doj & cd charter siswati.pdf · uma ungufakazi, kufanele ubike noma ngabe ngukuphi kusatjiswa...
TRANSCRIPT
KUHLANGANISWA KWELUHLAKAMSEBENTI
LOLUKHONA LOLUSEMTSETFWENI
MACONDZANA NEMALUNGELO
NETINSITA LETINIKETWA BAHLUKUNYETWA
BEBUGEBENGU
ISHATHA YETINSITA TEBAHLUKUNYETWABEBUGEBENGU ENINGIZIMU AFRIKA
the doj & cdJustice and Constitutional DevelopmentDepartment:
REPUBLIC OF SOUTH AFRICA
SISWATI
2
LOKUCUKETFWE
EMAVI EKUVULA ANDVUNANKULU 3SENDVULELO
• Kuvuma 5• Kukholelwa 6• Kubona 6• Kucaphela 6• Kwamukelaishathayebahlukunyetwa 7
EMALUNGELO AKHO NJENGEMHLUKUNYETWA WEBUGEBENGU 8
1. Lilungelolekuphatfwangebucotfonekuhlonishwakwesitfuntinelingaseselakho 8
2. Lilungelolekuniketalwati 93. Lilungelolekuniketwalwati 104. Lilungelolekuvikeleka 115. Lilungelolekusitwa 126. Lilungelolesincephetelo 137. Lilungelolekubuyiselwa 14
TIKHALO 15
IMINININGWANE LENGETIWE 17
KUBONGA 19
3
EMAVI EKUVULA
EMAVI EKUVULA ANDVU-NANKULU WEMTSETFO NEKUTFUTFUKISWA KWEMTSETFOSISEKELO
Ishathayetinsitatebahlu-kunyetwaebugebengwinibaseNingizimuAfrika(Ishathayebahlukunyetwa)ilithulusileli-balulekekakhululekutfutfukisabulungiswakuwowonkheumuntfu.Leshathayebahluku-nyetwaihambisananemoyaweMtsetfosisekelowaseNin-gizimuAfrika,wango1996(umtsetfonamba108wango1996)neSimemetelosincumosaMhlabuhlangenesemGo-mosisekeloweBulungiswabeBahlukunyetwanekuHlu-kunyetwakweMandla(GA/RES/40/34).
Nkhst. BS Mabandla, lilunga lasePhala-mende, Ndvunan-
khulu weBulungiswa nekuTfutfukiswa
kweMtsetfosisekelo
4
Kusukelanga1994,nasekugcinenikutfutfukiswakwemasikoemuntfu,kunakasekusukekancanekumtsetfowebulungiswawekuvimbelanekujezisawayakubulungiswabekubuyisela.Ekhatsikulomcondvowebulungiswabekubuyiselakunakwakakhulubugebengukwendlulalicalalelentiweembusweni,nekulimalanomakwentalokubikulomunyeumuntfu.
LokukuhambisananeNdlelaJikeleleyekuVikelaBugebenguyembonolocabangelaumhlukunyetwakumtsetfowebulungiswawebugebengu.Inhlosolenkhuluyekuhlonyiswakwemhlukunyetwangekuhlangabetenanetidzingotakhe,kungabanguletiphatsekakonomatemoya.
LeshathayebahlukunyetwanalencwajanayemazingancanelefakiweemathulusilabalulekilelachazaabuyeahlanganiseemalungelonetibopholeticondzisweetinsiteniletisetjentiswakubahlukunyetwanalabasindzeebugebengwinibaseNingizimuAfrika.Leshathayebahlukunyetwaihambisananalokushiwokusigaba234weMtsetfosisekelo.
5
Ngiyatsembakutsingekutinikelanekutibophelelakwawowonkhelobalulekilekunchuboyebulungiswabebugebengu,leShathayebaHlukunyetwaitoncedzaekusetjentiswenikwemitetfolesebentakongendlelaletofezainjongoyawo-kwentebulungiswabubeyintfolekhonakubobonkhebantfu.
