1myla.org.mk

Shkathtësitë juridike praktike dhe vlerat etike themelore të profesionit juridik

DORACAK

Autorë: Avokat Aleksandar Goxho | Prof. d-r Tatjana Petrushevska Maj 2019, Shkup

2 myla.org.mk

Titulli: Shkathtësitë juridike praktike dhe vlerat etike themelore të profesionit juridik

Botues: Shoqata Maqedonase e Juristëve të Rinj (ShMJR)

Autorë: Avokat Aleksandar Goxho, lëmitë: të folurit juridik; intervistimi dhe këshillimi; shkathtësitë për pjesëmarrje në gjykim; arsyetimi dhe argumentimi juridik;

Prof. d-r Tatjana Petrushevska, lëmitë: hulimtimi juridik; të shkruarit juridik; pikëpamjet etike të profe-sionit juridik; bazat e të drejtave të njeriut.

Artin grafik e përgatiti: Ani Arandjelovic

Vula:Kad Print Centar

Përkthim: KONSONANT ND

CIP - Каталогизација во публикацијаНационална и универзитетска библиотека "Св. Климент Охридски", Скопје

347.96(035)347.96:174(035)

GOXHO, Aleksandar Shkathtësitë juridike praktike dhe vlerat etike themelore të profesionit juridik : doracak / avtorë Aleksandar Goxho, Tatjana Petrushevska. - Shkup : Shoqata Maqedonase e juristëve të rinj, 2019. - 82 стр. ; 21 см

Библиографија: стр. 81-82

ISBN 978-608-4843-17-71. Petrushevska, Tatjana [автор]а) Правна професија - Практични вештини - Прирачници б) Правна професија - Етички аспекти - ПрирачнициCOBISS.MK-ID 110567690

3myla.org.mk

PËRMBAJTJAParathënie 5Hyrje 6Metodologjia 7IINTERVISTIMI DHE KËSHILLIMI 8Teknikat e zhvillimit të intervistës 10Zhvillimi me shkrim i intervistës 11Këshillimi 12Heqja e përgjegjësisë (Disclaimer) 14Konfidencialiteti dhe konflikti i interesit 15HULUMTIMI JURIDIK 16Pse hulumtim juridik? 16Çfarë nënkupton termi “profesionalizëm”, përkatësisht shprehja“hulumtim juridik profesional”? 17Si është struktura e hulumtimit juridik profesional? 19Thënë ndryshe, si duhet të përfundojë çdo hulumtim juridik profesional? 21SHKRIMI JURIDIK 22Pse shkrim juridik? 22Pse/kur formalitete e kur jo formalitete? 23A nënkupton formalizimi juridik sa më tepër faqe? 25A imponon formalizmi disa rregulla gjuhësore? 26A këmbëngul formalizmi për rregulla edhe me gjuhë të tjera përveç gjuhës maqedonase dhe ato të minoriteteve? 27A e imponon formalizimi detyrimin për trajnim plotësues? 28A e “mbulon” trajnimi plotësues edhe domosdoshmërinë për të fituar njohuri/shkathtësi për citim, referim dhe bibliografi të teksteve juridike? 29PIKËPAMJET ETIKE TË PROFESIONIT JURIDIK 33Çfarë nënkupton nocioni “etikë”, përkatësisht, cila është etimologjia e nocionit “etikë”? 33

4 myla.org.mk

Pse është aq e madhe rëndësia e moralit dhe moralitetit në kuptimin më të gjërë? 35Me çfarë të mire merret etika? 37Përveç etikës mbi karakteret dhe etikës mbi normat, a ekziston edhe lloji i tret i etikës? 39Cilat janë vlerat themelore etike dhe parimet kryesore të moralit tek juristët e rinj? 40TË FOLURIT JURIDIK 43Atributet e të folurit juridik 44Llojet dhe mënyrat e argumentimit juridik 53Argumentet 55Reputacioni 57Emocionet 57Shkathtësitë në procesin gjyqësor 57Çfarë duhet të shpaloset gjatë punës me një rast? 65LIRITË THEMELORE DHE TË DREJTAT E NJERIUT 68Çfarë nënkupton shprehja “liri themelore dhe të drejta të njeriut”? 68Çfarë natyre kanë të drejtat dhe liritë e njeriut? 71Si duken burimet e të drejtës ndërkombëtare për të drejtat dhe liritë e njeriut? 72Përveç të drejtave dhe lirive të garantuara, a ekzistojnëedhe mekanizma ndërkombëtar për mbrojtjen e tyre? 75Si duken procedurat ndërkombëtare në rast të shkeljes së të drejtave të njeriut? 76A kanë shtetet detyrime kontraktuale për t’i njoftuar komitetet përkatëselidhur me faktorët, vështirësitë dhe probleme që e vështirësojnë ose e pamundësojnë zbatimin e plotë të normave përkatëse ndërkombëtare? 77Çfarë procedurash ngritin shtetet, ndërsa çfarë palët e dëmtuara? 78Cilat janë karakteristikat kryesore të procedurës së Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut? 79Në fund, si sillen sistemet juridike kombëtare ndaj të drejtave të njeriut? 80LITERATURA E SHFRYTËZUAR 81

4 myla.org.mk

5myla.org.mk

PARATHËNIE Shoqata Maqedonase e Juristëve të Rinj (ShMJR) synon forcimin e kontributit të juristëve të rinj për avancimin e profesionit juridik dhe realizimin e parimit të shtetit të së drejtës dhe mbrojtjen e të drejtave të njeriut. Shoqata është themeluar në vitin 2003 si organizatë profesionale e juristëve jo për fitim, me ide fillestare për të lehtësuar dhe përshpejtuar zhvillimin profesional të juristëve të rinj që nga diplomimi në fakultetin juridik deri në fillimin e karierës në ndonjë profesion juridik.

ShMJR-ja, misionin e vet e realizon nëpërmjet ofrimit të edukimit të vazhdueshëm dhe përkrahjes së ju-ristëve të rinj, të cilët marrin pjesë në aktivitete të ndryshme projektesh që synojnë avancimin e ekspertizës së tyre juridike. Duke filluar që në vitin 2015, shoqata fillon me zbatimin e Programit për Punë Praktike (internship), të cilin e realizuan me sukses 392 jurist të rinj në fund të vitit 2017.

Në korrik të vitit 2018, ShMJR filloi me zbatimin e projektit “Forcimi i profesionalizmit, kompetencës dhe integritetit të juristëve të rinj në Maqedoni“ i përkrahur nga Ambasada e Mbretërisë së Holandës, qëllimi i të cilit ishte vazhdimi i Programit për Punë Praktike.

Programi përbëhet nga puna praktike e 75 juristëve të rinj nëpër gjykatat e Republikës së Maqedonisë së Veriut, zyrat e Avokatit të Popullit, Komisionit për Mbrojtje nga Diskriminimi, organizata qytetare dhe zyra avokatie; realizimi i nëntë trajnimeve themelore dhe përpilimi i një doracaku për shkathtësi juridike prak-tike dhe vlerat etike themelore për juristët e rinj në Maqedoni.

Qëllimi kryesor i këtij doracaku është të ndihmojë juristët e rinj për të kuptuar këto tema në dukje teorike, të cilat janë po aq të rëndësishme për kryerjen e profesionit juridik, por edhe për të nxitur hulumtimin, leximin e mëtejmë, si dhe avancimin e njohurive të tyre. Doracaku është idejuar që në vete të inkorporojë të gjitha çështjet e rëndësishme me të cilat do të përballej një jurist i ri pas mbarimit të studimeve, i cili përqendrohet në teorinë dhe zbatimin praktik të së drejtës.

Shpresojmë që ky doracak do ta arrijë qëllimin dhe do të jep kontributin e tij në edukimin juridik të ju-ristëve të rinj, si dhe në ngritjen e kapaciteteve të tyre.

Të gjitha aktivitetet e SHMJR udhëhiqen sipas parimit Iuventus cupida legume (të rinjtë të etur për të dre-jtën).

I shprehim falënderime të mëdha Ambasadës së Mbretërisë së Holandës në Republikën e Maqedonisë së Veriut, të cilët e panë të udhës për të përpiluar këtë doracak dhe siguruan përkrahje të madhe për real-izimin e këtij projekti.

6 myla.org.mk

HYRJEDija është fuqi. Fuqi që secili njeri mund ta ketë në qoftë se arsimohet, lexon vazhdimisht dhe i avancon njohuritë e tij teorike nëpërmjet punës praktike. Arsimi formal dhe joformal paraqet çelësin për zhvillimin e një personi, por çfarë kuptimi do të kishte ajo pa zbatimin e tij në praktikë. Pra, si do të fitonte shkathtësi praktike një person në qoftë se nuk ka bazë teorike përkatëse. Në fakt, mësimi dhe puna janë një proces i dyanshëm – nuk do të mund të ekzistonin njëra pa tjetërn.

Kjo gjithsesi vlen edhe për juristët, një profesion që kërkon veçanërisht shumë lexim dhe hulumtim të rregullave dhe dokumenteve të llojllojshëm. Ndërsa të mos flasim për atë se sa e rëndësishme është që një jurist të ketë shkathtësi juridike praktike të shkëlqyeshme, të cilat do t’i ndihmonin që në mënyrë më të lehtë, më elokuente dhe më efikase ta kryej profesionin për të cilin është përcaktuar.

Sëkëndejmi, ShMJR-ja, nëpërmjet Programit për Punë Praktike po përpiqet ta sigurojë këtë ekuilibër ndërm-jet juristëve të rinj. Nga njëra anë, mundëson punë praktike, ndërsa nga ana tjetër siguron trajnime që do t’iu ndihmojnë juristëve të rinj të fitojnë njohuri plotësuese në tema siç janë: hulumtimi juridik, shkrimi dhe fjalimi, vlerat etike të profesionit juridik, t’i zhvillojnë teknikat e tyre për të gjetur punë më lehtë, të ndërg-jegjësohen për disa çështje të caktuara, por edhe të mësojnë si të veprojnë dhe t’iu ndihmojnë grupeve të margjinalizuara që jetojnë në shoqërinë tonë.

Në vazhdim, një ndër aktivitetet kryesore të këtij projekti është përpilimi i këtij doracaku, i cili do të përfshij tema, të cilat ndoshta janë të njohura për juristët e rinj, por nuk kanë pasur mundësi që të fitojnë më tepër njohuri për ato tema nga literatura e domosdoshme në fakultet.Ky doracak nuk ka qëllim që të paraqet burimin e vetëm të njohurive, veçanërisht sepse përpunon tema që me të vërtetë janë voluminoze dhe të ndërlikuara. Mirëpo, siguron një bazë të mirë për atë se çfarë paraqesin këto tema dhe sa janë të rëndësishme për kryerjen e mirëfilltë të profesionit juridik.

Doracaku paraqet një vegël, e cila në mënyrë të përpiktë i thekson parimet mbi të cilat bazohen temat dhe mund të shërbejë si mjet ndihmës së bashku me literaturën e rekomanduar dhe të paraqet bazë për zhvillimin e mëtejmë të shkathtësive me qëllim që zbatimi praktik i profesionit juridik të ngritet në një nivel më të lartë.

7myla.org.mk

METODOLOGJIAKy doracak përfshin informacione për tema kryesore lidhur me punën e profesionit juridik, pa dallim nëse atë e kryen një avokat, noter, përmbarues, gjykatës, prokuror publik, konsulent juridik, profesor, etj. Tem-at kryesore që i zgjodhën autorët gjatë përpilimit të këtij doracaku janë me sa vijon: 1) fjalimi juridik, 2) intervistimi dhe këshillimi, 3) shkathtësitë për pjesëmarrje në gjykim, 4) arsyetimi dhe argumentimi juri-dik, 5) shkrimi juridik, 6) hulumtimi juridik, 7) pikëpamjet etike të profesionit juridik dhe 8) informacionet themelore për mbrojtjen e të drejtave të njeriut.

Për nevojat e këtij doracaku janë shfrytëzuar të dhëna dhe informacione, të cila autorët i kanë siguruar, kryesisht, nëpërmjet kryerjes së profesionit të tyre juridik, njëri si avokat, ndërsa tjetri si profesor në arsimin sipëror. Nëpërmjet zbatimit praktik të njohurive ata kanë përvojë të paçmuar, e cila paraqet vlerë të shtuar për doracakun si vegël për juristët e rinj.

Ndërsa, pjesa tjetër e të dhënave është siguruar nga burime parësore dhe dytësore që përfshijnë rregulla dhe dokumente ndërkombëtare, literaturë profesionale dhe botime elektronike të librave. Për më tepër, janë zbatuar metodat e hulumtimit të burimeve parësore dhe dytësore, si dhe të hulumtimit përshkrues.

8 myla.org.mk

INTERVISTIMI DHE KËSHILLIMI

Faza e parë në të cilën fillon puna juridike është intervistimi i palës së vet. Jo gjithnjë personi që ka kërkuar këshillë juridike nga ju do të mbetet pala juaj edhe më tutje. Megjithatë, është detyrim i juaji etik që t’i jepni këshillë personit i cili e ka kërkuar atë nga ju, përveç në ato raste kur ekziston konflikt interesi i caktuar. Në fushën e të drejtës si një profesion relativisht i lirë (relativisht sepse avokatët, për shembull, mund të refuzojnë të përfaqësojnë një person për shkak të konfliktit të interesit, të qenit tepër i zënë, etj.), sapo që dikush të kërkojë këshillë, duhet edhe ta pranojë atë këshillë. Mirëpo, që të jepet ajo këshillë, juve si jurist ju duhen informacione dhe rrethana që janë relevante për të dhënë një këshillë juridike cilësore. Shpeshherë, njerëzit dhe kompanitë (të personifikuar në përfaqësuesit e tyre ligjor) kërkojnë ndihmë juridike në formë të këshillave. Megjithatë, këshillat duhet të paraqesin kulminacionin e fazës së hulumtimit dhe intervistimit juridik.

Konflikt interesi paraqet një situatë në të cilën qëllimet ose problemet e dy palëve të ndryshme janë në mospër-puthje ose një situatë në të cilën njëri person është në pozitë ta veçoj përfitimin personal nga aktiviteti/vendi-met që duhet t’i merr si rrjedhojë e një autorizimi të tij profesional.

Që të siguroni këshillë juridike cilësore, pyetjen ju-ridike duhet ta shqyrtoni nga të gjitha pikëpamjet e mundshme, e mandej duhet t’i siguroni të gjitha informacionet relevante për zgjidhjen e asaj pyet-jeje juridike.

9myla.org.mk

Ashtu siç do të hasni edhe në kapitujt e tjerë të doracakut, këshilla juridike paraqet një mendim të sublim-uar juridik për një situatë të caktuar juridike, e cila e reflekton perceptimin tuaj të gjërave për një çështje të caktuar juridike. Këshilla juridike është pothuajse gjithnjë e ndërlidhur me një normë të caktuar ligjore, megjithëse atë shpeshherë nuk e citoni gjatë dhënies së këshillës, por jeni të sigurt se ekziston; e keni in-terpetuar siç duhet, ndërsa grupi i fakteve që i keni fituar gjatë intervistës hyjnë, përkatësisht përshtatet me normën ligjore. Për shembull, një person që kërkon ndihmë juridike e parashtron pyetjen: A mund të hyjë në bashkësi martesore një i mitur? Në dukje, kjo pyetje i përmban të gjitha faktet që të mund të jepet përgjigje. Mirëpo, nuk është ashtu. Pse? Sepse një i mitur mund të hyjë në bashkësi martesore, mirëpo nuk mund të hyjë nëse nuk e ka arritur numrin e caktuar të viteve. Pse? Sepse Ligji mbi Familjen parasheh një dispozitë e cila e rregullon atë. Prandaj, pyetja e parë gjatë intervistës do të ishte: Sa vjet i ka i mituri/fëmija1? Vetëm pas pranimit të përgjigjes mund të jepni këshillë juridike: po, mundet, ose nuk mundet, varësisht nga ajo nëse grupi i fakteve të cilin e posedoni për momentin, mund t’i përgjigjeni pyetjes për dhënien e këshillës juridike. Mënyra sesi arrihet në fakte dhe rrethana për të dhënë këshillë juridike është përmes intervistës. Ajo nuk është kurgjë tjetër përpos një bisedë, të cilën e drejton juristi, duke kërkuar in-formacione të cilat i ndihmojnë atij për të dhënë një këshillë juridike. Sipas ndarjes më të përgjithshme, ajo mund të bëhet në formë gojore ose me shkrim, ose e kombinuar. Megjithëse te ne forma gojore është më e zakonshme, rekomandohet forma me shkrim, e cila iu jep siguri të dyja palëve në proces se ajo çfarë është thënë, e reflekton realisht dhe në mënyrë të besueshme atë që ka ndodhur gjatë intervistës.

1 Megjithëse në Republikën e Maqedonisë së Veriut rregulloret ende e përmbajnë fjalën i mitur, në pajtim me Konventën për të Drejtat e Fëmijëve, të gjitha rregulloret duhet të harmonizohen dhe përputhen ashtu që fjala i mitur, në pajtim me konventën e cekur, duhet të zëvendësohet me fjalën fëmijë.

10 myla.org.mk

Teknikat e zhvillimit të intervistës

Përzgjedhja e teknikës së intervistimit varet kryesisht nga pala, përkatësisht klienti potencial. Pasi që ai/ajo relativisht i posedon të gjitha rrethanat e njohura, së pari do të ishte e udhës që t’i jepet mundësia ta paraqet problemin, çështjen ose dilemën. Gjatë kësa kohe, natyrisht rekomandohet që të merren shënime jo vetëm për atë që e thotë pala, por edhe për atë se çfarë tjetër do të donit të zbuloni; nënpyetje të mundshme, etj. Nuk do të ndodh gjithnjë që pala do të jetë ajo e cila do të kërkojë këshillë juridike në mënyrë të duhur, ndërsa kjo ndodh për arsye të ndryshme. Nganjëherë, pala nuk është në gjendje, nuk ka fjalor të përshtatshëm, nuk i njeh termet dhe institutet juridike ose ka një pasqyrë krejtësisht ndryshe të gjendjes e cila e ka sjellë të kërkojë këshillë juridike.

Intervistimi i vërtetë ndodh kur juristi është ai i cili duhet t’i shkruaj përgjigjet e palës, të parashtroj pyetje, me qëllim të merr përgjigje. Jo vetëm përgjigjet dhe pyetjet relevante, por dhe ato që në dukje nuk janë relevante, duhet patjetër të shkruhen sepse në atë moment fillestar të pranimit të informacioneve ndonjë rrethanë në dukje e parëndësishme mund të del që është e rëndësishme për zgjidhjen e problemit juridik.

Në procedurë penale, për shembull, situata është gjithnjë më specifike. Në këtë procedurë, personat përbal-len me një problem të caktuar në fushën e të drejtës penale sepse veprat penale dhe pasojat dhe rrethanat në të cilat kanë ndodhur shpeshherë nuk janë të këndshme. Marrja e informacioneve nga pala në raste të tilla paraqet një proces jashtëzakonisht delikat. Jo vetëm për atë se ai ose ajo mund të fsheh informacione, por të njëjtat nuk i jep për shkak të frikës, mosbesimit dhe turpit. Juristi ka detyrim etik, përkatësisht në këtë rast avokati-mbrojtës t’ia bëj me dije palës se gjithçka që do të thotë do të mbetet në fshehtësi, për-katësisht në komunikim konfidencial i mbrojtur me ligjin, kodin dhe etikën. Është në interes të klientit që t’i jep të gjitha informacionet të cilat mund ta ndihmojnë atë, por edhe ta dëmtojnë. Kjo lloj interviste është e vështirë nga pikëpamja profesionale dhe personale sepse sado që të jetë profesionist, avokati nuk është imun ndaj qenies së tij njerëzore. Kështu, shpeshherë paraqitet konflikti ndërmjet qëndrimeve dhe bind-jeve të veta personale, si dhe detyrimit profesional. Në qoftë se nuk mund të tejkalohet ky konflikt, atëherë më mirë është të mos fillohet fare me intervistën dhe dhënien e këshillës.

11myla.org.mk

Zhvillimi i intervistës me shkrim

Varësisht nga stili i secilit individ gjatë zhvillimit të një interviste, janë të mundur disa mënyra sesi të mer-ren shënime. Ai që është më i përshtatshmi, megjithëse kërkon shumë kohë dhe burime, është regjistrimi stenografik, përkatësisht shënimi i intervistës në formë të narrativit. Kjo bëhet kështu për shkak të dy ars-yeve praktike:

Së pari, vetë pala në fund të intervistës do të ketë qasje në atë që është thënë, me mundësi për të shtuar ose korrigjuar diçka, e cila e zvogëlon rrezikun e rrëfimit të pabesueshëm të fakteve dhe rrethanave të treguara.

Së dyti, avokati përkatësisht juristi fiton siguri se ajo që e ka thënë pala është shënuar saktësisht në formë të shkruar, e cila gjë e zvogëlon rrezikun e asaj që pala të mos keqkuptohet. Qëllimi kryesor është ekzistimi i pëlqimit të përbashkët rreth fakteve dhe rrethanave për të cilat është biseduar.

Si zhvillimi i një intervistë do të rezultojë me sigurimin e një këshille të përshtatshme dhe të drejtë!Së pari, kini parasysh se palët vijnë te ju me bindjen që juristi ka njohuri për çdo ligj. Ky është perceptimi i parë i pothuajse secilit që ka kërkuar këshillë juridike. Nëse jo të gjithë, së paku disa prej tyre kanë bindjen që pikërisht ai jurist mund të ndihmojë. Tashmë është e qartë se asnjë rregullore nuk mund të shqyrto-het vetvetiu e izoluar, por ajo paraqet vetëm një komponentë të një sistemi të ndërlikuar juridik, dhe çdo kërkesë për këshillë duhet të shihet nga pikëpamje të ndryshme dhe të plotësohet me degët tjera juridike, pavarësisht nëse interesimi vlen vetëm për një fushë, të themi të drejtën afariste.

Intervistimi juridik shpeshherë udhëhiqet me parimin e më të madhes nga më e vogla. Shembull, nëse keni një palë që ju kërkon këshillë juridike lidhur me pasurinë, atëherë në shikim të parë, kjo mund të bëj pjesë edhe në fushën e të drejtës civile, administrative, penale, afariste, etj. Më tutje gjatë intervistës, kur zbuloni informacione se ajo pasuri duhet të bëhet garanci themelore e një kompanie, atëherë do të keni njohuri që problemi i përket fushës së të drejtës afariste. Mirëpo, është tepër e rëndësishme që gjithnjë të krahaso-hen, në mënyrë plotësuese, situatat juridike të cilat do të mund të lindnin edhe në fushat tjera të së drejtës (penale, pasurore, administrative, tatimore, etj) që të arrihet në këshillë juridike e drejtë dhe e kompletuar.

12 myla.org.mk

KëshillimiKëshilla juridike, në thelb paraqet një operacion të thjeshtë nëse e paraqesim me një fjalor matematikor. Kjo nënkupton zbulim të fakteve mbi të cilat aplikoni një të drejtë të caktuar. Da mihi factum, dabo tibi ius (më jepni fakte, do të fitoni të drejtën!) Kur i keni faktet, atëherë mund t’i aplikoni mbi një normë juridike të caktuar. Ose, që të konkludoni që nuk ekziston një normë e tillë juridike që do të mundësonte një veprim të tillë.

Gjatë ofrimit të këshillave, juristi duhet të udhëhiqet me parimin e realizimit (i arsyetuar në pjesën e argu-mentimit juridik me më tepër hollësi). Kjo nënkupton që të mos i shikojë faktet dhe të drejtën të veçuara, por gjithnjë të ketë parasysh gjendjen aktuale të shoqërisë, praktikën juridike, nganjëherë dhe politikën. Megjithëse pala është burimi i parë i fakteve, juristi në fakt është ai ose ajo që e menaxhon kërkesën dhe ndarjen e fakteve sepse supozohet që është i arsimuar, ka përvojë dhe është specialist për atë veprim.

Varësisht nga ajo sesi e kryen juristi punën e vet, janë të mundur disa lloje këshillash.

Këshillat juridike cilësore

Natyrisht, të gjithë ata që kërkojnë këshillë dhe të gjithë ata që e sigurojnë atë përpiqen të sigurojnë këshil-la juridike cilësore. Këshilla juridike cilësore është një kategori abstrakte dhe për atë nuk ekziston një for-mulë universale nëpërmjet operacioneve aritmetike ose nëpërmjet një liste që do të duhet të plotësohet. Kjo mund të vlerësohet vetëm për çdo rast të caktuar individual. Pra, këshilla juridike cilësore nënkupton:

• Të identifkohen drejtë faktet dhe rrethanat • Të identifikohen faktet e mira, të këqija dhe neutrale• Të identifikohen drejtë normat juridike ose normat në të cilat do të mund të aplikohet grupi i fakteve

(të mira, të këqija, neutrale)• Këshilla cilësore nuk nënkupton t’i përcillen lajmet e mira atij që i ka kërkuar, por të identifikohen faktet

e dobëta, përkatësisht të këqija dhe rrethanat, si dhe të paraqiten të njëjtat. Përkatësisht, nuk duhet të paraqitet ndryshe gjendja e gjërave ose të “zbukurohen” gjërat me qëllim që pala të jetë e kënaqur.

• Të zvogëlohen rreziqet e situatave të pafavorshme eventuale, të cilat do të mund të ndodhnin në të ardhmen, si dhe

• Të rekomandohet një lloj i përshtatshëm i veprimit aktiv ose pasiv (afarist ose në fushën e jetës pri-vate), ndërsa që kanë të bëjnë me disa sjellje të caktuara juridike që kanë ndodhur ose do të mund të ndodhin, ose nuk do të ndodhin fare, përkatësisht do të shmangen.

Këshillat e gabuara dhe të pakompletuara

Këshilla e gabuar juridike është ajo këshillë tek e cila mungon së paku një nga udhëzimet e përgjithshme të sipërpërmendura dhe njëkohësisht është si pasojë, shpeshherë, e juristit, i cili nuk i ka marr parasysh të gjitha faktet dhe rrethanat dhe/ose ka zbatuar gabimisht një normë juridike, ka shmangur rrethana rele-vante, të cilën gjë sipas një kriteri të caktuar objektiv nuk guxon ta bëjë, ose atë fare nuk e bën, ndërsa e ka pasur patjetër ta bëjë duke e konsideruar natyrën e gjërave.

13myla.org.mk

Këshillat e pakompletuara

Këshillat e pakompletuara in limine nuk nënkupton se janë të gabuara, por shpeshherë janë si rezultat dhe burojnë nga mosnjohja e plotë e fakteve për çfarëdo arsye (për shkak të refuzimit të palës që t’i jep ato ose i jep të shrembëruara) ose bëhet interpretimi sipërfaqësor i normave juridike, gjë që është punë e juristit. Këshilla e paplotë mund të ndodh për dy arsye. E para, pala i fsheh faktet, ndërsa zbulimi i fakteve krijon vështirësi për juristin. E dyta, juristi, për shkak të përvojës së pamjaftueshme, mosinteresimit, etj., nuk iu përmbahet udhëzimeve. Ato nuk janë gjithmonë të gabuara, përkundrazi një pjesë e tyre mund të jenë të sakta, mirëpo nuk i përfshijnë të gjitha udhëzimet që janë theksuar më lartë që të sigurohet këshillë juridike cilësore. Prandaj, faza e hulumtimit me qëllim arritjen e këshillimit duhet të sjellë një sërë faktesh kritike, nga të cilat në mënyrë të arsyeshme mund të merret një qëndrim për një çështje të caktuar, me qëllim sigurimin e këshillës juridike cilësore.Këshillat e gabuara dhe të paplota shpijnë në përgjegjësi profesionale të juristit për dëme të shkaktuara gjatë kryerjes së veprimtarisë së tij/saj profesionale. Në disa sisteme juridike, kjo është një degë e veçantë e të drejtës dhe ekzistojnë avokatë që punojnë vetëm me raste në të cilat palët kanë vepruar ose nuk kanë vepruar si rrjedhojë e një këshille juridike të gabuar ose të paplotë. (Professional liability)

Këshillat e rreme

Megjithëse nuk duhet fare të komentojmë për këshillat e rreme, për fat të keq ato janë të pranishme. Për shkak të motiveve të ndryshme, në vend që të jepet këshilla e drejtë, e cila mund të hedh dritë në informa-cionet e mbledhura, palës i jepet diçka që është për të ardhur keq, të pasaktë dhe kjo mund të shpie në pa-soja negative për palën në veprimet e mëtutjeshme personale dhe afariste. Ky lloj i këshillave shpeshherë nënkupton në vete përgjegjësi delikate, përfshi përgjegjësinë penale dhe natyrisht përgjegjësi disiplinore nga shoqatat profesionale (dhoma e avokatisë, dhoma e noterëve, dhoma e përmbaruesve, etj.).

Këshilla me alternativa (këshilla me algoritëm)

Ky lloj i këshillave është lloji më i zakonshëm në praktikën e përditshme. Që të jep këshilla të tilla, juristi i kushton vëmendje jo vetëm fakteve të prezantuara dhe të qasshme dhe dokumenteve që i ka siguruar pala, por ato i jep në bazë të përvojës në një fushë të caktuar të së drejtës, duke lënë hapësirë që mendi-min, përkatësisht këshillën e lë të jetë pjesërisht ose plotësisht ndryshe, varësisht nga ajo nëse disa fakte dhe rrethana të caktuara do të mbeten të njëjta ose do të ndryshohen në të ardhmen. Në çdo situatë të mundshme, kjo është në fakt këshilla e drejtë juridike, veçanërisht në situata kur legjislacioni ose praktika gjyqësore ndryshon relativisht shpesh. Ky lloj i këshillave nuk është në favor të parimit të sigurisë juri-dike, mirëpo është detyrim etik dhe fiduciar i juristit t’i paraqet ato dhe situatat e mundshme, në qoftë se ndodhin, të cilat mund ta ndryshojnë këshillën e dhënë.

14 myla.org.mk

Heqja e përgjegjësisë (Disclaimer)

Pasi që e drejta është materie e gjallë, e cila e bashkon socilogjinë, politikën, filozofinë, shkencat natyrore, është pothuajse e pamundur të parashikohen të gjitha situatat e mundshme juridike kur jepet një këshillë juridike. Permutacionet janë thjeshtë të panumërta dhe të ndërlikuara.

