do Źródeł wieprzówki - jan zieliński

1

Andrychów 2003

Jan Zieliński

Do �róde³

Wieprzówki

Wydano dzięki dotacji Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

Polska Fundacja Ochrony Przyrody „PRO NATURA” w Krakowie

2

Spis treści:Od autora ........................................................................................... str. 3Wstęp ................................................................................................... str. 4Wieprzówka czy Rzyczanka ................................................................ str. 5Wieprzówka w Andrychowie - miejska oaza życia ........................... str. 11Rzyczanka w Sułkowicach ................................................................. str. 31Czarne łupki - wierzowskie ............................................................... str. 41 Kamieniołom i warstwy lgockie ....................................................... str. 51Kaskady z piaskowca ........................................................................ str. 59Rzyczanka w Rzykach Jagódkach .................................................... str. 67Wilgotna łąka ..................................................................................... str. 81Rzyczanka w lesie, źródła i ścieżka na szczyt Leskowca ... ...Groń Jana Pawła II ........................................................................ str. 99Panorama z Leskowca na południe ................................................. str. 127Panorama z Leskowca na wschód .................................................. str. 128Tablice ................................................................................................ str. 129Wykaz gatunków grzybów, roślin i zwierząt ................................. str. 140

3

Od autora Publikacja jest efektem moich zainteresowań przyrodą, historią Beskidu Małego i osobistych doświadczeń. Urodziłem się nad Wieprzówką, nad nią spędziłem całe dzieciń-stwo i lata młodzieńcze. Jej znaczenie dla Andrychowa i jego mieszkańców doceniłem już jako dorosły człowiek, gdy ukończyłem studia i na stałe powróciłem do miejsca urodzenia. Wcześniej obserwowałem zmiany, jakie w rzece i w jej otoczeniu zachodziły, nie zastana-wiając się, nad ich konsekwencjami dla otaczającej przyrody i dla mnie samego. Teraz, po latach obserwacji wiem i rozumiem o wiele więcej. Oddając publikację w Państwa ręce mam nadzieję, że ułatwi ona nie tylko poznanie Wieprzówki, ale - być może - spowoduje zmianę w sposobie jej traktowania. Jest to opracowanie o rzece, która jak każdy żywy organizm podlega przeobrażeniom - większa woda, susza, pobór żwiru, regulacja brzegów, nowy most powodują szybkie zmiany. Dlatego niektóre zdjęcia i opisy przedstawione w publikacji mogą już nie odpowiadać rzeczy-wistości i przy korzystaniu z nich wymagana będzie odrobina wyobraźni.

Pracê dedykujê swojemu wnukowi i wszystkim mi³oœnikom przyrody beskidzkiej, pragn¹cym lepiej j¹ poznaæ i cieszyæ siê jej urokami, ale szczególnie tym, od których zale¿y jej dalszy los i przetrwanie.

Jan ZieliñskiAndrychów, 2 lipca 2002 rok

4

Wstęp

Rzeka i potoki płynące przez Andrychów były kiedyś znane z obfitości rybi raków. Członek Towarzystwa Rybackiego w Okólniku Rybackim z 1914 r. pisał: Rzeczka Wieprzówka jest jakby stworzona dla pstrągów, które pomimo rabunkowej gospodarki stale się w niej utrzymują. Na dowód przytaczam, że gdy w jesieni prawie wszystko wytępione i na kilometrowej przestrzeni nikt pstrąga nie spostrzeże, na wiosnę ukazują się znowu. Widocznie ryba ta zna-chodzi w tej rzece i jej licznych dopływach wszelkie warunki sprzyjające tak jej rozmnażaniu, jak i jej rozwojowi. A redakcja dodaje: Rzeczka ta, stanowiąca ze swymi dopływami rewir IV dorzecza Skawy, przed niedawnym jeszcze czasem była znaną jako bardzo rybna i to obfitowała ona w ryby nie byle jakie. Wie-przówka i jej dopływy były czyste, koryta miały urozmaicone, pełne głębin i przybrzeżnych zakamarków. Woda była w nich miękka i doskonale nadawała się dla celów przemysłowych. Docenili to producenci płótna lnianego, słynnych ob-rusów i drelichów, a szczególnie farbiarze. To m. in. dlatego bracia Czeczowiczka wybrali Andrychów na miejsce swoich zakładów bawełnianych. Dziś Wieprzów-ka, Rzyczanka i Targaniczanka nadal są źródłem czystej wody dla mieszkańców i andrychowskiego przemysłu. Nad ich brzegami chętnie odpoczywamy, za-żywamy kąpieli i szukamy przeżyć estetycznych. Wody tych rzek przetrwały bezwzględną ingerencję człowieka i powoli wracają do stanu równowagi, choć pewno nigdy do końca im się to nie uda. Możemy chociaż częściowo im w tym pomóc - naprawiając popełnione błędy, postępując zgodnie z prawami natury. Dlatego konieczne jest ich poznanie. Pragnąc to ułatwić włodarzom, radnym, mieszkańcom i turystom, przygotowałem aktualną publikację. Zapraszam nad rzekę Wieprzówkę, Rzyczankę i potok Rzycki.

6

Mapa Andrychowa z 1845 r.

7

Widok na dolinę Wieprzówki w kierunku północnym (u góry) i południowym (na dole) w 1958 r. oraz 1998 r.

Chcąc napisać o rzece płynącej przez Andrychów napotkałem na sprzecz-ne informacje dotyczące jej nazwy. Na jednych mapach Wieprzówka jest opisywana od Rzyk Jagódek, na innych od Rzyk Praciaków. Zwyczajowo starsi andrychowianie, a także niektóre dawniejsze źródła (np. Powiat wado-wicki pod względem geograficznym, statystycznym i historycznym Bolesława Marczewskiego, wydana w Wiedniu w 1890 r., dzisiaj w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie Administracyjna mapa Królestwa Galicji i Lo-dodendrii oraz Wielkiego Wolnego Miasta Krakowa, Oświęcimia, Zatora i Bukowiny, Carl Mummerer Ritter von Kummersberg oraz mapa z 1969 r. Wieprzówką określają rzekę po połączeniu potoków Targaniczanka i Rzy-czanka. Wobec rozbieżności postanowiłem uznać tradycyjne nazewnictwo (może trochę niezgodnie z logiką, bo każda rzeka powinna zaczynać się

Wieprzówka czy Rzyczanka?

8

od źródeł), przyjmujące początek Wieprzówki od połączenia się wymie-nionych potoków. Rzyczankę zaś traktuję jako potok „matkę” Wieprzówki i jego nazwy używam dla określenia odcinka od źródeł pod Leskowcem aż do mostu na ulicy Beskidzkiej w Andrychowie. Podobne rozwiązanie przyjął Julian Zinkow w wydanym w 2001 r. przewodniku monograficznym „Wadowice i okolice”. Wieprzówka (razem z Rzyczanką) - to górska rzeka mająca swoje źródła na zboczach Leskowca (918 m n.p.m.) w Beskidzie Małym na wysokości około 840 m n.p.m. Ma około 28 km długości (nieprecyzyjne określenie długości wynika z wątpliwości, jakie wcześniej opisałem). Płynie przez takie miejscowości jak Rzyki, Sułkowice - Bolęcina, Sułkowice - Łęg, Andrychów, Wieprz, Gie-rałtowice, Przybradz i Graboszyce. Należy do zlewni Skawy, wpływa do niej w miejscowości Graboszyce i jest jej największym lewym dopływem. Sama Wieprzówka ma kilkanaście większych i mniejszych dopływów. Jej zasilanie w wyniku małej retencji opiera się w 80% na wodach powierzchniowych. Odcinek do Andrychowa ma wybitnie górski charakter, szczególnie w Rzykach i Sułko-wicach, niżej płynie już bardziej spokojnie, przybiera charakter nizinny i jest w znacznym stopniu uregulowana. Ma duże wahania przepływu. Są okresy, gdy na niektórych odcinkach prawie całkowicie wysycha, a bywa (najczęściej w lip-cu), że niesie ogromne masy wody, które płyną z dużą prędkością, transportują wyrwane pnie drzew i z trudem mieszczą się w korycie. W takich momentach rzeka często zmienia swój bieg, niszczy brzegi, urządzenia wodne i drogowe. W przeszłości zdarzało się, że zabierała całe zagrody i spore kawałki ziemi uprawnej. I dzisiaj potrafi być groźna, zbuntować się przeciwko ludzkiej bucie,wyczyścić swoje koryto i odsłonić dzikie piękno. Właśnie na nie szczególnie pragnę zwrócić uwagę w czasie wspólnej wędrówki do jej źródeł. Nie jest to wycieczka na jeden dzień, choć dla wytrwałych i silnych możliwa do zreali-zowania za jednym zamachem, tym bardziej, że niektóre odcinki można prze-jechać samochodem, czy korzystniej na rowerze. Miłośnikom przyrody jednak proponuję podzielić ją na kilka etapów i każdy przebyć pieszo. Ścieżki i dróżki wzdłuż rzeki nie są jeszcze wytyczone ani oznakowane, ale mam nadzieję, że to opracowanie przyczyni się do zmiany obecnej sytuacji. Zaczniemy wędrówkę w Andrychowie.

9

Zdjęcie lotnicze fragmentu Andrychowa wykonane w 1998 r.

12

Na miejsce rozpoczęcia wędrówki wybrałem odcinek rzeki wzdłuż ulicy Szewskiej (koło stacji paliw Wita Ziółkowskiego, gdzie można również bezpiecznie pozostawić samochód lub zatankować benzynę na dalszą podróż). Ten fragment jest najbardziej reprezentatywny dla tej części Wieprzówki, która ma charakter bardziej nizinny. Koryto rzeki blisko centrum miasta nie jest zbyt ciekawe. Uregulowane brzydki-mi betonowymi progami jest prawie proste, wypełnione jednolitym, często zanie-czyszczonym żwirem. Uroku i wartości nadaje temu miejscu nadbrzeżna roślin-ność maskująca nieporządek w korycie i nieładną zabudowę obok rzeki. Szcze-gólnie ciekawe są brzegi po zachodniej stronie, od kładki łączącej ulicę Szewską z ulicą Batorego. Tutaj znajduje się kanał zasilający w wodę młyn wodny Anto-nich Kramarzów (jak twierdzi jeden z nich, wszyscy młynarze nosili to imię, a i on zgodnie z wolą ojca musiał ukończyć niełatwy kurs młynarski). Obecnie jednak gospodarzy w młynie brat Antoniego, Marcin Kramarz (św. Marcin jest patronem młynarzy). Woda z kanału zasilała kiedyś tartak, piłę tarczową i małą hydroelektrownię o mocy 75 KM. Ta ostatnia działa do dziś i jest chyba jedynym sprawnym urządzeniem tego typu w okolicy. Woda z kanału płynie dalej do Wieprza i zasila tam podobny młyn. Z rodziny młynarzy pochodzi prof. doc. dr Henryka Kramarz, pracownik naukowy Akademii Pedagogicznej w Krakowie, poetka.