SENDVULELO
HulumendewaseNingizimuAfrikanema-ejensilabandzakanyekakumtsetfowebulungiswabebugebengu:
KuvumaKutibophelelakwaHulumendeekusebentisenitindlelalekuhloswengatokuguculaumtsetfowebulungiswabebugebengukuvikelanekutfutfukisaemalungeloebahlukunyetwangekuhambisananetibophotemaveemhlabangaphasikwemathulusiemalungeloebantfuemaveangaphandle,njengeSimemetelosincumosaMhlabuhlangenesemGomosisekeloweBulungiswa
6
YOUR RIGHTS AS A VICTIM OF CRIME
beBahlukunyetwabebuGebengunekuHlukunyetwa
kweMandlawango(1985)nekuVinjelwanekuCedvwa
kwesihlanganiswasebudlovakulabasikatinebantfwana
kusimemetelosanga1997seSADCekutfutfukisweni
kwebulili.
Kukholwa
Kutsikuyincenyeyemsebentiwembusokutfutfukisa
kutsakaselelalokulinganakokwawoonkheemalungelo
nenkululekolecinisekiswekuMtsetfosisekelonanguwo
wonkheumuntfunekutsiumtsetfowebulungiswa
bebugebengulocotfoungatfolwaumaemalungelo
ebahlukunyetwabobabilinembekwacalaahlonishwa,
avikelweabuyaalinganiswa.
Kubona
Umphumelalomkhuluwebugebengukubahlukunyetwa,
nemandlaawoekubukelaphasiemalungeloeluntfu
emhlukunyetwa.
7
Kucaphela Inchubekelaembililebonakalakoleyentiwekusukelakwacalainkululeko,ngekuguculwakwemtsetfowebulungiswabebugebengukucinisekisakutfolakalakwebulungiswakwemiphumelayetinchubokubobonkhebantfu,ngaphandlekwebuve,bulili,lisikonelizinga.Kusetjentiswetindlelaletinyentiletihlukilenjengencenyeyekuguculwakwemtsetfowebulungiswa,ngekucabangelakucinisekakubalulekakwebahlukunyetwa,ngekulinganisaemalungeloabonalawaebabekwacalanekuncishiswakwekuhlukunyetwalokukhuluetigabeniletehlukenetenchuboyebulungiswabebugebengu.
Kwamukela leshatha yebahlukunyetwa
KuvumelakuhlanganiswakweluhlakamsebentilolusemtsetfwenilolukhonaeNingizimuAfrikalekucondzenenemalungelonetinsitaletiniketwabahlukunyetwabebugebenguku:
8
Kucedvwakwekuhlukunyetwalokukhuluenchubeni•yebulungiswabebugebengu;
Kucinisekisakutsibahlukunyetwabahlalabavikelwe•yinchuboyebulungiswabebugebengu’
Kucacisaemazingaetinsitalangalindzelwafutsi•kufaneleavumelekekubahlukunyetwaumabatsintsananemtsetfowebulungiswabebugebengu’
Kwentiwesibonelelosekusitwakwebahlukunyetwa•umaemazingaangakaphumeleli.
9
EMALUNGELO AKHO NJENGEMHLUKUNYETWA WEBUGEBENGU Umaubengumhlukunyetwawebugebengu,lamalung-elolalandzelako,njengobaacuketfwekuMtsetfosisekelonasemitseshwanenilehambisananayo,atociniswangesikhatsisekuchumananemtsetfowebulungiswabebugebengu.
