DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪADO PHỤ NỮ LÀM CHỦ TẠI VIỆT NAM:THỰC TRẠNG & KHUYẾN NGHỊ CHÍNH SÁCH

Báo cáo nghiên cứu

SUPPORTED B Y:

DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪADO PHỤ NỮ LÀM CHỦ TẠI VIỆT NAM: THỰC TRẠNG & KHUYẾN NGHỊ CHÍNH SÁCH

Hà Nội, tháng 6/2016

Quan điểm được thể hiện trong ấn phẩm này là của các tác giả và không nhất thiết phản ánh quan điểm và chính sách của Ngân hàng Phát triển Châu Á (ADB) cũng như Ban Giám đốc Ngân hàng và các Chính phủ họ đại diện.

ADB không đảm bảo độ chính xác của dữ liệu trong ấn phẩm này và không nhận trách nhiệm đối với bất kỳ hệ quả gì từ việc sử dụng chúng. Khi nêu danh hoặc tham chiếu đến bất kỳ công ty hoặc sản phẩm cụ thể của nhà sản xuất nào không có ý là chúng được ADB xác thực hoặc khuyến cáo cho các bên khác một cách tự nhiên mà không được đề cập.

Khi nêu danh hoặc tham chiếu đến bất kỳ vùng lãnh thổ hoặc khu vực địa lý cụ thể nào, hoặc khi sử dụng từ “quốc gia” trong ấn phẩn này, ADB không có ý định đưa ra bất cứ nhận định nào về tư cách pháp lý hay các tư cách khác của khu vực địa lý hoặc vùng lãnh thổ đó.

ADB NgânhàngPháttriểnChâuÁAPEC DiễnđànHợptácKinhtếChâuÁ–TháiBìnhDươngASEAN HiệphộicácQuốcgiaĐôngNamÁBIS HỗtrợĐổimớiSángtạotrongKinhdoanhDNNVV DoanhnghiệpNhỏvàVừaHAWASME HộinữDoanhnghiệpNhỏvàVừathànhphốHàNộiIFC CôngtyTàichínhQuốctếMBI SángkiếnHỗtrợKhuvựcTưnhânVùngMekongOECD TổchứcHợptácvàPháttriểnKinhtếPCI ChỉsốnănglựccạnhtranhcấptỉnhVCCI PhòngThươngmạivàCôngnghiệpViệtNamUSAID CơquanPháttriểnQuốctếHoaKỳWB NgânhàngThếgiới

Các từ viết tắt

MỤC LỤC

MụclụcDanhmụcbảngvàphụlụcLờicảmơnTómtắt1.Giớithiệu2.Mụctiêunghiêncứuvàphươngphápnghiêncứu2.1.Mụctiêunghiêncứu2.2.Phươngphápnghiêncứu3.DoanhnghiệpnhỏvàvừadophụnữlàmchủởViệtNam3.1.Doanhnghiệpnhỏvàvừa3.2Doanhnghiệpnhỏvàvừadophụnữlàmchủ3.3.Đặcđiểmvàvaitròcủadoanhnghiệpnhỏvàvừadophụnữlàmchủ3.4.NhữngtrởngạichínhcủaDNNVVdophụnữlàmchủ3.5.KhungphápluậtvàthựcthichínhsáchvềDNNVVdophụnữlàmchủ3.6.NhậnxétchungvềdoanhnghiệpnhỏvàvừadophụnữlàmchủởViệtNam4.Khuyếnnghịchínhsách4.1.Cơsởchocáckhuyếnnghị4.2.KhuyếnnghịchínhsáchTàiliệuthamkhảoPhụlục

iii126888111112

1520

23

262828303435

DANH MỤC BẢNG VÀ PHỤ LỤC

Bảng1.PhânloạidoanhnghiệpnhỏvàvừatheoNĐ56/2009/NĐ-CP

Bảng2:Mộtsốđịnhnghĩavềdoanhnghiệpdophụnữlàmchủ

Bảng3:DNNVVdophụnữlàmchủởViệtNamtheoquymôvàngànhnghề,2013

Bảng4:SosánhmộtsốchỉtiêugiữaDNNVVdophụnữvànamgiớilàmchủnăm2013

Bảng5:ChỉtiêuhiệuquảcủaDNNVVdophụnữvànamgiớilàmchủnăm2013

Phụlục1:SốlượngDNNVVdophụnữlàmchủởViệtNamtheongànhvàquymô,2013

Phụlục2:TỷlệDNNVVdophụnữlàmchủtheotừngngành,2013

Phụlục3:Danhsáchcácđơnvịthamgiaphỏngvấn

Phụlục4:Danhmụcvănbảnphápluậtràsoát

11

14

16

18

19

35

35

36

36

1

LỜI CẢM ƠN

NghiêncứunàyđượctiếnhànhtrêncơsởhợptácgiữaDựánSángkiếnhỗtrợkhuvựctưnhânvùngMêKông(MBI),NgânhàngPháttriểnChâuÁ(ADB)vàHiệphộinữdoanhnghiệpnhỏvàvừathànhphốHàNội(HAWASME). Nhóm chuyên gia thực hiện nghiên cứu bao gồm các ông Lê Quang Cảnh vàNguyễnVũHùng,thuộcTrườngĐạihọcKinhtếQuốcdân.Cácnộidungvềkhungpháp lýđượchỗ trợbởichuyêngiabìnhđẳnggiới,bàNguyễnThịDiệuHồng,nguyêncánbộBộLaođộngThươngbinhvàXãhội,vàchuyêngiaquốctếcủaDựánSángkiếnhỗtrợkhuvựctưnhânvùngMêKông.

Đểhoànthànhđượcnghiêncứunày,nhómnghiêncứuxingửilờicảmơntớicáccánbộDựánSángkiếnhỗtrợkhuvựctưnhânvùngMêKông,đặcbiệtlàbàTừThuHiềnvàNgôHồngĐiệpvềsựgiúpđỡvàtạođiềukiệnthuậnlợichonhómnghiêncứutriểnkhaicôngviệc,nhữngđónggóptrongthảoluậnvàtrongsuốtquátrìnhhoànthànhnghiêncứunày.ChúngtôicũnggửilờicảmơntớiHộinữdoanhnghiệpnhỏvàvừathànhphốHàNội,HộinữdoanhnhânthànhphốHồChíMinhvàcâulạcbộnữdoanhnhânthànhphốCầnThơđãphốihợptổchứccáccuộcphỏngvấnvàthảoluậnnhómvớicácdoanhnghiệpnữtrênđịabàn.Lờicảmơnđặcbiệtxinđượcgửitớicácnữchủdoanhnghiệpđãdànhthờigianquýbáuthamgiacáccuộcthảoluậnnhómvàphỏngvấntạicácđịaphươngvànhữngnữdoanhnhântrựctiếpthamgiaýkiếnđónggópvàobáocáonày.

2

TÓM TẮT

BáocáonàytrìnhbàykếtquảnghiêncứuvềDNNVVdophụnữlàmchủởViệtNamnhằmcungcấpnhữngcơsởchoviệcđềxuấtchínhsáchhỗtrợcácdoanh nghiệp này phát triển. Nhữngpháthiệnvàđề xuất củanghiêncứunàydựa trên: (i)ýkiến từcácdoanhnghiệpdophụnữ làmchủ trong cáccuộcphỏngvấn,thảoluậnnhómvàhộithảovềchínhsáchhỗtrợchoDNNVVdophụnữlàmchủvàDNNVVsửdụngnhiềulaođộngnữ;và(ii)kếtquảkhảosátdoanhnghiệpdoTổngcụcThốngkê tiếnhành.Các kết quả chính củanghiêncứubaogồm:

Chưacómộtđịnhnghĩachínhthứcvềdoanhnghiệpdophụnữ làmchủở Việt Nam. Điều này gây khó khănchocảphíacơquanquảnlývàdoanhnghiệpbởikhôngbiếtchínhxácdoanhnghiệp như thế nào là doanh nghiệpdo phụ nữ làm chủ. Đây là một trởngại xây dựng các chính sách hỗ trợpháttriểncácdoanhnghiệpnàynhằm

hướngtớiđạtcácmụctiêutrongChiếnlược quốc gia về Bình đẳng giới giaiđoạn2011–2020.

3

• DNNVV do phụ nữ làm chủ ở Việt Nam chủ yếu là các doanh nghiệp có quy mô siêu nhỏ và nhỏ, hoạt động chủ yếu trong lĩnh vực dịch vụ.Cótới98,8%DNNVVdophụnữlàmchủlàquy mô nhỏ và siêu nhỏ, hoạt độngtronglĩnhvựcdịchvụchiếmtới61,4%.ĐặcđiểmnàycũngkhátươngđồngvớicácđặcđiểmcủaDNNVVdophụnữlàmchủởcácnước(IFC,2014).

• DNNVV do phụ nữ làm chủ có tầm quan trọng trong phát triển kinh tế, xã hội ở Việt Nam.KếtquảnghiêncứuchothấyDNNVVdophụnữ làmchủ chiếm ¼ số DNNVV đang hoạtđộngởViệtNam,mộttỷtrọngcaohơnnhiềusovớicácnướcởkhuvựcNamÁ,TrungĐông,BắcPhi,vàCậnSahara. DNNVVdophụnữlàmchủtậptrungtrongngànhdịchvụ(61,4%)mộtlĩnhvực sản xuất “xanh” hơn trong nềnkinhtế;sửdụngnhiềulaođộngnữhơnsovớidoanhnghiệpdonamlàmchủ(43,4%sovới36%);Cósuấtđầu tưchomộtviệclàmthấphơn(1,2tỷsovới 1,7 tỷ/lao động); Nộp ngân sáchbình quân lao động cao hơn (24,9so với 24,2 triệu/lao động/năm); và

thực hiện chính sách xã hội tốt hơn (nộpBHXH36%sovới35%).