Wieprzówka w Andrychowie - miejska oaza ¿ycia

Koryto Wieprzówki zimą - widok z kładki przy ul. Szewskiej

13

Wpływ wody do kanału znajduje się na pierwszym (w kierunku miasta) betonowym progu. Z tego miejsca widać też dawną posiadłość Jana i Marii Polońskich, rodziców prof. dr hab. Lecha Polońskiego, znanego kardiologa, od 2000 roku Honorowego Obywatela Andrychowa. Dziś nie ma tu już ich sadu ani pieczarkarni. W czasie jej rozbiórki w 2001 r. doszło do nieszczęśliwego wypadku, w którym zginęło dwóch pracowników. Obecnie powstaje na tym miejscu zupełnie inny zakład. W kanale przeprowadzono prace udrażniające doprowadzenie wody po ostatnich powodziach w 1997 i 2001 r. Obrzeża kanału pozostały jednak za-niedbane, rządzą się swoimi prawami i na szczęście uszły, jak dotąd, uwadze meliorantów. Niestety, istnieje inne zagrożenie - planuje się budowę mostu łączącego wyżej wymienione ulice. Dziś jednak piszę z nadzieją, że okolica zostanie uszanowana i nadal będzie miejską oazą życia, punktem wyjścio-wym do spacerów wzdłuż Wieprzówki. Rośnie tu bogaty w gatunki fragment starego lasu łęgowego z olszą czarną (Alnus glutinosa), jesionem wyniosłym (Fraxinus excelsior), topolą czarną (sokora) (Populus nigra), topolą białą (białodrzew) (Populus alba), wierzbą białą (Salix alba) oraz z bogatym pod-

Fragment kanału doprowadzającego wodę do młyna Kramarzów (z piękną roślin-nością łęgową)

14

Rdest ostrokończysty

Czosnaczek pospolity

Czeremcha zwyczajnaszytem, w skład którego wchodzą m. in. wierzba purpurowa (Salix purpurea), dziki bez czarny (Sambucus nigra), dereń świdwa (Cornus sanguinea), czerem-cha zwyczajna (Padus avium), trzmielina zwyczajna (Euonymus europaea) i młode klony zwyczajne (Acer platanoides). W runie, czy jeszcze w podszycie (bo wyrasta do 2 metrów wysokości), w pobliżu koryta rzeki dominuje obcy, w XIX w. sprowadzony do Europy z Azji SE rdest ostrokończysty (Reynoutria japonica). Egzystuje przy nim wiele rodzimych roślin, wśród nich niecierpek drobnokwiatowy (Impatiens parviflora), niecierpek pospolity (Impatiens noli--tangere), niecierpek gruczolowaty (Impatiens glandulifera) - także gatunek obcy, na niektórych miejscach w pobliżu rzeki, np. w Rzykach Szafarze bardzo liczny, ponadto jasnota biała (Lamium album), jasnota purpurowa (Lamium purpureum), bluszczyk kurdybanek (Glechoma hederacea), pokrzywa zwyczajna (Urtica

15

Bylica pospolita

Żywokost bulwiasty

Kokorycz pusta

Powojnik pnący i lepiężnik biały

dioica), czosnaczek pospolity (Alliaria petiolata), czosnek niedźwiedzi (Allium ursinum), łopian pajęczynowaty (Arctium tomentosum), żywokost lekarski (Symphytum officinale), żywokost bulwiasty (Symphytum tuberosum), szałwia lepka (Salvia glutinosa), lepiężnik biały (Petasites albus), knieć błotna (Caltha palustris), ziarnopłon wiosenny (Ficaria verna), bodziszek cuchnący (Geranium robertianum), poziewnik miękkowłosy (Galeopsis pubescens), powój polny (Convolvulus arvensis), kokorycz pusta (Corydalis cavaa) i wiele innych, w większości lubiących siedliska bogate w azot. W wielu miejscach pnie i konary porośnięte są roślinami pnącymi - winobluszczem zaroślowym (Parthenocissus inserta), zwanym „dzikim winem”, którego ojczyzną jest Ameryka Pn. i Azja, chmielem zwyczajnym (Humulus lupulus), kielisznikiem zaroślowym (Caly-stegia sepium) i zdziczałym powojnikiem pnącym (Clematis vitalba). Mniej

16

Dereń świdwa (owoce)

Dziki bez czarny (kwiaty) Wrotycz pospolityróżnorodna roślinność rośnie po lewej stronie kładki obok Urzędu Celnego. Ale i tu zobaczymy coś ciekawego. Oprócz typowych roślin ruderalnych jak wrotycz pospolity (Tanaceum vulgare) i bylica pospolita (Artemisia vulgaris), na obrzeżach rozległej łąki występuje jeżyna fałdowana (Rubus plicatus) i jeżyna popielica (Rubus caesius), tojeść pospolita (Lysimachia vulgaris), a także głowiaste formy wierzby, piękne okazy olszy czarnej i topoli białej. Bogactwo roślin jak zawsze przyciąga liczne zwierzęta, a szczególnie ptaki, które znajdują tu miejsca na gniazdowanie i dostatek pokarmu dostępnego również w niezbyt odległych ogrodach i na nieużytkach. Wśród ptaków są sroki (Pica pica), kosy (Turdus merula), kwiczoły (Turdus pilaris), sikorki (Parus sp.), dzięcioły duże (Dendrocopos major) i zielone (Picus viridis). Stałymi gośćmi koryta rzeki są kolorowe zimorodki (Alcedo atthis), kaczki krzyżówki (Anas platyrhynchos), pluszcze (Cinclus cinclus) i mewy śmieszki (Larus ridibundus). Zimorodka ob-serwowałem prawie za każdym razem, gdy odwiedzałem to miejsce. Przelatywał spłoszony migocząc swoim niebieskim upierzeniem, albo siedział na gałęzi gotowy do nurkowania za kolejną ofiarą. Zimorodek żywi się drobnymi rybkami, tu główniestrzeblą potokową (Phoxinus phoxinus) i narybkiem pstrąga potokowego (Salmo

17

Ropucha szara

Żaba trawna

Kwiczoł szuka pokarmu na ziemi,ale łatwiej go dostrzec siedzącego

na drzewie

trutta f. fario). Gniazdo buduje na końcu długiej do 1 metra norki, wygrzebanej w urwistym brzegu. Przy Wieprzówce ni-gdy, niestety, jego gniazda nie znalazłem, ale wiem, że jest ono m.in. nad potokiem Bulówka. Pluszcz jest tutaj gościem, bo gniazdo zakłada bliżej gór. Podobnie po-stępuje kaczka krzyżówka i mewa śmiesz-ka, które przylatują w poszukiwaniu pokarmu z odległego Zatora. Na brzegu rzeki można spotkać żaby trawne (Rana temporaria) i ropuchy szare (Bufo bufo), które mają możliwość odbycia godów w wolno płynącym kanale i zastoiskach wody. Nie brakuje tu dla nich pokarmu. Licznie występujące ślimaki winniczki (Helix pomatia), wstężyki (Capaea ne-moralis), ślimaki zaroślowe (Arianta abustorum), owady czy ich larwy, a w wilgotnej, bogatej w składniki organicz-ne glebie - dżdżownice (Lumbricus sp.) i nicienie (Nematodes), są również dla nich doskonałym pożywieniem. W samej rzece, mimo licznych zagrożeń w postaci zanieczyszczeń i braku wody, toczy się bujny rozwój organizmów. Łańcuchy pokarmowe rozpoczynają licznie wystę-pujące na kamieniach glony - brunatnice i zielenice, jak również rośliny wyższe i ich szczątki niesione przez wodę. Żywią się nimi zwierzęta od pierwotniaków po różne bezkręgowce i kręgowce. Pod kamieniami znajdziemy wirki (Tur-belaria), skąposzczety (Oligocheta), pijawki (Hirudinea), liczne larwy

18

Pstrąg potokowy

Strzebla potokowa

Czeczota

jętek (Ephemeroptera), widelnic (Plecoptera), chruścików (Trichoptera), ochotkowatych (Chironomidae) i meszkowatych (Simuliidae). Bardzo rzadko bywa rak szlachetny (Astacus astacus) przynoszony z bocznych dopływów i ryby. Te ostatnie są już, niestety, reprezentowane przez nieliczne gatunki, w dodatku w bardzo małej ilości. Należą do nich wymienione wcześniej - strzebla potokowa oraz pstrąg potokowy, a także głowacz białopłetwy (Cottus gobio) i śliz (Nemachilus barbatulus). Jeszcze kilkadziesiąt lat temu w rzece roiło się od ryb i raków. W naturalnie uregulowanym korycie (drew-niane progi i faszyna na brzegach), mimo że poniżej Andrychowa rzeka była zanieczyszczana przez odprowadzane ścieki z zakładów przemysłowych i źle oczyszczone ścieki komunalne, żyło ich tak dużo, że gdy wysychała - w sadzawkach było od nich aż gęsto. Pamiętam w 1963 lub 1964 roku przed Wielkanocą przyniosłem do domu dwa wiaderka dużych pstrągów wybranych z wysychającego koryta. Dziś betonowa zabudowa rzeki, ciągłe mącenie jej wody przez pobór żwiru czy prace regulacyjne, uniemożliwiają rybom oraz innym organizmom rozmnażanie i prawidłowy rozwój. Idąc wzdłuż rzeki mijamy zarośnięte wierzbą brzegi i dochodzimy do Lasku Cygańskiego przed stacją benzynową. Nie wszyscy andrychowianie

pamiętają, a niektórzy nie wiedzą, że to tutaj Romowie (Cyganie) najczęściej stawiali wozy wędrowne zanim władza ludowa zabroniła im koczowniczego trybu życia i zmusiła do osiedlenia. W sierpniu 2003 r. Rada Miej-ska przyjęła uchwałę o nadaniu tej dróżce spacerowej nazwy „Bulwar Taborów Romskich”. W lasku, tuż za cylindrycznym budynkiem pompowni, rośnie bardzo ciekawy jesion wyniosły z ogromną czeczotą - naroślą powstałą w wyniku przerostu stożka wzrostu pąka

19

Przedwojenne zdjęcie w stronę mostu na Wieprzówce: po prawej stronie „Lasek Cy-gański”, na wprost most, a za nim farbiarnia fabryki Czeczowiczki, po lewej dach i komin garbarni Mittlera, w głębi Złota Górka oraz obecny widok z podobnego miejsca.

tzw. śpiącego. Tuż obok znajduje się zakład przetwórstwa mięsnego (przed wojną Żydzi dokonywali w nim rytualnego uboju bydła), który jeszcze kilka lat temu funk-cjonował jako rzeźnia końska. Za zakładem, w obrębie dawnego przysiółka Pale-styna znajduje się Zespół Szkół Włókienniczych. Naprzeciwko stacji benzynowej jest ogródek warzywny i kwiatowy Włodzimierza Zielińskiego, emerytowanego dyrektora Liceum Ogólnokształcącego im. Marii Skłodowskiej - Curie w Andry-chowie, uhonorowanego m. in. medalem Zasłużony dla Gminy Andrychów. Wędrując dalej mijamy stację benzynową i wychodzimy na ulicę Batorego. Dochodzimy do mostu przy ulicy Krakowskiej i mijamy budynek będący częścią tzw. Herbstówki, gdzie mieściło się pierwsze Prywatne Gimnazjum Koedukacyjne im. ks. Piotra Skargi, założone w 1945 r. Przed wojną stały tu też zabudowania tzw. Papierni, gdzie robiono m.in. koperty, była też wytwórnia marmolady i zakład Franciszka Kudasa, w którym wyprawiano skóry. Na niedużym placu za budyn-kiem znajdowało się targowisko. Po lewej stronie przed mostem zachowały się zabudowania przedwojennej garbarni Maurycego Mittlera, po wojnie wytwórni obrabiarek Ludwika Cytlinga, która po aresztowaniu właściciela w 1949 r. zo-stała upaństwowiona i po rozbudowie stała się Andrychowską Fabryką Maszyn. Dzisiaj budynek ten jest ponownie prywatną własnością mieszczącą hurtownie, sklepy i gabinet dentystyczny. Przechodzimy przez most i po drugiej stronie ulicy Krakowskiej docieramy do alei drzew robini akacjowej (grochodrzewa białego) (Robinia pseudoacacia), obok restauracji Adria. Dawniej, trochę bliżej ulicy Krakowskiej, była restauracja Jana Rokowskiego popularnie nazywana U Żyda, a po drugiej stronie, na rogu obecnej ulicy 1 Maja restauracja Podhalanka