1. Lilungelo lekuphatfwa ngebucotfo nangekuhlonipha sitfunti nelingasese lakho
Unelilungelolekunakwangekuphutfuma•nangekucophelela,uphatfwengekuhloniphasitfuntinelingasesenguwoonkheemalungaanomanguliphilitiko,sikhungo,ema-ejensinomainhlanganolekutfulelatinsita(lebitwangekutsiumphakelitinsita)
Liphoyisa(ngesikhatsiseluphenyo),bashushisi•netikhulutasenkantolo(ngesikhatsibalungiselelanalesikhatsikutekwalicala),nabobonkhebaphakelitinsitabatosebentisatindlelatekunciphisatintfoletingakucekelaphansi,lokufakaekhatsi,
10
kubanjwakwenkulumoluhlolonawengelulwimilolutsandzakonangasese,umakunesidzingo.
Letindlelatitovimbelakutsiusengotini•yekuhlukunyetwalokukhulu.
2. Lilungelo lekuniketa lwati
Unelilungelolekuniketaimininingwanengesikhatsi•seluphenyolwebugebengunangesikhatsisekutsetfwakwelicala
Liphoyisa,umshushisinesikhulusesikhungo•sekulungiswakwesimilobatowentatindlelatekucinisekisakutsinanomanguwuphiumbonolongabanawoeluphenyweni,ekushushisweni,nasekulalelwenikwepharoliulalelwefutsiucatjangelweumakuncunywakutsikuchutjekweneluphenyo,nomangesikhatsikushushiswanomangesikhatsisekulalelwakweBhodiyepharoli.
Lelilungelolishokutsiungabanendzimaloyidlalako•(umakunesidzingonomakwenteka)enchubeniyebulungiswabebugebengu,ngekuhambela
11
kulalelwakwebheyili,kutekwakwelicala,inchuboyekukhishwakwesigwebone/nomakulalelwakweBhodiyePharoli.
Kushokutsiunelitfubalekwentalesinyesitatimende•ephoyiseniumaubonakutsisitatimendesakhoasikapheleli.Ungentasitatimendeenkantolonomauniketebufakazingesikhatsisenchuboyekugwetjwakuletsasisindvosalobugebengukutsiinkantoloibunake.
Kungeta,ungentasicelolesibhaliwekuSihlalo•weBhodiyePharolikutsiuhambelekulalelwakwepharoliubuyeuhambiseumbonolobhaliwe.
3. Lilungelo lekuniketwa lwatiUnelilungelolekwatiswangemalungeloakhonekutsi•ungawasebentisanjani
Njegencenyeyalomtsetfo,ungacelakuchazelwa•ngelulwimilwakhonanomangabeyinilenyelongayivisisi.
Unelilungelolekutfolalwatinekwatiswangatotonkhe•
12
tinsitaletifanelelongatitfolakubaphakelitinsita.
Utotjelwangendzimalotoyidlalaecaleninesilinganiso•sesikhatsiselicala.Ungacelaimininingwanemayelananetinsukutasenkantolo,tindlekotafakazineluhlelolwekuvikelwakwafakazi.
Ungacelakwatiswangesimoselicala,kutsi•ummangalelwasewuboshiwenomacha,ugwetjiwe,uniketweibheyili,utfweswelicala,utfolakeleanelicalawavalelwa.
Ungacelatizatfutesincumolesitsetfweecalenilakho•sekushushisanomasekungashushiswa.
Ufanelekutfolatincwajanaletiumtsetfouvumela•kutsiubenato.
Ungacelakutfolasatisongetinchubolongafuna•kutihambela.
Ungacelaumshushisikutsiatiseumcashiwakho•nganomangutiphitinchuboletodzingakutsiuloveemsebentini.
13
4. Lilungelo lekuvikeleka
Unelilungelolekukhululekaekusatjisweni,•ekuhlukunyetweni,ekusabeni,ekungeneleleni,ekudizeni,enkohlakalweninasekuhlukunyetweni.Umaungufakazi,kufaneleubikenomangabengukuphikusatjiswaemaphoyiseninomakumshushisiwembusolomkhulu.
Umaulandzelaletinyetidzingo,liphoyisa•lingakufakelasicelosekutsiufakweehlelwenilekuvikelabofakazi.