• Chính sách hỗ trợ DNNVV do phụ nữ làm chủ đã được ban hành nhưng không thể triển khai thực hiện. Trênthựctế,Nghịđịnh56/2009/NĐ-CPvềhỗ trợphát tiểnDNNVVcóđềcậptớihỗtrợDNNVVdophụnữlàmchủ.ChiếnlượcquốcgiavềBìnhđẳnggiớigiaiđoạn2011–2020cũngđãđềcậptớimụctiêupháttriểncácdoanhnghiệpdophụnữlàmchủ.Tuynhiên,nhữngchínhsáchhỗtrợdoanhnghiệpdophụnữlàmchủnàychưathểtriểnkhai trong thực tếbởi vì: (i)Chưacóquy định/định nghĩa chính thức thếnàolàDNNVVdophụnữlàmchủ.(ii)Cáccơquancótráchnhiệmhướngdẫnthi hành chính sách cho rằng doanhnhânnữcũnglàngườilaođộngnênđãcóLuậtlaođộngvàcácvănbảnluậtkhác quy định; còn DNNVV do phụnữ làmchủ cũng làDNNVVvàđượchưởngchínhsáchnhưlàcácDNNVV.

• DNNVV do phụ nữ làm chủ gặp nhiều trở ngại trong quá trình phát triển.Kếtquảnghiêncứuchothấycácdoanhnhânnữđềukhẳngđịnhthiếu

4

kiếnthứckỹnăng,thiếuthôngtinthịtrường, nguồn lực, xúc tiến thươngmại,xâydựngvàpháttriểnmạnglưới.Vídụ, có55%nữchủdoanhnghiệpđề xuất cần hỗ trợ bồi dưỡng kiếnthức, chiếm tỷ lệ cao nhất trong cácđềxuấthỗtrợ(IFC,2006);33,8%nữchủDNNVVcótrìnhđộtừTrungcấptrởxuống(TổngcụcThốngkê,2014).Ngoàira,doanhnhânnữcòncónhữngvấnđềriêngvớigiớinữnhưcânbằngcôngviệckinhdoanhvàchămsócgiađình.TheoquanniệmtruyềnthốngởViệtNam,phụnữ làngườichămsócgiữgìnhạnhphúcgiađình,chămsócconcái...Nhữnghoạtđộngnàychiếm

thờigianđángkểcủanữdoanhnhân,làm hạn chế thời gian cho xây dựngquan hệ đối tác và mạng lưới kinhdoanh.

• Vai trò của Hiệp hội nữ doanh nhân trong hỗ trợ phát triển của DNNVV do phụ nữ làm chủ còn hạn chế. Các hiệp hội chưa được coi làkênhthunhậnvàtruyềnbáthôngtinchính thức và chưa được hỏi ý kiếntrongxâydựngcácchươngtrìnhhỗtrợ,trợgiúpDNNVVvàDNNVVdophụnữlàmchủ.Nângcaonăng lựccủacáchiệphộinữdoanhnhânlàyêucầuđặtra,cótácđộngthúcđẩysựpháttriểncủaDNNVVdophụnữlàmchủ.

• Thứ nhất,quyđịnh/địnhnghĩachínhthứcvềDNNVVdophụnữlàmchủ, làmcơsởchoviệcxâydựngvàtriển khai chính sách hỗ trợ. Doanhnghiệpdophụnữ làmchủnênđượcxácđịnhlà“cácdoanhnghiệpcóvốnsởhữucủaphụnữchiếmítnhất26%vàdophụnữquảnlýđiềuhànhhàngngày”(ĐịnhnghĩacủaIFC).

• Thứ hai,DNNVVdophụnữlàmchủ được quy định làmột đối tượngđộc lậphưởnghỗ trợ của luậthỗ trợDNNVV.ChỉkhilàmộtđốitượngriêngđượcquyđịnhtrongvănbảnphápluậtthìcácchínhsáchhỗtrợDNNVVdophụnữlàmchủmớirõràngvàhướngđích.

Dựa trên những kết quả nghiên cứu thực tiễn ở trong và ngoài nước, cơ sở lý luận về vai trò của giới trong phát triển, và cơ sở pháp lý... liên quan tới bình đẳng giới và hỗ trợ DNNVV do phụ nữ làm chủ, nghiên cứu này đưa ra một số đề xuất:

5

• Thứ ba,xâydựngchươngtrình,chínhsáchhỗtrợDNNVVdophụnữlàm chủ. Chương trình này tập trunghỗtrợnữdoanhnhânkhởinghiệpvàtạođiềukiệnthuậnlợichopháttriểntheo nguyên tắc tận dụng các nguồnlựccủacácchươngtrình,quỹhiệncóbằngcáchđảmbảomộttỷlệDNNVVdophụnữlàmchủthamgia.

• Thứ tư,tăngcườngvaitròcủacáchiệphộinữdoanhnhân/Câulạcbộnữdoanhnhân.NênhỗtrợpháttriểncácđơnvịnàythànhcầunốiđểtriểnkhaicáchỗtrợcủaNhànướcđốivớicácDNNVVdophụnữlàmchủ.

• Thứ năm, vinh danh và ghinhậnđónggópDNNVVdophụnữlàmchủ.Vềhìnhthức,Nhànướccầnđứngrathựchiệnđịnhkỳvàcôngtâm,đảm

bảosựghinhậncácđónggópcủaphụnữtrongpháttriểnDNNVV,gópphầnủnghộthúcđẩyphụnữthamgiapháttriển kinh tế xã hội, thực hiện thànhcôngmụctiêubìnhđẳnggiớimàViệtNamđãcamkết.

• Thứ sáu,giáodụcthếhệtrẻvềvai trò củadoanhnhânnữcũngnhưthái độ chia sẻ gánhnặng với doanhnhân nữ. Đây là giải pháp trong dàihạnnhữngcầnđượcnghiêncứutriểnkhai. Nhà trường và xã hội giáo dụcchotrẻem(nhấtlàđốivớitrẻemgái)để chúng hiểu và có thái độ trongchia sẻgánhnặngvớingườiphụnữ.Từ đó, xây dựng một thế hệ doanhnhânnữmớicótrìnhđộ,kiếnthức,kỹnăngkinhdoanhvàcótháiđộchuyênnghiệpkhôngđịnhkiếnvềdoanhnhânnữtrongtươnglaigần.

6

1. GIỚI THIỆU

Doanh nghiệp do nữ làm chủ đãvà đang đóng góp đáng kể cho tăngtrưởng kinh tế ở mỗi quốc gia. Cácnghiên cứu gần đây cho thấy doanhnghiệpdophụnữlàmchủcóxuhướngtăngvềsốlượngnhanhhơnsovớicácdoanhnghiệpdonamgiớilàmchủvàchiếm tỷ lệ ngày càng cao trong cácdoanhnghiệpnhỏvàvừa(IFC,2012).TheoGlobalEntrepreneurshipMonitor(2012),có6,3%phụnữtrênthếgiớitrongđộtuổilaođộngcóthamgiacáchoạtđộngquảnlýdoanhnghiệp,trongkhiđócó19%cácDNNVVđượcquảnlýbởiphụnữ (BIS,2013).Theoướclượng của IFC (2011), có từ 31 đến38%tổngsốDNNVVởcácnềnkinhtếmới nổi do phụ nữ làm chủ trongkhu vực chính thức. Với tầm quantrọngcủaDNNVVdophụnữlàmchủ,thúcđẩysựhình thànhvàphát triểncác doanh nghiệp này là xu hướngchung của các nước trên thế giới.

Ở Việt Nam, phụ nữ và nữ doanhnhân đã được ghi nhận và khuyếnkhíchthamgiacáchoạtđộngkinhtếthôngquacácchínhsáchhỗtrợdoanhnghiệp, đặc biệt là DNNVV và ngườilao động nữ. Luật Bình đẳng giới số73/2006/QH11 được Quốc hội nướcCộnghòaXãhộiChủnghĩaViệtNamthông qua ngày 29/11/2006 đã yêucầulồngghépcácnộidungbìnhđẳnggiớivàocácvănbảnquyphạmphápluật.Nghịđịnh56/2009/NĐ-CPcũngđặtravấnđềphảihỗtrợcácDNNVVdonữlàmchủ.Cácchínhsáchnàyđãbướcđầugiúp tăngcườngnhận thứcvềvaitròcủacácdoanhnghiệpdonữlàmchủởViệtNam.

Các doanh nghiệp do phụ nữ làmchủđóngvaitròquantrọngtrongtạoviệc làm và thu nhập cho người laođộng, giảm đói nghèo, và thúc đẩytăngtrưởngkinhtế.Ởgócđộpháttriểnxãhội,cácdoanhnghiệpnàygópphầntăng vị thế của phụ nữ, tăng đầu tư

7

choytế,giáodụccủatrẻemnhấtlàcáctrẻemnữ,làmtănglợiíchxãhộicũngnhưtiềmnăngtăngtrưởngkinhtế trong tương lai (Todaro và Smith,2012). Sự thamgia của phụnữ vàohoạt động kinh tế còn thúcđẩy thựchiệncácmụctiêupháttriểnbềnvữngvềbìnhđẳnggiới.Theonghĩanày,pháttriểncácDNNVVdophụnữlàmchủsẽgópphầnthúcđẩypháttriểnkinhtế,xãhộivàcácmụctiêupháttriểnbềnvữngởViệtNam.