Falë qytetërimit perëndimor, legjislacionit dhe praktikës juridike, si dhe progresit të përgjithshëm në fush-ën e të drejtës, veçanërisht marrëdhëniet juridike dhe transaksionet në fushën e teknologjisë informatike, transaksioneve të multi-juridiksionit, gjithnjë e më tepër janë të pranishëm të ashtuquajtur: Heqje përg-jegjësie/mohim ose ang. Disclaimers. Kjo heqje përgjegjësie paraqet në mënyrë të sublimuar, në disa fjali, heqjen e përgjegjësisë së atij që jep këshilla që të mbrojë veten, por edhe palën e vet, të cilës ia ka dhënë këshillën, përkatësisht e cila e ka kërkuar atë këshillë prej tij/saj, me qëllim që ai/ajo të mos kuptohet fjalë për fjale dhe ajo këshillë të përdoret verbërisht. Kjo shpeshherë jepet në formë të deklaratës, e cila synon të shpjegojë ose kufizojë shtrirjen e të drejtave dhe detyrimeve që mund të burojnë nga këshilla e dhënë, në marrëdhënie të njohura juridike. Këto deklarata theksojnë, me fjalë të tjera, se ekziston ose mund të ekzistojë një rrezik ose pasiguri e caktuar për atë që është theksuar.

Shpeshherë, kjo heqje përgjegjësie del në pah kur bëhet fjalë për një këshillë të caktuar juridike, e cila është dhënë në kohë të caktuar dhe në rrethana të caktuara, duke i pasur parasysh faktet dhe rrethanat që i ka pasur në posedim, si dhe ato që duhet të supozoj ose dijë në mënyrë të arsyeshme. Është e pamundur të jepet këshillë juridike, veçanërisht në situata juridike të ndërlikuara, marrëveshje biznesi, konteste, etj., kur pala nuk i ka dhënë të gjitha faktet (relevante) ose edhe më keq, kur vetë pala nuk di se cilat fakte t’i shpalos.

Shembull i heqjes së përgjegjësisë për një këshillë të dhënë në formë të shkruar:Ky mendim juridik është dhënë vetëm në bazë të dokumenteve të paraqitura nga pala dhe së bashku me faktet tjera të pranuara në bazë të të dhënave të paraqitura me gojë nga vetë pala dhe në pajtim me legjislacionin në fuqi. Ofruesi i këtij mendimi nuk është përgjegjës për mendimin, i cili mund të jetë ndryshe në tërësi ose pjesër-isht, varësisht nga faktet dhe rrethanat të cilat ishin të panjohura për të ose të qasshme në fazën kur është dhënë ky mendim.

15myla.org.mk

Konfidencialiteti dhe konflikti i interesit

Marrëdhënia e juristit me palën e tij duhet të ndërtohet në bazë të mirëbesimit. Kjo nënkupton se jo vetëm atë që e keni zbuluar gjatë intervistës, por dhe gjatë kryerjes së analizës më vonë, gjithçka duhet të mbetet në kuadër të marrëdhënieve konfidenciale ndërmjet klientit, përkatësisht palës dhe juristit. Konfidenci-aliteti ndikon drejtpërdrejtë në reputacionin dhe kredibilitetin, ndërsa raporti i mirëbesimit, në qoftë se ndërtohet siç duhet dhe mirëmbahet, shpie në informacione më cilësore nga pala. Ndjenja e mirëbesimit bën që pala të jetë më e hapur dhe më e vetëdijshme për gjendjen e saj faktike dhe juridike, gjë që drejt-përdrejtë pasqyrohet në cilësinë e ndihmës juridike që duhet ta siguroni.

Shpeshherë ndodh që të intervistoni ose t’i jepni këshillë një pale të caktuar, përkatësisht një klienti, i cili për çfarëdo arsye nuk do të vazhdoj t’ju angazhoj ose do ta ndërpret angazhimin tuaj, ndërsa pas një peri-udhe të caktuar, një palë tjetër, përkatësisht një klient i mundshëm do të kërkojë këshillë nga ju lidhur me rrethanat ose ngjarjen e njëjtë. Shpeshherë, kjo do të jetë një palë e kundërt nga pala e parë të cilës i keni dhënë këshillë. Këto situata, varësisht nga rrethanat, duhet zgjidhur shpejtë sepse ekziston konflikt i duk-shëm interesi, i cili zakonisht shkon në dëm të juristit.

Si një përmbledhje e shkurtër e kësaj pjese, intervistimi dhe këshillimi kryesisht e përcakton marrëdhënien me klientin, përkatësisht palën në marrëdhëniet e mëtejshme juridike. Këshilla e dhënë mirë, e cila buron nga analiza e të gjitha informacioneve të qasshme, së bashku me përvojën paraprake mund të kursejë kohë, mjete dhe çfarë është më e rëndësishme, situata të pakëndshme në të ardhmen, në qoftë se ajo këshillë nuk ka qenë cilësore dhe është si rrjedhojë e përgatitjes faktike jocilësore.

Parimet e besimit dhe konfidencialitetit janë pjesë përbërëse e parimeve të përgjithshme në për-

puthje me Kodin e Etikës Profesionale të juristëve, avokatëve, bashkëpunëtorëve profesionist dhe

juristëve stazhistë të Dhomës së Avokatisë së Republikës së Maqedonisë së Veriut. Në pajtim me

Kodin, ndërmjet avokatit dhe klientit duhet të ekzistojë raport mirëbesimi, ndërsa kjo mund të

arrihet vetëm nëse avokati ka dinjitet personal, ndershmëri dhe integritet. Këto vlera tradicionale

për avokatin janë edhe detyrim profesional. Për më tepër, konfidencialiteti është e drejtë parësore

dhe fundamentale, si dhe detyrim i avokatit sepse thelbi i profesionit juridik i mundëson atij të

zbulojë informacione të cilat klienti nuk do t’ia zbulonte askujt tjetër. Pa funksionimin e parimit

të konfidencialitetit nuk mund të ekzistojë as mirëbesim ndërmjet avokatit dhe klientit. Detyrimi i

avokatit për të respektuar parimin e konfidencialitetit nuk ka kufizim kohor dhe vlen për të gjitha

informacionet që do t’i zbulojë nga klienti i vet gjatë kryerjes së veprimtarisë së tij profesionale

juridike. Ky parim i siguron avokatit një mbrojtje të veçantë nga shteti.

16 myla.org.mk

HULUMTIMI JURIDIK

Pse hulumtim juridik?

Sepse pa të, në mënyrë laike madje nuk është as logjike të pritet ndonjë sukses në procesin e marrjes së çfarëdo vendimi juridik. Sepse pa të është e pamundur të adresohen procedurat juridike të ndërlikuara. Sepse kjo është e domosdoshme për shkak të hulumtimit dhe zbulimit të plotë të fakteve specifike për çdo rast konkret. Sepse në mungesë të tij, asnjë jurist i vërtetë nuk guxon të ngushëllohet se ka shanse të vijë në përgjigje të plota e të drejta juridike. Në fund, në këtë milenium materialist në të cilin paraja është gjithçka dhe për gjithçka, në të cilin gjithçka fillon nga paratë dhe kthehet te paratë, do të ishte naive të pritet se do të arrinim te ato lehtësisht, pa mos i ndërmarr veprimet e sipërmendura.

Deri te paratë (“të cilat janë mollë sherri”) arrihet shumë vështirë madje as edhe kur arrihet në rezultate të suksesshme në mënyrë më profesionale, më të hollësishme, më të zgjuar, më të kompletuar, më të thellë dhe më të gjërë. Atëherë si të pritet që klientët të jenë zemërgjërë (veçanërisht në këto kohëra, jo vetëm të problemeve financiare, por edhe të varfërisë së vërtetë kudo) dhe konsekuent për atë që kanë rënë dakord, në qoftë se që nga fillimi e deri në fund të procedurës, në mënyrë absolutisht joprofesionale premtohen ekspertiza të kompletuara juridike, të cilat në fund as që realizohen? Pra, konkluzioni duhet të jetë që hu-lumtimi juridik është i domosdoshëm – jo në kuptimin e domosdoshmërisë juridike, por në kuptimin e nev-ojës elementare dhe thelbësore të procedurës praktike, për shkak të profesionalizmit të pakontestueshëm, dinjitoz dhe të kompletuar!

17myla.org.mk

Çfarë nënkupton termi “profesionalizëm”, përkatësisht shprehja “hulum-tim juridik profesional”?

Nocioni “profesionalizëm” nënkupton rregulla profesionale dhe kompetente, të ndërtuara në mënyrë prak-tike, të standardizuara, përkatësisht standarde të profesionit juridik të cilat patjetër duhet të respektohen në funksion të rezultateve të nevojshme. Procesi duhet të rrjedh sipas rënditjes vijuese. Së pari, shqyrtimi i teorisë juridike, por sipas rregullit, jo çfarëdo teorie, por vetëm ajo që është themeluar nga autoritete të vërteta në fushën e të drejtës, të cilët janë të dëshmuara dhe të respektuara. Assesi nuk duhet të mbështe-temi në qëndrimin se gjithçka kemi mësuar si pjesë teorike dhe se nuk kemi nevojë të “humbim kohë” duke e përsëritur atë, d.m.th. atë që njëherë e paskemi mësuar. Ky ishte i pari dhe si i tillë, me siguri, edhe gabimi më i madh. Pse? Sepse gjithçka, pra gjithçka i nënshtrohet ndryshimeve. Autoritetet që kanë ekzistuar janë edhe më tutje relevant, mirëpo si të tillë ato iu janë drejtuar akteve juridike ekzistuese nga njëra anë, ndërsa nga ana tjetër edhe akteve juridike paraprakisht pozitive ose, në periudhën e tyre kohore, iu janë drejtuar dokumenteve juridike aktuale, nga të cilat disa ose pjesërisht ose plotësisht janë të vjetëruara. Në vazhdim, shpeshherë të lidhur me sistemin e mëparshëm, ose vetëm me autoritete të shtetit të mëparshëm (Jugosl-lavi), ose janë udhëzuar vetëm në të drejtën kontinentale. Shpeshherë, pjesa dërmuese e tyre nuk kanë, por as që kanë pasur lidhje me sistemin mbizotërues, as me sistemin juridik ndërkombëtar, as me atë të KE/BE-së, të cilat paraqesin kombinime specifike ndërmjet të drejtës evropiane dhe anglosaksone. Kjo assesi nuk nënkupton që personat e dëshmuar në fushën e shkencës duhet të mbeten të nënvlerësuar, përkatësisht të përjashtohen dhe plotësisht të harrohen. Pse? Sepse rëndësinë dhe respektin e tyre e kanë fituar me pun-ime shkencore dhe intelektuale të nivelit të lartë, të cilat kanë pasur dhe ende kanë rëndësi historike, kom-parative, kombëtare dhe eksperte-juridike lidhur me vlerën e tyre të paçmuar dhe permanente. Megjithatë, e drejta është kategori vazhdimisht e ndryshueshme. Në drejtim të përfilljes së ndryshimeve në të, të cilat nuk kërkojnë heqjen e plotë të asaj pjese të të drejtës pozitive e cila ende është e rëndësishme, autorët e vjetër mbeten të pashmangshëm, madje ata duhet gjithmonë të lexohen dhe përsëriten.

Për shkak të të gjithë ndryshimeve nëpër të cilat kalon kjo botë ultra dhe mega e riorganizuar, në përg-jithësi në kuadër të kontinentit evropian, ndërsa veçanërisht në shtetet në të cilat janë vendosur si subjekte të reja të të drejtës ndërkombëtare, përkatësisht të sapolindur në proceset e tranzicioneve sistemike. Nga njëra anë, për shkak të orientimit të tyre prapa – që nga sistemet socialiste deri në sistemet juridike kapi-taliste, ndërsa nga ana tjetër për shkak të referimit të tyre emocional drejt anëtarësimit sa më të shpejtë në një strukturë federale shtetërore-juridike – në Bashkimin Evropian.

18 myla.org.mk

Ja pse “klasikët” e vjetër duhet të plotësohen çdo ditë me klasikë të ri vendas. Për më tepër, edhe me figura komparativisht të etabluara nga rajoni më i ngushtë e më i gjërë për shkak të ngjashmërive të panumërta të tranzicionit. Më së shumti me autoritet juridike të sistemit evropian dhe të sistemit anglosakson-britanik dhe amerikan (nga këto të fundit buron shprehja “burime dytësore”/”secondary sources”). Ky drejtim as-sesi nuk guxon të zhgënjejë vetëm për atë sepse burimet moderne të informacioneve profesionale janë aq të shumta, ndërsa për dallim nga epoka para internetit, aq lehtë të qasshme, që në fakt për çdonjërin, veçanërisht për juristët-fillestarë janë konfuze, të vështira, të mundimshme dhe prolonguese, shpeshherë, deri në atë shkallë që çarmatos dhe shkurajon. Ndërsa patjetër, përkundrazi, të nxit, të inkurajojë, të mo-tivojë nëpërmjet qasjes së lehtë, të mundësojë që shumë shpejtë të nxjerrë maksimumin e cilësisë së au-toriteteve të reja, moderne, të avancuara në fushën juridike. Pra, vetëm informacione më autoritative pro-fesionale, përkatësisht burime që assesi „plehra“ nga bota tejet e ngarkuar e internetit. Kontributi i tyre në fillim të procesit të hulumtimit është shumë i rëndësishëm. Nëpërmjet kthimit të termeve ekzistuese ose termeve kryesore të reja të zbatueshme në raste konkrete arrihet në përgjigje fillestare e themelore, të cilat udhëzojnë edhe drejt bazës parësore të burimeve të të dhënave.

Është e qartë që profesionalizmi i vërtetë nuk guxon të mbështetet vetëm në autoritetet në formë të shkru-ar. Madje as figurat më lartë të pozicionuara dhe më shtrenjtë të paguara asessi nuk mjaftojnë. Të mos kup-tohemi gabim. Ata janë më se të nevojshme. Objektivisht, nëse synimet e juristëve të rinj janë drejt cilësive të vërteta e jo atyre „fake“, ata e jo „Salca e internetit“ janë objektivisht të pashmangshëm si nismëtarë në rrugën drejt hulumtimit juridik konsekuent dhe të virtytshëm. Mirëpo, si baza të tilla, ato duhet të mbindër-tohen me burime të domosdoshme për shkak të rëndësisë së tyre, të ashtuq. “burime juridike parësore”. Kuptimi i kësaj shprehjeje, në këtë kontekst, është më ndryshe sesa ajo e disa të tjerëve (për shembull, shkurtimisht e definuar, në kuadër të së drejtës së BE-së, ku parësore janë ato akte juridike themeluese, ndërshtetërore, të miratuara nga vendet anëtare, ndërsa dytësore janë aktet, përkatësisht ligjet që i mira-tojnë institucionet evropiane). Në kontekstin e kapitullit “Hulumtimi Juridik”, shprehja “Burime parësore” i përfshin llojet e ndryshme të burimeve juridike, aktet juridike. Për shembull, në vendin tonë, ashtu sikur në sistemin juridik evropian dhe kontinental janë të rëndësishme aktet juridike të shkruara – nga organi më i lartë (Kushtetuta dhe amandamentet ndaj tij), ndërsa më tutje, të gjitha aktet juridike që i miratojnë të gjithë institucionet dhe organet tjera kombëtare. Mirëpo, kjo nuk nënkupton se madje as në shtetin tonë, veçanërisht në ato vende që janë pjesë e të drejtës anglosaksone, si burime parësore për arsye hulumtimi nuk janë vendimet gjyqësore (tek ne), për më tepër, precedentët ligjor në vendet me sistem juridik zakonor. Në këtë drejtim, nuk është profesionale të anashkalohen as precedentët e gjykatave kombëtare, as ato të institucioneve gjyqësore evropiane dhe ndërkombëtare (në kuadër të sistemit të OKB-së, për shem-bull, Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë, Gjykatat Ndërkombëtare për Jugosllavinë dhe Ruandën ose një numër i madh i akteve juridike dhe dokumenteve politike në sistemin më të gjërë të KB-ve; në kuadër të institucioneve evropiane – Këshilli i Evropës, jurisprudenca e Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut; dokumentet politike në kuadër të OSBE-së dhe në kuadër të BE-së, praktika gjyqësore e Gjykatës Evropiane të Drejtësisë, etj.).

19myla.org.mk

Pse? Për shkak të autoritetit, rëndësisë dhe ndikimit të tyre; për shkak të karakterit të tyre të precedentëve; për shkak të fuqisë së tyre jo vetëm të sugjerimit, por dhe të fuqisë së tyre kontrolluese jo më pak të rëndë-sishme. Sepse hulumtimet nëpërmjet jurisprudencave gjyqësore të pasura, nëpërmjet rasteve të tyre, për-katësisht nëpërmjet vendimeve të tyre, mund të jenë të aplikueshme edhe nga juristët e rinj për rastet me të cilët ballafaqohen; për shkak të ngjashmërive të ndërsjella në fushën e fakteve.

Për qëllime të ndryshme, varësisht nga specifikat e çdo rasti, juristët profesionistë nuk guxojnë të anashka-lojnë “një grup të madh” të burimeve jo juridike për përmbajtjet juridike përkatëse (jo vetëm dokumente politike, por edhe intervista, kolumna, tekste të shtypura në forma të ndryshme në media, burime të llojllo-jshme në internet dhe burime elektromagnetike).

Pra, konkluzioni që patjetër të del për juristët e rinj nga ajo që u tha më herët është se të gjithë juristët duhet t’i qasen në mënyrë profesionale çdo hulumtimi juridik, i cili sipas rregullëst, fillon me analizën konk-rete-specifike të rastit, kontestit, situatës, problemit konkret-specifik...etj.

Si është struktura e hulumtimit juridik profesional?

Fakti që çdo hulumtim juridik profesional duhet të zbatohet që të realizohen supozimet dhe parashikimet e duhura nuk nënkupton vetëm një lloj hulumtimi, por paraqet veçanti, llojllojshmëri, specificitet të hulum-timeve të panumërta, të cilat imponohen si domosdoshmëri. Varësisht nga çdo specifikë konkrete, duhet të formulohet edhe mbarëvajtja e hulumtimit, përkatësisht struktura e tij, e cila natyrisht vetë imponohet. Veçantia e çdo rasti konkret çon edhe në pyetje juridike karakteristike. Pyetjet e tilla duhet të parashtrohen në mënyrë të përpiktë dhe profesionale që të përgjigjen në mënyrë të drejtë, të saktë dhe profesionale; ndërsa më tutje, duhet të jenë të përkufizuara shkurtë, të qarta dhe të kuptueshme me qëllim grumbul-limin efikas dhe efektiv të informacioneve të nevojshme, me qëllim të vlerësimit kritik të hulumtimit juridik dhe të gjitha informacioneve të nevojshme nëpërmjet taktikave dhe strategjive efikase dhe efektive të hulumtimit. Njëkohësisht, duhet të jenë edhe këshilla të dëshiruara, të përgatitura, të duhura ose informa-cione për të nxjerrë konkluzione. Për hir të së vërtetës, detyrimi i çdo juristi, rrjedhimisht, edhe i të gjithë juristëve të rinj që të kenë qasje relevante në bibliotekat juridike nuk është detyrim i vetëm. Është shumë larg asaj që nevojitet. Nga ana tjetër, ekziston një nevojë e qartë për krijimin e një strategjie të zgjuar dhe profesioniste. Ajo nuk guxon të jetë jo fleksibile, jo e përshtatshme për rrethanat konkrete të çdo rasti indi-vidual. Duke pasur parasysh dy nëntitujt e mëhershëm, parashtrimi i pyetjeve kryesore në mënyrë të drejtë, taktike dhe strategjike duhet të duket kështu:

20 myla.org.mk

• në cilën fushë juridike, qartësisht, duhet të drejtohet një problem, kontest, rast, situatë konkrete ... etj.?;• në cilin/çfarë juridiksion duhet të drejtohet një problem, kontest, rast, situatë konkrete ... etj.?;• cilët janë termet kryesore që e karakterizojnë problemin, kontestin, rastin, situatën konkrete ... etj.?;• cilët janë burimet kryesore parësore të nevojshme për sublimimin e drejtë të një problemi, kontesti, rasti,

situate konkrete ... etj. dhe a është bërë një shqyrtim i përshtatshëm dhe i zbatueshëm në to?;• cilët janë burimet kryesore dytësore të pashmangshme për drejtimin e një problemi, kontesti, rasti, situate

konkrete ... etj. dhe a është bërë një shqyrtim i përshtatshëm dhe i zbatueshëm në to?; • furnizimi i klientëve me njohuritë e përshtatshme (dhe në nivel të përshtatshëm) me të drejtën e zbat-

ueshme, e cila gjë kërkon nga ata t’ia dorëzojnë klientit hulumtimin e kryer, përkatësisht arsyetimin e tyre, edhe në formë gojore dhe me shkrim;

• cilët janë autoritetet kryesore eksperte, teorike dhe shkencore, mosnjohja e tyre nuk falet, përkatësisht mos-leximi i tyre nga juristët e rinj assesi nuk nënkupton që “kjo ndodh kështu sepse ajo nuk është e domos-doshme”, kur as pjesëmarrësit tjerë në këtë proces nuk i lexojnë ato. Kjo mundet, por nuk mundet gjithnjë të jetë ashtu! Këshilla më e mirë që duhet t’iu jepet juristëve të rinj – gjithnjë të nisin nga supozimi i rrëzueshëm se të gjithë gjykatësit, prokurorët dhe juristët që ndodhen në anën tjetër, përkundrazi, kanë hyrë shumë më tepër sesa ata në teorinë dhe në kontributet shkencore për teorine, jo vetëm në gjuhën maqedonase, por edhe në gjuhë tjera (botërore);

• sërish, të mos keqkuptohemi, askush nuk pret as prej juristëve me përvojë shumëvjeçare, veçanërisht jo nga juristët e rinj, që të njoftohen me tërë të drejtën e zbatueshme për çdo rast individual. Madje as të “lë-vdohen” me të sikur ajo të paraqet njohuri pune/profesionale/karieren e tyre. Mirëpo, gjithnjë pa asnjë për-jashtim, duhet të posedojnë njohuri të mjaftueshme për të drejtën e domosdoshme, si dhe të kenë njohuri sesi të hyjnë edhe më thellë në pika relevante të njohura përgjithësisht, të cilat edhe pse nuk janë të njohura për secilin jurist, janë lehtësisht të qasshme nëpërmjet hulumtimeve profesionale;

• sa objektive është koha e nevojshme që të përgjigjen pyetjet e formuluara në mënyrë sa më të drejtë?• a ekziston, eventualisht, një afat kohor më i shkurtër (sa kohë) ose shumë më i gjatë (sa kohë) për dhënien e

të gjitha përgjigjeve të nevojshme në mënyrë sa më cilësore ... etj?• si pjesë plotësuese e gjithë asaj që u tha më herët, juristët e rinj për të cilët dëshirojmë të supozojmë se

gjithnjë kanë dëshirë të madhe të jenë sa më të suksesshëm, patjetër duhet që vazhdimisht ta analizojnë metodologjinë e parë të hulumtimit. Të bëjnë vlerësime të nevojshme se çfarë dhe nëse duhen qasje të tjera hulumtuese sepse, objektivisht, në qoftë se zbatohen siç duhet, do të mund të jenë jashtëzakonisht të frytshme. Detyrimi i këtillë nënkupton avancim të vazhdueshëm të procesit të analizës së çdo problemi juridik nëpërmjet avancimit të vazhdueshëm të procedurës së përgjithshme strategjike;

• profesionalizmi i vërtetë nënkupton dhe aftësinë për të vlerësuar drejtë se në çfarë momenti të ndërpritet dhe t’i vihet fund “gërmimit” të pafund nëpër baza të dhënash të mëdha të praktikës gjyqësore dhe juridike, por për hir të së vërtetës, për shkak të faktorëve kufizues të panumërt është e pamundur, faktikisht e pare-alizueshme dhe e panevojshme;

• përfundimi i shkresës me nxjerrje të pikëpamjeve/mendimeve/konkluzioneve kryesore dhe në qoftë se është e nevojshme, të jepen rekomandime të caktuara.

21myla.org.mk

Rrjedhimisht, konkluzioni, pa dyshim, do të duhet të drejtohet nga juristët e rinj, veçanërisht drejt atyre që çdo ditë “armatosen” me aparate teknologjike më moderne, veçanërisht të habitur nga zhvillimi jashtëza-konisht i madh i teknikave dhe teknologjive moderne. Ajo që duhet të vërehet është se vetëm “matrica” mekanike nuk përbën kurgjë pa pasurinë kompetente të ndërsjellë dhe me përqindje të madhe të sigurisë, rrjetëzimin e suksesshëm të analizave të llojllojshme në kontekstin e problemeve konkrete dhe të sintezave të panumërta me peshë të madhe specifike. Pse? Sepse njohuritë për përparimin tekniko-teknologjik e im-ponojnë detyrimin për të qenë vazhdimisht në hap, i informuar mirë që vazhdimisht të zhvillohen shkath-tësi të reja për ballafaqim me to! Sepse vëllimi edhe i të drejtës parësore edhe i të drejtës dytësore vazh-dimisht zgjerohet dhe thellohet, nuk ngushtohet dhe nuk zvogëlohet! Sepse patjetër të bëhet një miks i vazhdueshëm i burimeve juridike kombëtare, evropiane dhe ndërkombëtare, edhe nga të vjetrat edhe nga të rejat (sepse gjithçka e vjetër, kurdoherë do të bëhet e re)! Sepse që moti ka kaluar ajo kohë kur diplomat universitare e kanë dhënë “lejen” përfundimtare se „e drejta është zotëruar në mënyrë të qëndrueshme dhe se nuk kërkon angazhime plotësuese, të vazhdueshme dhe të lodhshme për të“!

Thënë ndryshe, si duhet të mbarojë çdo hulumtim juridik profesional?

Nga ajo që e theksuam më lartë, është e qartë që pritshmëritë, si rregull, janë që procesi i hulumtimit të mbarojë sa me sukses (me që ra fjala, edhe më pak të udhëzuarit në këtë fushë e dinë se çfarë nënkupton fjala “me sukses”). Me fjalë të tjera, ajo çfarë pritet si “zgjidhje kreative, e veçantë, e problemeve juridike specifike”, përkatësisht “ofrimit cilësor të shërbimeve juridike komplekse”. Si të arrihet deri te ajo? Pra, përmes proceseve serioze të avancimit dhe përsosjes së shkathtësive ekzistuese dhe të reja të empatisë për përjetimet, ndjen-jat, hallet dhe vuajtjet e njerëzve, të cilët iu drejtohen ekspertëve juridik për ndihmë, me shpresë që do t’ua zgjidhin problemet, të cilat ua vështirësojnë, pamundësojnë, nganjëherë edhe ua shkatërrojnë jetët e tyre edhe ashtu të vështira. Pra, nëpërmjet mendimit juridik të përqendruar te njeriu në mënyrë më të sinqertë – nocion që duhet të tingëllojë shumë me krenari, por assesi nuk i dëgjohet zëri. Nëpërmjet marrëdhënieve të vërteta humane drejt problemeve, nevojave dhe interesave të njeriut.

Nëpërmjet përpjekjeve evidente për “vënien e vetes në vendin” e klientëve dhe nëpërmjet eksperimentimit me spektrin e gjërë të mundësive që çdo ditë i hapin dhe do t’i ofrojnë teknologjitë e këtij mijëvjeçari. E tërë kjo duhet të interpretohet në mënyrë që zgjidhjet e suksesshme të problemeve juridike i percepton si “vrasje” të problemeve juridike të tmerrshme për një numër të madh të njerëzve me të vërtetë të munduar. Këto pa-soja „vrasëse“, sa më të shpeshta që janë, aq më tepër kontribuojnë në rritjen e mirëbesimit të vërtetë për një numër të madh të juristëve të vërtetë, të respektuar dhe të mirë; për juristë, për arsye të ndryshme, ndryshe nga shumë të tjerë para tyre; për juristë të cilët pas çdo suksesi e rrisin progresin e tyre dhe të karierës së tyre, karierat e të cilëve çdo ditë bëhen më frytdhënëse. Jo vetëm në kuptimin e statusit shoqëror të relevancës dhe ndikimit në komunitet, por edhe në kuptimin e gjendjes materiale që shfrytëzohet jo vetëm për interesa personale, familjare, miqësore dhe kolegiale, por edhe për të kontribuar në shoqëri me ato mjete.

22 myla.org.mk

SHKRIMI JURIDIK

Pse shkrim juridik?

Arsyetimi, analiza dhe sinteza e vërtetë dhe teknikisht e saktë juriste është e lidhur pazgjidhshmërisht me shkrimin jo më pak cilësor, më të përshtatshëm dhe më të nevojshëm në çdo situatë juridike konkrete dhe të zbatueshme. Me fjalë të tjera, me titullin “Shkrimi juridik” në këtë doracak, vijojnë udhëzime të shkurtra, të qarta, të përpikta, konsekuente, lehtësisht të kuptueshme dhe shpejtë të përdorshme për juristët e rinj sesi t’i shndërrojnë me sukses njohuritë teorike të disiplinave juridike çdo ditë në lloje të përshtatshme të materialeve/letrave profesionalisht të përpiluara dhe shkruara, pa dallim të termeve profesionale. Të gjitha këto këshilla juridike, gjuhësore dhe teknike janë një supozim për përfundimin cilësor të formimit profe-sional të juristëve të sapodiplomuar.

Pse? Sepse kompleksitetin e të gjithë sistemeve juridike moderne, përfshi këtu dhe sistemin juridik të Re-publikës së Maqedonisë së Veriut, e karakterizon një numër i madh i pozitave, funksioneve dhe profesione-ve juridike – që nga juristë, këshilltarë, sekretarë dhe konsulentë në lloje të ndryshme të firmave dhe nëpër institucione qeveritare dhe joqeveritare, nga ndërmjetësit dhe avokatët deri te gjykatësit, prokurorët, ju-ristët, etj., e deri në institucionet e veçanta gjyqësore. Sepse secila nga këto profesione juridike është e paimagjinueshme që të kryhet nëpërmjet komunikimit verbal të përditshëm që përfshinë edhe kontak-tet e përditshme me shkrim, si brenda ashtu edhe jashtë sistemit juridik të shpërndarë gjërësisht. Sepse kërkon praktikim të akteve ose dokumenteve juridike të llojllojshme dhe njëkohësisht të përshtatshme, me tituj të panumërt - parashtresa, fletëdërgesa, korrespondencë, memorandume, dokumente, akte, ven-dime, aktgjykime, ankesa, padi, kundërpadi, propozime, kundërshtime ... etj. Sepse secila formë e akteve ose dokumenteve referohet drejt kategorive të ndryshëm të subjekteve, me ose për nevoja dhe interesa të ndryshëm. Sepse çdo shkrim juridik konkret drejtpërdrejtë varet nga aftësia e çdo juristi konkret për ta kuptuar atë që e shkruan, për ta “pëltyp” mirë, ta përpunojë mirë, ta analizojë mirë dhe ta sintetizojë atë që e ka shkruar. Sepse shkrimi varët edhe nga fuqia e çdo juristi për të zbatuar të drejtën mbi rastin konkret, përkatësisht rastin përkatës, të bëj sublimim të dispozitave relevante e konkrete juridike. Më konkretisht, ta shndërrojë të drejtën në parashikim/paratregim/vëzhgim sesi do të duhet, sesi duhet të rrumbullako-het/mbarohet/përfundohet kontesti konkret ose situata konkrete/specifike juridike. Rrjedhimisht, numri i madh i dallimeve të theksuara më herët nënkupton dhe shkallë të ndryshme të formalizimit të shprehjeve të shkruara, ndërsa disa të tjerë, sipas natyrës së gjërave, mbështeten në joformalitete absolute.