20

(przed wojną własność legionisty, piłsudczyka Aleksandra Zielińskiego (Ksand-ka). Idąc dalej widzimy halę sportową z hotelem /na zdj. powyżej/ (dawniej w tym miejscu było boisko sportowe, potem odbywały się targi, skup bydła i trzody chlewnej /patrz zdj. na str. 7/). Hala sportowa została wybudowana z inicjatywy KS Beskid przez Andrychowskie Zakłady Przemysłu Bawełniane-go. Obecnie jest własnością miasta, a gospodarzy w niej Centrum Kultury i Wypoczynku. Zlikwidowany w 2001 r. Klub Sportowy Beskid był najstarszym działającym tutaj klubem, z 80-letnim dorobkiem. Dzięki Beskidowi Andrychów był znany w całym kraju i był jednym z najbardziej usportowionych miast na południu Polski. Beskid posiadał m. in. sekcję tenisa stołowego, tenisa ziemne-go, lekkoatletyki, łucznictwa, narciarstwa alpejskiego, piłki nożnej, siatkówki, koszykówki, piłki ręcznej, pływacką, piłki wodnej, bridżową, szachową i inne. Wśród jego największych osiągnięć był udział w rozgrywkach I ligi w siatkówce zespołów mężczyzn i kobiet. Za halą sportową, po drugiej stronie ulicy 1 Maja widać zabudowania dawnej łaźni miejskiej, a przed nimi - nowe pawilony han-dlowe postawione w miejscu zburzonej na początku II wojny światowej świą-tyni żydowskiej (bożnicy). Idąc (jadąc) dalej dochodzimy do tzw. Wodospadu - progu wodnego istniejącego tu jeszcze przed wojną (samochód można zostawić na parkingu obok hali sportowej). Jest to miejsce szczególne, wszystkim znane i jakby zawsze tu obecne. Wspominają je m. in. tacy znani andrychowianie, jak aktorzy Jan Peszek, Cezariusz Chrapkiewicz, Bogusław Weil. To tutaj wielu mieszkańców nauczyło się pływać, a w czasie powodzi z niepokojem i fascynacją oglądało wielkie fale czy, jak w Morskim Oku, obserwowało piękne pstrą-gi, brzany (Barbus barbus), klenie (Leuciscus cephalus) i ławice „strzewąg”, bo tak w gwarze nazywano strzeble potokowe. Dzisiaj Wodospad jest, niestety, prawie mar-

21

Fala powodziowa w 1997 r. na wodo-spadzie przy ul. 1 Maja

Widok wykończalni fabryki Czeczowiczka z farbiarnią i kominem rozebranym po wojnie, dalej w głębi „Herbstówka”, a obok komin tzw. „Papierni”

twy. Budowa progu (i wypełnienie betonem koryta tuż za nim) zniszczyła kryjówki ryb i spłyciła rzekę. Obecnie jedynie w okre-sach przelotów i zimą, gromadzą się tutaj dzikie kaczki, najczęściej krzyżówki. Stojąc nad Wodospadem widzimy starą część Andrychowskich Zakładów Przemy-słu Bawełnianego Andropol (AZPB). Ich historia sięga lat 1906 - 1908, kiedy to czeski Żyd Emil Czeczowiczka wraz z braćmi kupił ziemię i wybudował Pierwszą Galicyjską Tkalnię Mechaniczną dla Wyrobów Bawełnianych Braci Czeczowicz-ka. Fabryka działała do końca II wojny - do czasu, gdy spaliły ją wycofujące się wojska niemieckie. Po wyzwoleniu fabrykę odbudowano i nadano nazwę: Andrychowskie Zakłady Przemysłu Bawełnianego (AZPB). W latach 90. XX w. podzielono je na trzy spółki - AZPB Andropol S.A., Andropol-Przędzalnia S.A. i Andropol-Elektrociepłownia S.A., od czerwca 2002 r. są ponownie własnością prywatną. Z Wodospadu widać część zabudowań dawnej wykoń-

22

Dawne zabudowania AZPB, a obecnie siedziba „Ogniochronu” i pasażu handlo-wego (porównaj z poprzednim zdjęciem)

Wieża ciśnień z kotłownią wyraźnie góruje nad rzeką

Ul. 1 Maja z potężnymi topolami czarnymi przebiega równolegle do rzeki

czalni, z charakterystycznym ząbkowanym dachem, gdzie aktualnie mieści się m.in. centrum handlowe Albert i firma Ogniochron. Bliżej wznosi się najwyższy obiekt Andrychowa: wieża ciśnień (45 m), z której można, jak z samolotu, obejrzeć całą panoramę miasta. Nie jest ona jednak udostępniona do zwiedzania. Warto wspomnieć ciekawostkę przyrodniczą - w jednym z okien wieży gniazduje para pustułek (Falco tinnunculus). Z tego miejsca widać również zabudowania ciepłowni i dawnej odlewni. W sąsiedztwie ogrodzenia są baseny do schładzania wody, a jeszcze kilkadziesiąt lat temu stały tu dwa kominy i drewniana wieża chłodnicza (patrz zdj. str. 19). Obecnie obiekty te są rozebrane. Rozbiórka ostatniego z kominów skończyła się tragicznie. Czę-ściowo zdemontowany komin zawalił się i zginęli pracownicy. Od Wodospadu wzdłuż ulicy 1 Maja biegła aleja pięknych topól czarnych. Nieste-ty, drzewa powoli osiągają kres swojego żywota, stały się kruche i łamliwe. Rosnąc w miejscu często uczęszczanym i o intensywnym ruchu drogowym, coraz bardziej zagrażają bezpieczeństwu, są stopniowo wycinane i zastępowne

23

Widok na most i na zabudowania firmy betoniarskiej Marka Czuby

Widok z mostu na ul. Beskidzkiej w kierunku Rynku

nowymi drzewkami. Jeszcze można podziwiać ich piękno, ich grube, pękate i wysokie strzały. Równoległy do alei odcinek rzeki jest całkowicie uregulo-wany. W czasie wojny regulację za pomocą drewnianych progów przepro-wadzili Niemcy, wykorzystując do pracy Żydów z andrychowskiego getta. Po wojnie, w latach 60., wykonano betonowo-kamienne murki a drewniane progi zastąpiono betonowymi prefabrykatami, które funkcjonują do dziś. Przed mostem przy ulicy Beskidzkiej, potok Rzyczanka łączy się z potokiem Targa-niczanka i tworzy Wieprzówkę. Z tego miejsca można zobaczyć zabudowania ulicy Tkackiej i Beskidzkiej z charakterystycznym budynkiem pompowni wody dla Andropolu. Brzegiem koryta, niestety szpecąc otoczenie, biegnie rurociąg prowadzący ciepłą wodę do basenu (na zdj. pow.). W głębi widać Jawornicę (830 m n.p.m.), Przełęcz Kocierską (712) i Złotą Górkę (757), a bliżej - zabudowania ulicy Żwirki i Wigury oraz cmentarz żydowski (kirkut). Pierwsze zabudowania tuż za rzeką to domy nieżyjących już stolarzy Michała Sordyla i Jana Wykręta oraz dom Jana Kurteckiego, jednego z założycieli LO w Andrychowie. Możemy jeszcze z mostu spojrzeć do tyłu, poprzez nowe rondo

Tu potok Rzyczanka łączy się z Targaniczanką i tworzy Wieprzówkę

24

Pańska Góra most żelazny Skałka domek Lenartowiczów

w głąb Rynku i zobaczyć starą piekarnię Byliców, budynek Urzędu Miejskiego i kościół św. Macieja Apostoła z pierwszej połowy XVIII w. W kierunku po-łudniowo- wschodnim biegnie ulica Daszyńskiego, na rogu której stoi dom Franciszka Rokity, przedwojennego rzeźnika, który brał udział w wojnie nie-podległościowej 1918 r., a po II wojnie został aresztowany przez UB i osadzony w słynnym więzieniu Montelupich w Krakowie za obrazę władzy ludowej. Przechodzimy przez ulicę Beskidzką i z mostu widzimy po prawej stronie za-budowania przedwojennego zakładu betoniarskiego, obecnie prowadzonego przez syna Bronisława Czuby - kombatanta, członka AK, byłego dyrektora AZPB, znanego działacza społecznego i pszczelarza. Wędrujemy w kierunku Olszyn za kolejowy most żelazny. Na zachodnim brzegu, już Rzyczanki, znajdują się ogródki działkowe, które ciągną się aż za tory kolejowe na wysokość stacji uzdatniania wody. Na brzegu, przed torami, rosły kiedyś piękne pomnikowe topole, wycięte pod koniec lat 60. Jedna z nich, na wschodnim brzegu, była największym drzewem w mieście, miała ponad pięć metrów obwodu. Jeszcze w latach osiemdziesiątych sterczał pozostawiony pień 2 metrowej wysokości. Olszyny to jedna z niw andry-chowskich. Stoi tu drewniany domek, pamiętający koniec XIX wieku, który należał do znanej i cenionej nauczycielki Marii Zofii Lenartowicz i Stanisła-wa Lenartowicza, patrona jednej z ulic Andrychowa, który był dyrektorem najstarszej, założonej w 1791 r. Szkoły Podstawowej nr 1 im. Tadeusza Ko-ściuszki. Na Olszynach mieszkali też inni znani andrychowianie: nauczycielka i poetka Wanda Malicka (również patronka ulicy), malarz, charakteryzator w amatorskich zespołach teatralnych (jeszcze przed II wojną) Benedykt Jaku-bowski, malarze nieprofesjonalni Wincenty Ćwiertka i Stefan Szenfeld.

25

Most żelaznyOlsze i topole w okolicy ujęcia

wody pitnej

Po nadbrzeżnych drzewach wspina się chmiel zwyczajny

Głowiaste, pokryte hubami wierzby dające miejce gniazdowania wielu ptakom, to już

rzadko spotykany widok, nawet nad brzegami rzek i potoków

Jeżeli przyjechaliśmy samochodem, musimy go pozostawić, ponieważ przejazd obok stacji uzdatniania wody jest zamknięty. Spośród wielu miejsc do parkowa-nia, najlepiej wybrać to tuż za mostem. Będziemy musieli do niego wrócić, ale przy ładnej pogodzie nie będzie to strata czasu, tym bardziej, że wracać można inną drogą, kierując się jedynie biegiem rzeki. Z mostu rozciąga się widok na Pańską Górę i panoramę Beskidu Małego w jego andrychowskiej części. Na prawym i lewym brzegu występują zadrzewienia o charakterze łęgu z liczny-mi polanami dochodzącymi do koryta rzecznego. Cały ten teren to bezpośrednia i pośrednia strefa ochrony ujęcia wody dla Andrychowa. Strefa pośrednia roz-ciąga się dalej na całą zlewnię Rzyczanki, do terenów leśnych i źródliskowych.