Tuy nhiên, các DNNVV do phụ nữlàm chủ có những bất lợi so với cácdoanh nghiệp do nam giới làm chủ;vìvậycóthể làmgiảmđónggópcủacácdoanhnghiệpnàychotăngtrưởngkinh tế cũng như phát triển xã hội.Chẳng hạn, nữ doanh nhân thường

thiếu kỹ năng kinh doanh, khả năngtiếpcậpnguồn lựcvà thị trường,giớihạnbởiđịnhkiếnxãhội,thiênhướnggiađìnhvàkhảnăngxâydựngmạnglướiyếu (xemthêmtrong IFC,2011;OECD,2014;GlobalEntrepreneurshipMonitor, 2012; và IFC, 2014b). CâuhỏiđặtralàlàmthếnàođểthúcđẩysựpháttriểncủacácDNNVVdophụnữlàmchủ,từđótăngcườngsựđónggópcủacácDNNVVdophụnữlàmchủđốivớipháttriểnkinhtếvàxãhội.Nghiêncứunàysẽđềcậpvấnđềtrênvàgópphầncungcấpthêmdẫnchứng quan trọng với các nhà quảnlý nhằm ban hành các chính sáchphù hợp thúc đẩy sự phát triển củacácdoanhnghiệpnày trongbốicảnh ViệtNam.

8

2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU & PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

2.1. Mục tiêu nghiên cứu

2.2. Phương pháp nghiên cứu

• Môtảđặcđiểmvàvaitròcủacácdoanhnghiệpdophụnữlàmchủ;

• Tổng quan khung pháp lývà thực thi chính sách liên quan tớiDNNVVdophụnữlàmchủ;

• Xây dựng căn cứ và đề xuấtkhuyến nghị chính sách phù hợp vớithựctếnhằmthúcđẩypháttriểncủaDNNVVdophụnữlàmchủởViệtNam.

• Ràsoátcácvănbảnphápluậtliênquan tớiDNNVVdophụnữ làmchủ.CácvănbảnphápluậtliênquanđếnDNNVVvàdoanhnghiệpdophụnữ làm chủ được tiến hành rà soát

bởicácchuyêngiatrongnhómnghiêncứu.CácnộidungvănbảnđượctổnghợpđểxemxétcácquyđịnhvàthựcthicácquyđịnhvềDNNVVdophụnữlàmchủ(xemthêmtrongPhụlục4).

Đểđạtđượccácmụctiêunghiêncứuđặtra,báocáonàysửdụngmộtsốphươngphápnghiêncứuphùhợp,đượcápdụngphổbiếntrongcácnghiêncứutươngtựvàbốicảnhnghiêncứuởViệtNamcũngnhưtrongphạmvicủadựánnày:

MụctiêuchínhcủabáocáonàynhằmcungcấpcáccơsởchoviệcđềxuấtcácchínhsáchhỗtrợpháttriểncácDNNVVdophụnữlàmchủởViệtNam.Cácmụctiêucụthểcủanghiêncứunàybaogồm:

9

Khungpháplýđượcsửdụnglàmcơsởthiếtkếnghiêncứunhằmđạttớimụctiêucủabáocáonày.

• Phỏng vấn sâu và thảo luậnnhómvớinữdoanhnhânvàDNNVVdophụnữlàmchủ.CáccuộcphỏngvấnsâuvàthảoluậnnhómđượctiếnhànhđểthunhậnýkiếntừcácDNNVVdophụnữlàmchủ.Cáccuộcphỏngvấnsâuvớicánbộcácsở,ban,ngànhcóliênquanđược thựchiệnđể so sánhđối chứng. Tổng cộng, đã có 4 cuộcphỏng vấn cấp bộ (Vụ Bảo hiểm xãhộivàVụBìnhđẳnggiới,BộLaođộngThươngbinhvàXãhội;CụcpháttriểnDoanh nghiệp, Bộ Kế hoạch và Đầutư;Tổngcụcthuế);6cuộcphỏngvấnở cấp sở, cục có liên quan bao gồmSởLaođộng-ThươngbinhvàXãhộivàCụcThuếcácđịaphương;11cuộcphỏngvấncácchủdoanhnghiệp;và3cuộcthảoluậnnhómvớicácnữchủdoanhnghiệpở cácđịaphương.Cácphỏngvấnvàthảoluậnnàyđượctiếnhànhtạibốntỉnh/thànhphốlàHàNội,thànhphốHồChíMinh,CầnThơvàHảiDương,nhữngđịaphươngcónhiềuDNNVVdophụnữlàmchủvàDNNVVtrong các ngành sử dụng nhiều lao

độngnữ.Thêmvàođó,cáctỉnhđượclựachọnvì lànhữngtỉnhhiệncóchỉsốnănglựccạnhtranhcấptỉnh(PCI)từmứckháđếntốtvàrấttốt,thểhiệnsựđadạngvềchấtlượngdịchvụhànhchính công với doanh nghiệp (xemthêmtrongVCCIvàUSAID,2015).

• Thu thập ý kiến tham vấn từcáccơquanhữuquan.CácýkiếnđượctổnghợpdùngđểthamvấnvớicácBộ,ngànhliênquan,baogồmBộLaođộng-ThươngbinhvàXãhội,BộKếhoạchvàĐầutư,TổngcụcThuế,vàBộCôngthương. Báo cáo cuối cùng được lấyý kiến đóng góp và thảo luận từ hộithảokỹthuậtvớicácDNNVVdophụnữlàmchủ,cáchiệphộidoanhnghiệpnữ,câulạcbộdoanhnhânnữđếntừhơn20tỉnh/thànhphốtrêntoànquốcvàcáccánbộquản lý thuộccácSở,ban,ngànhcóliênquankểtrên.

• PhươngphápphântíchthốngkêcũngđượcsửdụngđểmôtảđặcđiểmcủaDNNVVdophụnữlàmchủvàbổsungcácdẫnchứngthựcnghiệmchocácnhậnđịnhtừkếtquảphỏngvấnvàthảoluậnnhóm.SốliệusửdụngchophântíchthốngkêđượctríchtừKhảo

10

sátdoanhnghiệpdoTổngcụcThốngkêtiếnhànhhàngnăm.TrêncơsởcácýkiếntổnghợpcùngmộtsốphântíchbổsungtừbộsốliệuKhảosátdoanhnghiệp,báocáođềxuấtkhuyếnnghị

nhằmthúcđẩysựphát triểncủacácDNNVVdophụnữlàmchủ,đồngthờipháthuy tiềmnăngvàđónggópcủacácDNNVVnàyởViệtNam.

11

3. DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪA DO PHỤ NỮ LÀM CHỦ Ở VIỆT NAM

3.1. Doanh nghiệp nhỏ và vừa

DNNVVởViệtNamđượcphânchiatheohaitiêuchí:tổngsốlaođộngtrungbìnhnămhoặctổngnguồnvốn(haytổngtàisảnđượcxácđịnhtrongbảngkếtoáncủadoanhnghiệp).Tiêuchínàyđượcvậndụngkhácnhauđốivớibakhuvựcnông,lâmnghiệpvàthủysản;côngnghiệpvàxâydựng;vàthươngmạivàdịchvụ.Bảng1chitiếtcácnhómdoanhnghiệpnàytheoNghịđịnh56/2009/NĐ-CPvềtrợgiúppháttriểnDNNVV.

Bảng 1. Phân loại doanh nghiệp nhỏ và vừa theo NĐ 56/2009/NĐ-CP

12

Theocáctiêuchíphânloạiquymôdoanhnghiệp,DNNVVsẽbaogồmcácdoanhnghiệpsiêunhỏ,doanhnghiệpnhỏvàdoanhnghiệpcóquymôvừa.Ở Việt Nam, theo số liệu Khảo sátdoanhnghiệp2014,DNNVVchiếmtới95,9%trongtổngsố415.656doanhnghiệpđanghoạtđộng,trongđódoanhnghiệpsiêunhỏ,doanhnghiệpnhỏvàvừalầnlượtchiếm65,2%,29,3%và1,4%. CácDNNVV tạo việc làm cho5,6triệulaođộng,chiếm48,3%tổngviệclàmtrongcácdoanhnghiệp.Cácdoanhnghiệpnàycótổngnguồnvốnlà

7.488ngàntỷđồngvàhàngnămnộpngân sách nhà nước khoảng 217,5ngàn tỷ đồng (tính toán từ Khảo sátdoanhnghiệp2014).

Theoquyđịnhphân loạicủaNghịđịnh56/2009/NĐ-CP,DNNVVdophụnữ làmchủởViệtNamcũng sẽbaogồmđầyđủbanhómquymôkểtrên.Vấn đề đặt ra là DNNVV do phụ nữlàmchủđượchiểunhư thế trongbốicảnhViệtNamvàlàmthếnàođểthúcđẩyđượcsựpháttriểncủacácdoanhnghiệpnày.