23myla.org.mk

Pse/kur formalitete e kur joformalitete?

Aktet juridike lidhur me proceset e miratimit të vendimmarrjes së brendshme politike, ndërsa shpeshherë edhe akteve dhe vendimeve të jashtmë politike, sipas definicionit, nënkuptojnë nivel të lartë (që assesi nuk nënkupton më të lartë, por deri në një shkallë fisnike) të profesionalizmit, e cila gjë është karakteristikë thelbësore komplekse e disa sistemeve juridike, për shembull e sistemit anglosakson, me të gjitha pasojat negative që i posedon dhe me një numër të madh të procedurave për thjeshtësimin e tij deri në një nivel të kuptueshëm, veçanërisht gjatë dekadave të fundit. Kjo, mes tjerash, kërkon dhe nivel të lartë të formalite-tit. Pra, formalitetin në drejtësi, shikuar edhe nga pikëpamja historike dhe aktuale, pritet ta karakterizojnë shumë fjali të formuara në mënyrë të civilizuar të cilat nuk është keq të shkëlqejnë me respekt ndaj sub-jekteve që iu drejtohen. Pse? Sepse nuk ka asnjë person normal i cili nuk do të ndjehej i nderuar nga sjellja e tillë, me kusht që ai (propozimi) të mos përmbaj hipokrizi, koketim, etj. Kur nuk është i tillë është logjike të pritet që ai të prodhojë edhe pasoja të tjera pozitive. Veçanërisht nëse paraqet nivel të lartë të edukim-it, profesionalizimit dhe zotësisë nga të dyja palët (të mos ngatërrohet me termin “shtirje” - atë nuk e do askush, madje edhe ata që e kanë instaluar në sistemin e tyre të robotizuar të komunikimit (kujt dhe prej kujt pranohen) – pra të mos përdoren atribute që nuk janë të zgjuara sepse nuk janë të dobishme. Prandaj, zakonisht ose shpeshherë, fjalitë janë të gjata, të komplikuara dhe ndërlikuara, të mbushura përplot me konstrukte të vjetra, tradicionale që janë etabluar në praktikë (në vendin tonë shpeshherë gjejmë edhe terme jo maqedonase, si p.sh. serbizma: „gjera-ствари“, „në bazë të-по основ на“, „baza-основот“, „lidhur me-по однос на“, „evidentim-книжување“, „regjistrim-упис“, „drejt-према“, „të-afërm“, „pjesëmarrja-удел“, „bashkëpjesëmarrës-содружник“, „garanci-залога“, „librat e intabulimit-интабулациони книги“, „gjykata e apelit-апеалционен суд“, „e njëjta gjë-истото“, „mendimi për atë çështje-произнесување по прашање“, „-pikëpamje-стојалиште“, „bashkë pala-сопарничар“ ... etj., si mbetje të sistemit juridik të ish Jugosllavisë, të cilat megjithëse nuk janë në frymën e gjuhës maqedonase, për shkak se kanë hyrë në sistem dhe çështjes së përshtatshmërisë dhe konsekuencës, edhe më tej lejohen të përdoren). Ky nivel i lartë, nganjëherë edhe tepër i lartë i formalitetit (sidomos kur e drejta është e lidhur me diplomacinë ose politikën, me theks të veçantë në politikën e jashtme) asessi nuk guxon të kuptohet se është kërkohet ligjërisht. Përkundrazi, ky nuk është obligim.

Mirëpo, për hir të së vërtetës, shpeshherë aplikohet. Në veçanti kur trajtohet si e nevojshme, aq më keq, si e domosdoshme, si një nivel që do të shpinte në rezultate të pritshme të favorshme. Ose, kur kompozimet e përshtatshme personale që kanë të bëjnë me të ose kur pikërisht si të tillë shpresojnë. Thjeshtë thënë – kur nuk ekziston asnjë hamendje (pra, kur ekziston siguri absolute) a do të kuptohet dhe si do të kuptohet shkrimi ose si do t’i shpjegohet palës që e pranon. Më tutje, kur ekziston nevoja për të theksuar ose kur ekziston serioziteti i përmbajtjes së aktit ose dokumentit juridik ose rëndësia e rrethanave që e imponon ose që e definon. Megjithatë, nuk është e tepërt që të nënvizohet se madje edhe niveli më i lartë i ko-munikimit me shkrim (deri në shkallë arkaike) arsyetohet vetëm nëse është i qartë, i përpiktë, i kuptue-shëm, i drejtpërdrejtë dhe pa mëdyshje, me fjalë të tjera – kur është evidente se është zgjedhja më e mirë, propozim i shkruar më i përshtatshëm në situatën juridike konkrete, kur nuk ofendon asnjë, as nënçmon, as vë në huti, as lartëson, por mundëson perceptim, kuptim, arsyetim dhe parashikim të drejtë.

24 myla.org.mk

Madje, jo vetëm në kontekstet e stilizuara, por edhe në ato më pak të formalizuara, duhet të përdoren no-cionet, shprehjet dhe fjalitë kryesore teknike/profesionale/eksperte. Natyrisht, shpeshherë dhe fjalët më të thjeshta në të drejtën kanë kuptim krejtësisht ndryshe. Nga ana tjetër, këto të fundit, tekstet që iu dre-jtohen laikëve të fushës juridike duhet të shpjegohen në mënyrë plotësuese me fjalë, fjali ose formulime plotësuese që janë të zakonshme në gjuhën e përditshme, pra, shprehjet bisedimore. Kjo në veçanti është obligim i personave që punojnë me klientë (veçanërisht kur flasin me to), të cilët nuk e kuptojnë ligjin fare, si dhe kur dokumente relevante iu drejtohen klientëve, veçanërisht klientëve të rregullt. Në qoftë se ndodh e kundërta, gjithnjë duhet të gjendet arsyeja për atë komunikim të vështirë. Sipas rregullës, në nivelin më të saktë këto shkresa iu drejtohen personave që kanë shumë pak njohuri për ligjin, të cilët nuk kanë pasur interesim për ndonjë rast ose situatë, as që kanë ndonjë obligim që të njoftohen më tepër me ligjin, për shembull, ato të avokatëve, juristëve, organeve administrative, këshilltarëve dhe konsulentëve, etj. Nga ana tjetër, prokurorët dhe gjykatësit, si dhe përpiluesit e teksteve dhe përmbajtjeve kushtetuese, ligjore dhe të marrëveshjeve lidhur me aktgjykimet, por edhe avokatët kur dorëzojnë për shembull, padi, kundërpadi, ankesa, kërkesa, etj., në adresë të institucioneve të gjyqësorit lidhur me aktet e tilla. Në raste të tilla, është evidente se sa shumë përdoren modele të ndërtuara të shkrimit juridik, të cilat bazohen në parimet që i përmendëm më lart, si çështja e konsekuencës - saktësisë, qartësisë, përpikërisë. Formulat e tilla kanë hyrë shumë thellë në përdorim nga juristët e ndryshëm, madje ato formula dhe priten si të tilla sepse janë shpre-hje e profesionalizmit elementar në këtë fushë, në kontributin dhe përkushtimin ndaj profesionit.

Nuk guxon të mbetet e patheksuar edhe ajo se mënyra e sipërpërmendur e shkrimit juridik, megjithëse formal (rreptësisht), nuk nënkupton se është shumë e gjatë dhe se sipas rregullës prezantohet me numër të madh të faqeve. Me fjalë të tjera, kur kjo është e pashmangshme, më së miri është që propozimi formal dhe me edukatë të lartë të jetë në masë të duhur, por të jetë me vëllim të përballueshëm. Nënkuptohet, kjo duhet të bëhet në pajtim me karakteristikat e qytetërimit bashkëkohor, të intensifikuar/të përshpejtuar/„të marrur hov“.

Nga ana tjetër, janë të rregullt dhe shumë formale dhe voluminoze ato akte juridike të cilët i përpilojnë juristët, këshilltarët juridik, etj., në firma të mëdha dhe të fuqishme ose në korporata me nam dhe me ndikim. Mirëpo, niveli i tyre i zgjerimit, për shkak të lartësisë së interesave që burojnë nga transaksionet e përshtatshme afariste, përkatësisht nga aktet juridike financiare relevante, asessi nuk përjashtojnë një miks cilësor të njohurive të mëdha profesionale lidhur me materien konkrete (edhe juridike, edhe ekonomike, edhe ndërdisiplinore – administrim të biznesit, etj), nga njëra anë edhe qartësi dhe përpikëri maksimale, ndërsa nga ana tjetër me përfilljen e të gjitha standardeve të çdo praktike të përshtatshme afariste ose praktike tjetër.

25myla.org.mk

A nënkupton formalizmi juridik gjithnjë e më tepër faqe?

Jo, assesi! Jo vetëm për atë se epoka moderne nuk ka kohë as për gjatësi të të folurit, vetëm si ilustrim, si ato të Hitlerit apo Akastros, as për shkrim, si për shembull, si ato të verimtarëve të mëdhenj rus Tolstoi dhe Dostoevski. Kryesisht, për shkak të asaj që vëllimi të mos „shitet“ si argument i lartësisë së çmimit, për të cilën gjë na mëson historia. Mbi të gjitha për shkak se sasia, në vete, nuk paraqet assesi cilësi. Për më tepër, autoritet më të madh gëzon teksti i shkurtër i cili ka ndikim „mahnitës“ – kur një fjali kryesore është aq mirë e paketuar që e qëllon drejtpërdrejtë thelbin e problemit/problematikës!!!

Megjithatë, në qoftë se pritjet janë që niveli lehtësues i joformalitetit është më i përshtatshëm, më i do-bishëm, më praktik, më i pranueshëm sesa niveli i formalitetit vështirësues, rraskapitës, atëherë përparësi ka niveli mesatar i formalizmit.

Për më tepër, nivel i lartë i joformalizimit edhe të sjelljes verbale edhe të shkruar pritet edhe në kuadër të marrëdhënieve të brendshme ndërinstitucionale. Mandej, shkalla e formalizimit të memorandumeve të brendshme shpeshherë e ndjek nivelin – më të ulët, po ashtu, nivelin më të lartë menaxherik, si dhe shpe-shtësia e komunikimit – në bazë të përditshme ose shumë më rrallë.

26 myla.org.mk

A imponon forma formalizmi ndonjë rregull gjuhësore?Natyrisht! Respektimi i rregullave të gjuhës zyrtare maqedonase, si dhe i gjuhëve të minoriteteve (në paj-tim me rregullat kushtetuese dhe ligjore në situatat juridike) është i domosdoshëm. Pse? Sepse shkrimi jo i drejtë, sido që të jetë ai – edhe shkrim juridik edhe një tjetër, është pasqyrim i analfabetizmit. Analfabetizmi sugjeron mosarsimim elementar! Ndërsa ajo më tutje, shpie në supozimin (natyrisht – e rrëzueshme, për fat të keq, e cila shpeshherë shmanget, dhe merr karakteristika të mosrrezueshme) për mosarsimim edhe në profesionin juridik. Sepse mosnjohja ose moszbatimi i rregullave të gjuhës përkatëse hap mundësi për paqartësi, konfuzion, për gabime, mosnjohje, mosdije të materies. Sepse ka pasoja negative të dëmshme në baza të ndryshme. Sepse ndikon në marrëdhëniet e personave që i pranojnë materialet e tilla – mund të paraqet bazë për mosrespektim, anashkalim, madje edhe shmangie të komunikimit, për mosavancim në karierë dhe për shumë reagime të tjera të padëshiruara. Sepse shpie në çfarëdo humbje. Jo vetëm të nderit, reputacionit dhe dinjitetit që është e natyrshme që çdo qenie njerëzore t’i ketë, e lërë më personat në profesione publike, madje edhe për interesa konkrete dhe financa serioze. Pikërisht për këtë, çdo tekst pa përjashtim, në veçanti tekstet juridike, para dorëzimit të tyre tek i adresuari duhet t’i nënshtrohet kon-sultimit dhe kontrollit.

Konsultimet janë të nevojshme në tërë procesin e përpilimit të tij, e jo vetëm kur ekzistojnë pasiguri tek autori i tij, por edhe kur mbaron propozim-verzioni i tij. Në fakt, propozim-verzioni i parë duhet të trajtohet vetëm si dokument fillestar, si një dokument i përfunduar i paplotësuar i përdorshëm. Në fund, veçanërisht kur kompletohet, ai duhet edhe një herë të kontrollohet.

Sipas rregullit, shpeshherë duhet të kontrollohet, ripërsëritet që nga fillimi e deri në fundin e tij të vërtetë! Mirëpo, edhe përkundër vetëkontrollit të shpeshtë, ai duhet t’i dërgohet edhe personave përkatës, të cilët për shkak të cilësive që i posedojnë, meritojnë të konsultohen, përkatësisht vërejtjet dhe korrigjimet e tyre duhet të përfillen për shkak të peshës dhe thellësisë, përkatësisht për shkak të peshës specifike të tekstit në tërësinë e tij. Fatkeqësisht, konsultimet me personat me përvojë lidhur me të drejtën janë gjithnjë më të shpeshta me më të udhëzuarit dhe juristët profesionistë sesa me linguistët. Objektivisht, nëse mund të tolerohet mosmbajtja e konsultimeve të pambajtura me linguistët gjatë procesit të përpilimit, si në interes të kohës ashtu edhe për shkak të korrigjimeve të shpeshta, assesi nuk guxon të anashkalohet moszbatimi i teknikës së lektorimit si grande finale e tërë procesit të përpilimit të tekstit. Pse? Sepse diskursi i drejtë gjuhësor, gjithnjë, pa asnjë përjashtim, kontribuon në cilësinë dhe respektin e asaj që është shkruar.

Duke pasur parasysh karakterin e këtij teksti, këshilla më e mirë është që të rifreskohen njohuritë e fituara që më herët lidhur me rregullat e gjuhëve amtare. Në vazhdim, duhet të behët edhe plotësimi i tyre sepse gjuha, ashtu sikur edhe njerëzit, është materie e gjallë, gjithmonë i nënshtrohet ndikimeve dhe ndryshi-meve të llojllojshme.

27myla.org.mk

A këmbëngul formalizmi për rregulla edhe me gjuhë të tjera përveç gjuhës maqedonase edhe ato të minoriteteve?

Nëse pyetja është “nëse ekziston detyrim ligjor?” atëherë përgjigja është “jo”, nuk është patjetër, nuk ekzis-ton detyrim obligues ligjor. Mirëpo, në qoftë se qëllimi është artistik/estetik/tingullor ... etj., mandej shumë intelektual, tepër profesional, padyshim relevant, atëherë theksi gjithnjë vihet në “po” afirmative. Në këtë kontekst, kryesisht gjuha latine, jo vetëm për shkak të lidhshmërisë me të Drejtën Romake nga e cila po buron pothuajse gjithçka, por edhe për shkak të karakteristikës shumëshekullore në nivel botëror (lingua liturgica/gjuha në kishën katolike dhe lingua diplomatica/në diplomaci), por edhe në literaturë, shkencë, muzikë, etj. Jo rastësisht një gamë e madhe e terminus tehnicus/nocioneve dhe shprehjeve teknike, të ash-tuq. latinizëm, përkatësisht gjuhë gjyqësore, gjuhë zyrtare, zhargon juridik, shprehje ndërmjet gjyqësorit dhe avokatëve (lingua forensis) po përdoren në të gjitha disiplinat juridike, madje edhe në bashkëkohoret, të cilat kanë buruar në kushte kur gjuhët tjera kanë qenë ose janë gjuhë botërore – për shembull, gjuha franceze ose angleze, për të cilët Latinët nuk kanë pasur asnjë ide. Në fund, shprehjet teknike latine edhe në të drejtën aktuale dhe në të drejtën e komplikuar dhe provokative evropiane si species, po përdoren në maksimum.

Sa për ilustrim, për shembull, ante factum, post factum, inter alia, heabes corpus, in dubio pro reo, prima facie, mens rea, condition sine qua non, casus belli, bona fide, erga omnes, inter partes, etj., të cilat kur për-doren ndërmjet ekspertëve, nuk ka nevojë të përkthehen. Mirëpo, kur futen në përmbajtje që iu adresohen personave që nuk kanë njohuri në fushën e drejtësisë, ato duhet të plotësohen me përkthime (në kllapa). Në rast të komunikimit me njerëz laik në fushën e drejtësisë, më së miri është që fare të mos përdoren që të mos shkaktojnë paqartësi. Më së miri është të përdoren shprehjet-përkthimet më të përshtatshme në gjuhën maqedonase.

Si përfundim, ekspertët duhet të kenë njohuri për sa më tepër nocione, shprehje dhe fjali latine. Në këtë kuptim, ata duhet t’i përsërisin të gjitha që i kanë mësuar gjatë studimeve në fakultetin juridik, në çfarëdo niveli, por edhe në mënyrë të vazhdueshme t’i zgjerojnë njohuritë e veta duke i lexuar fjalitë relevante latine në fushën e drejtësisë. Megjithatë, kur, si dhe sa do t’i përdorin ato duhet të vendosin in concreto, në çdo situatë konkrete, varësisht nga qëllimi i përcaktuar dhe cilit i drejtohet - ad personam.

E kaluara nuk guxon të harrohet. Ajo nuk rresht së pasuri një rëndësi të madhe, por ajo assesi nuk guxon të imponojë heqje dorë nga bashkëkohorja, nga gjuhët aktuale udhëheqëse, sidomos në fushën në të cilat disa kombe janë dominuese (për shembull, në teknologjinë, që e përfshin gjuhën gjermane – gjerman-izmat). Disa prej tyre, veçanërisht shtraf, shtrafciger, shpakëll, vinkël, bonsek, burmashinë, vagë, pishtol, moler, shnajder, paletë, magnet, etj., nuk përkthehen në maqedonisht sepse janë pothuajse të papërk-thyeshme në shumë gjuhë të huaja, përveç në gjuhën kroate, madje deri në nivel të shakave. Gjithashtu, edhe në elektronikë (shprehjet kompjuterike, në internet, për shkak të përdorimit të tyre të gjërë – nuk kanë nevojë për përkthim, pa mëdyshje, në brezin e postmillenials, si dhe në çfarë do mase të shpjegohen me të gjitha brezat tjera (duke pasur parasysh pamundësinë e përkthimit tekstual, ndërsa është marrëzi ose qesharake për të shpjeguar formën më të gjërë për shkak të gjatësisë më të madhe të gjuhës maqedonase).

28 myla.org.mk

Për këtë gjë, nuk ka nevojë për shpjegim në këtë tekst – mbase duhet një person i tretë i këtij mileniumi që të merret me të gjitha termet relevante në fushën IT. Mirëpo, kjo assesi nuk guxon të mbetet e pathek-suar edhe nga ne!? Mënyra moderne e shkrimit, në përgjithësi, jo vetëm shkrimi juridik, është shumë më ndryshe nga ajo e epokave të tjera. Letrat, kartelat madje dhe kartolinat që i dërgonim njëri tjetrit, madje edhe në çerekun e fundit të mijëvjeçarit të fundit, janë të pakrahasueshme me instant-mesazhet, e-mailin, në përgjithësi, tekste të llojllojshme në rrjetet sociale. Ato i karakterizon joformalizmi, relaksimi, densiteti, thjeshtësimi, shkurtimi, etj., e gjithë kjo në funksion të asaj që është Must në këtë epokë – lehtësi dhe shpe-jtësi, lexo!!! Gjëra të lira dhe sipërfaqësore, e cila nuk e parandalon shndërrimin e mendimit në një blog të rëndomtë, në formë të shkruar më të shkurtër, e thjeshtë, e përditshme e deri në formë të bisedës. Mirëpo, shkrimi juridik, per definitionem, kërkon nivelin më të ulët/elementar të standardizuar të formalizmit, së paku përmbushja e segmenteve elementare të modeleve të sipërpërmendura.

A e imponon formalizmi juridik detyrimin për trajnime plotësuese?

Pa asnjë mëdyshje - po!Jo si detyrim juridik, por si detyrim themelor profesional pa mospërfilljen dhe mo-szbatimin e së cilës nuk ka mbijetesë në “ringun” e sistemit juridik shoqëror modern, disa herë edhe sistem grabitqarësh. Kjo nënkupton kërkim, gërmim permanent të shembujve, rregulloreve, praktikës gjyqësore në të gjitha fushat e të drejtës. Kjo nënkupton lexim, analizë, kuptim dhe praktikim permanent. Kjo nënk-upton hulumtim të pandërprerë të mënyrave të shkrimit juridik përmes numrit të madh të materialeve të shkruara nga autorë me renome, të cilët kanë rëndësi të madhe, përvojë, të cilët janë të zotët e profesionit të vet, të cilët ofrojnë sugjerime të paçmuara për atë sesi duhet të bëhet strukturimi, arsyetimi, si duhet të shprehet, të përshtatet, të organizohet, etj., ajo që shkruhet. Si opsion i shprehjes popullore/të zymtë/qesharake “mëso, mëso dhe vetëm mëso” – “lexo, lexo dhe vetëm lexo/dhe mos rresht së lexuari” sepse “lex-uesit më të mëdhenj janë më të mirë/autorë/shkrimtarë më të suksesshëm juridik”, janë ata që nuk rreshtin së lexuari, analizuari dhe sintetizuari, dhe janë autoritetet juridike të dëshmuar parësor dhe dytësor në mënyrë të pakontestueshme.

A e “mbulon” trajnimi plotësues edhe domosdoshmërinë për të fituar njo-huri/shkathtësi për citim, referim dhe bibliografi të teksteve juridike?

Pa asnjë mëdyshje - po!Jo si detyrim juridik, por si detyrim themelor profesional pa mospërfilljen dhe mo-szbatimin e së cilës nuk ka mbijetesë në “ringun” e sistemit juridik shoqëror modern, disa herë edhe sistem grabitqarësh. Kjo nënkupton kërkim, gërmim permanent të shembujve, rregulloreve, praktikës gjyqësore në të gjitha fushat e të drejtës. Kjo nënkupton lexim, analizë, kuptim dhe praktikim permanent. Kjo nënk-upton hulumtim të pandërprerë të mënyrave të shkrimit juridik përmes numrit të madh të materialeve të shkruara nga autorë me renome, të cilët kanë rëndësi të madhe, përvojë, të cilët janë të zotët e profesionit të vet, të cilët ofrojnë sugjerime të paçmuara për atë sesi duhet të bëhet strukturimi, arsyetimi, si duhet të shprehet, të përshtatet, të organizohet, etj., ajo që shkruhet. Si opsion i shprehjes popullore/të zymtë/qesharake “mëso, mëso dhe vetëm mëso” – “lexo, lexo dhe vetëm lexo/dhe mos rresht së lexuari” sepse “lex-uesit më të mëdhenj janë më të mirë/autorë/shkrimtarë më të suksesshëm juridik”, janë ata që nuk rreshtin së lexuari, analizuari dhe sintetizuari, dhe janë autoritetet juridike të dëshmuar parësor dhe dytësor në mënyrë të pakontestueshme.

28 myla.org.mk

29myla.org.mk

A e “mbulon” trajnimi plotësues edhe domosdoshmërinë për të fituar njo-huri/shkathtësi për citim, referim dhe bibliografi të teksteve juridike?

Po, kjo nënkuptohet! Edhe përkundër asaj që të gjithë tre instrumentet janë standarde për përgatitjen e punimeve akademike, profesionale dhe shkencore, për dallim nga shumica e llojeve të shkrimit juridik të cilët nuk janë të tillë. Pse2 është i dobishëm zotërimi i tyre për çdo person që merret me shkrime juridike? Sepse kapaciteti i tillë mundëson përcjelljen e besueshme të përmbajtjeve (nga më të thjeshtat deri te më të ndërlikuarat – truri i njeriut dhe Interneti) të cilat citohen, parafrazohen dhe referohen burimet me përpikëri (mediat nga të cilat merren përmbajtjet e tilla informative). Pavarësisht nga fakti i tillë secili që merret me krijimtari juridike duhet ta bëj kategorizimin tashmë klasik të pasurisë dhe varieteteve të tek-steve juridike (në kohën post-moderne, qoftë në formë të shtypur, qoftë elektronike ose elektromagnetike).

2 Miliq, Citimi i literaturës në punim shkencor – Linku i burimit: http://nub.rs/fileadmin/informacione_usluge/citiranje/Natasa_Milic-Citiranje_lit-erature_u_naucnom_radu.pdf

Citimi i literaturës paraqet metoda të standardizuara të paraqitjes së burimit të informa-cioneve dhe ideve që shfrytëzohen gjatë shkrimit të një punimi shkencor, edhe atë në mënyrë unike i identifikon burimet e tyre.

Ekziston një numër i madh i mënyrave të citimit dhe referencave të dokumenteve gjatë çdo lloj krijimtarie dhe shkrimi. Për shembull, në pajtim me stilin e Harvardit i ashtuq. Autori-data sistem, sipas së cilit referencat në kuadër të tekstit përmbajnë 3 segmente në kllapa dhe të ndara me shenjat e pikësimit në vijim: (mbiemri i autorit, viti: faqja), p.sh., (Johns, 1998: 20–21). Nëse shfrytëzohet stili APA, atëherë citati mund të vihet në tekstin me përdorimin e thonjëzave, ndërsa në kllapa vihet emri i autorit, vitit i botimit të punimit nga i cili merret citati dhe numri i faqes. Shembull: (Стефановски, 2006:15). Stili i citimit të Vankuverit nënkupton aplikimin e sistemit numerik, përkatësisht në teskt vihet një numër i referencës së caktuar. I njëjti gjendet në literaturën e cituar. Shembull: Në kuadër të tekstit shënohet me numra arab: [3] ose me kllapa të vogla (3), ndërsa në listën e literaturës së shfrytëzuar [3] Стефановски Г. Вовед во драма. Shkup: FDU, 2008, fq.33-35.

Ekzistojnë edhe shumë mënyra të tjera të citimit, ndërsa informacionet për ta mund të gjenden shumë lehtë duke kërkuar në internet.

30 myla.org.mk

Dallimi ndërmjet tyre e imponon edhe domosdoshmërinë e dallimeve të përshtatshme gjatë citimit të tyre, Bëhet fjalë për:

• akte të brendshme juridike – kushtetuta, amandamente, ligje, plotësime të ligjeve dhe akte nënligjore në nivel kombëtar dhe krahasimi i tyre komparativ;

• akte të brendshme juridike në fushën e të drejtës private, në mesin e të cilave shumë kontrata;• akte juridike ndërkombëtare – marrëveshje me tituj të ndryshëm – konventa, pakte, karta, statute, akte,

shtojca, konkordate ... etj.;• dokumente politike ndërkombëtare, sërish me tituj të ndryshëm – deklarata, rezoluta, etj.;• akte të brendshme dhe të adresuara për institucionet juridike të brendshme/praktika e tyre gjyqësore –

padi, kundërpadi, ankesa, vendime, aktvendime, aktgjykime, etj., edhe në vendin tonë edhe në vendet tjera;

• akte adresuar institucioneve juridike ndërkombëtare/jurisprudencës së tyre - Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë (mendime këshillëdhënëse, aktgjykime, aktvendime, etj.), Tribunalit për Ish Jugosllavinë dhe Tribunalit për Ruandën (aktgjykime dhe lloje tjera vendimesh), Gjykatës Evropiane të Drejtësisë (vendimet e saj), Gjykatës Evropiane për Liritë dhe të Drejtat Themelore të Njeriut (vendimet), të gjitha këto me aktet e dorëzuara në adresë të tyre nga subjektet – bartësit e të drejtës aktive e legjitime;

• akte lidhur me marrëdhëniet diplomatike të natyrës dypalëshe ose shumëpalëshe – nota diplomatike (verbale, identike, kolektive, qarkore, protesta), manifestë, ultimatume, memorandume, korrespon-dencë e llojllojshme (të zyrës, private, akreditive, patentuese, të revokueshme, me korier, etj.) ... etj.;

Kur merren informacione dhe të dhëna nga aktet juridike gjatë referimit, shpeshherë shënohet emri i tërë aktit e mandej dita kur është miratuar ose ka hyrë në fuqi, ku është shpallur dhe kush e ka miratuar në qoftë se bëhet fjalë për akt nënligjor ose një dokument ndërkombëtar. Për shembull:

Kuvendi i RMV, Ligji për ndihmë juridike falas, i shpallur në Fletoren Zyrtare të RMV nr. 161/2009 më datë 30.12.2009.

Ministria e Punës dhe Politikës Sociale, Rregullore për Kriteret më të Afërta dhe Mënyrën për zgjedhjen e një birësuesi në mënyrë elektronike, e miratu-ar më 08.05.2012, e shpallur në Fletoren Zyrtare të RMV nr. 60/2012 më datë 16.05.2012.

31myla.org.mk

• akte lidhur me rolin e konsullëve në procedurat e ndihmës juridike ndërkombëtare – në proceset civile, në proceset penale, shkrimet publike, etj.;

• tekste shkollore, libra, punime magjistrature dhe doktorature;• tekste/shkrime në gazeta, revista, koleksione profesionale dhe shkencore;• udhëzime praktike, praktikume;• tekste në revista gazetareske ditore, javore e mujore;• punime të prezantuara në revista kombëtare dhe ndërkombëtare;• citimi i të gjitha burimeve paraprakisht të përmendura në faqe elektronike; baza të dhënash; faqe in-

terneti, etj.;• baza të dhënash eletronike/falas ose me një tarifë të caktuar;• katalogje muzeumesh;• emisione në radio dhe TV;• ligjerata publike;• biseda private;• madje dhe shkrime në mure private elektronike dhe të gjitha llojet e mediave nga të cilat mund të

merren tekste ose informacione, të cilave mund t’iu referohemi.