26

Budynki stacji uzdatniania widziane od strony południowo-zachodniej

Brzeg zachodni Rzyczanki powy-żej stacji uzdatniania

Kuna KawkaSroka

Idąc ścieżką wzdłuż brzegów aż do mostu w Sułkowicach mijamy kolejne progi zapobiegające erozji koryta. Po drodze, na prawym brzegu obchodzimy ujęcie wody pitnej i ogrodzoną stację uzdatniania wody. Bujna zieleń łąk, zadrzewień, krzewów daje w tym miejscu schronienie i pokarm wielu gatunkom zwierząt. Spotkamy tu sarny (Capreolus capreolus), zające szaraki (Lepus capensis), kuny domowe (Martes foina), łasice (Mustela nivalis), gronostaje (Mustela erminea), jeże (Erinaceus europaceus), a nawet należące do ryjówek rzęsorki rzeczki (Neomys fodiens), bażanty (Phasianus colchicus), kaczki krzyżówki, sójki (Garrulus glandarius), sroki , kawki (Corvus monedula), gawrony (Cor-wus frugilegus), kukułki (Cuculus canorus), dzięcioły, kosy, szpaki (Sturnus vulgaris), kwiczoły, nie mówiąc już o mniejszych ptakach, jak pluszcze, pliszki siwe (Motacilla alba), zimorodki, sikory, rudziki (Erithacus rubecula), zięby (Fringilla coelebs), strzygły (Carduelis carduelis) i inne. Jest sporo przed-stawicieli bezkręgowców, a wśród nich gatunków chrząszczy (Coleoptera),

27

Żaba zielona żyje w basenach filtracyjnychZiarnopłon wiosenny

motyli (Lepidoptera) i błonkówek (Hymenoptera) oraz owadów typowych dla środowisk wodnych - ważek (Odonata), ochotkowatych (Chironomidae), jętek, widelnic czy chruścików. Do ważek tu żyjących należy świtezianka dziewica (Calopteryx virgo) ze szczególnie pięknie, granatowo wybarwionymi skrzydłami u samca, a także husarz władca (Anax imperator), doskonały lotnik czy szablak krwisty (Sympetrum sanguineum) spotykany częściej powyżej mostu w Sułkowicach. Występowanie ważek świadczy o obecności stojących lub wolno płynących zbiorników wodnych. Być może baseny filtracyjne uję-cia wody są miejscem ich rozwoju larwalnego, który trwa nawet do trzech lat. Sama Rzyczanka wydaje się mieć zbyt wartki nurt do ich przetrwania. W wodzie pod kamieniami żyją wypławki, pijawki, a także ciekawy i typowy dla tych wód ślimak przytulik strumieniowy (Ancylus fluviatilis). Z drzew najciekaw-sze są głowiaste i dziuplaste wierzby białe, tak charakterystyczne dla polskiego krajobrazu, a coraz rzadziej spotykane. Samo koryto otoczone jest brzegami z porastającą je topolą białą i czarną, wierzbą purpurową, jesionem, olszą i wspomnianym już, a panoszącym się wszędzie - rdestem ostrokończystym. Wśród innych gatunków wymienić należy dąb szypułkowy (Quercus robur), brzozę brodawkowatą (Betula pendula), topolę osikę (Populus tremula), klon jawor (Acer pseudoplatanus), klon zwyczajny, lipę drobnolistną (Tilia cordata), kruszynę pospolitą (Frangula alnus), leszczynę pospolitą (Corylus avellana), dziki bez czarny, czeremchę zwyczajną czy derenia świdwę. W gęstwinie drzew i krzewów pną się do światła pnącza winobluszczu zaroślowego zwanego „dzikim winem”, chmielu zwyczajnego i kielisznika zaroślowego. Dno zadrzewień i zarośli silnie zdominowane jest przez jeżynę popielicę, jeżynę fałdowaną, podagrycznika pospolitego (Aegopodium podagraria), szałwię lepką i pokrzywę zwyczajną. Rośnie tu także paproć - nerecznica samcza (Dryopteris filix–mas). Na obrzeżach i miejscach lepiej nasłonecznio-

28

Na wiosnę wszystkie dostępne zastoiska wody i głębsze kałuże wypełniają się najpierw parami „zakochanych” żab i galaretowatym skrzekiem, a następnie

żarłocznymi kijankami

nych rośnie m. in. róża dzika (Rosa canina), malina właściwa (Rubus idaeus), żarnowiec miotlasty (Sarothamnus scoparius), mięta pieprzowa (Mentha x citrata), żmijowiec zwyczajny (Echium vulgare), babka lancetowata (Plantago lanceolata), wrotycz pospolity, wilczomlecz sosnka (Euphorbia ciparissias), krwawnik pospolity (Achillea millefolium), wierzbówka kiprzyca (Chamaene-rion angustifolium), oset lancetowaty (Cirsium vulgare) i wiele innych, mniej licznie występujących. Wiosną, gdy nie ma jeszcze rozwiniętych liści drzew i krzewów, kwitną zawilce gajowe (Anemone nemorosa), ziarnopłon wiosenny, lepiężniki; biały (Petasites albus) i różowy (Petasites hrbridus) i ich mieszańce czy rzadko tu spotykany zawilec żółty (Anemone ranunculoides) i kokoryczka wielokwiatowa (Polygonatum multiflorum). Przy brzegach są zacienione zagłębienia z podmytymi korzeniami, dające możliwość ukrycia się żyjącym zwierzętom wodnym. W wodzie licznie wy-stępują chronione strzeble potokowe i głowacz białopłetwy, ale spotkać tu można także śliza i pstrąga, co świadczy, że woda jest jeszcze w miarę czysta, chłodna i bogata w tlen. Wiosną, okolice rzeki, a szczególnie ujęcia wody, dają możliwość rozrodu płazom bezogonowym: żabom trawnym, czy ropuchom szarym. Zbiorniki stacji uzdatniania wody, zastoiska przy rzece i płycizny wypełniają się godującymi parami tych zwierząt i ich skrzekiem. Przyciąga to na żerowanie bociany białe (Ciconia ciconia), które przylatują tu z pobli-skiego Wieprza i Czańca. Ten fragment rzeki jest miejscem, gdzie występuje zaskroniec (Natrix natrix) i jaszczurka zwinka (Lacerta agilis). Przed mostem w Sułkowicach kończy się andrychowski odcinek rzeki.

29

Sułkowice i Zagórnik

Czarne łupki wierzowskie

Kamieniołom na Bukowcu

Łupki pstre i margle

Piaskowce godulskie spągowe, progi z piaskowca

32

Gdy nie pobiera się żwiru, koryto Rzyczanki zarasta bujną roślinnością. Jesienią barwy jej stają się cieplejsze i mocniej kontrastują z błękitem nieba i wody

Do mostu można dojechać drogą w kierunku do Rzyk. Auto najlepiej zostawić na parkingu obok sklepu. Dalej albo brakuje dogodnych do tego miejsc, albo trudno je znaleźć przyjezdnemu turyście. Można jednak próbować. Za mostem koryto rzeki nadal jest szerokie, z licznymi łachami żwirowo-pia-skowymi. Jest to odcinek, na którym dokonuje się poboru żwiru, dlatego podłoże jest nieustabilizowane, często zmienia swój wygląd i doskonale nadaje się do ob-serwacji zjawiska sukcesji na nowo utworzonych łachach piaskowo-żwirowych. Z mostu rozciąga się widok w stronę Bukowca. Od tego miejsca rzeka stanowi naturalną granicę między sołectwami Zagórnik i Sułkowice, a dalej Zagórnika z sołectwem Sułkowice - Bolęcina. Po obu stronach, podobnie jak to było wcze-śniej, rośnie szeroki pas zieleni o charakterze łęgowym, z dominującą olszą czarną, topolą czarną, dość liczną topolą białą, jesionem wyniosłym i wierzbą oraz mniej licznym dębem szypułkowym, brzozą brodawkowatą i lipą drobno-listną. W podszycie występuje leszczyna (orzech laskowy), dziki bez czarny, czeremcha zwyczajna, wiklina, róża dzika, czy dereń świdwa. W szerokim korycie tworzą się liczne zastoiska wody będące ostoją płazów i narybku przy niskich stanach rzeki. Wystające nad powierzchnię łachy drobnego mułu, gru-

Rzyczanka w Su³kowicach

33

Dziewanna drobnokwiatowa

Rumianek pospolity

Jeżyna popielica (dojrzałe owoce)

Malina właściwa (dojrzałe owoce)

bego piasku i żwiru porasta charakterystyczny typ roślinności światłolubnej o zróżnicowanych wymaganiach glebowych i wodnych. Rosną tu takie rośliny, jak rdest ptasi (Polygonum aviculare), szczaw tępolistny (Rumex obtusifolius), trędownik bulwiasty (Scrophularia nodosa), mydlnica lekarska (Saponaria officinalis), łoboda oszczepowata (Atriplex prostrata), wrotycz pospolity, na-

34

Przetacznik bobowniczek Podbiał pospolity

Przetacznik wodny Dzwonek pokrzywolistny

Miodunka ćma

Bluszczyk kurdybanek

Knieć błotnaRzeżucha łąkowa

35

Lepiężnik różowy (kwiaty)

Lepiężnik biały (owocostany)Róża dzika (kwiat) Róża dzika (owoce)

Babka lancetowata Gorczycznik pospolity

włoć kanadyjska (Solidago canadensis), przetacznik bobowniczek (Veronica beccabunga), bardzo rzadki, występujący tylko w kilku miejscach w Polsce przetacznik wodny (Veronica catenata), niezapominajka błotna (Myosotis palustris), mięta pieprzowa, podbiał pospolity (Tusilago farfara), starzec zwyczajny (Senecio vulgaris), starzec Jakubek (Senecio jacobaea), dziewanna drobnokwiatowa (Verbascum thapsus), dziewanna pospolita (Verbascum nigrum), wiesiołek dwuletni (Oenothera biennis), żarnowiec miotlasty czy żmijowiec zwyczajny. Na brzegu pod drzewami, wczesną wiosną rosną grupami zawilce gajowe, żywiec gruczołowaty (Dentaria glandulosa), żywokost bulwiasty (Sym-phytum tuberosum), śledzienica skrętolistna (Chrysosplenium alternifolium), pokrzywa zwyczajna, bluszczyk kurdybanek, podagrycznik pospolity, czosnek niedźwiedzi czy miodunka ćma (Pulmonaria obscura). Zobaczyć można tak-że częściowo chronionego kopytnika pospolitego (Asarum europaeum). W

36

Rzęśl wiosenna jest już niezwykle rzad-ko spotykana w naszych wodach

Potoczek, w którym rosną rzęśl wiosenna i zdrojek potokowy (mech wodny)