3.2 Doanh nghiệp nhỏ và vừa do phụ nữ làm chủ

Doanh nghiệp do phụ nữ làm chủđượchiểukhácnhauởcácquốcgia.Chẳng hạn ở Mỹ và Canada, doanhnghiệp do phụ nữ làm chủ là doanhnghiệpcósởhữucủaphụnữtừ51%trở lênvàđượcđiềuhànhhàngngàybởi một hoặc nhiều phụ nữ. Doanhnghiệpdophụnữlàmchủởcácnướcnàyđượcchứngnhậnbởimộttổchức

độc lập. Trong khi đó ở Anh, doanhnghiệpdonữquảnlýlàdoanhnghiệpdophụnữlàmchủsởhữu.Kếthợpcảhai cách tiếp cận trên, ở Hàn Quốc,doanhnghiệpdonữlàmchủlàdoanhnghiệpcóvốnsởhữucủaphụnữhoặcdophụnữquảnlýđiềuhànhvàtỷlệsở hữu do Nghị định của chính phủ quyđịnh.

13

Cáctổchứcquốctếcũngcónhữngđịnh nghĩa không hoàn toàn giốngnhau. Chẳng hạn, IFC đã xây dựngđịnhnghĩavềdoanhnghiệpdophụnữlàmchủtheođómộtdoanhnghiệpcótừ51% tổng số vốn trở lên thuộc sởhữucủaphụnữ.Trongtrườnghợpsốliệukhôngchophépthìcóthểsửdụngđịnhnghĩa“mởrộng”:(i)doanhnghiệpcó từ 51% vốn trở lên thuộc sở hữucủamộtphụnữhoặc(ii)doanhnghiệpcó26%vốntrởlênthuộcsởhữucủaphụnữvàcóítnhấtmộtphụnữthamgiaquản lýđiềuhànhdoanhnghiệp,cóthểlàgiámđốchoặcphógiámđốc(IFC,2014a).ỞcácnướcĐôngNamÁ (Cambodia, Indonesia, Myanmar,PhilippinesvàViệtNam)vàẤnĐộ,khinghiêncứuvềdoanhnghiệpdophụnữlàmchủngườitathườngsửdụngkhái

niệm được đề cập trong nghiên cứucủaIFC(2014a).

Trong khi đó, theo Ngân hàng Thếgiới trong “khảo sát doanh nghiệp”,cóhaicáchhiểuvềdoanhnghiệpdophụnữlàmchủ:(i)doanhnghiệpchỉdophụnữlàmchủsởhữu,(ii)doanhnghiệpdophụnữquảnlýđiềuhành.Định nghĩa này được sử dụng nhiềuở các nước Châu Phi khi đề cập tớidoanhnghiệpdophụnữlàmchủ.

Ngoài ra, OECD (2012) cũng đưara một định nghĩa về doanh nghiệpdophụnữ làmchủđể tiếnhànhcácnghiêncứutươngtự.Theođó,doanhnghiệpdophụnữlàmchủlàcácdoanhnghiệpcótoànbộtàisảnthuộcsởhữucủamộtphụnữduynhất.

14

Nhưvậy,cóthểkhẳngđịnhcónhiềucáchhiểukhácnhauvềdoanhnghiệpdo phụ nữ làm chủ. Các nghiên cứuthường sửdụngđịnhnghĩa vềdoanhnghiệp do phụ nữ làm chủ phù hợpvớibốicảnhvàmụctiêunghiêncứu.Trong phạm vi của báo cáo này vàsự sẵn sàng của dữ liệu, khái niệmvềdoanhnghiệpdophụnữ làmchủ được sử dụng theo định nghĩa của

Ngân hàng Thế giới, tức là doanhnghiệpdophụnữlàmcôngtácquảnlýđiềuhànhhàngngày.DNNVVdophụnữ quản lý (giám đốc điều hành) sẽđượccoilàcácDNNVVdophụnữlàmchủ.ĐịnhnghĩanàysẽđượcsửdụngđểphântíchđặcđiểmcủaDNNVVdophụnữlàmchủởViệtNamtrongphần tiếptheo.

Bảng 2. Một số định nghĩa về doanh nghiệp do phụ nữ làm chủ

15

3.3. Đặc điểm và vai trò của doanh nghiệp nhỏ và vừa do phụ nữ làm chủ

ỞViệtNam,chưacóquyđịnh cụthểthếnàolàdoanhnghiệpdophụnữlàmchủ.Cácnghiêncứuvề DNNVV do phụ nữ làm chủởViệtNamhoặcđượclồngghépnghiêncứuđềudoIFCtàitrợvàdođócácnghiêncứuthườngsửdụngđịnhnghĩado IFCđưa ra.Trongphạmvicủabáocáonày,vớisựsẵncócủasốliệukhảosátdoanhnghiệpdoTổngcụcThốngkê tiến hành, DNNVV do phụnữ làmchủđượchiểu theođịnhnghĩacủaNgânhàngThếgiới.ĐiềunàycónghĩalàDNNVVdophụnữlàmquảnlý(giámđốcđiềuhành)sẽđượccoilàDNNVVdophụnữlàmchủ.

TheosốliệucủaTổngcụcthốngkê,hiệncó25%cácDNNVVdophụnữlàmchủtrongsốcácDNNVVđanghoạtđộngởViệtNamnăm2013.Tỷlệnàythayđổitheochiềuhướngtăngnhưngkhôngđángkểtừnăm2009tớinay.TheoKhảosátdoanhnghiệpcủaTổngcụcthốngkê,tỷlệnàyởnăm2009là9,6%,năm2011là24,9%và25%ởnăm2013.

Vềđặcđiểm,cácDNNVVdophụnữlàmchủtạiViệtNamcómộtsốđiểmnổibậtsau:

16

• DNNNV phụ nữ làm chủ thường tập trung ở các doanh nghiệp có quy mô siêu nhỏ và nhỏ.Cótới98,8%sốDNNVV do phụ nữ làm chủ có quymô siêunhỏ vànhỏ, trongđódoanhnghiệpquymôsiêunhỏchiếm72%,các doanh nghiệp nhỏ còn lại chiếm27%(xemthêmtrongPhụlục1);

• DNNVV do nữ quản lý phần lớn thuộc lĩnh vực dịch vụ. Trongtổng sốDNNVVdo phụ nữ làm chủ,có tới61,4%sốdoanhnghiệp thuộclĩnhvựcdịchvụ,côngnghiệp37,6%,nôngnghiệpchỉcó1%(xemthêmcác

ngànhcụthểởtrongPhụlục1).Trongkhiđó,nếuxemxétmứcđộthamgiacủaDNNVVdonữ làmchủvào từngphân ngành, nhiều phân ngành dịchvụcóhơn40%cácdoanhnghiệpnàythamgia(xemthêmtrongPhụlục2);

• Tỷ lệ DNNVV do phụ nữ làm chủ giảm dần khi quy mô doanh nghiệp lớn dần. Chẳng hạn, đối với doanhnghiệpsiêunhỏ,cótới26,8%doanhnghiệpdophụnữlàmchủnhưnggiảmchỉ còn13,6%doanhnghiệp có quymôlớndophụnữlàmchủ(Bảng3).

Lưu ý, trước 2011 khảo sát doanh nghiệp tiến hành chọn mẫu doanh nghiệp. Từ sau 2011, khảo sát mang tính tổng điều tra toàn bộ các doanh nghiệp và hợp tác xã. Chính vì vậy, tỷ lệ DNNVV do phụ nữ làm chủ làm không đồng nhất giữa năm 2009 với các năm sau.

9,1

22,0

30,8

26,8

9,4

17,8

28,7

21,4

0,0

12,8

24,7

19,8

5,1

11,2

17,9

13,6

9,2

20,2

30,2

25,0

DNNVVTrung bình

Bảng 3: DNNVV do phụ nữ làm chủ ở Việt Nam theo quy mô & ngành nghề, 2013

17

Tuynhiên,cũngcóthểthấyrằngtỷlệ25%doanhnghiệpnhỏvà vừadophụnữlàkháấntượngnếusovớitỷlệ trung bình ở các quốc giaNamÁ(8%),TrungĐôngvàBắcPhi (14%),Cận Sahara (24%) (xem thêm trong

IFC,2014a).Sovớicácdoanhnghiệpcóquymôlớndophụnữlàmchủ,tỷlệDNNVVdophụnữlàmchủlớnhơngầngấphai lầnvàkếtquảnàycũngđúngởtấtcảcácngành/lĩnhvực.

• Thứ nhất, DNNVV do phụ nữlàmchủchiếmmộttỷlệđángkểtrongcác DNNVV. Theo khảo sát doanhnghiệpdoTổngcựcthốngkêtiếnhành,DNNVVdophụnữlàmchủchiếm25%trong tổng số 373162 DNNVV đanghoạtđộngtạiViệtNamởnăm2013.

• Thứ hai,DNNVVdophụnữlàmchủgiúpgiảiquyếtviệclàmchongườilaođộng.DNNVVdophụnữlàmchủđãtạoviệclàmchohơn1,63triệulaođộng,chiếmgần14,5%tổngviệclàmtrongcácDNNVV,trongđócó746,3ngànlaođộngnữ,chiếm15%tổnglaođộngnữlàmviệctrongcácDNNVVởnăm2013.Điềuđángquantâmlàdùchỉtạora14,5%sốviệclàmtrongcácDNNVV,nhưngcácDNNVVdophụnữ

làmchủchỉcầnítnguồnvốnhơnđángkểđểtạoviệclàmsovớicácDNNVVdo nam làm chủ (1,2 tỷ so với 1,7,xemthêmtrongBảng4).

