدن وجـود به باعث انقالب این رد،ندا وجود اسالمی هاي جنبش
اسـت نبـوده فعـال امـا داشـته وجود اسالمی هاي جنبش که جوامعی در و) فارس خلیج حاشیه
و) شـرقی جنـوب آسـیاي و هنـد قـاره شـبه کشورهاي (ود می آنها پویایی و شدن فعال باعث
باعـث انقـالب ایـن انـد، بـوده هـم عـال ف و داشته وجود ها جنبش این که جوامعی در باالخره
)13 -54 : 1382 ، تویاسپوز) (عراق و لبنان مصر، (شود می آنها شدن رادیکالیز
در اسـالمی بیـداري نقـش پیرامـون شـده ارائـه گفتمـانی تحلیـل اسـاس بر و مجموع در
ایـن بـر اسالمی انقالب گفتمان تأثیر و سیاسی اسام گفتمان تقویت و رشد در منطقه کشورهاي
:داد نشان زیر نمودار صورت به توان می را موضوع این معادله
تقویت گفتمان اسالم سیاسی
ي اسالمی جنبش هاي بیدار
منطقه
استبداد داخلی
گفتمان انقالب ینقش الگوی
اسالمی ایران
)بر پایه صدور انقالب(
تاریخچه استعمار و مداخالت
)غرب به ویژه امریکا(خارجی
نقش خـرده گفتمانهـاي سـه گانـه
، جهاد و مـشارمت انقالباصالحی،
:بر پایه باورها و اصول مشترك زیر
از سیاستتفکیک ناپذیري دین
نهضت جهانی اسالم
حرکت ضدفقر و در جستجوي رفاه اقتصادي
غربی و شرقیمادیگرایانهمخالفت با اندیشه
وحدت کشورهاي مسلمانان
کار تشکیالتی بر پایه روحیه جهاد و شهادت
)عزت اسالمی(تالش براي بیداري مسلمانان
نلزوم مبارزه با غرب در وجوه استعماري آ
www.SID.ir
Archive
of SID
91پاییز ، 4، ش اول، سال »پژوهشنامه انقالب اسالمی« پژوهشی –فصلنامه علمی ...................................................... ...........140140
گیري نتیجه
در این مقاله سعی بر آن بود تا با استفاده از چارچوب نظري و روش تحلیل گفتمـان بـه بررسـی
ـ ر نسبت میان بیداري اسالمی و اسالم سیاسی در خاورمیانه و نیز تأثیرگذاري انقالب اسـالمی ب
:را به شرح ذیل می توان برشمردهاي پژوهش یافته براین اساس .این نسبت بپردازیم
براساس بررسی توصیفی و تاریخی از بیداري اسالمی، این جریان داراي سه مـوج تـاریخی : اول
.اجتماعی و سه خرده گفتمان اصالحی، انقالبی و جهاد و مشارکت است
تمان هاي سـه گانـه در زمینـه هـاي اجتمـاعی سیاسـی و هر یک از این امواج و خرده گف : دوم
.فرهنگی کشورهاي منطقه شکل گرفته، رشد یافته و گسترش پیدا گرده است
دالّ محوري در گفتمان انقالب اسالمی و امواج سـه گانـه بیـداري اسـالمی و نیـز خـرده : سوم
مـسلّط شـدن ه سمت گفتمانهاي اصالحی، انقالبی و جهاد و مشارکت، اسالم سیاسی است که ب
شود و این امر نـشانه نـسبت مـستقیم انقـالب گیري بیداري اسالمی نزدیک میدر فرآیند شکل
اسالمی ایران و بیداري اسالمی در منطقه به لحاظ مبانی نظري و تجربه تکامل یافته تاریخی از
.درون و بیرون در کشورهاي منطقه است
قطه اوج و شکل کمال یافته اصل صـدور انقـالب در بیداري اسالمی در موج سوم خود ن : چهارم
گفتمان انقالب اسالمی است که نفی استبداد، طـرد سـلطه و تـالش در جهـت یـافتن هـویتی
مستقل را در خود جاي داده است و به عیان در جریان بیـداري اسـالمی در کـشورهاي منطقـه