Në qoftë se shfrytëzojmë ide, citate dhe men-dime të të tjerëve, ndërsa i paraqesim sikur janë tonat, atëherë konsiderohet se jemi shkencëtarisht të pandershëm. Kjo me fjalë tjera quhet plagjiaturë. E njëjta është e ndësh-kueshme.

32 myla.org.mk

Shpeshherë, ekspertët rekomandojnë që të mos përdoret burimi Wikipedia, i cili konsiderohet si burim jorelevant i informacioneve dhe të dhënave.

Më tutje, duhet nënvizuar dallimi ndërmjet dy llojeve të citimit.

Citimi direkt/i drejtpërdrejtë është futja e standardizuar e një pjese të tekstit ose përmbajtjes informative në përmbajtje burimore/ashtu siç thotë/në origjinal/ e pandryshuar, e mandej shënohet referenca/nga e kemi marrë/burimi nga e kemi marrë atë.

Citimi indirekt është nxjerrja e standardizuar e burimit bibliografik dhe futja e tekstit juridik në mënyrë të tërthortë, nëpërmjet rrëfimit, interpretimit/shkurtimit/koncentrimit/ngushtimit, që gjithashtu është e domosdoshme të përmendet referenca e burimit. Kjo e fundit është e panevojshme kur bëhet fjalë për përmbajtje të njohur në përgjithësi. Rrjedhimisht, referenca është udhëzim drejt burimit konkret, nga i cili është nxjerr përmbajtja konkrete, qoftë direkte, qoftë indirekte.

Në fund, njësia bibliografike është pjesë e inventarit të burimeve të shfrytëzuara për shkrimin juridik konk-ret. Të njëjtat duhet vënë në listën e literaturës së cituar/shfrytëzuar dhe referohen në fund të punimit.3

3 Jovana-Mitkovska, Shkrim akademik – nevoja dhe sfida, Linku për burimin: http://eprints.ugd.edu.mk/18878/2/%D0%90%D0%BA%D0%B0%D0%B4%D0%B5%D0%BC%D1%81%D0%BA%D0%BE%20%D0%BF%D0%B8%D1%88%D1%83%D0%B2%D0%B0%D1%9Ae.pdf

33myla.org.mk

PIKËPAMJET ETIKE TË PROFESIONIT JURIDIK

Çfarë nënkupton nocioni “etikë”, përkatësisht, cila është etimologjia e nocionit “etikë”?

Nocioni “etikë” rrjedh nga fjala e vjetër greke “ethos” (që nënkupton shprehi, zakon, karakter). Grekët antik e kanë përdorur për të shënuar një ndër disiplinat filozofike fundamentale – filozofinë e moralit. Ajo është marrë me marrëdhëniet ndërnjerëzore/shoqërore nëpërmjet mënyrës së të menduarit, gjykimit, sjelljes/veprimit, qëndrimit, etj., kryesisht si rezultat i karaktereve të llojllojshme të njeriut. Jo përmes përgjegjes së pyetjes “si janë?”, por përmes përkufizimit “si duhet të jenë?”. Jo “pse bëjnë diçka njerëzit dhe çfarë konsid-erojnë se është morale”?, por “si duken arsyet filozofike për vlerën e moralit”. Po, për atë që është e mirë (jo domosdoshmërisht për atë që është e bukur apo e vërtetë, megjithëse është më së miri që të gjitha tre no-cionet të funksionojnë së bashku, të ndërlidhur në mënyrë të ndërsjellë dhe duke e plotësuar njëra tjetrën). Si përfundim, jo ajo çfarë mendojnë njerëzit se është e moralshme, por sa është i justifikuar mendimi i tyre.

Nuk është e kontestueshme se nocioni „etikë“ është sinonim i nocionit „moral“, i cili është përkthyer nga fjalët latine “mos“ (zakon) “mores”/”morales” (sjellje). Nga epoka e Eladës Antike dhe Latinëve të Vjetër e deri në shekujt që kanë kaluar, deri në Shekullin e ri, njerëzit më të urtë – filozofët kanë ndjekur një qëndrim identik. Në fakt, se njeriu si qenie e lirë, e (vetë) ndërgjegjshme, e arsyeshme, e përshtatshme, krijuese dhe e përgjegjshme krijon dhe mirmëban moral që të ruaj identitetin e tij karakteristik sipas të cilit dallohet nga të gjitha qeniet tjera në këtë planetë. Se njeriu nuk është njeri nëse nuk dallohet nga kafshët. Me fjalë të tjera – nëse është grabitqar! Lexo – nëse është i pamoralshëm në thelb, në nivel karakteri!

Në përputhje me logjikën e tillë, detyrimet morale të çdo qenie njerëzore kanë qenë të kategorizuar në tre grupe themelore. Mbi të gjitha, si detyrim ndaj Perëndisë, pastaj ndaj familjes, miqve dhe komunitetit më të gjërë, madje në fund, edhe si detyrime ndaj vetes. Rrjedhimisht, procesi i modelimit të tillë të qenies njerëzore, përkatësisht kultivimit - edukimit të tij duhet të fillojë që nga mitra e nënës e mandje rregullisht të edukohet dhe lartësohet çdo ditë.

34 myla.org.mk

Fillimisht, nëpërmjet procesit të edukimit shtëpiak dhe familjar, por edhe nëpërmjet rritjes dhe edukimit në procesin e plotë edukativo-arsimor. Kjo me fjalë të tjera nënkupton që rol vendimtar luan edukimi në shtëpi. Rol vendimtar luan familja. Për gjithçka! Edhe në mënyrë didaktike edhe dialogike edhe përmes shembujve (veprime prindërore personale) E tërë kjo është e domosdoshme sepse karakteri, së paku ose në përgjithë-si, nuk ndërtohet vetëm duke folur për të. Që të instalohen sa më shumë vlera etike dhe parime morale në kohë për çdo person, ajo duhet të bëhet me anë të veprave, të cilat nganjëherë duken si stërvitje ushtarake. Para së gjithash deri në moshën gjashtë vjeçare, ndërsa mbi të gjitha me formësimin përfundimtar – deri në moshën 18 vjeçe. Kur ndërgjegjësimi i tillë, formësimi, rritja, maturimi dhe zhvillimi i vërtetë i ndërgjegjës dhe shpirtit të njeriut është më i lehtë nga njëra anë, ndërsa nga ana tjetër është më e vështirë, por është i pashmangshëm obligimi i prindërve!!! Si përfundim, procesi i ndërtimit të një personi të shëndetshëm, të vetëdijshëm për nevojat ose interesat e veta, përkatësisht për ambiciet e tyre, mandej me respektimin maksimal të nevojave dhe interesave të qenieve të tjera njerëzore, fillon të zhvillohet para së gjithash dhe mbi të gjitha në kuadër të familjes më të ngushtë, përkatësisht më të gjërë. Kjo fillon të zhvillohet që nga momenti i zanafillës së farës në mitër, përkatësisht që nga rrjedhja, zhvillimi, rritja dhe formimi në mitër në formë të fetusit. Pastaj vazhdon me daljen e frutit nga mitra e nënës në formë të foshnjës. Dhe nuk rresht së zhvilluari që nga ardhja në këtë botë e deri në mbarimin e fëmijërisë dhe kalimin e tij në fazën adoleshente, e cila nënkupton rritje/zhvillim/maturi/ngritje ose lartësim.

E tërë kjo bëhet nëpërmjet proceseve të panumërta, të llojllojshme, të gjata dhe të mundimshme të edukimit, të rritjes, të kultivimit, me një fjalë – të socializimit. Falë tyre, ajo që fillon si një farë mikroskopike, gradualisht fillon të transformohet nga një fizik i zhveshur në zoon politikon, në kuptimin Aristotelian të fjalës. Rrjedhimisht, procesi i njohjes dhe ndërgjegjësimit për posedimin e të drejtave të njeriut për nevojat e respektimit të plotë të të drejtave të të tjerëve fillon m’u nëpërmjet perceptimit të mënyrës sesi familja e ngushtë dhe e gjërë – shoqëria, i pranon, i kupton, i trajton, i ruan dhe rrit, i respekton dhe edukon, në fakt i kultivon fëmijët e vet dhe prej tyre krijon qenie njerëzore të civilizuara – tokësorë, ndryshe nga banorët, nëse ka të tillë, në ndonjë planet tjetër të universit të madh/të pafund – të jashtëtokësorëve. Ky proces i transformimit nga një prodhim biologjik (kushtimisht, kafshor) në tokësorin e civilizuar nuk rresht së funksionuari dhe të jep rezultate të tilla ose këtilla fillimisht në kontekstin e familjes së vet, e cila, së pari është kategori shoqërore e mandej kategori juridike. Rregullimi/normat juridike të marrëdhënieve ndërm-jet anëtarëve të saj, në thelb, janë objekt i të drejtës së brendshme, më konkretisht, të së drejtës familjare. Nëpërmjet numrit të anëtarëve të familjes dhe marrëdhënieve të ndërsjella, të plotësuar si me të drejta ashtu edhe me obligime, nëpërmjet mijëvjeçarit, m’u ky institut zakonor dhe moral dhe juridik manifeston shumë virtyte, por edhe një numër të caktuar të mangësive.

35myla.org.mk

Megjithatë, edhe përkundër të gjithave, pavarësisht nga transformimet e mëdha të tij në drejtime të ndryshme, veçanërisht disa dekadave të fundit dhe fillimisht në hemisferën perëndimore, për një numër të madh të njerëzimit, familja mbetet qeliza kryesore e shoqërisë, një zgjedhje vitale, një qëllim suprem, një mendim më i lartë i udhëtimit të shkurtër në këtë botë. Në kuadër të saj, fëmijët, pa dallim nëse janë me kurorë, pa kurorë ose të birësuar, trajtohen dhe jetojnë, si një bazë e shëndetshme e strukturës familjare, një vlerë më e lartë mbi të cilën gjithçka përshtatet. Sepse assesi nuk është një floskulë boshe, e zbehur nga përsëritja jokritike – kujt tjetër nëse jo fëmijëve “iu lihet bota”. Rrjedhimisht, nuk është njësoj nëse “krijesave“ ose individëve të vërtetë e cilësor e dinjitoz iu mbetet në trashëgimi misioni për të ndërtuar një rend shoqëror sa më të drejtë dhe më human. Si e tillë, iu mbetet prindërve ta japin provimin më të rëndësishëm, më të ndërlikuar, në fakt më të vështirë – provimin e jetës. Nëse bien një herë në ate provim – pothuajse edhe nëse nuk ka provim plotësues, atëherë do të jetë me rezultate të kufizuara dhe sërish të pakompletuara. Rënia në këtë provim e prindërve paraqet një shenjë shpifëse gjatë tërë jetës për karak-terët e fëmijëve të tyre, të cilët shumë shpejtë rriten, të cilët vazhdojnë ta përcjellin këtë botë të rënuar, këtë qytetërim të njomë në pafundësi, këto shoqëri kaq të padrejta, përfshi edhe shoqërinë tonë. Për shkak të gjithë kësaj dhe për shkak të shumëçka tjetër, vlerat etike dhe parimet morale duhet të trajtohen si tmer-rësisht relevante.

Pse është aq e madhe rëndësia e moralit dhe moralitetit në kuptimin më të gjërë?

Sepse niveli i përshkruar i këtillë i edukimit të përgjithshëm të karakterit njerëzor, më së voni deri në vitin e arritjes së pjekurisë, në pjesën më të madhe të shteteve moderne, paraqet bazën themelore mbi të cilën është i mundur avancimi plotësues që buron nga profesionet e llojllojshme – e drejta, politika, ekonomia, shëndetësia, arsimi ...etj., pothuajse në të gjitha. Kur ekziston një qenie njerëzore e vërtetë (morale), tek ai shumë lehtë rrjedh procesi i edukimit sepse ligjeratat për çdo etikë profesionale përkatëse është vetëm një plotësim, përkatësisht një precizim i karakteristikave tipike të profesionit. Si të lexohet ky udhëzues? Në mënyrë filozofike, si trilogji, e cila e zgjeron triptikun themelor paraprakisht të përmendur. Juristët, në përgjithësi, si dhe juristët e rinj, përveç obligimeve morale themelore ndaj shoqërisë dhe vetes, kanë edhe obligime etike serioze ndaj insitucioneve juridike (ndaj të punësuarve në to), ndaj kolegëve të tyre juristë të fushave të ndryshme dhe ndaj karakteristikave të tyre personale (në qoftë se kanë marr vendim për të punuar me ta).

36 myla.org.mk

Pra, në nivel të të kuptuarit të problematikës për të cilën bëhet fjalë gjërat janë të qarta. Atëherë, ku qën-dron problemi? Së pari, fakultetet tona juridike nuk ofrojnë mësim klinik. Rrjedhimisht, studentët e rregullt, sikur edhe të gjithë studentët pasuniversitarë, gjatë studimit në fakultete, nuk hasin, përveç në disa raste, as në funksionet e ndryshme të juristëve, as në klientët. Nuk merren as me pjesët më të imta të praktikës, përveç teorisë së pastër. Praktika juridike nuk përbën as pjesën më të imët të sistemit maqedonas të ar-simit juridik. Për më tepër, lënda e Etikës dhe e Drejta/Etika ligjore, etj., sido që të quhet ose nuk mësohet fare ose, në rastin më të mirë, ekzistojnë mundësi të mësohen si lëndë zgjedhore. Kjo e fundit, për fat të keq, shpeshherë bëhet jo për arsye morale, por për të fituar sa më lehtë pikë në EKTC-në moderne, poth-uajse jopraktike. Për hir të së vërtetës, arsimi sipëror cilësor për pikëpamjet etike të profesionit juridik do të mund të kishte një kontribut shumë të pasur për krijimin e juristëve – “zemër luana”, përplot me dije, zotësi, shkathtësi, por dhe kurajo, në të gjitha momentet e vështrimit të amoralitetit ose antimoralitetit që të reagojnë në mënyrë më të përshtatshme. Mirëpo, heronjtë e këtillë në fushën juridike mund të lindin nga fakultetet juridike moderne vetëm nëse ligjeratat e të gjitha lëndëve i mbajnë profesorë-kalorës fisnik, që e zotërojnë materien që duhet mbuluar dhe janë dinjitoz falë arritjeve të tyre të larta morale. Ja pra pse në fakultetet, madje as tek profesorët, ndërsa studentëve nuk iu referohemi fare këtu, pothuajse nuk ekziston skepticizëm në raport me të ushtruarit e të drejtës, në funksion të sundimit të saj. Aq më e vështirë, më saktë, shumë rrallë ndodh të ketë “arenë të konfliktit” ndërmjet moralit themelor dhe profesional. Për këtë arsye, leksionet për standardet morale trajtohen si pothuajse të panevojshme vis-a-vis leksioneve për zotërim sa më serioz të së drejtës. Megjithatë, të jemi të ndershëm deri në fund, madje kur të gjithë sub-jektet në procesin e arsimit të etikës, pa përjashtim, do të ishin persona pa diskutim me moral të lartë, ngritja e etikës në profesionin juridik do të ishte pothuajse e vogël ose fare nuk do kishte ngritje, në qoftë se objektet – juristët e rinj nuk kanë komunikim elementar me moralitetin. Ja pse hulimtimi, analiza dhe sinteza juridike është shumë e kushtëzuar nga standardet morale individuale. Ja pse është aq i vështirë, aq afatgjatë, aq kundërthënës procesi ynë i krijimit të një shteti të vërtetë. E cila, a është vërtetë shtet, nëse nuk është shtet juridik?

Ekzistojnë shumë arsye (në të gjitha fushat e jetës shoqërore), por këtu enkas e përmendim moralitetin tek juristët e rinj që, edhe nëse vonojnë, të kthehen në rrugën e vetme të drejtë – rrugën e të drejtës dhe drejtësisë. Sepse nuk ka të drejtë pa drejtësi (që nga Aristoteli e deri më sot, e mëtutje) dhe, në kuptimin më të gjërë, pa moral. Natyrisht, jo si çështje e insistimit fundamentalist të perfeksionizmit. Në fakt, ai as që ekziston diku, madje as në shtetet që konsiderohen si shtete më të pastra, me drejtësi më të madhe. Në fakt, çdo qenie e arsyeshme njerëzore nuk guxon të fshijë nga mendja faktin që natyra e njeriut nuk është vetëm intelektuale, por edhe instiktive. “Aspekti i saj impulsiv mundëson harmonizim të plotë të vetëdijes morale, si formë e cenzurës shoqërore“. Frojdi!

37myla.org.mk

Megjithatë, ai nuk e mohon nevojën për tendencën e pandërprerë të njeriut për të arritur pastërti të përso-sur morale. Prandaj, synimi i tillë nuk është i palejuar madje kur ajo është shprehje e interesave skajshmër-isht egoiste. Ato janë pjesë e nevojave kafshore të njeriut, të cilat janë mjaft të natyrshme, por nuk guxojnë të jenë të vetmit. Të cilat nuk guxojnë ta përjashtojnë kontributin për shtetin e së drejtës (të barabartë për të gjithë dhe nga të gjithë), për stabilizimin e shtetit juridik, nëpërmjet forcimit të tërë shtetit, edhe në mënyrë ekonomike edhe në çfarëdo mënyre tjetër. Përmbushja e obligimeve ndaj shoqërisë në tërësi, për shkak të virtyteve kolektive lejon dhe ambicie për rritje të reputacionit shoqëror të individit, si dhe të

statusit material dhe social në komunitet.

Me çfarë të mire merret etika? Ndërlidhja logjike e tërë asaj që u përmend më sipër shpie në definimin e të mirës. Mirëpo, cila e mirë? Normave të mira për sjelljen ose karaktereve të mirë? Pse është e rëndësishme kjo? Sepse nga ajo përgjigje mund të nxirren përfundime për atë se çfarë është e moralshme e çfarë jo, çfarë është kolektive e çfarë është e lirë, e çfarë nuk është lidhur me shumë nënpyetje tjera.

Pas dy mijë vjet të etikës, si debat për karakteret e njeriut, koha e re e lidh etikën me rregullat/normat dhe parimet e sjelljeve të njeriut (e ashtuq. etika normative), e cila nuk është indikative, por imperative. Që nënkupton se gjykimet etike janë gjykime vlerash.

Sëkëndejmi, edhe konstatimi i Kantit se ekzistojnë „rregulla etike“ që imponojnë obligime absolute dhe „kategorike“ (të ashtuq. „imperativ kategorik“), pa theksuar ndonjë të mirë nga një veprim i caktuar njerëzor. Njëkohësisht, ekzistojnë dhe „norma hipotetike“. Nëse janë joetike, nuk nënkupton që janë të pamoralshme, varet nga përshtatshmëria e tyre. Kjo është pika në të cilën morali (i mirë apo i keq në vete) dhe e drejta (e mirë apo e keqe për komunitetin në tërësi) takohen. Nga kontakti i këtillë buron edhe dallimi ndërmjet legalitetit dhe moralitetit. Legale është ajo që është në pajtueshmëri me rregullat. Morale është ajo që një-kohësisht është edhe në pajtueshmëri me rregullat, por edhe i respekton rregullat. Mirëpo, dallimi i këtillë nuk është absolut! Morali i vlerëson veprimet, ndërsa e drejta merret me arsyet. Rrjedhimisht, e drejta është objektivizimi, sanksionimi i moralit. Për më tepër, është fakt empirik se ndryshimet e qëndrimeve morale për disa veprime të caktuara njerëzore kontribuojnë për ndryshime në sisteme të ndryshme juridike.

38 myla.org.mk

Në fund, dallimet ndërmjet rregullave normative dhe etikës së karakterit duken kështu:

• qëllimi kryesor i të parës bazohet në normat, ndërsa te e dyta realizimi i qëllimeve të njeriut;• baza e nxjerrjes së përfundimeve tek e para është karakteri i njeriut, ndërsa te e dyta është qëllimi i çdo

sjelljeje konkrete;• kuptimi i moralitetit tek e para është realizimi i normave, ndërsa te e dyta është ndërtimi i karakterit;• realizues i etikës tek e para është individi i lirë, ndërsa te e dyta tërësia shoqërore;• dallimi ndërmjet asaj etike dhe joetike tek e para është plotësisht i qartë/i definuar, ndërsa te e dyta

pothuajse nuk ekziston;• normat tek e para janë të qarta dhe të përpikta, ndërsa tek e dyta janë të përgjithshme;• përgjegjësia tek e para është individuale, ndërsa te e dyta është kolektive dhe• pedagogjia e të parës është mësimi, mësimi frontal, ndërsa te e dyta është dialogu dhe dhënia e shem-

bujve.

39myla.org.mk

Përveç etikës mbi karakteret dhe etikës mbi normat, a ekziston edhe lloji i tretë i etikës?

Lloji më i vjetër i etikës është ai antik, i cili i referohej religjionit, ndërsa si jetë të mirë e ka vlerësuar vetëm atë jetë që ka jetuar në pajtueshmëri me virtytet për shkak të arritjes së lumturisë së vërtetë. Ai, në masë të madhe, ka mbetur në të kaluarën.

Vijon etika për detyrat ( e ashtuq. Etika deontologjike) për të qenë njeri i mirë i cili gjithnjë, në çdo situatë pa përjashtim, vepron siç duhet, duke e ndjekur “pa kushte ligjin moral të Kantit në vete“. Duke vepruar ashtu që rregulla ndaj të cilës përmbahet çdo njeri të bëhet ligj i përgjithshëm e universal. Bëhet fjalë për “rregullin e artë” “mos i bëj askujt atë që nuk dëshiron të ta bëjnë ty, përkatësisht, bëjau të tjerëve atë që e dëshiron për vete”. Ndërsa për rregullin plotësues të Kantit “njeriun gjithmonë përdore si qëllim e jo si mjet”. Udhëzimet e formuluar në këtë mënyrë gjenden edhe në Bibël, si dhe në religjione dhe filozofë të tjerë edhe pas Krishterizmit – “mos gënje, mos vjedh, mos tradhto...etj.” Dobësia kryesore e qëndrimit të këtillë është rreptësia e tij “gjithmonë, në çdo situatë, pa asnjë përjashtim”, megjithëse të gjithë jemi të vetëdi-jshëm se ekzistojnë situata të tmerrshme në jetë, të jetës apo vdekjes, ose të dinjitetit, kur „ligji në vete“ do të respektohej në mënyrë të drejtë, kjo në mënyrë të pashmangshme do të shpinte në rrezikimin e një jete apo shëndeti. Kjo është pika më e dobët në teorinë relevante të Kantit për etikën.

Lloji më i ri i etikës sipas së cilës e mirë është ajo që është e dobishme dhe si e tillë sjell kënaqësi (e ashtuq. Etika utilitariane) e cila niset nga pozita se njerëzit, para së gjithash, janë racional, dhe mbi të gjitha janë qenie egoiste. Në pajtim me natyrën e vet, gjithnjë të shmangen halle, dhimbje dhe vuajtje dhe të ecet drejt kënaqësisë dhe lumturisë. Qëndrimi utilitarian thotë “morale pra është e mirë, është ajë çfarë paraqet lumturi më të madhe për numrin më të madh të njerëzve”. Problemi i kësaj teorie të Bentamit, kur do të mund të zbatohej në situata të caktuara, do të ishte brutale dhe monstruoze.

Në fushën juridike, një person është fajtor kur do t’i shkel të drejtat e të tjerëve. Në etikë, nje-riu është fajtor edhe sikur ta mendojë ta bëjë atë.

– Emanuel Kant

40 myla.org.mk

Cilat janë vlerat themelore etike dhe parimet kryesore të moralit tek ju-ristët e rinj?

Duke pasur parasysh pikët e dobëta të çdo teorie të sipërpërmendur, si dhe vetëdijes në këto raste, ato assesi nuk guxojnë të zbatohen tekstualisht, ndërsa vlerat e pashmangshme etike për çdo jurist të ri duhet të jenë këto katër kategori të vlerave. Në fakt:

• vlerat etike (integriteti, ndershmëria, përgjegjësia, besnikëria, përsosmëria, respektimi, sinqeriteti, paanësia);

• vlerat demokratike (shteti i së drejtës, neutraliteti, përgjegjësia, besnikëria, çiltërsia, përfaqësimi, lig-jshmëria);

• vlerat profesionale (efektiviteti, efikasiteti, të qenit i dobishëm, përsosmëria, novacioni, cilësia, kreati-viteti) dhe

• vlerat njerëzore (kujdesi, drejtësia, toleranca, denjësia, dhembshuria, guximi, dashamirësia, human-izmi)

Përgjegjësia, qasshmëria dhe mbarëvajtja e pavarur e proce-seve, ligjet e drejta, qeveria transparente, janë katër parimet universale që e përbëjnë versionin e punës së sundimit të së drejtës. Ato janë përpiluar në pajtueshmëri me normat dhe standardet e pranuara ndërkombëtarisht dhe janë konsultuar me një numër të madh të ekspertëve ndërkombëtar. (https://worldjusticeproject.org/about-us/overview/what-rule-law )

41myla.org.mk

Nga ato burojnë parimet themelore të moralit, në kuptimin më të ngushtë (stricto sensu), të cilat juristët e rinj do të duhet gjithnjë t’i kenë parasysh:

• të ushtruarit e suksesshëm e veprimeve/sjelljes/funksionimit/realizimit;• përmbushja e detyrave themelore;• shpejtësia konkrete për çdo aktivitet konkret;• saktësia, përpikëria dhe cilësia e shërbimeve të siguruara/ofruara/realizuara;• pranimi i çdo realizimi konkret për çdo shërbim konkret;• ndarja e aktviteteve/veprimtarive të ndryshme/veçanta;• korrektësia brenda dhe jashtë llojeve të ndryshme të komunikimit;• integriteti profesional dhe objektivitetin/paanësinë:• sundimi i shtetit të së drejtës, parimit të ligjshmërisë dhe parimit të konfliktit të interesit;• promovimi i të mirave publike;• përgjegjësia për shoqërinë qytetare dhe• ndershmëria dhe transparenca nga njëra anë, si dhe njëkohësisht ruajtja e domosdoshme e fhshetë-

sive lidhur me problemet e klientëve• e tërë kjo së bashku, madje edhe shumë më tepër, përfshi respektin e jashtëzakonshëm nga çdo

anëtarë i profesionit juridik ndaj jo vetëm qytetarit të Republikës së Maqedonisë së Veriut, por ndaj tërë njerëzimit.

Qasja më e përpunuar, më e gjërë (lato sensu) në raport me atë që u përmend më sipër, do të ishte:

• njohuri dhe ekspertizë konkrete, të konfirmuar, të dëshmuar, të provuar, të padyshimtë në fushën konkrete në të cilën ndërmerren obligime konkrete mjaft mirë të njohura;

• përcaktimi i qartë, konkret, dinjitoz dhe me mirësjellje i kufijve të (mos)pranimit të obligimeve të papër-shtashme dhe shpeshherë vendosja e kufijve për atë çfarë është e çfarë nuk është e lejuar;

• raporti identik i të kuptuarit, dashamirësisë, tolerancës, përkushtimit, mirësjelljes, butësisë, mëshirës, ngrohtësisë, humanizmit, etj., ndaj të gjithë klientëve në mënyrë të barabartë;

• identifikimi në kohë i çdo rreziku, për të gjithë klientët në mënyrë të barabartë dhe njëjtë, dhe zvogëlimi i atij rreziku në minimun në mënyrë të shpejtë, për të gjithë klientët me kushte të barabarta;

• mbrojtja e nevojave dhe interesave të klientëve në mënyrë të barabartë duke pasur kujdes maksimal për pëlqimin e tyre rreth hulumtimeve përkatëse, veprimeve dhe propozimeve që duhet të bëhen në interes dhe vetëm në interes të tyre;

42 myla.org.mk

• mbrojtja e interesave, të nevojave dhe dinjitetit të të gjithë klientëve në mënyrë të barabartë pa dallim të veçorive të tyre (mosha, gjinia, statusi, statusi material, statusi shëndetësor, përcaktimi seksual, poli-tik, kombëtar, fetar, racor, gjuhësor, etj.) ;

• avancimi i përditshëm i raportit profesional në çdo pikëpamje, sa më shumë që është e mundur më gjërë dhe në mënyrë themelore, më ambicioze, më të përkushtuar dhe dedikuar.

• ruajtja e fshehtësive profesionale të të gjitha informacioneve për klientët, të cilat janë fituar gjatë real-izimit të aktiviteteve të ndërmarra;

• ruajta si të dhëna profesionale të gjitha informacionet individuale/intime të gjithë klientëve;• zbulimi i informacioneve konfidenciale është i lejuar vetëm nën kushtet e përcaktuara në mënyrë të

përpiktë me dispozita ligjore përkatëse.• detyrim për njoftim të domosdoshëm për të gjitha llojet dhe shkallët e qasshmërisë për të fituar mbro-

jtje juridike adekuate;• detyrim për njoftim të domosdoshëm për mënyrën e realizimit të mbrojtjes juridike të domosdoshme,

e tërë kjo në mënyrë të qartë, të kuptueshme, të përpiktë për çdo klient individual.• pranimi i ndërsjellë i të gjitha aftësive, shkathtësive, shkallës së arsimimit, avancimit dhe cilësive – në

mënyrë kolegiale, të sinqertë, dinjitoze dhe të ndershme;• punë në ekip në nivel të lartë profesional;• sjellja me kolegët ashtu siç kërkohet dhe pritet për veten.• avancimi i njohurive të veta;• edukimi i më të rinjve dhe në përgjithësi të gjithë më pak të udhëzuarve. • në çdo moment, sjellja të jetë në mënyrë që e ngrit reputacionin e profesionit juridik;• çdo jurist i ri, me dukjen dhe sjelljen e tij ndaj të gjithëve dhe secilit të kontribuojë për rritjen e mirëbesi-

mit të klientëve në ata;

Etika e profesionit juridik është një çështje që në mënyrë të barabartë e trajtojnë edhe vendet e zhvilluara edhe ato më pak të zhvilluara, si dhe vendet anëtare të BE-së dhe vendet me status kandidat, madje edhe vendet në procesin e aderimit në BE (këtë status vendi ynë pritet ta fitojë deri në mesin e vitit të ardhshëm). Natyrisht, korniza evropiane etike aktuale nuk guxon të gjeneralizohet palidhje, por kjo assesi nuk nënk-upton lejim/dëshirë/kërkesë për norma dhe standarde etike të përpunuara e të zbatueshme në mënyrë konsekuente maksimale, si dhe avancimin e tyre.