• Thứ ba,DNNVVdophụnữlàmchủcótỷlệlaođộngnữcaohơnsovớicácDNNVVdonamgiới làmchủ.Sốliệukhảosátdoanhnghiệp2013chothấyDNNVVdonữ làmchủsửdụng43,4%làlaođộngnữ,sovớiDNNVVdonamlàmchủlà36%.Tạoviệclàmcho laođộngcho laođộngnữkhôngnhữngđónggópvềmặtkinhtếmàcòncó đóng góp về mặt xã hội khi giúpnângcaovịthếcủaphụnữ,đảmbảobìnhđẳnggiới,vàthúcđẩyđầutưchotrẻemgái.

Vềvaitrò,DNNVVdophụnữlàmchủởViệtNamhiệnđangđóngmộtvaitròquantrọng,thểhiệnởnhữngđiểmsau:

18

Bảng 4: So sánh một số chỉ tiêu giữa DNNVV do phụ nữ và nam giới làm chủ năm 2013

1626,3

746,3

1929,1

61,8

4,8

1,2

9605,5

4216,5

16142,0

557,1

15,1

1,7

11231,8

4962,8

18071,1

618,9

19,9

1,6

14,5

15,0

10,7

10,0

24,2

Trung bình

• Thứ tư,DNNVVdophụnữlàmchủcóđónggóptíchcựcchongânsáchnhànước.DNNVVdophụnữlàmchủđã nộp ngân sách nhà nước khoảng61,8ngàn tỷ đồng trongnăm2013. Đáng lưu ý là các DNNVV do phụnữ làmchủnộpngânsáchnhànướctính trên một lao động cao hơn cácDNNVV do nam làm chủ. Đây làmột con số đáng kể, đặc biệt là nếuxét đến lĩnh vực hoạt động của cácDNNVVdophụnữlàmchủ.Trênthựctế,cácDNNVVdophụnữlàmchủở Việt Nam hoạt động chủ yếu trong lĩnh vực thương mại và dịch vụ

(Bảng3 vàphụ lục2),một lĩnh vựctươngđối“xanh”vàquan trọng trongcơcấupháttriểnkinhtếhiệnđại.

• Thứ năm,DNNVVdophụnữlàmchủđãtạothunhậpđángkểchongườilao động. Cụ thể, các doanh nghiệpnàyđã giúp tạo ra4,8ngàn tỷđồngthu nhập cho người lao động, chiếmtới24,2%tổngthunhậpcủangườilaođộngtrongcácDNNVVởnăm2013. Điều này càng khẳng định thêm tầmquantrọngcủacácDNNVVdophụnữlàmchủởcảgiácđộkinhtếvàđónggópxãhội.

19

• Thứ sáu, DNNVV do phụ nữlàmchủthựchiệnchínhsáchvàtráchnhiệmxãhộitốt.Chẳnghạn,DNNVVdophụnữ làmchủ thuhút tỷ lệ laođộngnữcaohơncácDNNVVdonam

làmchủ;cótỷlệlaođộngđượcđóngbảo hiểm xã hội của cácDNNVV dophụ nữ làm chủ là cao hơn nhómDNNVVkhác,mặcdùsựkhácbiệtchỉlà1%.

279938

75,0

15,5

36,1

35,0

40,0

34,6

24,2

53,0

57,6

94221

25,0

11,7

43,4

35,9

39,6

35,6

24,9

51,6

54,3

66821

70,9

4,1

45,4

33,9

35,8

34,4

22,3

50,4

49,2

25278

26,8

27,5

38,8

40,7

47,7

38,0

30,1

54,2

67,1

1125

1,2

110,8

41,8

53,7

61,6

51,2

62,3

61,6

73,3

Bảng 5: Chỉ tiêu hiệu quả của DNNVV do phụ nữ và nam giới làm chủ năm 2013

20

Nhưđãđềcập,DNNVVdophụnữlàmchủcóvaitròquantrọngđốivớigiảiquyếtviệclàm,tạothunhập,nângcao vị thế phụ nữ và thực hiện bìnhđẳng giới. Tuy nhiên, bản thân cácDNNVVdophụnữlàmchủgặpnhiềutrởngạitrongquátrìnhhìnhthànhvàpháttriển.KếtquảlàcácDNNVVdophụnữquảnlýcókếtquảkinhdoanhthấp hơn các DNNVV do các đồngnghiệpnamquản lý.Xét trênmột sốkhíacạnhnhưthunhậptrungbìnhcủangười lao động hàng năm, hay tỷ lệdoanhnghiệplàmăncólãi,...rõràngcácDNNVVdophụnữlàmchủcócácchỉtiêunàythấphơn.KếtquảnàyngụýrằngcácDNNVVdophụnữquảnlýlànhữngdoanhnghiệpgặpnhiềukhókhăn trong sản xuất kinh doanh hơnsovớicácdoanhnghiệpdonamquảnlý(xemthêmtrongBảng5).Từphỏngvấn các DNNVV do phụ nữ làm chủvà thảo luậnnhómvớicácnữdoanhnhân, một số bất lợi chính của nữdoanhnhânđãđượcchỉranhưsau:

• Thiếu kiến thức kỹ năng baogồmkiếnthứcquảntrịdoanhnghiệp,nhân sự, tài chính,marketing... Khikhởisự,chủcácDNNVVmớitậptrungchuẩn bị các điều kiện thành lập vàđưa doanh nghiệp vào hoạt động.Theothờigian,cácyêucầumớiphátsinh như quản trị, quản lý tài chính,marketing... đã gây ra những khoảngtrốngtrongquảnlývàđiềuhànhdoanhnghiệpcủacácnữdoanhnhân.

3.4. Những trở ngại chính của DNNVV do phụ nữ làm chủ

“Thiếu gì ư? Chúng tôi là lãnh đạo công ty đấy nhưng còn thiếu nhiều thứ lắm:

kiến thức quản trị công ty, thông tin thị trường, nguồn lực, xúc tiến thương mại... động tới cái gì là thấy mình thiếu cái đó.”

[Ý kiến của một nữ chủ doanh nghiệp]

21

Khó tiếp cận các nguồn lực và thịtrường.CácDNNVVdophụnữlàmchủthườngcóquymôsiêunhỏvànhỏnênviệcvayvốnlàkhákhókhănvìkhôngcótàisảnsảnthếchấpphùhợp,hoặckhôngcósựủnghộcủangườichồngvàgiađìnhtrongquátrìnhvayvốn.

Ítcócơhộithamgiaxúctiếnthươngmại.Hàngnăm,thườngchỉcómộttỷlệnhỏDNNVVdophụnữlàmchủđượctham gia vào các chương trình xúctiếnthươngmạicủatrungươngvàđịaphương.Lýdolàvìcácdoanhnhânnữítthôngtinhơndohọcóítmốiquanhệvàít“giaolưu”hơncácđồngnghiệpnam. Bấtlợitrongxâydựngvàpháttriển

mạnglướikinhdoanh.Điềunàylàrất

rõtrongmôitrườngkinhdoanhởViệtNam khi thị trường chưa đầy đủ vànềnkinhtếthịtrườngcònởgiaiđoạn banđầu.

Ngoàira,nữdoanhnhâncònphảicânbằngcôngviệcquảnlýdoanhnghiệpvớigiađìnhvàphảivượtquanhữngtrởngạivănhóa.Dùđãđượccảithiệnvẫncòntồntạitưtưởng“trọngnam,khinh

“Tôi mang sổ đỏ thế chấp ngân hàng để vay vốn. Họ yêu cầu chồng tôi phải đến và ký vào hồ sơ. Ông ấy đã không ủng hộ tôi làm kinh doanh, bây giờ làm thế nào để ông ấy ký được”.

[Ý kiến trả lời phỏng vấn của nữ doanh nhân]

“Quan hệ khách hàng và xây dựng mạng lưới kinh doanh yếu lắm. Chúng tôi [phụ nữ] không biết bia rượu, không đánh golf, và không giao lưu được”. [Ý kiến của một nữ chủ doanh nghiệp]

“Khi sinh con, tôi phải mất gần 3 năm để phát triển lại mạng lưới kinh doanh như trước”.

[Ý kiến phỏng vấn của một nữ chủ doanh nghiệp]

22

nữ” ởViệtNam, coi việc kinhdoanhkhôngphảilàviệccủaphụnữ.Hơn nữa, vai trò và trách nhiệm

của phụ nữ bị gắn nhiều hơn vớithiên hướng gia đình; với thiên chứcsinhđẻvàchămsócconcái,vunvén hạnh phúc gia đình. Điều này khiến nữdoanhnhâncóítthờigianhơnnamdoanh nhân trong việc kinh doanh vànhưvậysẽảnhhưởngtớisựphát

triển của doanh nghiệp do phụ nữ làmchủ.Kếtquảnàycũngđượcchiasẻ bởi các nữ chủ DNNVV tham giathảoluậnnhóm.

Nhưvậy,DNNVVdophụnữlàmchủởViệtNamcóđónggóptíchcựcchogiảiquyếtviệclàm,tăngthunhập,đónggópchongânsáchnhànướcvàtăngtrưởngkinhtế,từđólàmtăngvịthếcủaphụnữvàgiảmbấtbìnhđẳnggiới.Tuynhiên,hiệnnayDNNVVdophụnữlàmchủởViệtNamcónhữnghạnchếnhấtđịnhtrongpháttriểnbởinhữngtrởngạicủabảnthânnữdoanhnhân.HỗtrợnhữngDNNVVdophụnữlàmchủcùngpháttriểnlàmộtyêucầuthựctiễnđặtratrongmôitrườngkinhdoanhởViệtNamvàphùhợpvớikinhnghiệmquốctế.

“Quản lý cả trăm công nhân nhưng về nhà vẫn phải chiều chồng, chăm con. Đó là chuẩn mực văn hóa rồi. Chồng không ủng hộ là chết luôn”.