.تجلی یافته است
یی از منطقه که فاقد جنبش اسالمی بوده اند بـه انقالب اسالمی توانسته است در کشورها : پنجم
هاي اسالمی وجود داشته است نقش کشورهایی که جنبش درنوعی جنبش سیاسی دست یابد و
سازي را ایفا نموده است و نهایتاً در کشورهایی که جنبش هاي اسالمی در آنها وجود داشته فعال
.ن جنبش ها کمک کرده استو فعال بوده است به قدرت یابی و رادیکالیزه شدن آ
انی از بیداري اسـالمی تحـوالت منطقـه، اسـالم سیاسـی بـا انـواع تمبراساس تحلیل گف : ششم
برجسته سازي خـویش و کارکردهاي زبانی و غیرزبانی و ملهم از گفتمان انقالب اسالمی در کار
رالیـسم، به حاشیه راندن گفتمان هاي متخاصـم همچـون سـنتی و یـا غربـی ناسیونالیـسم، لیب
.سکورالیسم و سلطانیسم توفیقات قابل توجهی یافته است
www.SID.ir
Archive
of SID
141....................................................................... ......................انقالب اسالمی، بیداري اسالمی و آینده اسالمی سیاسی در منطقه
هـاي دموکراتیـک و اسـتفاده از اسالمی بـا روش -مسلمانان کشورهاي منطقه عربی : هفتم
هاي تاریخی و نرم افزارانه جدید درصدد استقرار نظم اجتماعی بـر پایـه دیـن و گـزینش فرصت
هاي اقتـصادي و ه، بحران مشارکت، عقب ماندگی حل مسائل توسع اسالمی سیاسی به عنوان راه
.یابی مستقل فرهنگی برآمده اند هویت
www.SID.ir
Archive
of SID
91پاییز ، 4، ش اول، سال »پژوهشنامه انقالب اسالمی« پژوهشی –فصلنامه علمی ...................................................... ...........14214
2
نابعم
تهران افست، شرکت ،17 جلد نور، صحیفه ،)1361( اهللا روح سید خمینی، امام. 1
اسـناد زتهـران، مرکـ معاصـر، اسـالمی هـاي جنبش و اسالمی ایران انقالب ،)1383 (حمزه امرائی،. 2
. تهران اسالمی انقالب
غـرب و اسـالم ماهنامـه ) سـمینار گـزارش (ایران، در سیاسی اسالم ،)1376( هوشنگ، امیراحمدي،. 3
.6و5 شماره
و جمشیدیها غالمرضا ترجمه گرایی، اسالم ظهور و مداري اروپا بنیادین، هراس ،)1379(سعید، بابی،. 4
.تهران هدانشگا انتشارات: تهران عنبري، موسی
بیـداري جنـبش قبـال در ایـران اسالمی جمهوري خارجی سیاست راهبرد ،)1391(فرزاد جهان بین، . 5
تابستان ،3 شماره اول، سال ،»اسالمی انقالب پژوهشنامه«پژوهشی-علمی نامه فصل اخیر، اسالمی
مفید، دانشگاه انتشارات قم ایران، در سیاسی اسالم،)1386(سیدمحمدعلی راد، حسینی. 6
علـوم تخصـصی فـصلنامه سیاسـی، تحلیـل و گفتمـان نظریه ،)1383(علی محمد سید زاده، حسینی. 7
.28 شماره هفتم، سال باقرالعلوم، عالی آموزش مؤسسه: سیاسی
تهـران ایـران، در اسـالمی انقالب شناخت و تحلیل براي چارچوبی ،)1378(باقر محمد زاده، حشمت. 8
.معاصر شهاندی دانشو فرهنگی مؤسسه
.مفید دانشگاه انتشارات ، قم : سیاسی علوم شناسی روش ،)1387 (صادقسید حقیقت،. 9
.دارقباء القاهره، ،الدین جمال ،)م1998(حسن حنفی،. 10
فـصلنامه اسـالمی، بیداري سوم موج بخش الهام ایرانی-اسالمی تمدن ،)1391(محمدباقر خرمشاد،. 11