Umaufakweehlelwenilwekuvikelabofakazi,•utovikelwa,kunanomanguluphiluhlobolwekufakaumoya,kuhlukunyetwanekusatjiswa.
Lokokutocinisekisakuphephakwakhonjengafakazi,•nekubakhonakwebufakazi,nekuvimbelakutsiuhociseekwetfulenibufakazingencayalokufakwaumoya.
Lelilungelolifakaekhatsikutsi,kuletinyetikhatsi,•inkantoloingavimbelakushicilelwakwanomanguyiphiimininingwane(kufakaekhatsilibitolakho),
14
nomaingayalakutsilokutekwakwelicalakubanjelweengwace.
Ungacelasikhungosekulungiswakwesimilokutsi•sikwatiseumaummangalelwaabalekilenomaayiswekulenyeindzawo.
5. Lilungelo lekusitwa:
Unelilungelolekucelakusitwa,laphokufanele•khona,ubenelilungelolwelusitolwenhlalo,imphilo,netinsitatekwelulekwa,kanjalonelusitolwetemtsetfo
Liphoyisalitokusitangekukuchazelainchubo•yemaphoyisa,likwatisengemalungeloakhonekukutfumelaetindzaweniletifanelekubaphakelitinsitalabafanele.
Umphatsiwelihhovisinomaloyinhlokoyelihhovisi•lenkantoloutokusitangetinsitatemtoligi.
Umshushisiutowentasicinisekosekutsikutsatfwa•tindlelaletisipesheliecaleniletemacansi,budlovabasekhayanesondlosemntfwananomatindzabaletiphatselenenesondlonekutsi,umakwenteka,emacalalanjaloalalelwaetinkantololetisipesheli.
15
Umaunetidzingoletisipesheli,bonkhe•baphakelitinsitangalokudzingwaimisebentiyabo,batotsatsatinyatseloletivakalakokukufakababuyebacinisekekutsiuphatfwangendlelalevelaimiva
6. Lilungelo lesincephetelo
Unelilungelolekunceshetelwangekulahlekelwa•nomakulimalakwemphahlalokubangelwebugebengulobentiwekuwe.
Ungacelakutsiubekhonaenkantolongelusuku•lwekugwetjwakwembekwacalaungacelaumshushisiakufakelesicelosemyalowekunceshetelwaenkantolongekwesigaba297na300wemtsetfowenchuboyebugebengu,wango1977(Umtsetfowesi51wango1977)
“Sincephetelo”sichazasambasemalilesiinkantolo•yebugebenguisiniketaumhlukunyetwalolahlekelwenomalolinyalelweyimphahla,kufakaekhatsiimali,lokubangelwesentosebugebengu.nomakushiywangulomuntfulogwetjelwekwentalobugebengu.
16
Umshushisiutokwatisaumasincephetelosakho•sesivunyiwe,akuchazelelesikucuketsenekutsiugasisebentisanjani.Ungamangalelaumbekwacalaebukhosinilaphoinkantoloyebugebenguingakakhiphiumyalowesincephetelo.Lokukuvamekwentekalaphoumonakaloungabalekikalulangekwemali,sibonelo,etikhatsinitekulimalakwengcondvonomabuhlungunekuhlupheka.
Mabhalanewasenkantoloutokusitangekusetjentiswa•kwemyalowesincephetelolosiniketweyinkantolo.
7. Lilungelo lekubuyiselwa Unelilungelolekubuyiselwaetikhatsinilapho•utsatselwetintfonomaimphahlangalokungekhoemtsetfweni,nomalaphotintfonomaimphahlailinyatwengalokungekhoemtsetfweni.“Kubuyiselwa”kuchazatikhatsilaphoinkantolo,•ngemvakwekugweba,iyaleumbekwacalakutsiabuyiseleimphahlayakhonomatintfoletitsetfwekuwengalokungekhoemtsetfweni,nomakulungisaimphahlanomatintfoletilinyatwengalokungekhoemtsetfweni,kuteutobuyelaesimenibewukuso
17
ngembikwekwentiwakwalelicala.