[Ý kiến phỏng vấn của một nữ chủ doanh nghiệp]

“Mình làm kinh doanh thành đạt mà con cái hư hỏng thì coi như vứt đi rồi”.

[Ý kiến của một nữ chủ doanh nghiệp trong thảo luận nhóm]

“Chúng tôi phải lo từ củ hành, bát nước mắm... tới hội nhập quốc tế. Gia đình không hòa thuận, con cái hư hỏng thì thành công chẳng ý nghĩa gì”.

[Ý kiến của một nữ chủ doanh nghiệp trong thảo luận nhóm]

23

Ghi nhận sự đóng góp của phụ nữtrong nền kinh tế xã hội nói chungvà củadoanhnghiệpdophụnữ làmchủcũngnhưnhữngkhókhăn,tháchthứcmàphụnữcó thểphảiđốimặttrongquá trìnhhoạtđộngkinh tế, từnhữngnăm90củathếkỷtrước,Chínhphủ Việt Nam đã đề cập tới việc hỗtrợDNNVVdo phụ nữ làm chủ. Vănbảnphápquyđầu tiênđềcập tớiưutiênhỗ trợphát triểnDNNVVdophụnữ làm chủ được đề cập trong Nghịđịnh90/2001/NĐ-CPvềtrợgiúppháttriểnDNNVV,trongđócónêu“…chútrọngưutiênchươngtrìnhtrợgiúpcácdoanh nghiệp nhỏ và vừa do doanhnhânnữquảnlý”.Nộidungnàycũngđược khẳng định lại trong Nghị định56/2009/NĐ-CP.Tuynhiên,đâylàhaivănbảnphápquyduynhấtnóivềtrợgiúpDNNVVdophụnữ làmchủchođếnthờiđiểmhiệntaiởViệtNam.

Tuy nhiên, kể từ khi Nghị định90/2001/NĐ-CPrađờivàsauđóthay

thế bằng Nghị định 56/2009/NĐ-CPcho tới hiện tại, chưa có DNNVV dophụ nữ làm chủ nào được hưởng ưuđãi hay hỗ trợ từ quy định này. CáccuộcphỏngvấnvớicánbộcôngchứcởcácBộ,SởliênquanvàvớicácDNNVVdophụnữlàmchủđãchothấymộtsốnguyênnhâncơbảnsau:

• Thứ nhất, chưa có một quyđịnh/định nghĩa chính thức như thếnào là doanh nghiệp do phụ nữ làmchủ.Chínhvìvậy,cácquyđịnhtrongNghị định56/2009/NĐ-CP liênquantớiDNNVVdophụnữlàmchủkhôngtìm ra được đối tượng hưởng ưu đãivàcácchươngtrìnhưutiêntheoNghịđịnhnày.

• Thứ hai, quy định trong Nghịđịnh 56/2009/NĐ-CP liên quan tớiDNNVVdophụnữlàmchủkhôngcóhướngdẫnnênkhôngtriểnkhaiđược.Cụthể,trongNghịđịnh56/2009/NĐ-CPchỉcóđềcậpmộtcâuliênquantớihỗtrợDNNVVdophụnữlàmchủ:

3.5. Khung pháp luật và thực thi chính sách về DNNVV do phụ nữ làm chủ

24

“…Ưu tiên chương trình trợ giúp các doanh nghiệp nhỏ và vừa do phụ nữ làm chủ và doanh nghiệp nhỏ và vừa sử dụng nhiều lao động nữ”. Bản thân các cơ quan không biết DNNVV do phụ nữ làm chủ là doanh nghiệp nào, được ưu tiên những gì, triển khai như thế nào, cơ quan nào phải chịu trách nhiệm triển khai, nguồn lực từ đâu...

“Không rõ đối tượng doanh nghiệp do phụ nữ làm chủ là doanh nghiệp nào. Đối tượng hỗ trợ không biết, ưu tiên cái gì không rõ, cơ quan nào phải có trách nhiệm không rõ, nguồn lực từ đâu,…. Cái gì cũng không rõ, triển khai thế nào?”

[Ý kiến cán bộ công chức cấp Sở]

“Nói như trong Nghị định thì đề cập cũng như không. Bản thân cơ quan quản lý trực tiếp và doanh nghiệp chẳng biết đường nào mà thực hiện” [Ý kiến cán bộ công chức cấp Sở]

• Thứ ba, các DNNVV có phụnữ làm chủ cũng không rõ là mìnhcó thuộc đối tượng được ưu tiên hay không. Có những DNNVV không

biếtđếncóchươngtrìnhưutiênđượcquyđịnhtrongvănbảnphápluật.Bêncạnhđó,cũngcóDNNVVdophụnữquảnlýbiếtcóquyđịnhnhưngkhôngchắc chắn mình là đối tượng đượchưởng các chương trình ưu tiên choDNNVVdophụnữlàmchủ.TrợgiúptừHiệphộinữdoanhnhânvềcungcấpthôngtinnàycũngcònnhữnggiớihạnvìchưađượccoilàmộtkênhcungcấpthôngtinchínhthức.

“Tôi có hỏi các anh bên Sở Kế hoạch, các anh ấy nói không có hướng dẫn. Hiện tại, tôi cũng không rõ doanh nghiệp của tôi có phải là doanh nghiệp do nữ làm chủ không nữa”.

[Nữ giám đốc DNNVV]

Hiệp hội cũng quan tâm và cũng phù hợp với mục tiêu của hội. Tuy nhiên, hiện nay thông tin qua Hiệp hội chưa trở thành một kênh tiếp nhận và truyền thông chính thức.

[Ý kiến đại diện Hiệp hội nữ doanh nhân]

25

• Thứ tư,tồntạiquanđiểmrằngdoanhnhânnữ(nữchủdoanhnghiệp)cũnglàngườilaođộngvàDNNVVdophụnữ làmchủcũng làDNNVVnênkhông cần thiết phải hỗ trợ, ưu tiênriêngchođốitượngDNNVVdophụnữlàm chủ. Đây cũng làmột trong cáclý do giải thích tại sao không có cáchướngdẫntriểnkhaicácưuđãihỗtrợpháttriểncácDNNVVdophụnữlàmchủởViệtNamthờigianqua.

“Quan điểm của chúng tôi là nữ chủ doanh nghiệp cũng là người lao động nữ, họ làm nghề quản lý doanh nghiệp. Còn DNNVV do phụ nữ làm chủ thì cũng là DNNVV và hưởng ưu đãi theo Nghị định 56 là phù hợp”.

[Ý kiến của lãnh đạo cấp Vụ, Bộ Lao động Thương binh và Xã hội]

“Có nhiều việc cần ưu tiên hơn trong bối cảnh chi tiêu công bị cắt giảm. Các ưu tiên khác giải quyết xong sẽ đến nó [hỗ trợ DNNVV do phụ nữ làm chủ]”

[Ý kiến cá nhân của thành viên Ban soạn thảo Luật hỗ trợ DNNVV]

Tómlại,cácnộidungchínhsáchliênquan tớiDNNVVdophụnữ làmchủchỉdừngởmứcđưaraquyđịnh,chứchưacóhướngdẫntriểnkhaicũngnhưđịnh nghĩa về “do phụ nữ làm chủ”.Bêncạnhđó,cácchínhsáchnàyđãrađờiđượcmộtthờigiandài,nhưngtriểnkhai các quy định này trong thực tếvẫnchưadiễnra.Vìvậy,xâydựngvàtriển khai thựchiệnđược chính sáchliênquantớihỗtrợDNNVVdophụnữlàmchủlàyêucầutiếptụcđượcđặtrachocôngtácsoạnthảoLuậthỗtrợDNNVV.

26

Kết quả nghiên cứu về DNNVV dophụnữlàmchủvàchínhsáchhỗtrợDNNVV do phụ nữ làm chủ ở ViệtNamđãkhẳngđịnhtiềmnăngto lớncủacácdoanhnghiệpnày.Bêncạnhđó,cònnhiềuvấnđềcầntiếptụcgiảiquyếthoặctháogỡnhằmthúcđẩysựpháttriểncủacácDNNVVdophụnữlàmchủ,tăngcườngsựđónggópchophát triển kinh tế xãhội. TừkếtquảthảoluậnnhómvàphỏngvấnsâucácDNNVVdophụnữlàmchủtrongmẫunghiêncứu,mộtsốkếtquảchínhcóthểđượcnhấnmạnhnhưsau:

DNNVV do phụ nữ làm chủ ở Việt

Nam chủ yếu là các doanh nghiệp có quy mô siêu nhỏ và nhỏ, hoạt động chủ yếu trong khu vực dịch vụ. CácđặcđiểmnàycũngkhátươngđồngvớicácđặcđiểmcủaDNNVVdophụnữlàmchủởcácnướctrongnghiêncứucủaIFC(2014).

DNNVV do phụ nữ làm chủ có tầm

quan trọng trong phát triển kinh tế, xã hội ở Việt Nam. Kết quả nghiêncứuchothấyDNNVVdophụlàmchủchiếm¼sốDNNVVđanghoạtđộngởViệtNam,mộttỷtrọngcaohơnnhiềuso với các nước ở khu vực Nam Á,TrungĐông,BắcPhi,vàCậnSahara.Cácdoanhnghiệpnàycóđónggóptíchcựctronggiảiquyếtviệclàm,tạothunhậpchongười laođộng,đặcbiệt làlaođộngnữ,cóđónggóptíchcựcchongân sách nhà nước, góp phần thúcđẩytăngtrưởngkinhtế.Ởkhíacạnhxãhội,DNNVVdophụnữlàmchủgiúpgiảiquyếtviệclàmcholaođộngnữđãgiúpnângcaovịthếcủaphụnữ,thựchiệnmụctiêubìnhđẳnggiới.DNNVVdo phụ nữ làm chủ thực hiện chínhsáchvàtráchnhiệmxãhộithườngtốthơncácdoanhnghiệpkhác.