.28شماره نهم، سال المی،اس انقالب مطالعات پژوهشی علمی
انقـالب دربـاره گفتارهـایی سیاسـی، اسـالم و ایـران اسالمی انقالب، )1387( ------------. 12
.اول چاپ صادق، امام دانشگاه انتشارات ایران، اسالمی
دولـت خارجی سیاست در انقالب صدور الگوي ).1388( فیروزه و جالل ،رادفر و فیروزآبادي دهقانی. 13
.1 شماره پنجم، سال سیاسی، دانش نهم،
علـوم توسـعه و تحقیقـات توسـعه انتشارات اسدآبادي، الدین سیدجمال ).1387(داریوش رحمانیان،. 14
.تهران انسانی،
، تهران امین، مطیعی حسن و چی مدیرشانه محسن ترجمه سیاسی، اسالم تجربه )1378( الیویه، روا،. 15
.الهدي نشر
www.SID.ir
Archive
of SID
143....................................................................... ......................انقالب اسالمی، بیداري اسالمی و آینده اسالمی سیاسی در منطقه
.تهران اي، خامنه علی سید ترجمه آیت اهللا اسالم، قلمرو در آینده ،)1345(قطب سید. 16
شـماره غـرب، و اسـالم ماهنامـه ،)سـمینار گزارش (»غرب و سیاسی اسالم« ،)1376(گراهام فولر،. 17
.ششم و پنجم
.5چ نشرپیکان، تهران، ایرانیان، بیداري تاریخ ،)1376(االسالم ناظم کرمانی،. 18
فصلنامه رهبري، معظم مقام سیاسی اندیشه اساس بر اسالمی بیداري نظریه ،)1391(موسی نجفی،. 19
.28 شماره نهم، سال اسالمی، انقالب مطالعات پژوهشی علمی
-علمی فصلنامه ، در عراقشیعه سیاسی گفتمان و اسالمی انقالب، )1391( غالمرضا سروي، خواجه. 20
.3 مارهش ، اول سال اسالمی، انقالب پژوهشنامه پژوهشی
علـوم تخصـصی فـصلنامه تحلیل گفتمان به مثابه نظریه و روش، ،)1383 (، سیدعلی اصغر سلطانی. 21
.هشتم و بیست شماره هفتم، سال العلوم، باقر عالی آموزش مؤسسه سیاسی،
جهـان، هـاي المعارف دایره در ایران اسالمی انقالب ،)1379 (المللی بین -فرهنگی مطالعات مرکز. 22
.تهران هدي، المللی بین اراتانتش
نـشر تهـران، دانـل، نوشـته واریـان مـک گفتمان نظریه بر اي مقدمه ،)1380(علی حسین نوذري،. 23
.گفتمان فرهنگ
.باز انتشارات چی، مدیرشانه محسن ترجمه آن، جهانی بازتاب و ایران انقالب ،)1382(جان اسپوزیتو،. 24
مـرادي، مجیـد ترجمـه تجـدد، و هویـت کشاکش در معاصر اسیسی اسالم). 1383(رضوان، السید،. 25
.باز انتشارات تهران،
علـی سـید اهللا آیـت ترجمـه مـسلمانان، اسـالمی نهـضت در مـسلمانان ). 1347(عبدالمنعم، النحر،. 26
.آسیا انتشارات تهران، اي، خامنه
27. Halliday, M.A.K(1961), Linguistis structure and Literary style: and inguiry into the language of William Golding's "The In heritors". In S. chatman (Ed), Literery (New York and London: oxford Univercity Press).
28. Foucault, M,(1962), The Archaeology knowledge, Translated by A. Sheridan clondon: Routledye.
29. Laclau and Mouffe,(1987) Hegemony and 80 aalist sterategy : Towards a Radical Pemocratic Politics (London : werso).
30. www:khamene.ir ،20/11/1374 سخنرانی
www.SID.ir