43myla.org.mk

Disa juristë konsiderojnë se të folurit juridik ka të bëjë vetëm në marrëdhëniet me gjykatën. Ky është një këndvështrim tepër i ngushtë i gjërave. Dhe i gabuar. Të folurit juridik është pasqyra e juristit në çdo situatë në të cilin ai/ajo vepron si jurist. Natyrisht, nuk pritet që ai, në jetën private, të flet gjuhën juridike në çdo rast të dhënë. Megjithatë, dinjiteti i profesionit nganjëherë e dikton sjelljen juridike edhe në jetën private, nga arsyeja e thjeshtë në njërën mënyrë apo tjetër shpeshherë i përjetojnë ata edhe nëpërmjet profesion-eve të tyre dhe kështu i krijojnë pritshmëritë për dikë. Emri me të cilën identifikohen juristët është “orator”.

Definicionet në kohën e sotme lehtë mund të gjenden, falë internetit, veçanërisht motorit për kërkim Goo-gle. Mjafton vetëm të kërkoni në Google një term të caktuar dhe do të fitoni një numër të madh definicio-nesh, të cilët ose janë të njëjtë ose të ngjashëm ose mund të kombinohen. Termi “orator”, në kuptimin më të ngushtë lidhur me të drejtën, sot më së shpeshti kuptohet kështu:“Orator është një njeri i cili është i mirë në të folur dhe i cili përdor pothuajse një elokuencë të përsosur në mbrojtje të tezave për nevoja private ose publike.”Mirëpo, oratoria është një term më i gjërë sesa të folurit juridik. Oratorët nuk flasin gjithmonë për të drejtën ose në kuadër të të drejtës. Oratorët mund të përfshijnë dhe përpunojnë më shumë tema të ndryshme si p.sh., politikë, filozofi, sociologji, ekonomi, etj. Prandaj, të folurit juridik është një mënyrë specifike e ora-torisë, e cila ndodh edhe në kuadër të së drejtës, procedurave ligjore dhe pothuajse gjithnjë në mbrojtje ose përfaqësim të një personi të tretë, përkatësisht në emër të tij ose nëse janë më tepër, në emër të tyre.

Prandaj, oratoria ose të folurit juridik çmohet shumë sepse nëpërmjet asaj zgjidhen ose ndihmohen për të zgjidhur raporte juridike, të çfarëdo lloji. Këtu do ta përqendrojnë shtrirjen e të folurit juridik, në kurriz të oratorisë si term më i gjërë.

TË FOLURIT JURIDIK

44 myla.org.mk

Atributet e të folurit juridik

Elokuenca

Një ndër asociacionet e para të profesionit juridik është elokuenca. Nga jurisitët pritet që të kenë fjalor të pasur dhe aftësi të shkëlqyeshme të oratorisë. Mirëpo, puna e juristëve është aq e vështirë sa që fjalimet dhe prezantimet verbale duhet të zhvillohen brenda një sistemi të ndërlikuar të rregullave, brenda proce-durës juridike, në emër dhe në llogari të dikuj tjetër. Kjo është premisa themelore. Juristi pothuajse gjithnjë flet në emër të një personi tjetër, të klientit të vet, ndërsa në kuadër të një procedure të caktuar formale apo joformale.Kur bëhet fjalë për të folurit juridik, kjo nuk është gjithnjë e ndërlidhur me një procedurë apo gjykim të cak-tuar. Juristët marrin pjesë edhe në pjesën e negociatave kur lidhin marrëveshje, protokolle afariste, takime formale dhe joformale. Edhe në këto raste, të folurit juridik është veçanërisht i rëndësishëm. Juristi duhet të jetë i qartë, konciz, i përpiktë me terminologjinë, si dhe efektiv me kohën që duhet ta shfrytëzojë për të folur. T’i shikojmë elementet themelore të të folurit juridik efikas:

Struktura

Çdo prezantim duhet të ketë fillimin-hyrjen, arsyetimin e tezave dhe konkluzionin që buron, përkatësisht duhet të burojë nga interpretimi i fakteve që i trajtojnë ato teza. Juristi duhet qartë t’i vendos postullatet që dëshiron t’i debatoj, t’i zhvillojë tezat dhe të jep interpretimin e tij me qëllim ta përfitojë auditorin që t’i pranojë konkluzionet që i paraqet. Shpeshherë, të folurit juridik paraqet krijimin e një koncepti, i cili e përmban këtë strukturë të thjeshtë. Mirëpo, jo gjithmonë koncepti i krijuar përshtatet me situatën konk-rete, pasi që të folurit juridik nganjëherë kushtëzohet edhe nga një person tjetër që e bën të njëjtën gjë, ndërsa ne, shpeshherë, nuk mjafton vetëm të japim pikëpamjen tonë, por të adresojmë edhe atë që e ka prezantuar edhe pala tjetër.

Qëllimi

Çdo prezantim duhet të ketë qëllimin e vet. Qëllimi i fundit i çdo juristi kur bën prezantim gojor është të paraqet arsyet për ato pohime ose të paraqet mbrojtjen për qëndrimin e tij lidhur me një çështje të caktuar. Qëllimi mund të jetë i përgjithshëm, si një premisë e caktuar (për shembull, “...prandaj klienti im nuk është fajtor.....” ose “pikërisht e tërë kjo tregon se padia ka bazë ligjore....”), ose të ekzistojnë disa qëllime gjatë prezantimit me qëllim arritjen në qëllimin kryesor. Në fakt, qëllimi nuk paraqet asgjë tjetër përveç një konk-luzioni të caktuar, të cilin dëgjuesi duhet ta pranojë si rrjedhojë e të folurit tuaj juridik, përkatësisht fjalimit. Mirëpo, konkluzioni është qëllimi përfundimtar deri te i cili duhet të arrijë auditori juaj. Por, konkluzioni nuk varet gjithmonë nga oratoria. Konkluzioni nuk duhet të jetë si rezultat i përdorimit të elokuencës pa asnjë arsye për atë pse pikërisht konkluzioni juaj duhet të jetë i duhuri .

45myla.org.mk

Qartësia dhe konciziteti (shkurtësia)

In medias res. Ajo çfarë mund të shpjegohet dhe të thuhet në tri fjali, nuk duhet të thuhet në katër. Në praktikë, shpeshherë ndodh që të humbet qëllimi ose kuptimi nga të folurit e tepërt dhe mandej të hum-bet edhe thelbi i temës. Kjo krijon së paku dy probleme: problemi i parë është që i le hapësirë dëgjuesit ose auditorit të vendos për atë nëse ekziston fare një qëllim i caktuar në atë prezantim, ose edhe më keq, ta përcaktojë vetë qëllimin të cilin dëshironi ose keni dëshiruar ta prezantoni. Kështu, edhe konkluzioni do të ishte ose i paplotë ose i gabuar. Çdo fjalë ose fjali e gabuar shkakton pasiguri në përmbajtjen e asaj që e prezantoni, por edhe në vetë prezantuesin. Përdorimi i termeve të shpeshta si p.sh., Dhe kështu, Të themi se, Po pyetem, Dhe sërish do të them...ose përdorimi i një termi disa herë si p.sh. I pandehuri, Paditësi…..nuk shkon në favor të oratorisë, ndërsa prezantimi bëhet i thatë, nganjëherë dhe i merzitshëm.

Përpikëria dhe Saktësia

Nuk ekziston diçka që mund t’ju zbulojë se një jurist joserioz për shkak të përdorimit jo të përpiktë dhe të pasaktë të gjuhës si mjet për t’u shprehur. Jo vetëm përdorimi i termeve të gabuara, citimi i gabuar i shpre-hjeve latine, përdorimi i akronimeve të gabuara, shkurtimeve ose termeve, por edhe përdorimi i slengut ose gjuhës bisedimore, në vend të gjuhës standarde, shpie në jo përpikmëri dhe jo saktësi. Juristi kurrë nuk guxon të harrojë se fjalimi mund të shkojë në dobi ose dëm të klientin të vet, kryesisht edhe pse dobia dhe dëmi pasqyrohen në mënyrë të barabartë ose në një shkallë të caktuar edhe mbi juristin, e cila gjë ndikon në reputacionin e tij, por edhe reputacioni ndikon në profesionin juridik.

Shfrytëzimi efikas i kohës

Koha është një ndër burimet kryesore, e cila nuk kthehet më. Folësi i keq bën dy gjëra të këqija: e shpenzon kohën e vet pa mos e arritur qëllimin dhe e shpenzon kohën e të tjerëve që e dëgjojnë në mënyrë të panev-ojshme. Mandej, fjalimi i tij/saj ka pak ose aspak dobi. Gjithnjë rekomandohet të kihet parasysh se në një moment të caktuar, një person ose grup personash mund t’ua kushtojë vetëm një pjesë të vëmendjes së tyre, përkatësisht të jenë të përqendruar në atë që e thoni ju. Oratorët e vërtetë juridik mund të ndikojnë në përqendrimin e auditorit nëpërmjet drejtimit të duhur të prezantimit; realizimit të kontaktit të drejtpërdre-jtë, me një fjalë, ta ruajnë vëmendjen në nivel të duhur duke mos harruar se çdo vëmendje ka dhe kufirin e saj të tolerancës.

46 myla.org.mk

Origjinaliteti

Shpeshherë, të folurit juridik përdoret në kuadër të procedurave të përcaktuara me rregullore (Ligji i Pro-cedurës Penale, Ligji i Procedurës Kontestimore, etj.) edhe atë në formë të prezantimeve hyrëse dhe konk-luduese. Imagjinoni një procedurë, pavarësisht nëse është penale ose civile, e cila ngërthen shumë fakte, prova, palë, zgjat me muaj, madje dhe vite. Në fund të kësaj procedure, shpeshherë, duhet të bëhet përm-bledhja e fakteve, rrethanave dhe provave; të bëhet një shqyrtim i interpretimit të palës tjetër dhe mandej të arrihet qëllimi, përkatësisht të nxirret përfundimi që dëshirojmë të pranohet nga ai që është më i thirrur për atë - gjykata. E tërë kjo bëhet në një kohë relativisht të shkurtër, si dhe duhet të përmbush të gjitha kushtet e përcaktuara më lart.Në praktikë hasim fraza të njëjta, madje fjalime hyrëse dhe konkluduese gjatë procedurave që i ngjajnë njëra tjetrës, sikur të bëhet fjalë për palë identike, dhe lënë përshtypje se janë bërë vetëm për të kënaqur formën. Kjo ndodh veçanërisht me fjalimet konkluduese. Kështu për shembull, shpeshherë ndodh që fjalimi konkludues të fillojë kështu “Nga provat u dëshmua që i pandehuri është fajtor për veprën penale me të cilën ngarkohet”.... ose “Propozoj që të miratohet kërkesa e padisë për arsyet e përmendura në padinë dhe nga provat e shpalosura”... dhe mandej, vazhdohet me një elaborim të shkurtër të disa fakteve, provave dhe rrethanave vetëm që të përsëritet edhe një herë kjo frazë në fund të fjalimit. Kjo është gabim. Kuptohet që nuk është gjithmonë njeri i përgatitur dhe nuk ka kohë për prezantimin tuaj, mirëpo çdo prezantim/fjalim mund të përshtatet dhe modelohet varësisht nga situata e dhënë. Kështu për shembull, shpeshherë në fund të gjykimeve, veçanërisht gjatë proceseve civile, fjalimet konkluduese janë ...propozoj të miratohet kërkesa e padisë....kërkoj shpenzime..........ose propozoj të hidhet poshtë kërkesa e padisë, ...kërkoj shpen-zime....., dhe ndërmjet këtyre dy frazave të ngulitura ka vetëm pak arsyetim për konkluzionet që paraqiten (të hidhet poshtë ose miratohet kërkesa).

Komunikimi joverbal

Megjithëse në dukje bie ndesh me titullin e kësaj teme, gjuha e trupit nganjëherë zbulon më tepër sesa fjalët e shprehura. Juristi duhet të paraqet përshtypjen e sigurisë. Në fakt, ai flet në emër të atij që e për-faqëson, por edhe në kuadër të bindjeve të veta, si dhe vlerave etike dhe morale. Fjalët dhe gjestet duhet të zgjidhen me kujdes në mënyrë që të mos ofendohet as kundërshtari as kolegu i palës tjetër as viktima, dhe natyrisht as gjykata ose gjykatësi. Nganjëherë, një gjest ose një sjellje e pakujdesshme mund të zbuloj shumë gjëra të fshehta për ju dhe rastin tuaj, të cilat përpiqeni t’i fshehni. E tërë kjo në fund pasqyrohet në klientin tuaj, i cili shikon siguri dhe njohuri në ju; ua beson rastin e tij, ndërsa shpeshherë kjo nënkupton që ai ua beson edhe fatin e tij.

47myla.org.mk

Reputacioni

Të folurit juridik, së bashku me komunikimin joverbal shpijnë në ndërtimin e një stili apo imazhi të caktuar, të cilat me kalimin e kohës e ndërtojnë edhe reputacionin tuaj, të cilën gjë e ka çdo jurist që pretendon të ndërtojë imazhin e vet në mënyrë të besueshme dhe profesionale. Reputacioni ndërtohet jashtëzakonisht vështirë, ndërsa shumë lehtë mund të shkatërrohet.

Të folurit në raport me klientin

Në fund, të folurit juridik nuk nënkupton që duhet t’i drejtohet kundërshtarit ose gjykatës. Juristi, si asistent në procesin e palës fiton një mandat të flet në emër dhe në llogari të palës, ndërsa për këtë de jure dhe de fakto fiton autorizim për të kryer mandatin. Klienti juaj po ashtu të drejtë të merr pjesë në atë që e thoni sepse e thoni në emër dhe llogari të tij. Ju, nga ana tjetër, keni detyrim etik dhe ligjor ta bëni atë me mjete të lejuara dhe në interesin më të lartë për klientin. Prandaj, të folurit juridik, sa është efikase nëse përdoret siç duhet, aq është edhe e rrezikshme sepse një jurist i papërgatitur, ose në mungesë të përqendrimit, mund të shkaktojë që të shpaloset diçka, e cila jo vetëm që nuk do ta ndihmojë klientin, por do ta dëmtojë atë. Klienti shikon në ju siguri dhe po atë e kërkon. Mirëpo, shpeshherë ose shumë rrallë, klienti juaj nuk është jurist. Prandaj, të folurit juridik duhet të jetë fleksibël dhe ta përshtat stilin në mënyrë që atë që e thotë me një gjuhë relativisht juridike të mund ta “përkthejë” ose të jetë e “përkthyeshme” edhe në gjuhën bisedi-more, që të mund të kuptohet siç duhet edhe nga pala.

Raporti me publikun

Jo rrallë herë, juristi del në publik për të thënë mendimin e tij. Të mos harrojmë se publiku është pjesë përbërëse e të gjitha proceseve gjyqësore, përveç kur ai është i përjashtuar në pajtim me rrethanat e për-shkruara me ligj. Madje, publiku është i pranishëm edhe gjatë prezantimit në gjykatore, si opinioni publik, ashtu edhe gazetarët, familjet e palëve, miqtë, etj. Argumentimet juridike, përkatësisht të folurit juridik nuk i destinohen vetëm gjykatës dhe palëve. Përkundrazi, publiku është një gjykatës relevant dhe si i tillë është i përfshirë në procesin gjyqësor, mes tjerash, edhe si gjykatës-porotë. Mirëpo, publiku nuk ndalon këtu. Jo rallë here, ndodh që juristi të thirret për të dhënë një mendim të tij për një rast konkret edhe përmes interv-istave edhe debatave. Keni parasysh se publiku nuk është gjithnjë profesional, megjithëse e drejta duhet të jetë e qasshme dhe e qartë për të gjithë, pavarësisht cilësive të tyre personale dhe profesionale.

48 myla.org.mk

Megjithatë, kur flitet për një prezantim të argumenteve juridike në publik, fjalori që e përdor juristi duhet të përshtatet jo vetëm për njerëzit që kanë njohuri dhe përgatitje juridike, por edhe për ata që nuk kanë kontakt të përditshëm me të drejtën dhe procedurën. Prandaj, është jashtëzakonisht e vështirë - në kohë të caktuar, e cila ndonjëherë nuk është as një minutë, të bëni një sublimim të asaj që është relevante, e nev-ojshme, që nuk bie ndesh me etikën ose një forme tjetër juridike për të ruajtur sekretet profesionale – ta paraqitni para publikut. Gjykimi i publikut nganjëherë është aq i madh dhe i fuqishëm që mund edhe at-mosferisht të ndikojë në një rast të caktuar, e cila gjë e shkakton fenomenin e presionit nga publiku. Juristi i mirë duhet ta ekuilibrojë presionin e publikut, rastin e tij dhe interesin e klientit në çdo situatë të dhënë atje ku është i thirrur nga opinioni më i gjërë publik për të dhënë mendimin e tij rreth një rasti. Kjo pothuajse gjithnje po vlerësohet për çdo rast individual konkret. Mirëpo nga ana tjetër, jo gjithnjë është e nevojshme edhe pse jeni të thirrur të jepni mendim për publikun. Nganjëherë, refuzimi për ta bërë atë është pikërisht ajo që duhet të bëni. Të folurit juridik është conditio sine qua non për çdo jurist. Ajo është një shkathtësi e cila mësohet, ushtrohet dhe përvetësohet vazhdimisht sepse nuk ekziston një formulë, rrethana dhe fakte universale të cilat janë identike në çdo situatë.

Arsyetimi juridik dhe argumentimi

Vendoseni veten në situatë të jeni gjykatës për një konflikt ose konfrontim mendimesh, i cili nuk nënkup-ton të jetë konflikt juridik sipas natyrës së vet. Le të jetë ajo një bisedë ose debatë ndërmjet dy personave, miq tuaj për një çështje të caktuar. Secili prej tyre do i paraqet arsyet e veta (lexo:argumente) pse ai ka të drejtë, ndërsa ju duhet të merrni vendim se cili prej tyre ka të drejtë. Në qoftë se ata nuk ua paraqesin argu-mentet, atëherë puna juaj ndërlikohet si arbitër dhe duhet vetë të gjeni arsye, por dhe të jeni absolutisht i paanshëm. Mirëpo, gjithnjë do të merrni një nga dy mendimet si pikënisje sepse ashtu është më lehtë.

Prandaj, nga juristët pritet që t’ia paraqesin argumentet gjykatës, mediatorit, arbitrit, oponentit që të le-htësohet puna e vendimmarrjes. Në opinion mbisundon mendimi se juristi patjetër të ketë përgjigje për të gjitha pyetjet, madje edhe kur pala ose personi që e ka parashtruar pyetjen nuk i ka dhënë të gjitha faktet dhe rrethanat nga të cilat varet përgjigja.

Në fakt, nuk ekziston formulë e saktë matematikore për atë sesi të bëhet arsyetimi juridik dhe argumen-timi. Natyrisht se as që mund të ekzistojë. E drejta është një materie aq dinamike dhe gjithëpërfshirëse që thjeshtë është e pamundur t’i numërojmë permutacionet e mundshme në kombinim me shkencat dhe disiplinat tjera shkencore. Madje as dy marrëdhënie juridike nuk janë identike, e lëre më dy persona, karak-tere, rrethana, fakte, etj. Megjithatë, ekzistojnë disa rregullsi të caktuara të cilat kanë lindur nga zhvillimi i deritanishëm jo vetëm i të drejtës, por edhe shkencave të tjera të afërta, të cilat kanë identifikuar disa situ-ata të caktuara dhe të njëjtat ose i kanë definuar ose janë në proces e sipër të definimit.

49myla.org.mk

Me arsyetimin dhe argumentimin juridik merret, kohëve të fundit, edhe shkenca juridike, ndërsa të njëjtës çështje i jep një trajtim nga pikëpamja shkencore. Sipas disa autorëve, arsyetimi juridik nuk është vetëm deduksion i rregullave dhe fakteve, por po ashtu është edhe proces i modelimit [Fiedler, 1985] në të cilën teoritë e të drejtës dhe fakteve ndërtohen, ndërsa argumentet ndërtohen nga këto teori për të dyja palët rreth një çështjeje të caktuar. Përkatësisht, teoritë e të drejtës dhe fakteve nuk janë dhënë a priori, por rezu-ltojnë nga ai proces. Teoritë e të drejtës dhe fakteve të rastit varen njëra nga tjetra dhe duhet të ndërtohen së bashku [Engisch, 1960].

Shpeshherë, kur në cilësi të juristit do ju pyesin për një mendim të caktuar, ju parashtrojnë një pyetje të shkurtër dhe të qartë nëse një situatë e caktuar mund të jetë në këtë apo atë mënyrë, ose nuk mundet. Ai që e ka parashtruar pyetjen, e ka sublimuar atë të jetë relativisht e shkurtër, e mandej ai i ka pasur edhe faktet dhe rrethanat plotësuese, të cilat kanë qenë të njohura për të, që të vijë në atë pyetje. Prandaj, gjatë parashtrimit të pyetjeve, shpeshherë nuk ua jep të gjitha faktet, dhe prandaj një nga përgjigjet më të shpe-shta është me një ose më tepër nënpyetje. Për shembull, një mik do t’ju pyes nëse miku i tij, i cili është në vendet e jashtme, mund të blejë pronë këtu. Në këtë çast, fillon procesi i arsyetimit në ju si jurist. Varet prej jush që ta gjeni normën juridike që e rregullon atë çështje dhe në bazë të asaj të shikoni nëse faktet që j’ua ofron janë të përputhshme me normën juridike, përkatësisht nëse hyjnë në gamën e lejuar të normave. Përgjigja juaj, shpeshherë, fillon në formë të pyetjes, çfarë lloji të pronës, nga cili vend është blerësi, etj. Pse, sepse në atë çast nuk i keni të gjitha faktet e nevojshme për të dhënë përgjigje të shkurtër: po ose jo.

Zgjidhja e dytë, para se të parashtroni pyetje është që t’ia thoni përgjigjen kushtimisht, përkatësisht në qoftë se i huaji vjen nga një vend i BE-së ose OECD-së, atëherë nuk ka pengesa, por në qoftë se bëhet fjalë për tokë bujqësore, nuk mundet. Ja pra, kjo është mënyra më e thjeshtë e arsyetimit juridik.

Përgjigja më e shpeshtë nga juristi ndaj pyetjeve të këtilla të paqarta dhe të paplota janë nënpyetjet e ju-ristit, i cili përpiqet të merr më shumë informacione që të mund të jep një përgjigje më të saktë. Këtu diku fillon arsyetimi juridik. Juristi i mirë duhet të dijë se pa fakte nuk mund të jep këshillë juridike.

Arsyetimi dhe argumentimi juridik nuk janë asgjë tjetër përveç se një mënyrë e të menduarit kritik, e cila si përgjigje duhet të përjashtojë një ose më tepër argumente, përkatësisht, prova në favor të përgjigjes. Sa më tepër fakte fitoni, aq më tepër i afroheni përgjigjes së duhur, jo vetëm për atë që i destinohet, por edhe për ju, që të jeni të sigurt ose më të sigurt se keni menduar/arsyetuar dhe argumentuar si ç’duhet.

50 myla.org.mk

Shkenca juridike në veçanti kohët e fundit po përpiqet edhe në mënyrë matematikore nëpërmjet algo-ritmave ta hulumtojë temën e arsyetimit dhe argumentimit juridik. Arsyetimi dhe argumentimi nuk janë pjesë ekskluzive vetëm e profesionit juridik. Përkundrazi, të gjitha shkencat dhe disiplinat shkencore i kush-tojnë vëmendje arsyetimit dhe argumentimit. Tek disa, kjo bëhet me ndihmën e shkencave të përpikta dhe telemetrisë (matematika, fizika, kimia, etj...). Mirëpo, tek shkecat shoqërore, kjo bëhet me anë të deduksion-it, logjikës, filozofisë, të pavarura ose në kombinim me shkencat tjera natyrore.

Për arsyetimin dhe argumentimin juridik është specifike ajo që e drejta i bashkon, përkatësisht i shfrytëzon dhe në mënyrë të pandarë janë të ndërlidhur me të gjitha shkencat dhe disiplinat shkencore, pasi që edhe kontestet edhe marrëdhëniet juridike nuk janë imun ndaj këtyre shkencave, por përkundrazi, burojnë prej tyre. Shembull, kontratat kanë një pikë që mund të paraqet një gjë të caktuar individuale, një çmim që është përcaktuar me një njësi monetare dhe me numër, afat, e cila është e ndërlidhur me një hapësirë të caktuar kohore (ditë, muaj, etj..), automjeti ka shpejtësinë e vet të lëvizjes që i përkon fushën së fizikës, etj....goditja e automjetit në një objekt është nën juridiksionin e ligjeve të fizikës, drogat opiate bëjnë pjesë në kimi, etj.

Arsyetimi juridik nënkupton mënyrën e të menduarit i cili i identifikon si ç’duhet faktet relevante dhe bën ndërlidhje të duhur ndërmjet fakteve me qëllim paraqitjen e situatave të caktuara, të cilat mund të bëjnë pjesë në normat juridike. Praktika dhe teoria bashkëkohore, mënyrën e arsyetimit dhe argumentimit juridik e nënkupton në këto katër mënyra ose stile 1) Formalizmi, 2) Analogjia, 3) Realizmi dhe 4) Silogjizmi.

Formalizimi

Formalizimi paraqet zbatimin e normave juridike ekzistuese mbi një grup të caktuar faktesh. Formalistët përpiqen t’i zgjidhin të gjitha kontestet me definimin e rregullave juridike që të përfshijnë ose përjashtojnë faktet e caktuara nga rasti në fjalë.Për qasjen e këtillë konsiderohet që argumentet formaliste janë deduktive sipas natyrës së tyre dhe se janë në kuadër të strukturës së silogjizmit të logjikës deduktive: norma juridike është premisa e madhe, faktet janë premisat e vogla, ndërsa rezultati juridik është konkluzioni.

Qasja formaliste bazohet në “kuptimin e zhveshur” të normës juridike, përkatësisht intepretimin objektiv të tij. Shpeshherë, ajo çfarë është shkruar interpretohet ashtu siç është shkruar, pa mos e marrë parasysh qël-limin, traditat dhe zakonet legjislative ose gjendjen aktuale me çështjen e caktuar shoqërore ose politike.

Formalistët janë idhtarë të formës. Kjo varet nga lloji i kulturës juridike që kultivohet. Kultura jonë juridike kryesisht bazohet në formën, ndërsa kjo nganjëherë e ngulfat esencën ose thelbin e problemit ose rastit.

51myla.org.mk

Analogjia

Ashtu siç formalizmi në drejtësi është aplikim i të drejtës sepse faktet janë të njëjta siç e kërkon norma ju-ridike, ashtu edhe arsyetimi sipas analogjisë, si kontrast i aplikimit të së drejtës ndaj një rasti, pasi që faktet janë të ngjashme me kushtet e përcaktuara me normën, përkatësisht rregullin. Përderisa formalizimi është shkencor dhe bazohet në logjikë, arsyetimi sipas analogjisë është art i cili bazohet në parimet e retorikës. Një ndër figurat eminente në këtë fushë, Edward Levy, i cili ka qenë Prokuror Shtetëror i ShBA-ve dhe dekan i Fakultetit Juridik të Çikagos, e shpjegon procesin e arsyetimit analitik:

Baza e arsyetimit juridik është arsyetimi sipas shembullit. Kjo bëhet nga rasti në rast. Ky është një proces i tre hapave i përshkruar me doktrinën e precedentëve në të cilat supozimi që e përshkruan situatën në një rast bëhet rregull dhe zbatohet edhe në rastin tjetër të njëjtë ose të ngjashëm. Hapat janë këto në vijim: kërkohen ngjashmëri të rasteve, pastaj norma juridike që kanë qenë relevante për rastin e parë e pastaj ajo normë juridike zbatohet në rastin e ri.

Realizmi

Realizmi juridik ose arsyetimit praktik është arsyetim i filozofisë amerikane të pragmatizmit. Ajo paraqet një analizë të qëllimit, përkatësisht të mënyrave për të arritur te qëllimi që nënkupton një analizë të kosto-benefitit për rezultatin juridik. Realizmi juridik është një metodë e arsyetimit juridik që e përcakton domethënien e ligjit, jo me referimin e normave kategorike juridike, por përpiqet që t’i nxjerr pasojat e mundshme (juridike). E drejta sipas këtij parimi nuk duhet të interpretohet nëpërmjet përdorimit të fjalorit, por nëpërmjet gjetjes së qëllimit themelor të ligjit, përkatësisht normës. Gjykatat nuk duhet ta kërkojnë tekstualisht kuptimin e ligjit, përkatësisht të normës juridike, por duhet të shohin nëse ajo normë ose ligj iu shërben vlerave për të cilat ajo normë është përcaktuar që të shërbejë.

Qëllimi fundor i ligjit është mirëqenia e shoqërisë. Rregulli që nuk e arrin qëllimin e tij nuk mund ta ar-syetojë ekzistimin e tij. Logjika, historia dhe zakonet e kanë vendin e vet. Do ta modelojmë të drejtën të përshtatet me ato, drejt tyre, kurdo që të mundemi, mirëpo brenda kufijve të përcaktuar. Qëllimi fundor për të cilën ekziston e drejta do të dominojë mbi ato. Siç është theksuar më lartë, kur ekzistojnë dy rregulla juridike, për të cilat mund të debatohet se me anë të analogjisë mund të zbatohen për një rast të caktuar, realistët juridik përcaktohen ndërmjet tyre me anë të konstatimit të atij rregulli që e realizon qëllimin e vërtetë të normës juridike në rastin përkatës. Kjo paraqet arsyetim juridik me anë të analogjisë. Mirëpo, çfarë nëse asnjëra nga normat ose rregullat juridike të përcaktuara nuk përmban vlera të sakta për të cilat bëhet fjalë në rastin që shqyrtohet. Në ato raste, është e domosdoshme të konstruktohet një rregull tjetër juridik duke i marr parasysh të gjitha vlerat dhe interesat, të cilat do të ishin qëllimi i rregullit të ri. Realizmi juridik paraqet identifikim, interpretim dhe krijim të rregullave juridike në përputhje me qëllimet, vlerat përfundimtare dhe pasojat eventuale nga e drejta, përkatësisht norma juridike.

52 myla.org.mk

Argumentimi bëhet në dy mënyra: verbal dhe me shkrim. Argumentimi me shkrim është përfshirë në pjesën e shkrimit të shkresave në këtë Doracak. Këtu do të përqendrohemi në argumentimin verbal.