Chính sách hỗ trợ DNNVV do phụ nữ làm chủ đã được ban hành nhưng không thể triển khai thực hiện. ChínhsáchhỗtrợDNNVVdophụnữ

3.6. Nhận xét chung về doanh nghiệp nhỏ và vừa do phụ nữ làm chủ ởViệt Nam

27

làm chủ được ban hành mới chỉ đềcậpmộtcáchchungchung,khôngcóhướngdẫn thựchiện.Cónhiều lýdodẫntớitìnhtrạngnày,nhưngtậptrungởhailýdochính:

• Chưa có quy định/định nghĩachínhthứcthếnàolàDNNVVdophụnữlàmchủ.Điềunàydẫntớicơquanquảnlýkhôngbiếttuyêntruyền,vậndụngchínhsáchxuốngđốitượngnào;còndoanhnghiệpthìkhôngbiếtmìnhcóphảilàđốitượngDNNVVdophụnữlàmchủhaykhôngđểthựchiện.

• Các cơ quan có trách nhiệmhướngdẫn thihànhchính sáchchorằngkhôngcầncóchính sách riêngvề hỗ trợ DNNVV do phụ nữ làmchủ.Lýdođưaralàdoanhnhânnữcũng là người lao động nên đã cóLuật lao động và các văn bản luậtkhác quy định; cònDNNVVdo phụnữlàmchủcũnglàDNNVVvàđượchưởngchínhsáchnhưlàcácDNNVV. DNNVV do phụ nữ làm chủ gặp nhiều trở ngại trong quá trình phát triển. Các trở ngại chung mà các doanhnhân nữ đều khẳng định như thiếukiếnthứckỹnăng,thiếuthôngtinthị

trường, nguồn lực, xúc tiến thươngmại, xây dựng và phát triển mạnglưới.Ngoàira,doanhnhânnữởViệtNamcòncónhữngtrởngạiriêngnhưcân bằng công việc kinh doanh vàgiađình(giữgìnhạnhphúcgiađình,chăm lo con cái), những hạn chếtrong quanhệ đối tác vàmạng lướikinhdoanh(giaolưu).Nếunhữngvấnđề này không được giải quyết thấuđáothúcđẩyDNNVVdophụnữlàmchủphát triển thì sẽ làmgiảm tiềmnăngvàvaitròcủacácdoanhnghiệpnàyđốivớităngtrưởngkinhtếxãhội,nhấtlàcáclĩnhvựcxãhội.

Vai trò của Hiệp hội nữ doanh nhân trong hỗ trợ phát triển của DNNVV do phụ nữ làm chủ còn hạn chế. Cáchiệphội chưa được coi là kênh thu nhậnvà truyềnbá thông tin chính thức vàchưađượchỏi ý kiến trong xâydựngcác chương trình hỗ trợ, trợ giúpDNNVVvàDNNVVdophụnữlàmchủ. TăngcườnghơnnữavaitròcủaHiệphộitronglĩnhvựcnày,nhấtlàđốivớicácdoanhnghiệpdophụnữlàmchủgópphần thúcđẩy sựphát triển củanhữngdoanhnghiệpnày.

28

4. KHUYẾN NGHỊ CHÍNH SÁCH

4.1. Cơ sở cho các khuyến nghị

DNNVVdophụnữlàmchủcótiềmnăngpháttriển,đónggóplớnchotăngtrưởngkinhtếcũngnhưpháttriểnxãhội.HỗtrợpháttriểncủacácDNNVVdophụnữlàmchủvừathểhiệnđượcviệc ghi nhận vai trò của các doanhnghiệpnày, thểhiệnđược sự tiếnbộtrong thúc đẩy bình đẳng giới, phùhợp với kinh nghiệm quốc tế và khảnănghộinhậpquốctếtrongxâydựngchínhsách.Cáckhuyếnnghịcủabáocáonàyđượcđềxuấtdựatrêncơsởlýthuyết,thựctiễnvàpháplýtrongbốicảnhởViệtNam.

Góc độ lý thuyết: Phụnữthamgiahoạtđộngkinhtếsẽlàmtăngchiphícơhộicủaviệcởnhànộitrợ,tăngvịthếkinhtếvàxãhộicủaphụnữ.Khivịthếcủaphụnữtănglên,đầutưchotrẻemgái(vàogiáodục,ytế,…)cũngsẽtănglên.Kếtquảcủaquátrìnhnàygiúp tăngchất lượngnguồnnhân lựcvàcuốicùnglàmtăngtiềmnăngtăng

trưởngkinhtếvàpháttriểnxãhội.Vìvậy,hỗtrợpháttriểnDNNVVdophụnữlàmchủvừacómụctiêuhỗtrợdoanhnghiệpvừacómụctiêutăngtiềmnăngtăngtrưởngvàpháttriểnkinhtếxãhộitrongtươnglai.

Cơ sở pháp lý:Cácchínhsách,quyđịnhvềbìnhđẳnggiới củaViệtNamđãđượcxâydựngđểthểhiệnsựtiếnbộvàkhảnănghộinhậpquốctếtrongxâydựngchínhsách.Chẳnghạn,cáccôngướcquốctế liênquantớiquyềnkinhtếcủaphụnữnhưChươngtrìnhhànhđộngBắcKinhnăm1995,MụctiêupháttriểnThiênniênkỷ,Côngướcxóabỏmọihìnhthứcphânbiệtđốixửvớiphụnữnăm1982,….Cácdiễnđànkhu vực như Mạng lưới doanh nhânnữASEAN,HộinghịBộtrưởngAPECvề DNNVV và phụ nữ năm 2013,…Nhữngcôngướcvàchươngtrìnhhànhđộngquốc tếmàViệtNam thamgiacũnglàmộtcơsởpháplýchoviệcđề

29

xuấtcácchínhsáchhỗtrợDNNVVdophụnữ làmchủ.Ngoài ra,cácchínhsáchliênquantớiDNNVVdophụnữlàm chủ đã được Việt Nam đề cậpcũnglàcơsởpháplýchoviệcđềxuấtchínhsáchhỗtrợDNNVVdophụnữlàmchủ.Cáccơsởnàybaogồm:

• LuậtBìnhđẳnggiớinăm2006quyđịnhcácbiệnphápthúcđẩybìnhđẳnggiớiphảilàcácbiệnphápnhằmđảmbảobìnhđẳnggiớithựcchấtvàyêucầulồngghépvấnđềbìnhđẳnggiớitrongxâydựngcácvănbảnquyphạmphápluậtnhằmthựchiệncácmục tiêu bình đẳng giới. Bình đẳnggiớitronglĩnhvựckinhtếcũnglàmộtquyđịnhcủaLuậtnày.

• Nghị định 56/2009/NĐ-CP vềtrợ giúp phát triển DNNVV sắp tớisẽ được nâng lên thành luật hỗ trợDNNVV.KếthừaNghịđịnh56/2009/NĐ-CP,LuậthỗtrợDNNVVnênquyđịnhrõhơnvềDNNVVdophụnữlàmchủvàcócácchínhsáchhỗtrợnhómdoanhnghiệpnày.

• MụctiêutrongChiếnlượcquốcgiavềBìnhđẳnggiớigiaiđoạn2011–

2020 (Quyết định số 2531/QĐ-TTgngày 24/12/2010 của Thủ tướngChínhphủ)xácđịnhđếnnăm2015tỷlệdoanhnghiệpdophụnữlàmchủđạt30%vàđạttừ35%trởlênvàonăm2020,đồngthờităngcườngviệcthựchiệncácchínhsách,phápluậtthúcđẩysựpháttriểncủacácdoanhnghiệpdophụnữlàmchủ.

Cơ sở thực tiễn: DNNVVdophụnữlàm chủ là một bộ phận quan trọngtrongcácdoanhnghiệpViệtNam,cóđónggóptíchcựctrongpháttriểnkinhtế xã hội. Tuy nhiên, cácDNNVV dophụ nữ làm chủ hiện gặp nhiều trởngại trong quá trình phát triển, baogồmcảtrởngạichung(cóthểchocảdoanhnhânnamvànữ)vànhữngtrởngạiriêngcủadoanhnhânnữ.Chínhvì vậy,hỗ trợcácDNNVVdophụnữlàmchủđểdoanhnghiệpnàyvượtquanhữngtrởngạimàbảnthâncácdoanhnhânnữgặpphảigiúptăngcườngcảvaitròvàvịthếcủacácdoanhnghiệpdo phụ nữ làm chủ cũng như vị thếcủa phụ nữ trong xã hội. Hơn nữa,theobáocáotổngquancủaABDtrongkhuônkhổdựánnày, chính sáchhỗ

30

trợDNNVVdophụnữ làmchủcũngđượcquyđịnhrộngkhắp,vídụcó18quốcgiavàChâuÂucócácquyđịnhphápluậtvềhỗtrợDNNVVdophụnữlàmchủ.CóchínhsáchcụthểhỗtrợcácDNNVVdophụnữlàmchủhoàntoànphùhợpvớikinhnghiệmcủathếgiớivàthựctiễnViệtNam.