Umshushisiutokwatisakutsikubuyiselwa•kuphatselenenaninamabhalanewasenkatoloutokusitaekusebentisenilelilungelo.
TIKHALO
Ngekucabangakutsiunelilungelolekufakasikhalo,ungatsintsananelitikolahulumenilelifanelenomaumphakelitinsitaumaunesikhalomacondzananetinsitalotitfolako,nomaumaemalungeloakhoanganakwa.Umaungenelisekingendlelasikhalosakhosiphetfwengayo,ungatsintsananaletinhlanganoletilandzelako:
a) LiHhovisileMvikeliweMphakatsi
b) IkhomishiniyEmalungeloeLuntfuyaseNingizimuAfrika
c) IkhomishiniyeKulinganakweBulili
d) LuphikolweTikhalololuTimele
e) EmaPhoyisaakaMetro
f) UmkhandluwemiSebentiyeteMphiloyaseNingizimuAfrika
g) Ummelilotsandvwanguwelotobhadalwanguwe
18
Uma ufuna imininingwane lengetiwe lephatselene neShatha yebaHlukunyetwa, uyacelwa kutsi uhlole emazingancane yemisebenti yebahlukunyetwa beBugebengu. Lencwajana iyatfolakala emahhovisini ematiko ahulumende ladlala indzima lenkhulu.
LabadlalaindzimalenkhuluemtsetfweniwebulungiswabebugebengubatowentasicinisekosekutsiemakhophieShathayebaHlukunyetwaayatfolakalakulamahhovisilalandzelako:
Etinkantolo•
EmahhovisieliTikolekuCondziswakwetimilo•
EmahhovisiebaCondzisibekushushiswa•kweMphakatsi
Emajele•
EtiTeshinitemaPhoyisaneTikhungotaBofokisi•
EmahhovisieMsebentiweTenhlalakahlenomaema-•ejensi
19
EmahhovisiemaPhoyisaakaMetro•
TikhungoteTemphiloteMphakatsi•
IMINININGWANE LENGETIWE
Umaudzingaimininingwanelengetiwekunomangu-luphiludzabalolucuketfwekulencwajana,ungachumananelihhovisileBuholibeBulilibeliTikoleteBulungiswanekutfutfukiswakweMtsetfosisekelokuletinombololeti-landzelako.
Inombolo yelucingo:(012)3151670Inombolo yefeksi: (012)3151960I-imeyili: [email protected]
Inombolo yamahhala:0800011022
20
KUBONGA
ImisebentiyeShathayebaHlukunyetwayaseNingizimuAfrikayasungulwalihhovisilebuholileBulilieTikwenileteBulungiswanekutfutfukiswakweMtsetfosisekelo,ngekuhlanganyelaneliTikolekuTfutfukiswakweMphakatsi,TikhungoteKulungiswakwetimilo,teMfundvo,neteMphilo,kanjaloneBuholibekuShushisaJikelele,uMbutfowemaPhoyisaaseNingizimuAfrika,NkomisheniwekuGuculwakweMtsetfowaseNingizimuAfrika,IkhomishiniyemalungeloeLuntfuyaseNingizimuAfrika,liHhovisileMvikeliweMphakatsi,Luphikolwetikhalololutimele,emalungaekhomishiniyaboMantjinemalungaekhomishiniyekusebentakwebulungiswa,nemalungaemaphoyisaaseTshwaneiMetro.
LiTikoleteBulungiswanekuTfutfukiswakweMphakatsilibongasandlalesifakwetinhlanganoletingekhongaphasikwahulumeninetikhungotetemfundvoekusungulwenikwaleShathayebaHlukunyetwa
21
22
23
Private bag X81
Pretoria, 0001
329 Pretorius Street,
Momentum Building
Pretoria, 0002
the doj & cdJustice and Constitutional DevelopmentDepartment:
REPUBLIC OF SOUTH AFRICA