Rukiew wodna Brzegi w tym miejscu potoku są jeszcze niskie

Zdrojek potokowy, to druga rzadka ro-ślina, która tu jeszcze występuje

37

Gąsienice marzymłódki proporzec mają unikal-ne kolory, na przemian czarny i żółty, wśród niedźwiedziówek. Jest to typowe ubarwienie ostrzegawcze przypominające osy. Żywiąc się trującym starcem Jakubkiem (na zdj. powyżej) same stają się toksyczne. Mydlnica lekarska

miejscach bardziej wilgotnych spotkamy knieć błotną (kaczeńca). W wielu miejscach podłoże opanowała jeżyna fałdowana, z rzadka towarzyszy jej je-żyna popielica i malina właściwa, które razem z wszędobylską pokrzywą oraz podagrycznikiem często skutecznie maskują ludzką niefrasobliwość w postaci odpadów i śmieci. Tuż przy granicy koryta, które w tym miejscu jeszcze łagod-nie łączy się z brzegiem, rośnie lepiężnik biały i różowy, niecierpek pospolity, a nawet traganek szerokolistny (Astragalus glycyphyllos). Na prawym brzegu, kilkadziesiąt metrów od mostu, swoje ujście ma potok Zagórnicki. Nie radzę jednak zaglądać w głąb jego koryta, bo jest on silnie zanieczyszczony odpa-

dami, których nie były w stanie zabrać nawet największe wody powodziowe. Wyżej, obok koryta rzeki, po prywatnym (oznakowanym tablicą) i zadbanym terenie płynie mały strumyk z czystą i zimną wodą. Rosną w nim już bardzo rzadko u nas spotykane: rzęśl wiosenna (Callitriche verna) i zdrojek potokowy (Fotinalis antipyretica) oraz częściej występująca rukiew wodna (Nasturtium officinale). Żyje tu także strzebla potokowa, która ma w potoczku zagwaran-towane bezpieczeństwo w okresach suszy i możliwość odbycia tarła. Takich miejsc jest już na terenie gminy niewiele. Większość małych cieków została zasypana odpadami, skanalizowana, obetonowana, straciła swój naturalny

38

Porost skorupiasty - misecznica murowa rośnie na piaskowcu wykorzystanym

do regulacjiWarstwy iłu, żwiru i piaskowca są wi-

doczne na urwistych brzegach

Zielone owoce trzmieliny zwyczajnej, a obok okazały jej krzew, już z dojrzałymi

pomarańczowymi owocami

charakter i całe z tym związane bogactwo życia. Na tym odcinku, podobnych potoczków i źródełek, choć już bez rzęśli i mchu wodnego, znajdzie się po tej stronie Rzyczanki jeszcze kilka. Stopniowo, w miarę jak idziemy w górę, rzeka coraz mocniej wcina się w podło-że, koryto staje się wąskie i tworzy głębokie wąwozy o brzegach do 5 m wysoko-ści. Na jego ścianach widać warstwy osadów aluwialnych o różnym rozdrobnieniu (piasku, żwiru i iłu), naniesionych przez tysiąclecia. Na różnych poziomach wypły-wają z nich wody podskórne i gruntowe, w wielu miejscach stwarzając nietypowe warunki dla życia organizmów.

39

Brzegi stają sie coraz wyższe, do 5 m wysokie Zawilec gajowy Na podłożu, tuż przy brzegach pozostały resztki regulacji siatkowej z piaskowcem, którego powierzchnię stopniowo pokrywają porosty skorupiaste i proszkowe. Tam, gdzie woda dotarła do podłoża skalnego, odsłaniają się warstwy skalne zbudowa-ne z piaskowców i łupków fliszu karpackiego, czarnych i jasnych ilastych łupkówkredowych, łupków pstrych i margli. Warstwy są różnej miąższości, o różnych od-cieniach, silnie pofałdowane, ułożone w poziomie, zbiegające w dół pod skosem, a nawet pionowo w dół. Materiał skalny jest o różnej wytrzymałości, więc woda wyżłobiła w nim liczne wąskie przejścia, na których potok tworzy wodospady i głębokie baseny (po andrychowsku „beła”). Pełny obraz takich form mamy w kilku miejscach. Jedno jest już zatwierdzone jako stanowisko dokumentacyjne przez Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody, a drugie jest w opracowaniu. Istnieje także propozycja, aby cały odcinek potoku, od łupków wierzowskich do warstw lgockich i piaskowców godulskich spągowych, objąć ochroną rezer-watową.

Śliz

42

Samochodem jest tu trudno trafić. Chociaż można dojechać i to z dwóch stron.Od strony Zagórnika do stacji pomp lub od strony Bolęciny. Z drogi do Zagórnika skręcamy w lewo po pierwszym ostrym zakręcie za tartakiem stojącym po prawej stronie szosy i jedziemy do końca, aż droga się skończy. Od strony Bolęciny do-trzemy na miejsce, gdy po długim prostym odcinku na drodze do Rzyk, za mostem w Sułkowicach, na drugim ostrym zakręcie w prawo, skręcimy w lewo na polną drogę i dojedziemy nią do końca. Nie polecam jednak wyprawy samochodem, zwłaszcza odwiedzającym to miejsce pierwszy raz; spacer rzeką tam i z po-wrotem wyruszając od mostu w Sułkowicach, jest z pewnością ciekawszy. Czarne łupki to jedno z najładniejszych i najciekawszych miejsc w ko-rycie Rzyczanki. W ostatnich latach na długości prawie 200 m odsłoni-ły się z jej dna warstwy wierzowskie serii śląskiej. Łupki są ułożone w warstwach tworzących pakiety, jak kartki książki pisanej prawie ty-siąc lat. Jej strony są więc pofałdowane, zmięte, a często przerwane i przesunięte potężnymi siłami. Leżały miliony lat, bo zaczęły się two-rzyć w dolnym aptcie czyli ponad 100 mln lat temu, w środkowej części dolnej kredy. Można znaleźć na nich wiele informacji o tym, co działo

Czarne ³upki

43

Widok przełomu Rzyczanki,część dol-na, w kierunku Rzyk

Sferosyderyty typu bochny Sferosyderyty typu budin

Widok przełomu w kierunku Andrychowa, na północ

się tu w tamtych czasach. Jakie występowały zwierzęta (hieroglify orga-niczne), w jakim kierunku płynęły prądy (hieroglify nieorganiczne, ripple-marki prądowe). Myliłby się jednak ten, kto kojarzyłby ich czarny kolor z organicznym pochodzeniem lub z węglem kamiennym. Nie mają z nim więcej wspólnego poza tym, że są pochodzenia osadowego i powstawały w warunkach

beztlenowych. Podobne procesy, jak tu przed milionami lat, zachodzą dziś m.in. na dnie Morza Czarnego. Po-wstałe wówczas łupki są dziś twarde, kruche i silnie skrzemionkowane. Po odsłonieciu i wyschnięciu pękają i rozpadają się na płaskie, drobne odłam-ki. Ich powierzchnia pokrywa się rdza-

44

Widok przełomu zimą i... ...latemWarstwy

z piaskowcemwym nalotem świadczącym o obecności w nich żelaza. Można na nich znaleźć ciekawe i doskonale widoczne twardsze konkrecje syderytowe w postaci bochnów i budin. Są one wyraźnie oddzielone od pozostałych łupków i zawierają znacz-nie więcej żelaza. W innych częściach Karpat nawet wytapiano z nich żelazo. Proces erozji łupków przyspiesza chodzenie po nich oraz działanie niskich i wy-sokich temperatur, a także większy przybór wody. Ostatnio, prawie co roku, po obfitych opadach koryto pogłębia się i zmienia przebieg, tworząc coraz to nowewodospady i zagłębienia nawet do 2 i więcej metrów głębokie, jeszcze bardziej atrakcyjne. Dodatkowo całe otoczenie, a szczególnie południowo-wschodnie tło koryta potoku, jest bardzo malownicze. Tworzy go rosnący na stromej skarpie las bukowy z domieszką grabów zwyczajnych, olszy czarnej i brzozy brodawko-watej, przybierający piękne barwy o każdej porze roku. Graby zwyczajne tylko tutaj występują nad Rzyczanką w tak dużej ilości. Drzewa rosną na urwisku z piaskowca często jaskrawo zabarwionego na czerwono od związków żelaza. W niektórych miejscach powierzchnie wystających skał pokrywają zielonkawe i żółte porosty misecznicowate. W miejscach, gdzie skarpa schodzi do koryta potoku i jest więcej światła, tworzy się granica z bujnej roślinności o bardzo różnych wymaganiach świetlnych, glebowych oraz wodnych. Ten fragment Rzyczanki jest rezerwuarem wody i ryb. Pstrągi są tu bezpieczne w okresach suszy i mają się gdzie schronić przed kłusownikami, których, niestety, nadal nie brakuje. Dobry obserwator zauważy, że lewy (zachodni) brzeg jest bardziej płaski, bardziej ocieniony i wilgotny. Jest mocniej zalesiony. Wynikają stąd różnice w składzie gatunkowym roślin. Rośnie tu piękny dojrzały las lęgowy z do-minującymi olszami czarnymi, z domieszką jesionów, topól i wierzb. Wśród

45

Pomnikowy jesion wyniosły

Gajowiec żółty Jasnota biała Jasnota plamista

Gałązka buka zwyczajnego

Cladophora glomerata - nitkowata ziele-nica, w niektórych okresach rozwijająca się bardzo intensywnie

46

Hieroglify pochodzenia organicznego i nieorganicznego

Fałdowania tworzą urozmaiconą fakturę na brzegu potoku

Ślad po tarciu przesuwających się warstw osadów tzw.lustro tektoniczne

Wyraźnie widoczne krawędzie ławic piaskowców

Warstwy profilu poprzeplatane są pia-skowcami i łupkami. Piaskowiec na zdj. posiada wyraźne czarne laminy

Łupki są kruche i rozwarstwiają się na cienkie płytki, bardzo bogate w żelazo

47

Skarpę porastają buki, graby, olsze, brzozy i skąpa roślinność zielna, ale wśród niej są dwa chronione gatunki: bluszcz pospolity (krzew) i paprotka zwyczajna

nich kilka o wymiarach pomnikowych, z pięknym, typowym pokrojem. Prawy, dobrze nasłoneczniony brzeg, przed łupkami do pompowni, porastają głównie młode olsze, jawory i wierzby. W korycie tworzą się liczne łachy żwirowe, które obfitują w wymienione już poprzednio gatunki. Ale można tu znaleźćtakże nie napotkane wcześniej rośliny. Należy do nich m.in. krzew trzmieliny zwyczajnej rosnący niedaleko czarnych łupków (zdj. na str. 38) czy okazałe, dwumetrowe dziewanny drobnokwiatowe. Na wysokości odsłoniętych warstw prawy brzeg jest wysoki i tworzy 20 - 30 m skarpę, porośniętą drzewami i krzewami liściastymi. Dno tego lasu jest prawie pozbawione ściółki, a glebę przytrzymują jedynie korzenie drzew i krzewów, często wypłukane przez wody opadowe na wysokość do 1,5 m i powykręcane siłami ciążenia. Powyżej pokładów łupku Rzyczanka staje sie szeroka, a brzeg po prawej stronie coraz wyższy. Obserwujemy to aż do kamieniołomu, gdzie osiąga najwyższą wyso-kość, a za nim teren obniża się do poziomu potoku. Na zboczu, w miejscach mniej zalesionych, widać liczne skaliste odkrywki, pokryte skąpą, ciepłolubną roślinnością. Można jednak obejrzeć tutaj niespotykane gdzie indziej gatunki. Jest stanowisko bluszczu pospolitego (Hedera helix), który w typowy sposób wspina się na pnie olszy, czy liczne w okazy stanowisko paprotki zwyczajnej (Polypodium vulgare) zasiedlającej strome urwisko (oba gatunki podlegają ochronie). Na kamieńcu (żwirowe koryto) Rzyczanka tworzy liczne stawki, ka-łuże z bardzo wolnym przepływem wody, w których rozwijają się intensywnie

48

Olsza czarna

Olsza szara

Kowal bezskrzydłyŚlimak zaroślowy

glony - okrzemki, brunatnice i zielenice. W niektórych z nich cała powierzchnia pokrywa się zielonymi kożuchami nitkowatej zielenicy Cladophora glomerata. Zjawisko to występuje również, na mniejszą skalę, w samym korycie potoku, gdzie glon porasta kamienie. Świadczy to o sporej żyzności wody, a szczegól-nie o większej zawartości fosforu i azotu. Pierwiastki te dostają się do wody z zanieczyszczeń - ze ścieków z gospodarstw domowych, pól uprawnych i z odpadów stałych. Wzrost ich zawartości w wodzie, szczególnie przy małych przepływach, jest zagrożeniem dla większości organizmów i pogarsza jakość wody do picia pobieranej z rzeki przez miejskie wodociągi. Można mieć tylko nadzieję, że wzrost świadomości mieszkańców, racjonalne nawożenie pól, budowa kolektorów ściekowych i udoskonalenie odbioru odpadów stałych, przyczynią się do poprawy jakości wody. Problemem są też, i to nie tylko tu,

49

Nieistniejący już młyn Antoniego Koczura (zdj. pochodzi sprzed rozbiórki w 2002 r.)