Nhưvậy,lýthuyết,thựctiễnvàcơsởpháplýhiệnhànhđềukhẳngđịnhsựcầnthiếthỗtrợpháttriểncácDNNVV

dophụnữlàmchủnhằmtăngcườngvaitròcủacácdoanhnghiệpnày,tăngcườngvịthếcủaphụnữ,thúcđẩybìnhđẳng giới và thực hiện cácmục tiêutrongChiếnlượcquốcgiavềBìnhđẳnggiới giai đoạn 2011–2020. Vì vậy,khuyếnkhíchhỗtrợpháttriểnDNNVVdo phụ nữ làm chủ nhằm thực hiệnmụctiêubìnhđẳnggiới,thểhiệnsựưuviệt vàvănminhcủacácchínhsáchphápluậthỗtrợDNNVVdophụnữlàmchủvàphùhợpvớithựctiễnViệtNamcũngnhưkinhnghiệmquốctế.

4.2. Khuyến nghị chính sách

TrêncơsởpháplývànhữngđánhgiávềkhungchínhsáchcũngnhưthựcthichínhsáchhỗtrợDNNVVdophụnữlàmchủđãđượcnêuratrênđây,mộtsốkhuyếnnghịchínhsáchđượcđưarabaogồm:

31

Quy định/định nghĩa về DNNVV do phụ nữ làm chủ. Trước hết, kháiniệm“phụnữlàmchủ”cầnđượclàmrõ trong các văn bản pháp luật, làmcơsởchocácchínhsáchhỗtrợ.CácnhàhoạchđịnhchínhsáchvìvậycầntiếptụcnghiêncứuthựctiễnquốctếvàápdụngkháiniệmphùhợpvớiViệtNam.Nhómnghiêncứukhuyếnnghịđịnhnghĩavềdoanhnghiệpdophụnữlàmchủnênxácđịnhrõđóphảilàcácdoanhnghiệpcóvốnsởhữucủaphụnữ chiếm ít nhất26%vàdophụnữquản lýđiềuhànhhằngngày.Đây làkháiniệmdoIFCsửdụngvàphùhợpvới bối cảnh Việt Nam và sẽ loại bỏđượccáctrườnghợpdoanhnghiệpdễdàngthuêcácgiámđốcnữđểhưởngnhữngưuđãicóthểcó.

DNNVV do phụ nữ làm chủ được quy định là một đối tượng độc lập hưởng hỗ trợ của luật hỗ trợ DNNVV. Việc xây dựng và ban hành Luật hỗtrợ DNNVV nhằm thúc đẩy sự pháttriểncủacácdoanhnghiệpnày,khaithác tiềmnăng to lớnmà các doanhnghiệpnàymanglại.LàmộtbộphậncủaDNNVV,nhưngDNNVVdophụnữlàmchủcónhững trởngạinhấtđịnh

vàcầncóhỗtrợđểvượtqua.ChỉkhilàmộtđốitượngriêngđượcquyđịnhtrongvănbảnphápluậtthìcácchínhsáchhỗtrợDNNVVdophụnữlàmchủmớirõràngvàhướngđích.

CácnộidunghỗtrợDNNVVdophụnữlàmchủbaogồm:

• Bồi dưỡng DNNVV do phụ nữ làm chủ:Kiếnthứcbồidưỡngbaogồmquảntrịvàmôhìnhquảntrị,quảnlýnhânsự, tàichính,marketing, lậpkếhoạchkinhdoanh,…Nhữnghỗtrợbồidưỡngnàynênđược thựchiện thôngquacácHiệphộidoanhnhânnữ,làtổ

32

chứcgầnvànắmsátnhấtnhucầuđàotạo bồi dưỡng của các doanh nghiệpthànhviên.

• Cung cấp thông tin nguồn lực, chính sách và thị trường. Các hìnhthứcphùhợpbaogồmcôngkhai,phổbiếnvănbảnphápluậtmới,thựchiệnđối thoại chính sách thường xuyênvới các DNNVV và các hiệp hội liênquan, soạn thảo và phổ biến các bộcôngcụ,tàiliệuhướngdẫnphápluật,lập đường dây thông tin chính sách,thịtrường,vàtổchứccáchộinghị,hộithảophổbiến,đốithoạichínhsách,…nhằmcungcấp thông tin tớiDNNVVdophụnữlàmchủ.

• Có chính sách tạo điều kiện dễ dàng hơn cho DNNVV do phụ nữ làm chủ vay vốn. Với các quỹ pháttriểndoanhnghiệpcủaTrungươngvàđịaphương,nêncóưu tiênmột tỷ lệnhất định dành cho DNNVV do phụnữ làm chủ. Đối với các khoản vốnvay từ ngân hàng thương mại, cácngân hàng thương mại nên thiết kếcácsảnphẩmphùhợpvớiđối tượnglà các DNNVV do phụ nữ làm chủ.

• Hỗ trợ DNNVV do phụ nữ làm chủ xây dựng mạng lưới kinh doanh và thực hiện xúc tiến thương mại. Cách làmlàđảmbảotỷ lệnhấtđịnhvềDNNVVdophụnữ làm chủ trongtiếpcậnthị trườngvànguồn lựchiệntạiđãdànhchocácDNNVV.Vềhìnhthức,cóthểquyđịnhtỷlệphầntrămnhấtđịnhbắtbuộcdànhchođốitượngDNNVVdophụnữlàmchủtrongcáchoạt động xúc tiến thương mại, tiếpcậncácnguồn lựcvàvốnvay từcácquỹcủatrungươngvàđịaphương.

• Vinh danh và ghi nhận đóng góp DNNVV do phụ nữ làm chủ. Vềhìnhthức,Nhànướccầnđứngrathựchiện định kỳ và công tâm, đảm bảosựghinhậncácđónggópcủaphụnữtrongpháttriểnDNNVV,gópphầnủnghộthúcđẩyphụnữthamgiapháttriểnkinhtếxãhội.

• Tăng cường vai trò của các hiệp hội doanh nhân nữ/Câu lạc bộ doanh nhân nữ.NênhỗtrợpháttriểncácđơnvịnàythànhcầunốiđểtriểnkhaicáchỗtrợcủaNhànướcđốivớicácDNNVVdophụnữ làmchủ.Cáchoạtđộnghỗtrợcụthểbaogồm:

33

• Tăngcườngvaitròcủahiệphội/câu lạcbộdoanhnhânnữ tronghỗtrợthôngtinthịtrường,phápluậtchodoanhnghiệp;

• Tăng cường vai trò của Hiệphộitrongnângcaonănglựccủacác

doanh nghiệp thông qua cung cấpdịchvụđàotạotớicácdoanhnghiệp;

• TăngcườngvaitròcủaHiệphộitrong điều phối tiếp cận các nguồnlựcchodoanhnghiệp.

• Giáo dục thế hệ trẻ về vai trò của doanh nhân nữ cũng như thái độ chia sẻ gánh nặng với doanh nhân nữ. Đâylàgiảipháptrongdàihạnnhữngcần được nghiên cứu triển khai càngsớm càng tốt. Nhà trường và xã hộigiáo dục cho trẻ em (nhất là đối với

trẻ emgái)đểchúnghiểuvàcó tháiđộtrongchiasẻgánhnặngvớingườiphụnữ.Thôngquađó,xâydựngmộtthếhệdoanhnhânnữmớicótrìnhđộ,kiến thức, kỹnăngkinhdoanhvà cótháiđộchuyênnghiệpkhôngđịnhkiếnvềdoanhnhânnữtrongtươnglaigần.

34

BIS(2013).BIS Small Business Survey 2012,DepartmentforBusinessInnovationandSkills

GlobalEntrepreneurshipMonitor(2012). 2012 Women’s Report,GlobalEntrepreneurshipResearchAssociation

IFC(2011).Strengthening Access to Finance for Women-Owned SMEs in Developing Countries, Washington,DC20433

IFC(2012).IFC and Small and Medium Enterprises,IFCIssueBriefIFC(2014a).Improving Access to Finance for Women-owned Businesses in

India, InternationalFinanceCorporationandGovernmentofJapanIFC(2014b).Women-owned SMEs: A business opportunity for Financial

Institutions,InternationalFinanceCorporationKitching,B.andWoldie,A.(2004).Female Entrepreneurs in Transitional

Economies: a comparative study of Businesswomen in Nigeria and China. In Proceedings Hawaii International Conference on Business,Honolulu,Hawaii

OECD(2012). Share, size and industry of women-owned enterprises, in Entrepreneurship at a Glance 2012,OECDPublishing

OECD(2014).Women, Government and Policy Making in OECD Countries: Fostering Diversity for Inclusive Growth, DOI10.1787/9789264210745-en

Todaro,M.andSmith,S.(2012).Economic Development,PearsonPublishing

TÀI LIỆU THAM KHẢO

35

PHỤ LỤCPhụ lục 1: Số lượng DNNVV do phụ nữ làm chủ ở Việt Nam theo ngành và quy mô, 2013

Phụ lục 2: Tỷ lệ DNNVV do phụ nữ làm chủ theo từng ngành, 2013

93224

948

35044

57232

93224

66821

25278

1125

100

1,0

37,6

61,4

100

71,7

27,1

1,2

36

Phụ lục 3: Danh sách các đơn vị tham gia phỏng vấn

Phụ lục 4: Danh mục văn bản pháp luật rà soát

1. �

2. �

3. �

4. �

5. �

6. �

7.�

8. �

9.�

10. �

11. �

12. �