Argumentimi nuk është asgjë tjetër përpos ekspozimit të mendimit ose disa mendimeve të ndërlidhura me qëllim arritjen e objektivit. Argumentet përbëhen nga premisa dhe konkluzioni. Mirëpo, gjatë argumenti-mit juridik, nuk mjafton që vetëm të “kenë kuptim” argumenti ose argumentet, por ato duhet të tregojnë, në tërësinë e tyre, që demonstrojnë “logjikë të qartë”. Prandaj, që të mund të demonstrojnë “logjikë të qa-rtë”, argumentet juridike duket të bëhen në formë të “silogjizmave logjik”.

Silogjizmi

E shpjeguar në mënyrë më të shkurtër, pjesë përbërëse e çdo silogjizmi janë:• premisa e madhe, • premisa e vogël dhe • konkluzioni

Ku:• Premisa e madhe është në fakt norma ose e drejta juridike • Premisa e vogël jep, përkatësisht siguron pohime faktike për një person ose persona/objekte• Konkluzioni e lidh premisën e vogël me premisën e madhe dhe shpjegon sesi ajo (premisa e madhe)

ndërlidhet me premisën e vogël, përkatësisht si aplikohet e drejta në faktet. Kjo nuk është kurgjë tjetër përpos aplikimit të së drejtës në bazë të një grupi të caktuar faktesh ose subsumpcion.

Që të jetë i vlefshëm një silogjizëm, atëherë duhet të jetë logjikisht e pamundur që premisat të jenë të gabuara, ndërsa konkluzioni i saktë. Kjo duhet të burojë nga rrjedha e qartë e argumenteve; ato të burojnë nga njëra tjetra që konkluzioni të jetë i saktë dhe t’iu përshtatet premisave.

Mirëpo, ajo që i ndërlikon gjërat është kur premisat janë të sakta, ndërsa edhe logjikisht do të buronte, nëse ajo shprehet në mënyrë matematikore, që edhe konkluzioni të jetë i saktë, për shembull:

1. Njerëzit vrasin2. I pandehuri është njeri3. I pandehuri ka vrarë

53myla.org.mk

Prandaj, më e rëndësishme është se nga cila premisë niset, përkatësisht si përcaktohen premisat. Shmang-ni premisat, përkatësisht hipotezat e gabuara, për të cilat vetë do të impononi një obligim që të vini në konkluzionin. Thjeshtë thënë, mos pranoni barrë të cilën nuk mund ta mbani dhe nuk ka nevojë ta mbani, ose një obligim që nuk duhet ose nuk mund ta përmbushni. Shembull tipik për atë është kur juristët gjatë procesit penal thonë që do ta provojnë pafajësinë e klientit të tyre. Kjo premisë është e gabuar sepse është e kundërta e të drejtës, e cila e njeh parimin e prezumimit të pafajësisë.

Llojet dhe mënyrat e argumentimit juridik

Kur flitet për argumentim juridik, gjëja e parë në të cilën ju asocon kjo është se bëhet fjalë për fjalime ver-bale, përkatësisht me gojë. Megjithatë, argumentimi mund të bëhet edhe në formë të shkruar nëpërmjet parashtresave juridike. Argumentimi juridik verbal zhvillohet nëpërmjet monologjeve dhe dialogjeve.

Monologjet janë, në fakt, dialogje ku njëra palë (juristi) flet që të dëgjojnë të tjerët, duke mos pasur asnjë debatë lidhur me atë që e ka thënë. Monologu është i përpiktë dhe shpeshherë synon të shpjegoj një ose më tepër qëllime, por jo shumë tepër. Qëllimi, në fakt, është konkluzioni.

Nga ana tjetër, dialogjet janë karakteristike gjatë negociatave, lidhjes së marrëveshjeve, kontratave afariste, këshillimeve, etj., ku parimi i argumentimit është fluent dhe fluid pa një procedurë të caktuar juridike, mirë-po nënkuptohet që është në kuadër të protokollit afarist. Mirëpo, më interesante është ajo që monologjet, në fakt janë dialogje, pasi që një monolog shpeshherë pasuhet nga një monolog tjetër ose si kundërtezë e veçantë ose si përgjigje ndaj një monologu tashmë të realizuar ose si kombinim i të dyjave (shembull, fjalimet përfundimtare të palëve).

54 myla.org.mk

Tabelë: Llojet e dialogut

Megjithëse të gjithë duken si tepër teorike, në thelb, të gjithë gjatë punës së përditshme jemi të përfshirë në lloje të ndryshme të argumentimeve, qoftë në bisedë joformale, shoqëri ose në punë. Argumentimi juridik dallon jo vetëm se ai po zhvillohet në kuadër të një procedure të përcaktuar, por edhe për atë se të gjitha faktet dhe rrethanat që dalin në pah dhe burojnë nga sfera të ndryshme të jetës, janë të përfshira me shkenca të llojllojshme dhe disiplina shkencore, ndërsa varet nga ne që të nxjerrim qëllimin juridik nga ajo.

Lloji i dialogut Situata fillestare Qëllimi i pjesëmarrësit Qëllimi i dialogu

Bindja Konflikti i mendimeve Të bindet bashkëfolësiTë zgjidhet ose shpjegohet një temë ose çështje

Marrja në pyetje Nevoja për të siguruar provë ose verifikim

Të gjendet ose verifikohet provë/prova

Të vërtetohet ose hidhet poshtë një supozim ose hipotezë e caktuar

Negociata Konflikit i interesitTë fitohet ajo që më së shumti ju përgjigjet ose nevojitet

Marrëveshje e arsyeshme me të cilën do të jenë të kënaqur të dyja palët

Kërkimi i informacioneve

Nevoja për informacione

Të fitohet informacion ose të gjendet burimi se ku gjendet ai dhe si mund të fitohet

Shkëmbimi i informacioneve

Vendimmarrja

Dilemë ose zgjedhje praktike ndërmjet një ose më tepër zgjidhjeve

Bashkërendimi i qëllimeve dhe aktiviteteve

Vendimi për atë se cila është mënyra më e mirë për atë arritur atje

Eristik Konflikt personal Sulm verbal të kundërshtarit

Të zbulohet baza më e thellë e konfliktit (burimit)

55myla.org.mk

Argumentet

Argumentet nuk janë kurgjë tjetër përpos informacione (fakte, prova, mendime) të cilat i shfrytëzojmë për të siguruar mbështetje për tezën tonë. Nga kapitujt tjerë të këtij Doracaku tashmë është e qartë se të gjitha argumentet do të duhet të jenë në favor të teorisë sonë të rastit ose tezës. Ndërsa, ato që nuk janë në favor duhet të gjejmë mënyrë që t’i relativizojmë ose hedhim poshtë.

Burimet e argumenteve juridike

Shkurt, pa mos hyrë më thellë në disa burime sepse vetvetiu janë të mjaftueshme për t’u definuar, argumentet juridike mund të burojnë nga:

• burime juridike• koncepte (ontologji)• raste paraprake - jurisprudencë• prova, veçanërisht dëshmi të dëshmitarëve• Parime juridike• etika• teleologjia

Relevanca

Ndarja më e thjeshtë sipas asaj sesa barrë kanë për një rast ose çështje të caktuar është sipas argumenteve relevante dhe jorelevante. Kjo gjithmonë vlerësohet sipas një rasti ose rrethane, me atë që në një numër të caktuar të rasteve, një argument që në dukje është jorelevant mund të fitojë relevancë në një kohë të caktuar. Edhe alternativa e kundërt është e mundur.

Një ndër parimet themelore gjatë argumentimit juridik është të veçohen faktet, rrethanat ose provat rel-evante nga ato jorelevante. Shembull, nëse nuk është e kontestueshme që një rast ka ndodhur më datë 30.10.2018, në ora 10.00 të mëngjesit, fakt jorelevant mund të jetë që sipas kalendarit ajo ditë ka qenë e diell. Pse, sepse asgjë tjetër nuk mund ta ndryshojë ose relativizojë faktin që ajo ditë mund të jetë e diell. Mirëpo, jo gjithmonë një fakt në dukje jorelevant mund të jetë thelbësor gjatë argumentimit dhe madje edhe ai fakt, si i izoluar, të jetë objekt i një argumentimi të veçantë.

56 myla.org.mk

Për shembull, fakti që data 30.10.2018 ka qenë e diell, në bazë të rrethanave të tjera relevante mund të jetë edhe më pak edhe më tepër i rëndësishëm. Për shembull, ditën e diell, lëvizja nëpër rrugë është më e vogël dhe si e tillë mund të shfrytëzohet gjatë argumentimit të mëtejmë, apo argumentimit të kryqëzuar me faktin që nëse dikush ka pohuar se më datë 30.10.2018 dikush ka qenë në shkollë kur ka qenë dëshmitarë i ngjarjes, mund të ndihmojë në hedhjen poshtë të alibit të dikujt sepse ditën e diell nuk punohet dhe nuk vijohet mësim në shkollë!

Relevanca e argumenteve nuk matet gjithmonë në krahasim me atë relevanten. Shpeshherë, shumë herët para bërjes së argumentit, ai mund të shpallet si i palejuar dhe jorelevant. Kështu për shembull, kur deba-tohet për një çështje juridike, është e palejueshme të ofendohet gjykata, oponenti sepse argumentet e tilla, madje nëse janë të vërteta janë jorelevante dhe si të tilla janë të palejueshme.

Ballafaqimi i argumenteve

Te ne nuk ka rregulla “probative”, përkatësisht rregulla të veçanta të provave sipas të cilave gjykata i mat dhe iu jep një peshë të caktuar llojeve të ndryshme të provave. Në vend të kësaj, mbisundon parimi i bindjes së lirë të gjykatësit, i cili megjithatë nuk është i pakufishëm, por duhet të burojë jo vetëm nga një provë, por të gjitha provat e vlerësuara gjatë një procesi gjyqësor. Megjithëse ekzistojnë kritika për këtë koncept, prapëseprapë ai jep liri të madhe në procesin e vendimmarrjes lidhur me atë se cilat argumente dhe prova mund t’i shfrytëzojmë në punën tonë.

Argumente të drejtpërdrejta dhe argumente të nxjerra

Kur bëhet fjalë për argumente direkte, këtu puna është e qartë. Për shembull, i pandehuri pohon se ndërm-jet orës 13.00 dhe 14.00 nuk ka qenë në vendngjarje dhe për këtë ofron alibi në formë të dëshmisë së të dashurës së vet, e cila thotë që atë pasdite ai ke qenë me atë.

Nga ana tjetër, faktet ose rrethanat e nxjerra nuk burojnë nga situata e dhënë juridike, por burojnë nga kryqëzimi ose shfrytëzimi i argumenteve tjera që të nxirret një argument i posaçëm si derivat.

Argumenti i nxjerrur (pavarësisht nëse ka qenë pozitiv ose negativ në rastin konkret) do të ishte si në vijim: megjithëse e dashura ka dëshmuar se ai ka qenë atë pasdite me të, prapëseprapë nuk mbaron në ora 14.00, dhe ndoshta ai me të vërtetë ka qenë me të dashurën, por kjo nuk nënkupton që ai ka shkuar te ajo pas orës 14.00.

57myla.org.mk

Reputacioni

Shpeshherë, sigurisht i keni besuar dikujt kur ju ka rrëfyer diçka nga arsyeja e thjeshte sepse i besoni. Kjo ndodh kështu për shkak të reputacionit të atij personi. Prandaj, reputacioni i juristit është jashtëzakonisht i rëndësishëm sepse gjatë punës dhe kohës, jo vetëm në punë, por edhe jashtë punës ai/ajo e ndërton reputacionin e tij/saj si profesionist i ndershëm, i besueshëm, i verifikuar. Jo që kjo ka lidhje direkte me një argument të caktuar juridik, por për shkak se nëse keni reputacion të mirë, dëgjuesi tashmë ka pritshmëri të caktuara nga ju; me përqendrim dhe mendim të paracaktuar dëshiron ta dëgjojë atë që ju keni për të argumentuar para atij ose asaj; pret që të dëgjojë ose lexojë atë arsyetim juridik që do ta ofroni dhe pret që të jeni mirë të përgatitur për rastin.

Emocionet

Në fund të këtij kapitulli nuk guxon të minimizohen emocionet gjatë arsyetimit juridik, veçanërisht gjatë ar-gumentimit. Njeriu është qenie e gjallë i cili ka karakterin, reputacionin, emocionet e veta, etj. Nganjëherë argumentimi zmadhohet nga shprehja e disa emocioneve gjatë fjalimit dhe anasjelltas. Kjo gjithsesi ndodh shumë rrallë gjatë argumentimit me shkrim, ndërsa më shpesh gjatë argumentimit verbal.

Shkathtësitë për të gjykuar

Gjykimi është kulminacioni i gjithë asaj që e përfshin ky Doracak, në të gjitha kapitujt e tij. M’u tërë ajë që përpunohet në temat e caktuara në këtë Doracak duhet të jetë si rezultat i fushave të tjera mirë të përgat-itura dhe të paraqet një sublimat të tërë asaj që nënkupton kryerje profesionale dhe personale të profe-sionit të juristit.

Një ndër ndarjet më të shpeshta të juristëve, veçanërisht të avokatëve është ajo sipas fushave të së drejtës në të cilat specializohen ose kanë ndonjë afinitet të caktuar. Kështu, jo rrallë herë do të hasni në pyetje: cilën fushë të së drejtës e praktikoni? A është fusha penale, afariste, civile, administrative, etj?. Megjithatë, konsideroj që kjo ndarje në një segment është e paplotë. Avokatia në veçanti, ndërsa edhe prokuroria ose prokuroria e shtetit, shpeshherë përjetohet në bazë të punës së tyre para gjykatave gjatë përfaqësimit të palëve të tyre. Kur bëhet fjalë për avokatinë, këtu bëjnë pjesë persona fizik dhe juridik të fushës së të drejtës private (kompani, persona fizik), por edhe në fushën e të drejtës publike (ndërmarrjet publike, fondet, etj.).

58 myla.org.mk

Megjithatë, këtu lind një dilemë. Çdo jurist mund të ketë ndonjë afinitet të caktuar për një fushë të caktuar juridike, por jo të gjithë juristët mund, duhet ose ndjehen të aftë për përfaqësim para gjykatave. Prandaj, ekziston një ndarje e përgjithshme e juristëve edhe atë: juristë për gjykime (trial lawyers, ose Dispute reso-lution lawyers) dhe juristë që i mbulojnë fushat e të drejtës kryesisht nëpërmjet këshillave, mendimeve ju-ridike jashtë gjykatave ose organeve të ngjashme dhe mekanizmave për zgjidhje të kontesteve (arbitrazh, gjykata të përcaktuara, etj.).

Shkathtësitë për gjykim janë subspecializim i juristëve. Juristi i mirë, pavarësisht se cilës fushë i takon ose cila fushë i përgjigjet atij, gjatë proceseve për zgjidhje të kontesteve duhet t’i ketë parasysh edhe me-kanizmat dhe shkathtësitë e veçanta të përfaqësimit para gjykatave. Ky lloj i juristëve duhet që në vete të ngërthejë njohuri enciklopedike në fushën e të drejtës, në sa më shumë fushë të së drejtës, që të ofrojë ndihmë juridike cilësore nëpërmjet përfaqësimit.

Shkathtësitë për gjykim e ngërthejnë edhe pjesën dërmuese të shkathtësive të cilat elaborohen në këtë Doracak. Gjykimi nuk nënkupton vetëm praninë fizike të juristit para gjykatës, por ai kërkon edhe përgatitje juridike të shkëlqyeshme, si hulumtim, të folurit juridik, intervistim dhe këshillim, shkathtësi për gjykim, arsyetim dhe argumentim juridik, shkrim juridik, hulumtim juridik, si dhe natyrisht pikëpamjet etike të pro-fesionit. Paraqitja para gjykatës nuk është e izoluar në asnjë nga temat e trajtuara më sipër dhe këtu nuk është e mundur të absolvohen të gjitha këto fusha dhe shkathtësi të përmendura sepse janë të ndërlidhur në mënyrë simbiotike.

Gjykimi e paraqet kulminacionin e profesionit juridik. Atje, e gjithë ajo që e bëjmë si juristë na definon si profesionistë, por edhe si personalitete. Mekanizmi për zgjidhjen e kontesteve shpeshherë përfshin edhe palë të kundërta, por edhe një ose më tepër gjykatës të cilët janë të thirrur ta zgjidhin situatën e caktuar juridike. Mirëpo, gjykimi po ashtu përbën edhe një element, ndërsa ai element është publiku. Publiku, në situatën e caktuar edhe pse nuk është palë, mund shpeshherë të krijojë opinionin e vet për një kontest të caktuar, veçanërisht nëse bëhet fjalë për zhvillime shoqërore aktuale, gjë që në mënyrë plotësuese e ndër-likon punën e juristit pasi që ai/ajo duhet ta merr në konsideratë edhe mendimin e publikut, por edhe të ndikojë mbi atë nëpërmjet mekanizmave strategjike të përcaktuar, të matur dhe të lejuar.

Perceptimi më i shpeshtë i cili ekziston në opinion për juristët që përfaqësojnë palë për kontestet është ai se juristi është i paguar të flet në emër dhe në llogari të palës që e përfaqëson para gjykate. Kjo në dukje është e saktë, por në thelb ky postullat është i gabuar. Personifikimi i juristit me palën është domosdoshmërisht i pranishëm, por duhet të bëhet dallim për atë se cili është funksioni i juristit gjatë gjykimit; se ai nuk është palë në proces, por e ndihmon procesin dhe është këshilltar materialo-juridik i klientit që e përfaqëson. Kjo jo vetëm që e lehtëson punën, por edhe e mbron objektivitetin me qëllim të jepet një drejtim i duhur ligjor dhe të sigurohet me sukses ndihma juridike në formë të përfaqësimit ose mbrojtjes ligjore.

59myla.org.mk

Në përgjithësi, fazat nëpër të cilat kalon një rast janë si në vijim.

1. Fjalimet hyrëse

a. Një përmbledhje e asaj që dëshironi ta prezantoni dhe si do ta bëni atë. Kjo zakonisht nuk paraqet argumentim juridik, por thjeshtë i jepni gjykatës një “lajmërim të shkurtër hyrës“ dhe e prezantoni teorinë e rastit, si dhe temën. Në këtë fazë, e ofroni kontekstin më të gjërë të rastit dhe kërkoni që gjykata ta pranojë teorinë tuaj, në vend të teorisë së oponentit. Në këtë çast, ju ofroni premtim efektiv se do ta realizoni atë që e paralajmëroni, ndërsa gjykata pret që ju do ta bëni atë. Prandaj, mos jepni premtime të cilat nuk mund t’i realizoni.

2. Provat dhe procedura e provave

a. Shpalosja e provave me shkrim të cilat i ofrojnë palëtb. Shpalosja e provave tjera (hetimi i skenës së krimit, etj.)c. Pyetja direkte (direct examination)i. Gjatë së cilës e thoni ose e prezantoni teorinë tuaj të rastit nëpërmjet pyetjes së dëshmitarëve tuaj duke parashtruar pyetje të hapura, kur, ku, çfarë, si, pse...d. Pyetja e kryqëzuar (cross-examination)i. Gjatë së cilës dëshironi ta hedhni poshtë teorinë alternative të oponentit nëpërmjet pyetjes së kryqëzuar të dëshmitarëve që kanë dhënë dëshmi gjatë dëshmisë së tyre direkte duke i pyetur pyetje të mbyllura, përkatësisht pyetje ku dëshmitari do të duhet të përgjigjet sa më shkurt që është e mundur duke pasur parasysh faktin që ai ose ajo janë dëshmitarë që nuk janë në favorin tuaj, ndërsa nëpërmjet përgjigjeve të tyre duhet të arrini një ndër qëllimet e mëposhtme:

• Ta sulmoni kredibilitetin e dëshmitarit, i cili jep fakte të pafavorshme për rastin ose klientin tuaj,• Të fitoni fakte të favorshme nga dëshmitari, cili per se nuk iu përshtatet,• Të krijoni huti (hamendësim) për faktet (koha, vendi, mënyra) te ai dëshmitar, dëshmia e të cilit/

cilës është e pafavorshme për rastin tuaj, me çfarë e zvogëloni vlerën e tij/saj probative,• Pyetja direkte dhe e kryqëzuar janë ndër shkathtësitë më të rëndësishme, nëse jo më të rëndë-

sishme gjatë procesit gjyqësor. Këtu, drejtpërdrejtë prezantohen faktet dhe në këtë fazë shpe-shherë thyen shtizat e një rasti.

60 myla.org.mk

3. Fjalimet përfundimtare

Fjalimet përfundimtare, nga ana tjetër, për dallim nga fjalimet hyrëse kërkojnë argumentim juridik. Ato përmbajnë në vete një sublimat të gjithë asaj që e keni paraqitur gjatë procesit gjyqësor, dhe tani, duhet në mënyrë efikase t’ua bëni me dije pse teoria e juaj është e duhura dhe duhet të pranohet. Kjo fazë kërkon një argumentim juridik të shkëlqyeshëm sepse tani po flisni jo vetëm për çështjet faktike që kanë qenë objekt shqyrtimi, por edhe për normat juridike, përkatësisht bëni subpërmbledhje të bazës faktike. Shembull: “...të gjithë dëshmitarët rrëfejnë se pala e dëmtuar ka pasur pistoletë në dorë të cilën ia ka drejtuar të pande-hurit duke thënë “tani do të vras”, i cili nga ana tjetër ka pasur një tullë në dorë sepse në atë çast ka qenë duke ndërtuar një mur në shtëpinë e tij, dhe duke qenë i frikësuar për jetën e tij iu sul dhe e qëlloi palën e dëmtuar duke e lënduar....në bazë të nenit... të KP... nuk mund të konsiderohet vepër fizike me paramendim, por ka vepruar në vetëmbrojtje....”

Që të kalohen me sukses këto faza, për çdo rast, çdo jurist duhet t’i përvetësojë dhe t’i përdor me themele të shëndetshme, postullatet e mëposhtme:

1. Të ndërtoj, përkatësisht të përcaktoj Teorinë e rastit – teori e bazuar në fakte (Tezë)(Case Theory)2. Të prezantoj Temën.3. Të ndërtoj Strategji sesi do ta prezantojë tërë këtë4. Ta organizojë, rregullojë dhe prezantoj siç duhet rastin.

Kjo mund të bëhet vetëm nëse së pari kryen:

1. Analizë dhe hulumtim të fakteve në mënyrë sa më të plotë që është e mundur, përkatësisht përgatitje dhe analizë faktike

2. Ta zbatojë normën juridike mbi grupin e fakteve, përkatësisht të kryej subpërmbledhje të së drejtës në bazë të fakteve, e cila gjë do të ndihmojë mëtutje për të zhvilluar teorinë e rastit-tezën, temën dhe strategjinë.

Çdo fazë të sipërpërmendur do ta shqyrtojmë dhe përpunojnë veç e veç më poshtë.

Gjykimi është kulminacion i përgatitjes paraprake, i cili fillon në ditën e parë kur pala do të kërkojë nga Ju ndihmë dhe këshillë juridike, si dhe nga çasti i intervistës së parë. Që atëherë filloni të grumbulloni fakte dhe kryeni analizë të rastit. Është e absolvuar pyetja në praktikën juridike se vetëm nëse ekzistojnë fakte, atëherë është e mundur të zbatohet e drejta. Prandaj, gjykimi fillon që në fazën e grumbullimit dhe analizës së fakteve (hulumtim, analizë dhe këshilla).

61myla.org.mk

Analiza e fakteve

Pjesa dërmuese e palëve vijnë me verzionin e tyre të paradefinuar për një ngjarje, sidomos nëse ka kaluar një kohë e gjatë, kur edhe vetë ata i përjetojnë nga largësia ngjarjet në të cilat kanë qenë të përfshirë ose kanë qenë dëshmitarë. Prandaj, megjithëse pala është burimi i parë logjik i fakteve, ajo njëkohësisht është burimi edhe më i ndjeshëm sepse bëhet fjalë për një person që ka pasur një përjetim dhe përvojë perso-nale, ndërsa emocionet jo rrallë herë janë pjesë përbërëse e përshtypjeve.

Një ndër detyrat themelore gjatë analizës së fakteve është zhvillimi adekuat i intervistës me palën. Juristi është ai/ajo i/e cili/cila duhet të nxjerr faktet dhe të bëj dallimin e fakteve relevante me ato jorelevante, faktet e mira nga të këqijat. Gjithnjë, gjatë analizës së fakteve, në fazën e parë të intervistës, mund të shihen konturat e teorisë së rastit.

Faktet nxirren nga dy burime. Nga deklarimet verbale të palës dhe dëshmitarëve, por edhe nga dokumen-tet e shkruara. Burimi i tretë i fakteve janë ato të cilat nuk mund t’i ndryshojmë, përkatësisht faktet e njohu-ra. Për shembull, kur një datë korrespondon me një ditë të javës, kur në ora 02.00 është errësirë, kur dielli lind në lindje, ndërsa perëndon në perëndim, etj. Edhe këto fakte megjithëse shpeshherë i anashkalojmë, ato lujanë një rol dhe janë relevante për rastin.

Analiza e dokumenteve

Dokumentet përbëjnë një burim në vete të fakteve. Ato janë siguruar paraprakisht në formë të shkruar ose elektronike dhe nuk mund t’i ndryshojmë. Kjo, nga njëra anë, është mirë sepse e lehtëson procesin, mirëpo nga ana tjetër, nuk iu nënshtrohen manipulimit dhe është vështirë të relativizohen.

Analiza e dëshmitarëve të njohur dhe të mundshëm

Ndër mjetet më të fuqishme të provave janë dëshmitarët. Dëgjoni çfarë kanë për të thënë. Rregulli i artë është ta dëgjoni dëshmitarin pa mos i sugjeruar atij ose asaj se çfarë të thotë. E dyta është e lejuar, së paku në sistemin tonë juridik. Sugjerimi për të thënë ose për të fshehur diçka është joetike dhe i dënueshëm, ndërsa mund ta dëmtojë rastin dhe klientin. Rrëfimi i dëshmitarit duhet të burojë nga njohuritë e tij/saj. Testojeni dëshmitarin me disa pyetje të caktuara për të parë nëse e flet të vërtetën ose e ka udhëzuar klienti juaj ose dikush tjetër për të thënë ose fshehur diçka. Në qoftë se keni 15 dëshmitarë në dispozicion, kjo nuk nënkupton që gjithmonë të gjithë duhet t’i thirrni për të dëshmuar. Sa më tepër dëshmitarë pyeten, mundësia për dhënien e përgjigjeve konfliktuoze për një fakt të vetëm është e madhe, gjë që e cenon ba-zën faktike mbi të cilën mbështetet teoria e rastit, si dhe kontribuon për atë që teoria të vihet në dyshim nga gjykata dhe më lehtë të hidhet poshtë nga oponenti.

62 myla.org.mk

Mendimet e ekspertëve

Në pothuajse 90% të rasteve që përfundojnë në gjyq, ftohen ekspertë të caktuar për të dhënë mendimin e tyre profesional ose e thënë popullorçe ekspertizën. Shkenca dhe teknologjia kanë avancuar aq shumë sa që disa pyetjeve mund t’iu përgjigjen vetëm disa ekspertë të fushave të caktuara.

Thënë shkurt, që të angazhoni një ekspert, duhet të mendoni si ekspert. Çfarë mund të fitohet nga shken-cat tjera si përgjigje që të mund të shfrytëzohet pozitivisht në rastin tuaj.

Gjithashtu, kur merrni në pyetje ose analizoni një ekspert i cili jep mendim profesional që është i pafavor-shëm për rastin tuaj, duhet të mendojmë më mirë se eksperti, njësoj sikur gjatë ekzaminimit të kryqëzuar, duhet t’i merrni parasysh edhe këto rrethana:

• Vlerat fillestare që i ka marr parasysh, përkatësisht faktet dhe rrethanat fillestare të cilat janë objekt i ekspertizës.

• Metodën që e ka aplikuar• Rezultatin deri tek i cili ka arritur• Reputacionin, historinë profesionale të tij, etj.

Kjo duhet bërë me qëllim të përpiqeni ta hidhni poshtë mendimin e tij ose të shkaktoni superekspertizë, si rrjedhojë e konfliktit ndërmjet fakteve tuaja dhe të atyre të oponentit. Fundi fundit, e tërë kjo paraqet parapërgatitje dhe prandaj profesioni juridik, veçanërisht në fazën e procesit gjyqësor, ngërthen një numër të madh të shkencave dhe profesioneve të tjera.

Vizita e vendit/njohja me objektet e rastit

Këtu nuk bëhet fjalë që gjykata të del në vendngjarje. Kjo paraqet mjet provash. Në çdo mundësi të mundshme, është mirë të vizitohet vendi ku supozohet që është kryer një ngjarje (aksident rrugor, pronë, vepër penale-vrasje ose dhunë). Vëzhgimi i këtillë i drejtpërdrejtë do t’ju ndihmojë të lidhni piket relevante që burojnë nga faktet dhe provat dhe të përcjellni teorinë e rastit më mirë, si dhe ta paraqitni atë gjallërisht gjatë procesit gjyqësor.

63myla.org.mk

Ndarja dhe klasifikimi i fakteve

Faktet, në bazë të asaj se çfarë dobie ose rëndësie kanë, ndahen në:• Të mira• Të këqija• Neutrale• të njohura

Natyrisht, kemi edhe ndarje tjetër në:• Relevante • Jorelevante

Këto tregojnë nëse një fakt ka meritë për rastin ose jo.

Gjatë përgatitjes së rastit për gjykim, është me rëndësi të izolohen sa më tepër që është e mundur të gjithë këto fakte që të mund të paraqitet teoria e drejtë e rastit. Megjithatë, një fakt që klasifikohet si i mirë ose i keq, neutral madje i njohur/famëkeq, nuk nënkupton që do të jetë relevant. Kështu, për shembull, nëse një person punon në një pikë karburanti, me siguri është jorelevant në qoftë se do të duhet të diskutohet për çështjet e tij pronësore lidhur me pasurinë e paluajtshme të dikuj tjetër. Dhe anasjelltas, një fakt në dukje neutral që një person osë dizajner grafik, mund të jetë relevant për një rast falsifikimi që është ngritur kundër tij sepse realisht mund të pritet që ai di të përdor kompjuterin në mënyrë profesionale dhe të krijojë një falsifikat.