Rogacz sarny

budowane przez dzieci i dorosłych tamy z użyciem folii czy innych nienatural-nych materiałów. Tamy szpecą, a zniszczone przez powódź - zanieczyszczają koryto. Czarne łupki wierzowskie może ominąć inne zagrożenie, jakim jest regulacja brzegów i koryta Rzyczanki. Przełom leży z dala od zabudowań, któ-rym mogłyby zagrozić wody powodziowe. Nie ma więc obecnie konieczności prowadzenia intensywnych prac regulacyjnych, które prawie zawsze niszczą walory przyrodnicze tego typu miejsc. Świadectwem takiej ingerencji mogą być resztki rdzewiejących siatek drucianych i wielkich głazów piaskowca, pozostałych wysoko na brzegu, które nie zdobią terenu, są w nim obce i jako prawie zupełnie bezużyteczne mogą być niebezpieczne. Do II wojny światowej wody potoku często wykorzystywane były jako źródło energii napędzającej młyny i tartaki. Te, kiedyś niezwykle potrzebne i często piękne obiekty, dzisiaj już nie istnieją. Na wysokości wąwozu, na lewym brzegu widnieją ślady młyna Antoniego Koczura. W czasie okupacji hitlerowskiej zniszczyła go wielka powódź, a resztki zabudowań rozebrano w 2002 r. Jadąc ostrożnie samochodem wcześnie rano, można tu zobaczyć spokojnie pasące się sarny i zające. Wyraźne tropy tych zwierząt spotkać można na ławicach piasku i mułu w korycie potoku. Opuszczamy czarne łupki i wędrujemy dalej w kierunku Rzyk. Zachęcam do pieszej wędrówki, choć nie jest ona łatwa, szczególnie prawym brzegiem przy wyższych stanach wody. Warto jednak zaryzykować i zobaczyć roślinność skarpy ze wspomnianymi wcześniej roślinami chronionymi.

52

Kamieniołom jest dobrze widoczny w jesieni

Układ warstw piaskowców: pofałdowane, poziome i pionowe Gdy pójdziemy dalej w górę rzeki korytem lub brzegiem, dojdziemy do wy-sokiego na około 40 m urwiska skalnego będącego pozostałością po eksploata-cji piaskowca (samochodem należy podjechać do skrzyżowania na Bolęcinę, pozostawić samochód na poboczu, przed potokiem Bolęcinka i przejść drogą w lewo do koryta rzeki). Dziś kamieniołom bardziej przypomina naturalne odsłonięcie niż miejsce wy-dobywania piaskowca. Na jego zboczach widać pofałdowane warstwy piaskow-

Kamienio³om i jasne ³upki

53

Widok ze szczytu kamieniołomu na Sułkowice-Bolęcinę i Jawornicę

ca i łupku z leżącymi poniżej produktami erozji - rumoszem skalnym powoli zarastanym sucholubną roślinnością. Warto wybrać się na szczyt kamieniołomu i obejrzeć najbliższą okolicę. Proponuję podejść wygodną scieżką, obchodząc górę od południa. Ścieżka wyprowadzi nas do rozgałęzienia tuż przy polance - na południe widać stąd Rzyki oraz wzniesienia: Gancarz (798 m n.p.m.), Klimaska (720 m), Łamana Skała (929 m) i Potrójna (883 m). Należy skrę-cić w lewo. Idąc trzeba uważać, bo las nagle się urywa i zaczyna się strome urwisko. Na szczycie rosną brzozy brodawkowate dobrze widoczne również z dołu i sosny zwyczajne (Pinus silvestris). Drzewa te są pięknie ukształtowane przez trudne warunki, stanowiąc doskonały pierwszy plan dla fotografujących krajobraz. Ze szczytu zobaczymy Sułkowice - Bolęcinę z nowym, ładnym kościółkiem i szkołę, a w głębi kolejno: Potrójną, Jawornicę, Brzezinkę, Złotą Górkę, Roczyny i część Andrychowa. To doskonałe miejsce dla romantyków i marzycieli pragnących oglądać zachody słońca. Wracamy tą samą drogą, schodzimy na drugi brzeg rzeki i jedziemy (albo idziemy) do mostu na Szafa-rzach (w 2001 r. zniesionego przez powódź i odbudowanego rok później, m. in. przy wsparciu finansowym z miasta partnerskiego Isny). W tym miejscuwarto popatrzyć w kierunku północnym i z daleka zobaczyć kamieniołom, koryto rzeki i zróżnicowaną nadbrzeżną roślinność z charakterystycznymi

54

Widok z mostu w kierunku Gancarza i Leskowca oraz na północ - w kierunku Andrychowa

gatunkami: dziewanną pospolitą, d.drobnokwiatową i żarnowcem miotlastym. Jaskrawa żółć ich kwiatów dominuje w krajobrazie w czerwcu i lipcu. Gdy popatrzymy w drugą stronę, zobaczymy w głębi stożkowatą sylwetkę Ganca-rza (798); niektórzy, ze względu na jego kształt, niewłaściwie przypisują mu wulkaniczne pochodzenie. Gancarz jednak jest zbudowany ze skał osadowych, piaskowców i porośnięty w znacznym stopniu pięknymi, w wielu miejscach ponad dwustuletnimi okazami buka zwyczajnego. Teraz, aby kontynuować wędrówkę musimy podejść (podjechać) 150 m w górę do przystanku autobusowego, a tuż za nim zejść do samego koryta rzeki. Otwo-rzy się przed nami obraz ciekawych form skalnych i stromych żwirowych brze-gów. Odsłaniają się tutaj warstwy lgockie reprezentowane przez oddział środko-wy, powyżej którego zalega kompleks zawierający margle krzemionkowe, pstre łupki krzemionkowe oraz grube ławice piaskowców godulskich spągowych. Zaraz po zejściu z brzegu zobaczymy miękkie, pstre łupki koloru zielonkawego i rdzawoczerwonego z dużą zawartością związków żelaza i wtrętami związków manganu. Są one silnie pofałdowane. Wysuszone stają się kruche i rozsypują się w dłoniach. Głębiej w korycie wystają twardsze margle, osady z wyraźnymi, czarny-mi śladami działalności żywych organizmów, tzw. fukoidami, które na jasnym tle są dobrze widoczne. Skamieniałości śladowe (w znaczeniu skamieniałe ślady), bo z takimi mamy tu do czynienia, mogą nam dużo powiedzieć o miejscu, w którym powstawały osady. Są one mocno zróżnicowane w poszczególnych warstwach, co świadczy, że warunki życia w zbiornikach, w których powstawały, zmieniały się z upływem tysięcy lat.

55

W tym miejscu białe łupki obfitują w ślady życia zwierząt, tzw. fukoidy

Łupki mają różne barwy, od szmaragdowej do rdzawoczerwonej

Potok żłobi skały, tworzy liczne głębie i płycizny, w których żerują ryby

56

Kryształy kalcytu w warstwach margliSkamieniałość śladowa Chondrites intricatus

Fukoidy ze śladami działalności zwierząt na powierzchni jasnych margli.Po lewej stronie Zoophycos isp., po prawej Taendium dieslingi

Idziemy kilkanaście metrów w górę rzeki i dochodzimy do miejsca, gdzie płynie ona głównie po warstwach margli krzemionkowych, ułożonych prawie poziomo. Zdarza się też, że uległy one procesom fałdowania, a następnie de-formacji. Na zdjęciu widać warstwy, które zostały wygięte w formie sklepienia łukowego. Warstwy są zróżnicowane kolorystycznie, w odcieniach szarości, bieli, kości słoniowej i różu. Barwa margli zależy od czasu ekspozycji na słońcu: im dłużej trwał ten proces, tym jest jaśniejsza. Margle, w przeciwień-stwie do czarnych łupków wierzowskich, powstały w warunkach tlenowych. Zawierają sporo węglanu wapnia dającego reakcję z kwasem. Woda niedawno

57

Grube ławice piaskowców warstw godulskich spągowych przed mostem w Rzykach

wyerodowała osady w części środkowej koryta i ukształtowała piękne formy przestrzenne, tworząc z otaczającą roślinnością wyjątkowy pejzaż. Żłobiąc skałę wybrała liczne zagłębienia, kryjówki stwarzające dogodne warunki żerowania pstrągom i ławicom strzebli potokowej. Można je obserwować w głębszych basenach, na tle jasnych skał, w których woda przybiera barwę szmaragdową. Mimo drogi znajdującej się tuż za pasem zieleni, stojąc w tym miejscu odniesiemy wrażenie, że jesteśmy z dala od dobrodziejstw cywiliza-cji. Wystarczy trochę wyobraźni i przenosimy się w głębiny (około 5 000 m) wszechoceanu Tetyda, gdzie w ciemnościach kwitnie bujne życie zwierząt.

60

Typowe dla Beskidów nieduże kaskady przecinają potok obok wysokiej skarpy porośniętej upartymi bukami, kurczowo trzymającymi się

piaskowcowej skały Idąc wyżej, dochodzimy do warstw piaskowców godulskich spągowych. Przed mostem są dobrze widoczne ich potężne bloki skalne, odłamujące się na brze-gach koryta i przegradzające nurt wody. Odsłonięte warstwy tworzą spienione wodospady, równomiernie rozmieszczone na całym odcinku koryta. Wracamy na drogę albo idziemy dalej korytem i dochodzimy do następnego mo-stu. Tuż za nim, pomiędzy zaroślami olszowymi i wysoką skarpą skalną porośniętą buczyną, mamy już typowe, naturalne progi z piaskowca. Wysoki brzeg powstał w wyniku działalności Rzyczanki. Tysiące lat temu, potok czy raczej rzeka płynęła górą. Beskid Mały, wówczas znacznie wyższy, pokryty był wiecz-ną zmarzliną i niską roślinnością, charakterystyczną dla dzisiejszej tundry. Stopniowe ocieplanie powodowało jej odmarzanie, a woda spływając drążyła powoli piaskowiec i zabierała zwietrzałą skałę. Brzegi oddalały się od siebie. Obecnie koryto potoku leży kilkadziesiąt metrów niżej, a oddalone brzegi wytyczają szeroką kotlinę. Kryształowo czysta woda potoku z zielonkawobrązowymi kamieniami, białymi,

Kaskady z piaskowca

61

Uregulowany potok nie jest przyjazny organizmom, nie jest też piękny

spienionymi wodospadami i migoczącymi w nich kroplami wody, na tle buków i urwistego zbocza piaskowca - to charakterystyczny dla Beskidów widok. O każdej porze dnia oferuje bajkową atmosferę, a roje jętek pulsujących nad wodą, często

i najbardziej dostępne ze wszystkich na terenie gminy. Wracamy do drogi, do centrum Rzyk. Teraz zaczyna się uregulowana, a raczej zdewastowana płytami betonowymi część potoku Rzyczanka. Potok, prawie martwy z biologicznego punktu widzenia, stał się jednak doskonałym miejscem do budowy kąpielisk przez dzieci i młodzież. W tym miejscu jego brzegi na długości prawie 200 m porastają lipy drobnolistne, posadzone z inicjatywy byłego dyrektora szkoły podstawowej, wielkiego społecznika, Mariana Kowalskiego. Wynikiem jego 37-letniej bardzo aktywnej działalności w Rzykach jest m. in. szkoła (obecnie jego imienia), klub sportowy i setki wychowanków dobrze przygotowanych do radzenia sobie w życiu. Historia Rzyk sięga XVI w.; wtedy odnotowano tu pierwszych osadników. Rzyki od początku były wsią królewską. Wchodziły w skład starostwa niegrodo-wego zatorskiego. Zostały zasiedlone przez pasterską ludność wołoską, na prawie wołoskim. Wołosi byli ludem pierwotnie zamieszkujacym dolinę dolnego Dunaju i Siedmiogród, powstałym w wyniku wymieszania się ludności romańskiej z miej-scowymi Dakami. Na skutek wędrówek ludów w pierwszym tysiącleciu naszej ery, większość Wołochów przeniosła się w obszar Karpat i z czasem zmieniła tryb życia na wędrowny. W Beskidy zaczęli napływać, gdy węgierscy magnaci na Słowacji chcieli im narzucić osiadły tryb życia i pańszczyznę. Panowie polscy chętnie ich przyjmowali na niezagospodarowane tereny. W Rzykach i okolicz-nych wioskach wydzierżawiano im tzw. „zarąbki” czyli lasy do wykarczowania o

w jednodniowym tańcu, cieszą i zachęcają do zadumy. 200 m wyżej Rzyczanka łączy się z potokiem Doliny. Trochę dalej znajdu-je się most na drodze do Praciaków. Możemy podejść (podjechać) 250 m tą drogą do następnego mostu i przejść do starego nieczynnego cmentarza, oto-czonego rozpadającym się murkiem. Rośnie na nim paprotka zwyczajna. Jest to jedno z nielicznych jej stanowisk

62

powierzchni od 12 do 27 ha i zwalniano z wszelkich opłat na 20 lat. Najwcześniej nazwa Rzyk została odnotowana jako Nowa Wieś. Jej obecna nazwa pochodzi od licznych potoków tu spływających i pierwotnie brzmiała Rzeczki (1581r.), potem Rzeki (1765 r.), a ostateczna wersja pojawiła się na mapie w 1772 r. Z czasów osadnictwa wołoskiego pozostały ślady w postaci nazw przysiółków np. Pracia-ki, co oznaczało pierwotnie - od słowa „proc” - ludzi zajmujących się hodowlą świń. Wsiami na prawie wołoskim kierował wojewoda wołoski, czyli wajda. W XVII w. siedzibą wajdy dla terenu Beskidu Małego były Rzyki. W 1614 r. funkcję tę sprawował Jan Nogawica z Rzyk, a pomagało mu trzech tzw. przy-siężników. Dwóch z nich było także rzyczaninami - Franciszek Nogawiczka i Wojciech Polaczek. W tym okresie w Rzykach istniała huta szkła, niedaleko miejsca, gdzie dzisiaj jest ośrodek wypoczynkowy CKiW. Huta wznowiła swoją działalność w XVIII w., z inicjatywy właścicielki Rzyk i klucza zatorskiego - Zofii z Małachow-skich Duninowej, gdy właściciel podobnej huty w Ponikwi, po wytrzebie-niu tamtejszych lasów, przeniósł hutę do Rzyk. Jednak chłopi rzyccy chcąc chronić lasy, hutę podpalili i spalili razem z niemieckim właścicielem. W Zatorze do niczego się jednak nie przyznali. Jednocześnie w Rzykach roz-

Centrum Rzyk w 1944 r. W tle bezleśny Gancarz, na lewo murowany budynek szkoły, środkiem płynie uregulowana przez Niemców Rzyczanka, z prawej kościół

63

Kościół pod wezwaniem św. Jakuba Starszego i plebania w Rzykach

winęło się tkactwo i płóciennictwo. Sprzedażą gotowych wyrobów i to do odległych państw jak Holandia, Turcja, Litwa czy Węgry, zajmowali się też mieszkańcy Rzyk. Jak silny był to ośrodek, świadczy fakt, że w 1789 r. Zofia Duninowa powołała sąd kupiecki z siedzibą w Rzykach, który był władny dorozpatrywania spraw dotyczących poddanych całego klucza zatorskiego. Pod koniec XIX w. tkactwo i handel z nim związany upadły w wyniku konkurencji wyrobów bawełnianych. Rzyczanie szukali innych form zarobku. Wiele mieszkanek służyło w bogatych domach Andrychowa, opiekowało się dziećmi. Najbiedniejsi zbierali w lesie chrust, handlowali szczypkami drewna na opał, sprzedawali owoce lasu i nabiał, produkowali gonty. Po Duninach Rzyki odziedziczyli Potoccy. W 1895 r. August hr. Potocki posia-dał w Rzykach już tylko 987 ha. W 1908 r. rada familijna Potockich zdecydowała o sprzedaży całości lasów arcyksięciu Karolowi Stefanowi Habsburgowi, który włączył je do Arcyksiążęcego Zarządu Dóbr Żywieckich. Po II wojnie światowej całość lasów upaństwowiono. W centrum Rzyk stoi zabytkowy murowany kościół pod wezwaniem św. Jakuba Starszego, zbudowany w latach 1793 - 1796 pod patronatem dziedziczki klucza dóbr zatorskich, księżny Apolonii Poniatowskiej. W kościele na uwagę zasługują barokowo-rokokowy ołtarz główny, XV--wieczna rzeźba Matki Boskiej i kamienny posąg Chrystusa upadającego pod krzyżem, z drugiej połowy XVIII w. Kościół otoczony jest piękny-mi starymi drzewami, obok znajduje się także ładny budynek plebanii. Ale od głównej ulicy kościół zasłaniają potężne bryły domu parafialnego

64

Stara regulacja z progów drewnianych oraz nowa, z kamienia i betonu na wysokości przysiółka Młocki

Centrum Rzyk widziane ze stoku Gancarza

i niedoszłego Wojewódzkiego Domu Strażaka (obecnie własność OSP). Gdy do tego dołożymy betonowy mostek, betonową regulację potoku, słupy energetycz-ne i telefoniczne, pawilon handlowy z płaskim dachem, dwa kioski, przystanek autobusowy i kilka domów mieszkalnych o nieokreślonym stylu, otrzymamy coś, co przeczy dobremu smakowi i elementarnym zasadom ochrony krajobra-zu. Zmienia się jednak sposób myślenia mieszkańców, widać zmiany na lepsze, coraz liczniejsze są dobre przykłady zachowań, które naśladują sąsiedzi. W centrum Rzyk, naprzeciwko kościoła stoją zabudowania Zespołu Szkolno- Przedszkolnego im. Mariana Kowalskiego z dużą salą sportową i boiskiem. Szkoła ze stuletnimi tradycjami ma znakomite warunki do organizowania obozów i kolonii dla młodzieży. W Rzykach działa też Koło Gospodyń Wiejskich posia-dające własny kabaret, jest świetlica CKiW w Andrychowie, działa ochotnicza straż pożarna. Rzyki mają też swojego znanego zielarza Augustyna Frysia i

65

Marchew zwyczajna

rzeźbiarza Stanisława Mikołajka (wiele jego rzeźb można obejrzeć w miej-scowym kościele). Od centrum Rzyk w stronę Rzyk Jagódek potok jest uregulowany aż do pierwszej zapory przeciwrumoszowej. Wyżej jest fragment starej regula-cji; drewniane progi pamietają jeszcze czasy okupacji hitlerowskiej. Za następną zaporą przeciwrumoszową regulacji już nie ma, choć pojawiają się fragmenty zabezpieczeń betonowych i z kamienia - na wypadek więk-szej wody. Do tej zapory jest też doprowadzona kanalizacja ściekowa i powoli są podłączane kolejne domy. To powinno zagwarantować, że w przyszłości Rzyczanka będzie nadal czysta, a nawet czyściejsza niż obecnie. Warto może jeszcze wspomnieć, że od 1957 r. Rzyki mają prąd elektryczny, a na początku lat 90. zostały zgazyfikowane. Obecnie prawie wszyscy miesz-kańcy, z wyjątkiem odległych przysiółków, korzystają z wody dostarczanej z sieci wodociągowej prowadzonej i utrzymywanej przez spółkę wodną.

66

Głowacz pręgowany

68

Brzegi potoku obok przystanku porasta bujna roślinność

Podmokła łąka za potokiem była siedliskiem licznych gatunków roślin i zwierząt. W trak-cie pisania tej publikacji rozpoczęto na niej budowę domu

Po dojechaniu lub dojściu do końcowego przystanku w Rzykach Jagódkach (510 m n.p.m.), stajemy twarzą do mostu na potoku Klimaska. Przed nami, w głębi roz-ciąga się widok na Leskowiec (918 m ), po lewej stronie mamy zbocze Gancarza (798 m), po prawej - Klimaskę (720 m). Za mostkiem prowadzi ścieżka na grzbiet Zakrzeszów, który ciągnie się wzdłuż całej drogi asfaltowej w kierunku Leskow-ca. Przed mostkiem rozpoczyna się nieoznakowana droga na grzbiet Leskowca,

biegnie wzdłuż potoku Klimaska, obok domu p. Zielińskiego. Przy drodze asfaltowej, którą prowadzi czarny szlak, płynie Rzyczanka. Tuż za mostem możemy zejść do koryta poto-ku. Znajduje się tu bród (przejazd przez potok), jest więc trochę więcej miejsca do obserwacji i okazja do przygotowania się do dalszej drogi. To samo możemy zrobić 100 m dalej.

Na tym odcinku potok ma charakter górski. Kamienie są jeszcze ostre, nie wy-gładzone, gruby żwir, woda zimna i dobrze natleniona. Kamienie, jeżeli dłużej nie było większych opadów, pokryte są brązowo-zielonymi glonami, głównie okrzemkami i brunatnicami. Są śliskie. Nie przeszkadza to jednak żyć na ich powierzchni wielu organizmom. Znajdziemy tu wolno żyjące drapieżne robaki płaskie (Plathelmintes) z gromady wirków (Turbellaria): wypławki kątogłowe (Dugesia gonocephala) i wypławki białe (Dendrocoelum lacteum). Na kamie-niach licznie występują małe stożkowate ślimaki - przytuliki strumieniowe.