Teoria e rastit

Pasi që i kemi siguruar faktet, ato që kemi pasur mundësi t’i mbledhim gjatë punës sonë, atëherë fillon të lind ideja jonë se si duhet të duket ky rast, ndërsa në këtë fazë tashmë mendojmë për aplikimin e fakteve mbi një normë të caktuar juridike. Kjo quhet ndërtim i teorisë së rastit. Teoria e rastit, në përgjithësi, është një udhërrëfyes që e definon drejtimin e tezës suaj për një rast konkret. Nëse faktet tregojnë se klienti nuk është fajtor sepse ka alibi për atë çast kritik, atëherë teoria e rastit duhet të jetë thjeshtë...Klienti im nuk është fajtor sepse nuk ka qenë fare i pranishëm në vendin e ngjarjes kur ka ndodh ngjarja.

Nuk mund të keni gjithmonë një teori të rastit ose një tezë. Nganjëherë, një grup faktesh mund të shpijnë të keni dy ose më tepër teori, të cilat quhen teori alternative. Kjo nuk është gabim. Mirëpo, teoritë nuk guxo-jnë të jenë konfliktuoze nëse shfrytëzohen paralelisht. Në atë rast, duhet të përcaktoheni vetëm për njërën. Për shembull, nuk mund të jetë teori e rastit se klienti nuk është fajtor sepse ka alibi, por njëkohësisht paska vepruar në vetëmbrojtje ose në nevojë ekstreme.

Teoria e rastit është logjike, e besueshme dhe e sigurt për rastin, e cila gjë është në favor për klientin tonë, si dhe mbështetet me prova, të cilat i kemi analizuar. E gjithë ajo që ndodh më tej duhet të jetë konzistente me teorinë ose disa herë me teoritë e identifikuara për rastin.

64 myla.org.mk

Tema

Tema duhet të paraqet një “motiv të lehtë” për rastin tuaj. Kështu për shembull „...ky është një rast i za-konshëm i identifikimit të gabuar...“ ose “…nëse ekziston definicion për diskriminimin, atëherë ajo është pasqyruar tërësisht në këtë rast“. Tema hedh dritë mbi teorinë e rastit dhe e afron më afër gjykatës, përkatë-sisht auditorit. Këto fraza “nguliten” në veshin e dëgjuesit dhe ai dëshiron të zbulojë pse ajo është ashtu, me çfarë e ruani vëmendjen e tij/saj. Mirëpo, nuk guxoni as ta zhgënjeni atë.

Të mos keqkuptohemi, askush nuk kërkon prej Jush që ta shkruani atë, madje edhe publikisht ta thoni atë, mirëpo këto postullate ju udhëheqin gjatë mbarëvajtjes së rastit, ndërsa çdo fakt dhe provë të cilën synoni ta prezantoni, duhet patjetër të jetë konzistent me teorinë tuaj të rastit. Në të kundërtën, teoria e rastit rrëzohet, rasti juaj e humb kredibilitetin, e cila gjë pastaj pasqyrohet tek klienti që e përfaqësoni.

Strategjia

Shumica e njerëzve e ngatërrojnë strategjinë me teorinë e rastit. Teoria është postullati kryesor, rruga nga pika A në pikën B (rezultat, përkatësisht aktgjykim të favorshëm). Mirëpo, strategjia nënkupton që ekziston më tepër se një rrugë për të arritur nga pika A në B. Nganjëherë, rruga është më e pjerrët; ekzistojnë rrugica të tjera që të arrihet atje, ndërsa shpeshherë gjatë rrugës paraqiten edhe rrethana të paparashikueshme. Prandaj, strategjia e nënkupton detyrën e radhës së juristit. Si dhe me çfarë mjetesh ta provojë teorinë e rastit të tij! Për shembull, keni një sërë provash në favor të rastit tuaj. Një pjesë e madhe e tyre e vërteton atë që dëshironi ta prezantoni. Mirëpo, disa prej tyre përmbajnë gjëra që janë edhe të mira edhe të këqija. Vlerësimi nëse ato duhet të zbulohen ose jo i takon fushës së strategjisë. Ose nëse pala tjetër i zbulon dhe i argumenton në favor të saj, atëherë çfarë duhet të ofroni ju si kundërargumente dhe çfarë mjetesh të përdorni.

Sikur edhe në të folurit juridik, teknikat ndahen në verbale dhe joverbale. Kjo pjesë është shpjeguar në pjesën Të folurit juridik. Megjithatë ekzistojnë edhe shkathtësi dhe postullate më të holla (suptile), të cilat duhet të përcaktohen më herët që të sigurohet një përfaqësim cilësor juridik. Postullati më kryesor gjatë procesit gjyqësor është se çdo provë, çdo fakt dhe çdo strategji duhet dhe patjetër t’i përshtatet teorisë së rastit.

65myla.org.mk

Lënda/rasti i organizuar siç duhet

Me siguri tingëllon tepër e thjeshtë për të folur për rregullat e organizimit të një dosjeje në të cilën ruhen shkresat, por një rast i mirëorganizuar si rrjedhojë e përgatitjes së mirë, absolutisht ndihmon gjatë procesit gjyqësor. Në fakt, kjo është një ndër shkathtësitë teknike e cila mbase është anashkaluar, por ka rëndësi të barabartë. Shkresat janë pasqyra e juristit. Më shpejtë arrihet tek informacionet e nevojshme, por po ashtu jepet përshtypja e seriozitetit në punë. Më së shumti që mund të thuhet është se kjo i ndihmon rastit tuaj. Në kohën moderne të sotit, me teknologjitë e reja informatike ekzistojnë edhe programe që ofrojnë të dhëna për atë se si janë të ndërlidhur faktet; bëjnë analizë të kohës; bëjnë digjitalizim të dokumenteve dhe krijojnë arkiv digjital për çdo rast.

Çfarë është e nevojshme të shpaloset gjatë punës me një rast?

- Pragmatizëm dhe vëmendjeNatyrisht, gjatë procesit gjyqësor, por nganjëherë edhe gjatë përgatitjes për procesin gjyqësor ose një kontest eventual gjyqësor, vëmendja dhe pragmatizmi janë jashtëzakonisht të rëndësishëm. Nganjëherë, juristi ballafaqohet me dilemën nëse të thotë diçka ose të hesht. Këtu ndeshen etika dhe interesat e palës, me të cilat fillimisht udhëhiqet e vërteta dhe juristi. Natyrisht se kjo është jashtëzakonisht dilemë e vështirë, kryesisht filozofike, dhe nuk besoj që do të qartësohet deri në fund në të ardhmen e afërt, deri në shkallën e përpikërisë relative matematikore. Por, kjo nuk guxon të kuptohet gabim. Nuk bëhet fjalë për thënien e të pavërtetave ose gënjeshtrave, ose fshehjen e fakteve dhe rrethanave me qëllim të ndihmohet një vepër penale. Aq më tepër të ndikohet fizikisht ose psiqikisht që dikush të fsheh diçka ose të sajohen dokumente ose prova për nevojat e rastit. Por, e tërë kjo është e ndëshkueshme dhe paraqet vepër penale.

Pragmatizmi dhe vëmendja nënkuptojnë mos të dëmtohet rasti dhe klienti nëpërmjet përdorimit të argu-mentimit juridik, në çfarëdo forme të jetë ajo, ose dhënies së këshillës së dëmshme për interesat e tij. Një shembull tipik për atë është materia penale, ku i pandehuri ka të drejtë të mos sigurojë mbrojtje dhe të mos iu përgjigjet pyetjeve të parashtruara. Kjo, de lege lata, nuk mund të konsiderohet si rrethanë rënduese gjatë konstatimit të përgjegjësisë së tij sepse e mbron prezumimi i pafajësisë. Megjithatë, i pandehuri shpe-shherë paraqet burimin më të madh të fakteve dhe rrethanave, por jo vetëm ato që e shfajësojnë, por edhe ato që e ngarkojnë ose mund të jenë të dëmshme, të cilat do të ndihmonin të rrëzohet prezumimi i pafa-jësisë. Prandaj, duhet të maten shumë mirë arsyet pro et contra që të këshillohet klienti të mos mbrohet, përkatësisht ta ushtroj të drejtën e tij për të heshtur. Sot, edhe në procedurë kontestimore, në qoftë se pala nuk është propozuar nga i autorizuari i saj deri në fazën e seancës përgatitore ose me përgjigje ndaj padisë ose deri në seancën përgatitore të jetë marr në pyetje në atë cilësi, gjykata nuk do ta thirr.

66 myla.org.mk

Pragmatizmi varet nga parapërgatitja. Në qoftë se ekzistojnë prova dhe rrethana të tjera, të cilat mund ta mbështesin teorinë tuaj të rastit, atëherë, burimi më i mirë i informacioneve tuaja relevante për rastin (palën), jo gjithmonë, nuk e paraqet edhe burimin më të mirë të fakteve para gjykatës, por shërben si vegël për të arritur në prova tjera që do t’i ndihmonin rastit tuaj, ose do ta dëmtonin rastin e oponentit.

- Edukimi i vazhdueshëmËshtë i gabuar mendimi se juristi mbaron me arsimimin e tij/saj pas mbarimit të arsimit, provimit të juris-prudencës dhe pranimit të licencës së avokatisë ose emërimin e tij si prokuror, gjykatës, madje nëse fi-ton edhe tituj më të lartë akademik (magjistër, doktor shkencash, akademik). Këtu vetëm fillon avancimi i vazhdueshëm. E drejta, sikur asnjë shkencë tjetër, i nënshtrohet ndryshimeve të përditshme, jo vetëm në këndvështrimin legjislativ, por edhe në këndvështrimin e praktikës gjyqësore dhe politikave. Përvetësimi i shkathtësive të gjykimit është i pamundur pa vetëavancim dhe ndjekje të trendeve të reja, praktikës gjy-qësore, por ndjekje edhe të trendeve sociologjike, shoqërore dhe politike sepse e drejta dhe një rast nuk janë imun ndaj këtyre pikëpamjeve. Nga disa prej tyre ose nga të gjitha ato së bashku nganjëherë mund të varet edhe ajo sesi e përcaktoni teorinë e rastit, si pikëpamje themelore e shkathtësive për gjykim.

- KredibilitetiKredibiliteti është diçka që nuk fitohet menjëherë, por ndërtohet me kohë, gradualisht dhe me punë të mundimshme. Disa do të argumetonin se kredibiliteti nuk është aq i rëndësishëm për shkathtësitë e gjyki-mit. Kjo nuk është e saktë. Në qoftë se keni një nam të mirë se jeni të ndershëm, të sinqertë, profesionistë, atëherë njerëzit, përkatësisht pranuesit e informacioneve tuaja, argumentet dhe argumentimet juridike fitojnë një mbështetje më të madhe. Kjo nuk bën pjesë në fushën e procedurës ose thelbit, por në fushën e ndikimit atmosferik, të cilën ju e krijoni me kredibilitetin tuaj dhe së bashku me argumentet tuaja që i ofroni, së bashku paraqitni një simbiozë që krijon më tepër siguri për rastin tuaj, teorinë tuaj, ndërsa kjo përfundimisht pasqyrohet në klientin tuaj. Prandaj, kredibiliteti është diçka që më së paku ka të bëjë me të drejtën ose teknikat e të drejtës, por është pjesë e pandashme e shkathtësive për gjykim. Kredibiliteti krijohet vështirë, por shumë lehtë dhe shumë shpejtë mund të zhduket, prandaj është jashtëzakonisht e vështirë të ruhet. Nuk është i rëndësishëm vetëm kredibiliteti personal, por ai kredibilitet pasqyrohet edhe në fatin e rastit që e përfaqësoni dhe çfarë është më e rëndësishme, pasqyrohet në palën tuaj duke krijuar ndikim pozitiv ose negativ nga kredibiliteti juaj.

- VizualizimiJuristi duhet të jetë një asrtist i mirë vizual. Disa e quajnë atë aktrim. Jo, vizualizimi ndihmon që më mirë të përcillen notat verbale drejt publikut, përkatësisht atij që i destinohen. Shembull, në qoftë se keni një vizatim ose skicë të caktuar, ose një analizë kohore, përpiquni ta prezantoni me një slajd, poster, ose ta prezantoni gojarisht gjatë procesit gjyqësor në mënyrë që dëgjuesit do të mund të fitojnë një pasqyrë dhe vizualizim më të mirë, sa më afër asaj që ju e keni krijuar në vete.

67myla.org.mk

- Të folurit e duhur dhe përdorimi i leksikutJo rrallë herë gjatë seancave gjyqësore, varësisht se në cilin qytet ose zonë gjendeni, do të keni mundësi të dëgjoni të folur lokal dhe gjuhë bisedimore gjatë mbarëvajtjes së seancave. Juristi duhet të shfrytëzojë gjuhën standarde dhe ta përdor terminologjinë siç duhet. Shembujt më karakteristik janë ato kur gabi-misht citohen dispozitat ligjore, maksimat latine, termet juridike latine, etj. Kjo vetëm e pengon përshtyp-jen e përgjithshme të një rasti të caktuar.

-Mungesa e grindjeve dhe sjelljes së pahijshme teatraleProcesi gjyqësor nuk është grindje, në kuptimin klasik të fjalës kur dy ose më tepër persona grinden pa asnjë rend e rregull. Përkundrazi, procesi gjyqësor paraqet ballafaqim të argumenteve, të mbështetura me më pak ose më shumë fakte ose prova. Grindja me oponentin, përkatësisht palën e kundërt, të autorizuarin e saj ose edhe më keq, me trupin gjykues, nuk është as korrekte as e dëshiruar. Konfrontimet me fyerje ose cilësime personale nuk janë të hijshme për juristin, por jashtëzakonisht të dëmshme për rastin në fjalë, në veçanti të dëmshme për klientin.

- Gjuha e trupitNë fund, e tërë ajo që përmendet në këtë pjesë, e cila po ashtu është përmendur edhe më lart, prezanto-het nga një njeri me cilësi të veta fizike dhe psikologjike. Ndërsa, ka shumë dallim mënyra e prezantimit të argumenteve gjatë procesit gjyqësor kur bëhet në mënyrë të mërzitshme, sa për të respektuar formalite-tin dhe kur argumentet prezantohen sinqerisht dhe “nga zemra”. Kjo nuk nënkupton që në gjykatore të shfaqemi në mënyrë teatrale. Nganjëherë teatraliteti mund të kuptohet gabim, shpeshherë si mbulim për mospasjen e argumenteve ose argumenteve të dobëta që i ofroni. Gjuha e trupit duhet t’i përgjigjet argu-menteve që i ofroni. Kjo nuk nënkupton që gjuha e trupit duhet të zëvendësojë mungesën e argumenteve ose ta rrit rëndësinë e tyre, por duhet të shërbejë si mjet ndihmës nëpërmjet të cilit argumentimi juridik do të forcohet edhe më shumë, madje qoftë kjo edhe në përqindje apo promil të vogël. Juristi duhet të flet me vetëbesim, qartë dhe në mënyrë koncize dhe të mos zbulojë aurë të pasigurisë. Shpeshherë, sikur edhe gjatë jetës së përditshme në shoqëri, njerëzit përkatësisht bashkëbiseduesit mund të bëjnë dallim ndërm-jet një njeriu që është i sigurt dhe atij që s’është i sigurt në vete. Gjuha e trupit është një pjesë përbërëse e rëndësishme e shkathtësive klasike që përdoren gjatë seancave gjyqësore.

- OrigjinalitetiNë fund, si përmbledhje e tërë asaj që u tha më lartë, çdo jurist duhet të ndërtojë stilin e vet origjinal. Kjo, nga njëra anë, është e vështirë sepse juristët punojnë sipas procedurave të caktuara në të cilat nuk ka shumë hapësirë manovrimi. Megjithatë, me shtimin e disa finesave të caktuara origjinale për çdo element ose disa nga elemente që e përbëjnë shkathësinë e gjykimit, juristi fiton në origjinalitetin e tij/saj, e cila gjë krijon pritshmëri nga auditori për një stil të lartë dhe origjinal të prezantimit të rastit, gjë që e bën dëgjues-in të jetë më i përqendruar në pranimin e argumenteve juridike që dëshironi t’i ofroni, si dhe paraqet pjesë përbërëse e kredibilitetit që dëshironi ta ndërtoni, çfarë është më e rëndësishme, edhe ta ruani dhe avan-coni.

68 myla.org.mk

Të gjithë këto elemente që e ndërtojnë shkathësinë për gjykim, sado që të duam t’i paraqesim teorikisht, fitohen dhe përvetësohen nëpërmjet ushtrimeve dhe përsosjes së tyre në praktikë. Prandaj, juristi duhet ta kuptojë çdo rast me të cilin merret, jo vetëm si një rast i ri i cili duhet të përpunohet dhe prezantohet, por edhe si mundësi që të përsos veten gjatë teknikave të gjykimit.

- Instancat më të lartaDuke pasur parasysh pothuajse çdo rast që kalon në gjykata, që kalon në instanca të ndryshme të gjy-qësorit (Gjykatat e Apelit, Gjykatat e Larta, etj.), është tepër e rëndësishme që gjatë procedurave të shkallës së parë, gjithnjë të merren parasysh dhe të parashikohen mjetet eventuale juridike, si dhe procedurat e mëtejmë para gjykatave më të larta. Çdo ankesë, çdo gabim procesual ose gabim në procedurë, në veçanti nga gjykata, duhet shënuar me kujdes, që të shfrytëzohet në procedurat eventuale në përputhje me mjetet juridike. Çdo teori të rastit për të cilën do të përcaktoheni në shkallën e parë, si mendim drejtues i rastit tuaj, patjetër duhet ta përballojë testin e instancave më të larta gjyqësore.

Çfarë nënkuptojmë me shprehjen „liritë dhe të drejtat themelore të nje-riut?

Të drejtat fundamentale, përkatësisht themelore të njeriut, janë ato të drejta të cilat çdo njeri i gëzon në bazë të faktit të zhveshur se qenia njerëzore në kuptimin biologjik, fiziologjik, psikologjik dhe sociologjik, është më cilësore se çdo qenie tjetër në këtë planetë, e pavarur nga funksionimi i çfarëdo shteti përkatës, as nga të ushtruarit e çfarëdo të drejte konkrete (kombëtare, ndërkombëtare, të pavarur), si shprehje e mor-alshme, mes tjerash, i posedojnë veçoritë kryesore vijuese, në formë aksiomash e jo në formë teoremash që ani do të duhet të vërtetohen: • aksioma nr. 1: universaliteti – përkatësia e çdo qenie njerëzore, të natyrshme që nga çasti i ardhjes në

këtë botë deri në çastin e braktisjes së kësaj bote. Rrjedhimisht, personat që në disa pjesë të botës, në fillim të mileniumit të tretë, mbahen në robëri ose në gjendje të ngjashme me atë, janë padyshim tit-ullarë të të drejtave të njeriut, por edhe gratë që në disa shoqëri të strukturuara talebane, jo vetëm që janë të privuara juridikisht dhe faktikisht nga një mori të drejtash, por me siguri as që e kanë dëgjuar atë nocion si të tillë. Linja e ndarjes ( në kuptimin e njohjes, garantimit ose respektimit) nuk tërhiqet mbi asnjë bazë që e përcakton njerëzoren, por vetëm në bazë të dallimit të tij me kafshoren (në kupti-min biologjik/zoologjik, e jo në kuptimin psikologjik ose psikiatrik) si shprehje e respektimit për shkak të mbrojtjes së të mirës njerëzore mbi të gjitha të mirat – dinjitetin njerëzor. Pa të nuk ka njeri! Pa të a është dikush nga ne njeri, në kuptimin më thelbësor të asaj fjale të madhe që e përdor edhe Maksim Gorki sepse tingëllon aq me krenari?

LIRITË DHE TË DREJTAT THEMELORE TË NJERIUT

69myla.org.mk

Ja pse njeriu është titullari i të drejtave – një çështje në të cilën morali (si përmbledhje specifike e rregullave shoqërore të sjelljes së njeriut) është alfa dhe omega; ai paraqet bazën e bartjes, posedimit, të gëzuarit të të drejtave të njeriut, që fatkeqësisht, nuk udhëheq gjithnjë, dhe shpeshherë ato nuk praktikohen regullisht në mënyrë joproblematike dhe të pa problematizuar (nënvizojmë, në format më bestiale!);

• aksioma nr. 2: patjetërsueshmëria – pamundësia as për të hequr dorë nga të drejtat e njeriut as heqjen e tyre nga dikush tjetër. Në këtë pikë shikojmë se si morali lidhet me një grup tjetër, më ndryshe, të rreg-ullave shoqërore të sjelljes – të drejtën. Në të vërtetë nuk është e kontestueshme se të drejtat e njeriut ekzistojnë si kategori morale, përkatësisht se e drejta e garanton atë që tashmë ekziston në realitetin objektiv. Mirëpo, mes tjerash, kur ekzistencialja tjetërson, atëherë vjen në skenë e drejta;

• aksioma nr. 3: barazia – sasi dhe cilësi të barabartë për të drejtat e secilit, e cila gjë assesi nuk implikon që në nivel planetar të gjithë jemi të barabartë, por vetëm që jemi të barabartë në kuptimin e akteve ju-ridike kombëtare – mundësi të barabarta për zhvillim të përhershëm dhe gjithpërfshirës të personalite-tit të vet, si qëllim në vete dhe për vete, respektim të barabartë të personalitetit njerëzor dhe kujdes të barabartë për të. Ligjërisht, kjo nënkupton barazi juridike jo abstrakte, por reale, të vërtetë, faktike/barazi para ligjit/mbrojtje ligjore të barabartë, përkatësisht argumentum a contrario, ndalesë juridike kundër diskriminimit ndaj çfarëdo baze. Edhe në këtë pikë vërejmë një simbiozë të pikëpamjes morale me pikëpamjen juridike;

• aksioma nr. 4: pavarësi nga çfarëdo sjellje të njeriut – veçori të karakterit që shumë mirë duhet ta mbajnë në mend të gjithë ata “avokatë të Djallit” të cilët nuk rreshtin së ushqyeri me lumenj të gjakut njerëzor nën parullën “deri në vdekje” (e cila sipas rregullës, gjithnjë është e huaj) për të drejtat tona të njeriut, ose të krenohen me të që gjoja ofrojnë, sigurojë, ndajnë aq shumë drejtësi për aq shumë njerëz, ndërsa ata janë gjithnjë të pakënaqur me formën dhe vëllimin e tyre. Në këtë pikë, çështja e ushtrimit të të drejtave prek çështjen e praktimit të tij. Sepse morali është një - po, të gjithë kemi të drejta! Dhe është e ndershme që të gjithë të kemi të drejta të barabarta! Mirëpo, realiteti nuk i përfill gjithmonë! Në fakt, nuk i përfill sipas rregullës! Pa përjashtime! Në këtë botë grabitqare në të cilën akoma jeto-jmë, nga tragjeditë e dramaturgjëve të lashtë deri në zhvillimin e gjithanshëm të shkencave, teknikave dhe teknologjive, nuk ka garanci për kurgjë. Për gjithçka nevojitet luftë. Ja pse, pikërisht kjo pikë titulli moral “të drejtat posedohen/ushtrohen” bie ndesh me mizorinë e jetës – të drejtat, fitohen/patjetër të fitohen! Kjo, sado që të duket e pavërtetë, duhet nënvizuar dy herë – madje dhe në raport me shtetet që vlejnë ose perceptohen si të tilla në të cilat padyshim ato të drejta janë të garantuara me kushtetutë dhe ligj. Jo, përkundrazi, edhe në vendet më demokratike të drejtat duhet të fitohen çdo ditë, sërish e sërish!

• aksioma nr. 5: pandashmëria – një lidhje e ndërsjellë ndërmjet të drejtave më të veçanta nga të cilat secila mbulon një aspekt të personalitetit të njeriut, e cila është komplekse, dhe m’u për këtë dhe e plotë vetëm kur kënaqen interesat dhe nevojat e saj të llojllojshme nëpërmjet arritjes së tërësisë së korpusit të të drejtave të njeriut;

70 myla.org.mk

• aksioma nr. 6: relativiteti – jo absoluteti, jo moskufizimi, por kufizimi i të drejtave dhe lirive të çdo qenie të njeriut në pajtim me parimin e lartë etik “mos ia bëj tjetrit atë që nuk dëshiron të ta bëjnë të tjerët” (varianti negativ), përkatësisht, “bëja tjetrit atë që dëshiron ta bëjnë të tjerët për ty” (varianti pozitiv);

• aksioma nr. 7: mos harxhimi i të drejtave të njeriut, përkatësisht të drejtat e njeriut nuk konsumohen, nuk harxhohen sipas numrit të të ushtruarit të tyre si të drejtat individuale (në raport me të cilat ndosh-ta më lehtë duhen, megjithëse se shpeshherë për arsye politike bëhen lakime të llojit qesharak), ash-tu edhe ato kolektive (për të cilat, sërish për arsye politike, pretendohet se për shembull e drejta e vetëvendosjes së popujve është e padisponueshme, pas çastit të konsumimit të tij fillestar; në fakt, këtë e tregon shumë mirë edhe praktika politike dhe juridike ndërkombëtare – vetëm sa për ilustrim, Republika e Sllovenisë dhe Republika e Kroacisë, u konstituan si shtete të pavarura pas shpërbërjes së Jugosllavisë, në kuadër të së cilës, pas luftës së dytë botërore, tashmë funksiononin si forma të orga-nizimit politik të popullit slloven dhe kroat, ndërsa pastaj, në dekadën e parë të këtij mileniumi, këta popuj vazhduan ta jetojnë/zbatojnë/praktikojnë të drejtën e tyre të pakontestueshme për vetëven-dosje, duke marr vendime (në referendume m’u për atë qëllim) për anëtarësim sui generis në formën e integrimit evropian - BE e cila ka tendenca si grande finale të rrumbullakohet me vetitë e llojit unik të shtetit (federal) të ndërlikuar sipas modelit të Shteteve të Bashkuara të Amerikës);

• aksioma nr. 8: dinamikë, e jo statikë në dy drejtime. Nga njëra anë, numri i të drejtave të njeriut gjithnjë rritet duke përfshi një numër sa më të madh të raporteve shoqërore. Nga ana tjetër, të drejtat ekzistuese vazhdimisht pasurohen, avancohen, bëhen më të sofistifkuara, etj., si në vete ashtu edhe në llojllo-jshmërinë e domethënies së tyre. Kjo është plotësisht e kuptueshme sepse natyra e qënies së njeriut është e tillë që paratë dhe dashuria, së bashku me liritë dhe të drejtat kurrë nuk janë të mjaftueshme, përkatësisht gjithnjë janë shumë pak, gjithmonë është kur janë më shumë, ose të jemi më të përpiktë – sa më shumë që janë, aq është më mirë. Për shkak të këtij fakti, është intelektualisht dinjitoze dhe e zgjuar që cilësia dhe sasia ekzistuese historike e lirive dhe të drejtave themelore të njeriut të mos traj-tohen si gjendje e rrumbullakuar, e kompletuar, e përfunduar dhe e përsosur, por vetëm si një fazë të synimit shumëmijevjeçar të njeriut në perfeksionizëm.

• aksioma nr. 9: shprehja “të drejtat e njeriut” nuk guxon të identifikohet me shprehjen “shtet juridik“, as me sinonimin e saj “sundimi i shtetit të së drejtës”, pasi që dallojnë në thelb. Mirëpo, dy konstruksionet e fundit janë parakusht për të gëzuar të drejtat e njeriut. Pse? Sepse, sundimi i shtetit të së drejtës është një kundërvënie e të gjitha llojeve të paligjshmërisë së cilitdo pushtet në cilëndo pjesë të botës. Në shtetet juridike, shtetet nuk guxojnë, nga rasti në rast, të veprojnë sipas vështrimeve të veta, por vetëm në pajtueshmëri me rregullat objektive e abstrakte ekzistuese, të përmbajtura në ligjet dhe kushtetutat kombëtare. Rregullat juridike janë garanci e të drejtave të njeriut në kuptimin e asaj që iu mundësojnë qytetarëve së pari, të çlirohen nga të gjitha pasiguritë dhe frikat nga paligjshmëritë mbizotëruese dhe së dyti, të supozojnë/parashikojnë pasojat e përshkruara juridike të sjelljeve të veta.

71myla.org.mk

Çfarë natyre kanë të drejtat dhe liritë e njeriut?

Nga ajo që e paraqitëm më lartë, është e qartë që liritë dhe të drejtat themelore të njeriut burojnë nga e drejta natyrore (lex naturalis), e cila për dallim nga e drejta pozitive (lex positivus), të cilën e përshkruajnë shtetet, është shumë lartë e pozicionuar. Si një e drejtë e lartësuar që buron ose nga “providenca hyjnore” (Akuinasit) ose nga “natyra” (Llok dhe Ruso) ose nga „arsyeja e shëndetshme e njeriut“ (racionalistët), duhet të shfrytëzohet si bazë për të rishqyrtuar, kontrolluar, kritikuar, ndryshuar dhe avancuar të drejtën që e për-shkruajnë ligjvënësit e ndryshëm. Siç vërejtëm në pjesën kushtuar etikës, moralit dhe të drejtës natyrore, ato janë të lidhur ngushtë, burojnë nga njëra tjetra, nga temores më të lashta e deri në kohën moderne. Megjithatë, kjo assesi nuk nënkupton që nuk ekziston një lidhje e ngushtë ndërmjet të drejtës natyrore nga njëra anë dhe të drejtës pozitive, nga ana tjetër. Për një lidhje të tillë, për një formim të tillë të ndërvarur, merita më e madhe i takon revolucioneve të mëdha qytetare në fund të shekullit të tetëmbëdhjetë dhe fillim të shekullit nëntëmbëdhjetë nëpërmjet akteve juridike, të cilat paraqesin vendin e përgjithshëm për juristët e arsimuar në mënyrë elementare dhe cilësore – Deklarata Amerikane e Pavarësisë së vitit 17764, Deklarata Franceze për të Drejtat e Njeriut dhe të Qytetarit e vitit 17895 dhe dhjetë amandamentet e para të Kushtetutës së ShBA-ve në vitin 17916, të cilat ende janë aktuale në të drejtën pozitive. Ato janë veçanër-isht relevante si rrjedhojë e kuptimit liberal, individualist të dimensionit njerëzor – të lirive dhe të drejtave të njeriut. Si më të avancuar, në mënyrë të pakrahasueshme, me dokumentin më të vjetër Magna Carta7 - nëpërmjet të cilit Mbreti Britanik vetëm ka dhënë privilegje, por assesi nuk ka pranuar të drejta të cilat i ka gëzuar/gëzon çdonjëri pa dallim të shtetit dhe pa dallim të ligjeve të tij.

4 http://www.ushistory.org/declaration/document/ 5 http://avalon.law.yale.edu/18th_century/rightsof.asp 6 http://constitutionus.com/ 7 https://www.bl.uk/collection-items/magna-carta-1215

72 myla.org.mk

Si duken burimet e të drejtës ndërkombëtare për të drejtat dhe liritë e njeriut?

Burimet juridike për të drejtat e njeriut dhe qytetarit janë të panumërta dhe të llojllojshme:

• një ndër dokumentet më të rëndësishme në shekullin e kaluar është Deklarata Univerale e të Drejtave të Njeriut8, e miratuar nga Asambleja e Përgjithshme e KB-së9 në vitin 1948 si dokument politik, jo vetëm si akti juridik, ndërsa si sublimati i përvojave të sistemeve juridike më të zhvilluara në botën e atëhershem të pasluftës. Pra, si katalog i të drejtave themelore të njeriut të garantuara në to. Si një theks i veçantë i cili nuk guxon të mos vendoset është se Deklarata, gradualisht është transformuar në të drejtë të detyrueshme, zakonore, përkatësisht nëpërmjet integrimit të sistemeve juridike kombëtare të panumërta, ndërsa në shtetet e sapokrijuara, postkoloniale është shndërruar në parime juridike të përgjithshme si burime juridike ndërkombëtare;

• të dyja Paktet, i pari për të drejtat qytetare dhe politike10 dhe i dyti për të drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore11, të miratuara në kuadër të KB-së në vitin 1966, si ndërlidhje me tri parimet themelore të Revolucionit të Madh Francez. Në bazë të parimit “të lirisë” (“liberté”) qëndrojnë liritë themelore (të lëvizjes, të tubimit, të asocimit, etj.) të cilat nuk iu imponojnë detyrime juridike shteteve për të ndër-marr ndërhyrje, por në mënyrë juridike i obligojnë të mos i kufizojnë liritë, përkatësisht procedurat libertariane të çdo individi. Parimi i “barazisë” (“égalité”) çon drejt ndalesës së diskriminimit në çfarëdo bazë, drejt të drejtave të minoriteteve dhe drejt “të drejtave demokratike” lidhur me zgjedhje të reja dhe me pjesëmarrje të barabartë në qeverisjen e shteteve. Në fund, parimi i “vëllazërisë” (“fraternité”), e “njeh” botën moderne si solidaritet, si aktivitet social, përkatësisht socializim - lexo!, e drejta për sigurim social, e drejta për kompensim në rast të papunësisë, e drejta për pushim vjetor, etj.

Pakti i parë i garanton të drejtat vijuese:

• e drejta e popujve për vetëvendosje;• e drejta e jetës• e drejta e lirisë dhe sigurisë personale;• e drejta e sjelljes njerëzore gjatë heqjes së lirisë;• liria e lëvizjes;• e drejta për gjykim të drejtë;• e drejta e prezumimit të pafajësisë;• e drejta për subjektivitet juridik;

8 http://www.un.org/en/universal-declaration-human-rights/ 9 http://www.un.org/en/index.html10 https://www.ohchr.org/Documents/ProfessionalInterest/ccpr.pdf 11 https://www.ohchr.org/en/professionalinterest/pages/cescr.aspx

73myla.org.mk

• liria e mendimit, ndërgjegjes dhe besimit;• e drejta e asocimit;• e drejta e tubimit të qetë;• e drejta e asocimit dhe organizimit shoqëror;• e drejta e martesës dhe krijimit të familjes;• e drejta e fëmijëve për mbrojtje;• e drejta e pjesëmarrjes në çështje publike;• e drejta e zgjedhjeve të lira;• e drejta aktive dhe pasive për të votuar;• e drejta e pjesëtarëve të minoriteteve etnike, fetare dhe gjuhësore për një jetë të posaçme kulturore,

për të shprehur dhe praktikuar fenë e tyre, përkatësisht, i përcakton ndalesat vijuese:

- diskriminimin; - torturën, sjelljen e egër, çnjerëzore dhe nënçmuese; - robërinë, trafikimin me qenie njerëzore, skllavërinë dhe punën e detyruar; - burgun nga borxhet; - dëbimin e paligjshëm; - ndërhyrje vullnetare dhe të paligjshme në jetët, shtëpitë dhe familjet e huaja; - përhapjen e luftërave dhe

- thirrjen në urrejtje etnike, racore dhe fetare.

Pakti i dytë i garanton të drejtat vijuese:

• e drejta e vetëvendosjes së popujve;• e drejta e njohjes së të drejtës së punës dhe të kompensimit të drejtë dhe të barabartë të punës;• e drejta për mundësi të barabartë për avancim;• e drejta për pushim dhe argëtim;• e drejta e kufizimit të orarit të punës, për leje të paguar dhe kompensim për ditë të lira;• e drejta e organizimit sindikal;• e drejta e sigurimit social dhe siguracionit;• e drejta për ndihmë të familjeve, nënave, fëmijëve dhe të rinjve;• e drejta e standardit të mirë të jetesës;• e drejta për shëndetësi fizike dhe psikike;• e drejta për arsim;• e drejta për të marrë pjesë në jetën kulturore;• e drejta për shfrytëzimin e arritjeve shkencore dhe zbatimin e tyre;• e drejta për mbrojtje të të drejtave autoriale, morale dhe materiale.

74 myla.org.mk

Aktet ndërkombëtare të sipërpërmendura e të rëndësishme për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave themelore të njeriut, përveç akteve të cilat i garantojnë liritë dhe të drejtat themelore të atyre qenieve (species-no-cioni njeri) – gruan dhe fëmijën, për shembull, Konventa për Eliminimin e të Gjitha Formave të Diskrimin-imit të Gruas e vitit 197912 dhe Konventa për të Drejtat e Fëmijëve e vitit 198913, edhe në fillim të shekullit të kaluar edhe gjatë këtij shekulli vazhdimisht plotësohet me një numër të madh të akteve juridike dhe dokumenteve politike të miratuara në nivel universal në kuadër të sistemit të KB-së, por edhe në nivel të rajonit amerikan dhe afrikan.

Duke pasur parasysh që Republika e Maqedonisë së Veriut edhe në nivel gjeografik, fetar, kulturor, qytetar dhe historik është endemike me kontekstin evropian rajonal, për juristët tanë të ri është i pashmangshëm fakti i nismës më të zhvilluar, në nivel botëror, në fushën e dimensionit njerëzor.

Pra, bëhet fjalë për funksionimin e llojit klasik të organizimit ndërqeveritar – Këshillit të Evropës14. Në fakt, Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut15 dhe Lirive Themelore e vitit 1953 me të cilën, për herë të parë, në mënyrë juridike janë mbrojtur të drejtat themelore qytetare dhe politike, të cilat vetëm pas 13 viteve u garantuan në kuadër të KB-së, si dhe paraqesin kurorë të këtij fakti, të cilën mekanizmi specifik i mbrojtjes së të drejtave individuale e bën të qasshëm pas shterrimit të të gjitha mjeteve juridike që i kanë në dispozicion individët, të drejtat e të cilëve janë shkelur nga ana e vendeve-anëtare të Këshillit të Evropës.

12 http://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/ 13 https://www.ohchr.org/en/professionalinterest/pages/crc.aspx 14 https://www.coe.int/en/web/portal 15 https://www.echr.coe.int/Documents/Convention_ENG.pdf

75myla.org.mk

Përveç lirive dhe të drejtave të garantuara, a ekzistojnë edhe mekanizma të tjerë ndërkombëtar për mbrojtjen e tyre?

Natyrisht që ekzistojnë. Është logjike që të ekzistojnë. Pse? Sepse marrëveshjet ndërkombëtare me të cilat formulohen normat për mbrojtjen e të drejtave të njeriut paraqesin një lloj të marrëveshjeve specifike ndërkombëtare, të cilat nuk parashikojnë të drejta dhe detyrime reciproke mes shteteve, por mbrohen të drejtat e individëve, të përfituesve individual të cilët janë nën juridiksionin e shtetit-nënshkrues konkret. Çdo shtet kompetent – palë kontraktuese ndërmerr detyrime dhe përgjegjësi për të respektuar liritë dhe të drejtat e njeriut që janë nën juridiksionin e tij. Ndërsa, lista e personave që janë nën juridiksionin e tij është shumë e gjërë – jo vetëm shtetasit e tij, të cilët nënkuptohet të jenë në atë listë, por edhe të gjithë personat, të cilët për arsye të ndryshme, janë në territorin e tij, madje dhe shtetas të huaj që janë jashtë territorit të tij.

Është logjike që traktatet e veçanta ndërkombëtare për të drejtat e njeriut lënë hapësirë dhe rregullojnë mekanizma ndërkombëtarë përkatës për zbatimin e tyre, përkatësisht për kontrollin e zbatimit të tyre. Sistemi universal i KB-së është një rrjet i gjërë i organeve, trupave, komisioneve, departamenteve, pro-grameve, fondeve, etj., qëllimi i të cilëve është të avancojnë, në mënyrë më të përgjegjshme dhe më të përkushtuar, kushtet e ndryshme për realizimin e lirive dhe të drejtave të njeriut të vendeve-anëtare. Ja disa shembuj të tyre, natyrisht pa mos i përmendur të gjitha: Sekretari i Përgjithshëm i KB-së, Zyra e Komesari-atit të Lartë të KB-së për të Drejtat e Njeriut, Këshilli Ekonomik dhe Social i KB-së (EKOSOC), Komisioni dhe Nënkomisioni për të Drejtat e Njeriut të KB-së, Programi për Zhvillim i KB-së (UNDP), Programi për Zhvillim të të Drejtave të Grave (UNIFEM), Fondi i Popullsisë së KB-së (UNFPA), si dhe një listë e gjatë e llojeve të or-ganizimit si forma të ndryshme të institucioneve.

Struktura botërore e pasur e ilustruar më lartë gjithnjë e më tepër po zhvillohet në drejtim të një sistemi juridik në formë serioze. Marrëveshjet universale ndërkombëtare për të drejtat e njeriut kanë themeluar të ashtuq. “trupa kontraktuese” (komitete) për mbikëqyrjen e respektimit të tyre nga vendet-kontraktuese. Të përbëra nga ekspertë të pavarur, supozohet edhe nga ekspertë objektiv, të cilët veprojnë në cilësi perso-nale, këto trupa i shqyrtojnë raportet e shteteve dhe marrin vendime në bazë të procedurave që i ngritin shtetet kundër shteteve ose individët kundër shteteve kur konsiderojnë që janë viktima të të shkeljeve të rënda të të drejtave përkatëse të garantuara me një marrëveshje përkatëse. Disa kompetenca të tyre janë të domosdoshme drejt të gjitha shteteve-kotraktuese, ndërsa disa vetëm drejt shteteve të cilat janë obliguar me ato në mënyrë eksplicite. Sërish, vetëm si një ilustrim i shkurtër, pa pretendime për një shter-im të plotë të këtyre organizmave: Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Qytetare dhe Politike – Komiteti i të Drejtave të Njeriut; Konventa për Eliminimin e të Gjitha Formave të Diskriminimit kundër Grave – Komiteti për Eliminimin e Diskriminimit ndaj Grave; Konventa për të Drejtat e Fëmijëve – Komiteti për të Drejtat e Fëmijëve; Konventa për Eliminimin e të Gjitha Formave të Diskriminimit Racor – Komiteti për Eliminimin e Diskriminimit; Konventa kundër Torturës dhe Trajtimeve a Dënimeve të tjera Mizore, Çnjerëzore ose Posh-tëruese – Komiteti kundër Torturës, etj.

76 myla.org.mk

Çfarë e bën aq specifik, aq efikas mekanizmin rajonal për mbrojtjen e të drejtave të njeriut të Këshil-lit të Evropës – Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut në Strasburg, Republika e Francës. Fakti që ajo është një gjykatë ndërkombëtare që funksionon tërësisht e pavarur nga sistemet juridike të shteteve palë. Natyrisht, vendimet e saja nuk varen nga organet kombëtare. Kjo gjykatë gjykon/merr vendime në bazë të një procedure serioze për hetime nëse praktikat juridike dhe aktet juridike kombëtare janë në pajtim me Konventën Evropiane. Respektimi/zbatimi i tyre është nën kompetencat e organeve politike të Organiza-tës – Asemblesë Parlamentare dhe Komitetit të Ministrave. Si një plotësim që s’duhet anashkaluar, vetëm shtetet anëtare të Këshillit të Evropës, të cilat janë palë të Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut janë njëkohësisht edhe palë të Konventës Evropiane kundër Torturës dhe Trajtimeve a Dënimeve të tjera Mizore, Çnjerëzore ose Poshtëruese të vitit 1987. Komiteti është i lidhur me të si një mekanizë jashtëgjyqësor të natyrës parandaluese; është i autorizuar të vizitojë vendet në të cilat janë vendosur persona të privuar nga liria për të cilët përvoja ka treguar se janë më së shumti të nënshtruar ndaj torturave dhe vuajtjeve më bru-tale.

Si duken procedurat ndërkombëtare në rast të shkeljes së të drejtave të njeriut?

Edhe përkundër dallimeve që i parashikojnë marrëveshjet ndërkombëtare, procedurat e mbikëqyrjes mund të klasifikohen në disa grupe në mënyrë më të thjeshtë:

• procedura 1235 si procedurë publike mund të ngritet nga çdo shtet-anëtar i KB-së, nga çdo organizatë joqeveritare me status këshillues në Organizatë ose nga Nënkomisioni, para Komisionit për të Drejtat e Njeriut. Ai, në seancë të hapur, e shqyrton çdo “shkelje të të drejtave të njeriut dhe lirive themelore, përfshi rastet e diskriminimit racor, segregimit dhe aparteidit në të gjitha shtetet”. Kushti është që parashtresat të mos jenë individuale (përveç nëse nuk bëhet fjalë për shkelje të rregullta të të drejtave të njeriut në shtete përkatëse), as të mos bëhet fjalë për një numër të vogël të rasteve (sadoqoftë të jenë brutale shkeljet), as për shkeljet e të drejtave që kanë ndodhur vetëm në një periudhë të shkurtër. Vendimi është: ose miratim i rezolutës për situatën konkrete ose një vendim, ose Komisioni ose Sek-retari i Përgjithshëm i KB-së të ngritin një grup pune ose të emërojnë një raportues të posaçëm për të hulumtuar gjendjen në shtetin përkatës;

77myla.org.mk

• procedura 1503 si procedurë e fshehtë mund të ngritet nga çdo individ, grup ose organizatë të cilat tregojnë për shkelje sistematike dhe në masë të të drejtave të njeriut në shtetet përkatëse. Parashtresat i dorëzohen çfarëdo organi, në çfarëdo gjuhe, të mbështetura me prova të sigurta dhe bindëse, në afat të arsyeshëm nga data kur janë zbatuar mjetet juridike të fundit që i vënë në dispozicion legjislacionet e shteteve përkatëse, por dhe të nënshkruara. Shqyrtohen nga Komisioni me dyer të mbyllura, në qoftë se nuk janë anonime, përveç nëse, me përjashtime, nuk merret vendim për të mos e zbuluar emrin e parashtruesit. Procedurat mund ose të ndërpriten (nëse Komisioni konstaton se nuk ka shkelje në masë të të drejtave të njeriut) ose të ruhen në rend dite deri në seancën e radhës, ose të ngriten komisione ad hoc për të hetuar situatat ose të emërohen raportues të veçantë për të grumbulluar të dhëna në vendin e ngjarjes;

• pasiqë numri i shteteve-anëtare të KB-së as nga distanca nuk është i njëjtë me ato të shteteve-palë të marrëveshjeve universale ndërkombëtare të llojllojshme, për shkak të së cilës mekanizmat e parashi-kuara me marrëveshjet nuk mund të zbatohen ndaj të gjitha anëtarëve të Organizatës. Megjithatë, për dallim nga mekanizmat kontraktuese, procedurat 1235 dhe 1503 mund të ngriten ndaj të gjitha shteteve. Më tutje, shtetet së pari vendosin nëse do t’i pranojnë ekspertët ose raportuesit e veçantë në territoret e tyre, dhe së dyti, nëse i pranojnë e pamundësojnë funksionimin e tyre dhe së treti, kur final-ja janë rekomandimet e raportuesve ose grupeve të punës, nuk elkzistojnë kontrolle as të formalizuara as të vazhdueshme për zbatimin e tyre. Pra, mangësi të mëdha për shkak të së cilave është formuluar procedura e tretë e ashtuq, “tematike” nëpërmjet të cilës Komisioni për të drejtat e njeriut merret më pak me situatat e shteteve konkrete, ndërsa më tepër me llojet e shkeljeve të të drejtave të njeriut. Cilësitë e tij janë: qasje të gjërë ndaj problematikave të definuara në mënyrë të përpiktë; hetime në numër më të madh të shteteve; krahasime të dukurive të caktuara në rrethana të ndryshme; qasje më të hapur të shteteve ose aktiviteteve të tyre të përbashkëta, etj.

A kanë shtetet detyrime kontraktuale për t’i njoftuar komitetet për-katëse lidhur me faktorët, vështirësitë dhe probleme që e vështirësojnë ose e pamundësojnë zbatimin e plotë të normave përkatëse ndërkom-bëtare?

Po, në intervale të rregullta kohore, të formuluara ndryshe në marrëveshjet më të veçanta. Që të elaborojnë arsyet që ndikojnë në shkallën e realizimit të të drejtave në çdo shtet-palë. Që komitetet përkatëse të kenë qasje të plotë në situatat e shteteve-palëve kontraktuese. Që të mund t’iu dorëzohen rekomandime dhe propozime të nevojshme qeverive për të ndërmarr masa të nevojshme për realizimin e plotë të obligimeve kontraktuale.

78 myla.org.mk

Çfarë procedurash ngritin shtetet, e çfarë palët e dëmtuara?

Kur shtetet i shkelin të drejtat e njeriut, ato nuk janë ndërkombëtarisht përgjegjëse ndaj individëve të cilët janë përfitues të të drejtave të garantuara, por drejt palëve të tjera kontraktuese. Mirëpo, një shtet mund të ngrit procedurë kundër një shteti tjetër vetëm si kompetencë fakultative – vetëm nëse ka dorëzuar deklaratë eksplicite se pajtohet me ndërmarrjen e atij aktiviteti.

Edhe individë mund të ngritin procedura para komisioneve përkatëse në qoftë se shtetet-kontraktuese kanë pranuar kompetenca të tilla. Shtetet këtë e bëjnë ose nëpërmjet qasjes së protokolleve fakultative ose përmes dorëzimit të deklaratave eksplicite për pëlqim deri te organet kompetente.

Procedurat para organeve ndërkombëtare vijojnë kështu: së pari, merret vendim për pranueshmërinë e aplkacioneve/kërkesave, e mandej debatohet meritumi.

Në fazën e farë vlerësohen: (jo)anonimiteti; interesi legjitim individual, jo interesi i përgjithshëm (actio popularis); viktima indirekte; viktima e mundshme; grupi që ka të drejtë aktive të legjitimimit; e drejta që është shkelur, a është garantuar me aktin përkatës (ratione materiae); subjektiviteti i personit konkret nën juridiksionin e organit përkatës (ratione pesonae); bartësi i përgjegjësisë duhet të jetë shteti ose organi i tij, e jo person fizik ose organizatë joqeveritare, përveç rasteve kur shteti e ka shkaktuar shkeljen; marrëveshja duhet të ketë hyrë në fuqi, të ketë shkaktuar pasoja juridike (ratione tempores); keqpërdorimi i të drejtës së adresimit para organeve kompetente ndërkombëtare; dorëzimi i parashtresave edhe tek trupa tjerë ndër-kombëtar; (mos)respektimi i afateve të caktuara; (mos)shterja e të gjitha mjeteve juridike; (mos)efektiviteti/(mos)efikasiteti i mjeteve juridike zbatimi/përdorimi i të cilave duhet të ketë kuptim/nuk guxon të jenë të pakuptimta (në qoftë se ekziston formalisht, por nuk jep rezultate, ose kur gjykatat nuk janë të pavarura dhe të paanshme; (mos)pasje qasje në mjete juridike); qasje në të gjitha mjetet juridike për të gjithë indi-vidët; në qoftë se përdorimi i një mjeti juridik çon në vazhdimin e tij nëpërmjet afatit të arsyeshëm, mund të pranohet dhe shqyrtohet rasti, në qoftë se vlerësohet se refuzimi i tij eventual do të shkaktonte dëm edhe më të madh për viktimën.

Pasi që faza e parë e vlerësimit të pranueshmërisë së parashtresave (padive) do të vlerësohet se nuk i përm-bush të gjitha kushtet e përcaktuara, atëherë ato shpallen të papranueshme. Argumentum a contrario, i qasemi drejt debatit meritor për thelbin e rasteve që të përfundohet me marrjen e vendimit (aktgjykimit) nëse, si dhe deri në çfarë mase ekziston shkelja e të drejtës/drejtave.

79myla.org.mk

Cilat janë karakteristikat kryesore të procedurës së Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut?

Ajo me të cilën, mbase dhe më shumë, krenohet Evropa bashkëkohore është sistemi tërësisht i ndërtuar i mbrojtes së njerëzve, nëpërmjet padive individuale në Strasburg. Atë të drejtë, personat në territoret e shteteve-anëtare të Këshillit të Evropës, e gëzojnë që nga çasti kur shtetet i bashkëngjiten Organizatës, duke i pranuar kompetencat e detyrueshme të Gjykatës.

Në fakt, në pjesën dërmuese, procedurat e gjykatave ndërkombëtare janë të ngjashme, me përjashtim të disa dallimeve të caktuara. Kjo vlen për segmentet e elaboruara më sipër për procedurat juridike ndërkom-bëtare.

Për shembull:

• shqyrtimi i rasteve para komiteteve të KB-së, sipas rregullës, bëhet në formë të shkruar. Shqyrtimi në Strasburg, per definitionem, është publik.

• Gjykata mund të jetë në dispozicion të palëve të kontestuara për shkak të arritjes së zgjidhjeve ligjore. Edhe kur palët të kenë arritur pajtim të ndërsjellë, Gjykata duhet të konsiderojë respektimin e të dre-jtave të njeriut. Rastet për të cilat nuk janë të mundur zgjidhje, Gjykata i zgjidh me vendime që quhen aktgjykime;

• aktgjykimet, jo vetëm që i konstatojnë mënyrat dhe shkallën e shkeljes së të drejtave konkrete të nje-riut, por iu caktohen detyrime shteteve që t’i kompensojnë dëmet e shkaktuara dhe të sigurojnë mjete juridike. Ato janë të detyrueshme për palët e kontestuara. Realizimin e aktgjykimit e mbikëqyr Komis-ioni i Ministrave. Aktgjykimet shpallen dhe kanë karakter të titujve ekzekutiv. Nganjëherë propozojnë ndryshime të legjislacioneve ekzistuese, nganjëherë avancim të funksionimit të organeve kompetente kombëtare, nganjëherë të gjitha këto së bashku. Për dallim nga ato, vendimet e komiteteve të KB-së nuk kanë karakter të sjelljes së aktgjykimeve. Ato janë ose “mendime”, ose “konstatime”, etj. Ato nuk janë tituj ekzekutiv. Shtetet nuk janë juridikisht të detyrueshme, vetëm parimisht, politikisht të de-tyrueshme. Për këtë arsye, asnjëherë nuk është e sigurt “kënaqja juridike” e viktimave, sepse shtetet përkatëse ndërmarrin masa në atë drejtim krejtësisht ndryshe, duke filluar nga ndërmarrja e masave të domosdoshme të propozuara dhe ndryshimin e legjislacioneve kombëtare e deri në mospërfilljen e tyre të plotë.

80 myla.org.mk

Në fund, si sillen sistemet juridike kombëtare ndaj të drejtave të njeriut?

Të gjitha kushtetutat bashkëkohore përmbajnë, kapituj voluminoz e të veçanta kushtuar “të drejtave të nje-riut dhe qytetarit”. Ato, mëtutje përpunohen dhe shndërrohen në akte juridike të panumërta, me garanci më të mira dhe më të sakta të të drejtave dhe lirive edhe themelore edhe të panumërta. Për fat të keq, është pothuajse ideale të jetë themeluar mbrojtje normative konkrete në një shtet përkatës, por ajo në vete është e pamjaftueshme. Pse? Sepse ose është e parëndësishme ose pak relevante. Qoftë për shkak të nivelit të ulët, qoftë për shkak të nivelit të ulët të mbrojtjes së individëve në kuptimin formal. Sidomos, pa praktikë të pasur dhe të shprehur. Kjo e fundit është shprehje e shkallës së demokracisë në çdo shtet bashkëkohor. Megjithatë, sistemet juridike bashkëkohore kombëtare do të duhet të punojnë për atë që të jenë më efikas në mbrojtjen e të drejtave të njeriut.

Shpresojmë që ky doracak do të jetë i dobishëm për juristët e rinj dhe do të merr parasysh sfidat vijuese:

• angazhim të rregullt për thellimin e garancive të të drejtave të njeriut në dispozitat pozitive, jo vetëm nëpërmjet të gjitha mënyrave që i kanë në dispozicion, por edhe nëpërmjet aktivizimit të llojllojshëm për shumë veprime të reja dhe të vështira për t’u arritur, në veçanti si ekzekutues të funksioneve juri-dike në organet e llojllojshme shtetërore;

• avancim cilësor dhe i vazhdueshëm i procedurave për realizim të të drejtave të njeriut para të gjitha organeve kompetente administrative dhe gjyqësore, edhe si ekzekutues të funksioneve juridike në organe të ndryshme shtetëroe edhe në cilësi të prokurorëve, gjykatësve, avokatëve dhe ndërmjetësve;

• nëpërmjet angazhimeve serioze për sanksionimin e çdo shkeljeje të lirive dhe të drejtave të nje-riut;

• në fakt, nëpërmjet mbrojtjes praktike dhe të sukesshme të të drejtave të njeriut nëpërmjet të gjitha funksioneve juridike, të cilat mund t’i kryejnë juristët e diplomuar, përkatësisht nëpërmjet parandalimit të të gjitha sjelljeve të të gjithë organeve shtetërore të cilat janë kundërligjore (nuk janë në përputhje me legjislacionet pozitive kombëtare).

81myla.org.mk

LITERATURA E SHFRYTËZUAR

BURIME JURIDIKE• Устав на РМ (Службен весник на Република Македонија, бр.52/1991; 01/1992; 31/1998; 91/2001; 84/2003;

107/2005; 03/2009; 13/2009; 13/2009 и 49/2011);• Закон за заштита на личните податоци („Службен весник на Република Македонија“ бр. 7/2005, 103/2008,

124/2008, 124/2010, 135/2011, 43/2014, 153/2015, 99/2016 и 64/2018);• Закон за сопственост и други стварни права („Службен веснник на Република Македонија“ бр. 18/2001;

92/2008; 139/2009 и 35/2010). Одлука на Уставниот суд на Република Македонија У. бр. 173/2007 од 20 февруари 2008 година, објавена во „Службен весник на Република Македонија“ бр. 31/2008);

• Закон за бесплатна правна помош („Службен весник на Република Македонија“ бр. 161/2009, 185/2011, 27/2014 и 104/2015);

• Закон за судовите („Службен весник на Република Македонија“ бр. 58/2006, 62/2006, 35/2008, 150/2010, 83/2018 и 198/2018);

• Закон за заштита на личните податоци (Службен весник на Република Македонија бр. 7/2005, 103/2008, 124/2008, 124/2010, 135/2011, 43/2014, 153/2015, 99/2016 и 64/2018);

• Закон за Народниот правобранител (Службен весник на Република Македонија,  бр. 18/2001; 60/2003; 143/2008; 114/2009; 181/2016; 189/2016 и 35/2018);

• Закон за адвокатурата („Службен весник на Република Македонија“ бр. 59/2002, 60/2006, 29/2007, 106/2008, 135/2011, 113/2012 и 148/2015) ;

• Кодекс за професионалната етика на адвокатите, адвокатските стручни соработници и адвокатските приправници на адвокатската комора на Република Македонија - линк до изворот: http://www.mba.org.mk/index.php/mk/akti/kodeks-etika?showall=1

• European Convention on Human Rights (ECHR) – Council of Europe – 1950 – линк до изворот: https://www.echr.coe.int/Documents/Convention_ENG.pdf ;

• Universal Declaration of Human Rights  (UDHR) - United Nations General Assembly, 1948 – линк до изворот: https://www.un.org/en/universal-declaration-human-rights/ ;

• International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination - General Assembly resolution, 1965 – линк до изворот: https://www.ohchr.org/en/professionalinterest/pages/cerd.aspx ;

• Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women - United Nations General Assembly, 1979 – линк до изворот: https://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/ ;

• Convention on the Rights of the Child - General Assembly,1989 – линк до изворот: https://www.ohchr.org/en/professionalinterest/pages/crc.aspx ;

• United States Declaration of Independence, In Congress, 1776 – линк до изворот: http://www.ushistory.org/declaration/document/

• Declaration of the Rights of Man, National Assembly of France, 1789 – линк до изворот: http://avalon.law.yale.edu/18th_century/rightsof.asp

• International Covenant on Civil and Political Rights, General Assembly, 1966 – линк до изворот: https://www.ohchr.org/Documents/ProfessionalInterest/ccpr.pdf

• International Covenant of Economic, Social and Cultural Rights, General Assembly, 1966 – линк до изворот: https://www.ohchr.org/en/professionalinterest/pages/cescr.aspx

• European Convention for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment, Council of Europe,1987 - линк до изворот https://rm.coe.int/CoERMPublicCommonSearchServices/DisplayDCTMCon-tent?documentId=090000168007a67f:

82 myla.org.mk

LITERATURA• Nataša Milić, Citiranje literature u naučnom radu – линк до изворот http://nub.rs/fileadmin/informacione_

usluge/citiranje/Natasa_Milic-Citiranje_literature_u_naucnom_radu.pdf• Јованова-Митковска, Академско пишување – потреба и предизвик, Факултет за образовни

науки, Универзитет„Гоце Делчев“, Штип - линк до изворот: http://eprints.ugd.edu.mk/18878/2/%D0%90%D0%BA%D0%B0%D0%B4%D0%B5%D0%BC%D1%81%D0%BA%D0%BE%20%D0%B -F%D0%B8%D1%88%D1%83%D0%B2%D0%B0%D1%9Ae.pdf

BURIMET E INTERNETIT:• https://www.coe.int/en/web/portal• https://www.coe.int/en/web/conventions/full-list• https://europa.eu/european-union/about-eu/institutions-bodies/court-justice_en• https://www.echr.coe.int/Pages/home.aspx?p=home• https://www.ohchr.org/EN/pages/home.aspx• https://www.un.org/• http://myla.org.mk/mk/• http://www.sud.mk• http://ombudsman.mk/