Potok Rzyczanka

69

Larwa chruścika bez domku i larwy chruścików ukryte w domkach z kamieni

Przedstawiciele wypławków

Przedstawiciele ślimaków: przytulik strumieniowy, bursztynka pospolita i błotniarka jajowata

Pod kamieniami żyją larwy owadów, których rozwój jest nieodłącznie związany z wodą. Znajdziemy w niej larwy chruścików (Trichoptera), jętek (Ephemeroptera), wi-delnic (Plecoptera), ochotkowatych (Chironomidae) i meszkowatych (Simuliidae). Te pierwsze budują charakterystyczne, stosunkowo duże, łatwe do zauważenia domki z drobnych kamyczków lub resztek roślinnych. Do wyjątków należą nagie larwy otoczone jedynie delikatną siecią łowną, których więcej żyje w samych źródłach. Domki z larwami niektórych gatunków są przymocowane do kamieni, często tworzą większe skupiska. Larwy innych gatunków prze-mieszczają się ze swoimi mieszkaniami w poszukiwaniu pokarmu. Dorosłe chruściki spotkać można na brzegu - na kamieniach, korze drzew czy liściach. Aparat gębowy mają gryzący, ale tak silnie zmodyfikowany, że mogą żywićsię wyłącznie pokarmem płynnym. Latają powoli i ociężale.

70

Typowe larwy jętek i postać dorosła

Larwa i postać dorosła widelnicy

W potoku spotykamy larwy jętek o ciele grzbietobrzusznie spłaszczonym, zmniejszającym opór wody i umożliwiającym utrzymanie się w silnym prądzie. Łatwo je odróżnić od innych organizmów dzięki obecności najczęściej dwóch wyrostków rylcowatych oraz nici ogonowej na końcu, a także charakterystycznym skrzelotchawkom, po jednej parze na każdym segmencie odwłoka. Larwy żyją

długo - w wodzie od roku do trzech lat, ale dorosłe zaledwie od kilku godzin do kilku dni. Ich krótki żywot wynika m. in. stąd, że zredukowany aparat gębowy i przewód pokarmowy uniemożliwia im pobieranie i trawienie pokarmu. Skrzydła, z których pierwsza para jest większa, składają zawsze do góry. Larwy przylegające do podłoża, po wyjęciu kamienia z wody błyskawicznie uciekają na jego dolną stro-nę. Żywią się pokarmem roślinnym i stanowią pożywienie dla innych zwierząt.Oto przykład takiego łańcucha pokarmowego: okrzemki (glony) larwy jętek pstrąg potokowyproducent konsument I stopnia konsument II stopnia (roślinożerca) (drapieżnik)Dorosłe jętki odbywają gody w powietrzu, często masowo unosząc się nad wodą. Po złożeniu jaj do wody - giną. Ich okres godowy to uczta dla pstrągów, które zjadają zarówno martwe, jak i żywe owady.

71

Ostatnie wylinki ochotkowatych często tak licznie się pojawiają, że tworzą kożu-chy na powierzchni wody

Larwa i postać dorosła meszki

Mniej licznie występują larwy widelnic. Są one drapieżne, masywne i mocne. Mają dwa wyrostki na końcu odwłoka i nitkowate skrzelotchawki rozmieszczone w bardzo różnych miejscach ciała. Dorosłe osobniki słabo latają i przesiadują na nadbrzeżnej roślinności. Sprawnie biegają. Skrzydła składają płasko do tyłu. Są roślinożerne lub w ogóle się nie odżywiają, podobnie jak wspomniane jętki.

Czwartą grupę larw stanowią ochotkowate (Chironomidae). Są znacznie mniejsze od wcześniej wymienionych i trudno je dostrzec. Pokrojem trochę przypominają gąsienicowate larwy chruścików. Żyją pod kamieniami, często otoczone pajęczynowatą, śluzową osłonką lub domkiem z piasku. Dorosłe owa-dy w czasie godów unoszą się całymi chmarami nad powierzchnią wody.

Larwy meszkowatych (Simuliidae) można zobaczyć w postaci dużych skupisk przymocowanych do kamieni nawet w bardzo silnym prądzie. Żywią się glo-nami, szczątkami roślin, a niektóre są drapieżne. Dorosłe owady płci żeńskiej żywią się krwią ssaków, w tym także człowieka. Ukłucia meszek są bardzo przykre i powodują bolesne obrzęki i swędzenie, czasem nawet są groźne w skutkach, wywołują bolesne uczulenia. Samce zjadają nektar kwiatowy.

72

W potoku można zobaczyć tylko dwóch przedstawicieli kręgowców, które żyją wyłącznie w wodzie. Są nimi dwa gatunki ryb: pstrąg potokowy i głowacz białopłe-twy (Cottus gobio). Ten ostatni jest rybą małą, do 15 cm długości, pokrytą obficieśluzem i drobnymi łuskami. Duża głowa z wielką paszczą, a tuż za nią wyrastają pokaźne płetwy piersiowe, na grzbiecie jeży się nieparzysta płetwa grzbietowa z ostrymi promieniami. Pływa zrywami, z miejsca na miejsce, nieustannie trzymając się dna. Ikrę składa w norkach pod kamieniami, a pilnuje ją samiec. Jest przy tym bardzo agresywny i przepędza nawet dużo większych od siebie jej amatorów. Pstrąg i głowacz to stali mieszkańcy potoku. Odwiedza ich jed-nak często mieszkaniec lądu, niezwykle sprawny pluszcz. Ten ptak doskonale nurkuje, a raczej biega pod wodą w poszukiwaniu drobnych organizmów. Oprócz niego nad potokiem żyje pliszka górska (Motacilla cinerea) i poluje zimorodek. Wymienione kręgowce możemy spotkać na całym odcinku potoku, aż do ostatnich zabudowań, a niektóre także wyżej. W miejscu naszego pierwszego postoju występuje też typowa dla takich miejsc roślinność, którą tworzą krzewy i drzewa wierzby, olsze czarne i je-siony wyniosłe, rośliny zielne, a wśród nich lepiężnik różowy i biały, rukiew wodna, niecierpek pospolity i drobnokwiatowy, zerwa kłosowa (Phyteuma spicatum), czyściec leśny (Stachys sylvatica), jasnota purpurowa, jasnota biała, mięta pieprzowa, wierzbówka kiprzyca, podagrycznik pospolity, marchewnik wonny (Myrrbis odorata) i inne.

Bodziszek cuchnący Zarośla nad potokiem Czyściec leśny

73

Gąsienice pawicy grabówki

Ruszamy dalej asfaltową drogą w górę potoku. Po prawej stronie mijamy niewielki, stary i już nieczynny kamieniołom - dzisiaj całkowicie porośnięty roślinnością. Jeszcze kilka lat temu wydobywano tu ręcznie bloki piaskowca, a kilkadziesiąt lat wcześniej dokonywano odstrzałów. Przechodzimy przez most i po lewej stronie w ogródku widzimy drewnianą kapliczkę Matki Bo-skiej z Dzieciątkiem mojego autorstwa, ufundowaną przez mieszkańców Rzyk Jagódek jako wotum dziękczynne za wyzdrowienie po chorobie Heine-Medina.

Po prawej stronie, na przeciwnym brzegu potoku mo-żemy zobaczyć piękne skupiska chronionego parzydła leśnego (Aruncus sylvestris). Mijamy ostatni punkt handlowy przed Leskowcem, czynny przez cały tydzień, w którym możemy uzupełnić swój prowiant. Nieco da-lej, na poboczu drogi rośnie m.in. niecierpek pospolity, pokrzywa zwyczajna i zerwa kłosowa. Ten pierwszy, już wcześniej wspomniany, ma ciekawe owoce, które po dotknięciu pękają i wyrzucają nasiona. Na jego liściach żerują straszące swoimi plamkami, przypomi-nającymi wielkie oczy, gąsienice zmrocznika gładyszka (Deilephila elpenor) - motyla z rodziny zawisaków. Ich charakterystyczną cechą jest spijanie w locie nektaru z kwiatów, podobnie jak to robią kolibry. Na liściach maliny żerują, zmieniające w czasie rozwoju swoją

Zmrocznik gładyszek (imago i gąsienica)

74

Wierzbówka kiprzyca Małe, ale liczne bystrza dobrze natleniają wodę

Brzegi potoku toną w zieleni

Zerwa kłosowa Parzydło leśne Bniec czerwony

75

Stary, nieistniejący już dom Penkalów Józef Graca powożący wołem

Potok obok kuźniStara kuźnia Łysonia w Rzykach Jagódkach

barwę z czarnej na zieloną, gąsienice pawicy grabówki (Eudia pavonia). Na pokrzy-wach można zobaczyć gąsienice rusałki admirała (Vanessa atalanta) albo rusałki pawika (Inachis io). Po lewej stronie stoi jeden z ostatnich typowych domów drew-nianych, których tutaj jeszcze kilkanaście lat temu nie brakowało. Teraz zastąpiły je murowane, rzadko ładne domy. Sam potok latem jest osłonięty roślinnością i mało widoczny z drogi. Z bliska okazuje się bardzo urokliwy, migotający odbi-tymi promieniami słońca, bogaty w małe przelewy i wodospady, ładniejszy przy większych stanach wody. Niestety, jak wszędzie gdzie docierają ludzie, tak i tutaj zdarzają się odpady, które ingerują w piękno natury i drażnią ludzi wrażliwych. Uwaga - resztki szklane są niewidoczne, można się nimi skaleczyć! Dochodzimy drogą do starej zabytkowej kuźni (z prawej strony) i domu, w którym mieszkał kowal (po lewej). Tu drogi się rozdzielają. W lewo prowadzi droga asfal-towa do domków letniskowych, a prosto - droga bita. Nieco wcześniej łączą się

76

Kapliczka św. Franciszka z Asyżu

Droga w górę prowadzi czarnym szlakiem na Leskowiec, a na wprost „szlak białych serduszek” na Groń Jana Pawła II

z potokiem Rzyczanka jego prawe dopływy. Idziemy dalej bitą drogą do następnego rozwidlenia dróg, już pod samym lasem, do przepustu na kolejnym dopływie Rzyczanki. W lewo, obok drewnianej kapliczki św. Franciszka z Asyżu (wyrzeźbionej przeze mnie i poświęconej w dowód wdzięczności mojej mamie) prowadzi czarny szlak na Groń Jana Paw-ła II i Leskowiec. Kapliczka została postawiona w 1994 r. i poświęco-na przez ks. Krzysztofa Sopickiego, pallotyna goszczącego w kraju, a sprawującego w tym okresie posługę kapłańską w Brazylii. Obecna figurka jest repliką pierwszej, niestety, skradzionej w 1996 r. Prosto przez przepust prowadzi łagodniejsza droga leśna na Groń Jana Pawła II, oznakowana bia-

Poletko uprawne koła łowieckiego

77

łymi serduszkami. Przechodzimy potok, który tu ponownie się rozgałęzia i zmierzamy do poletka uprawianego przez myśliwych. Z miejsca, gdzie za-czyna się pole, rozciąga się widok na północne stoki Leskowca i lokalizację planowanej stacji kolejki krzesełkowej. Droga rozwidla się - my skręcamy w prawo, wzdłuż potoku Rzyczanka w kierunku tzw. polany Wojtkowej. Idąc nią po lewej stronie mijamy ładny okaz wiązu górskiego (brzost) (Ulmus glabra) i wilgotną łąkę z podkolanem białym (Platanthera bifolia). Po prawej stro-nie płynie potok, a głębiej znajduje się interesująca łąka, przy której warto zatrzymać się dłużej. Aby do niej dotrzeć, dochodzimy do końca łąki wyko-rzystywanej na plac składowy drewna, przechodzimy na drugą stronę potoku i wychodzimy na skarpę.

Konwalijka dwulistna

Gałązka wiązu górskiego z owocami Wiąz górski

80

1. Stara zabytkowa kuźnia, 2. Kapliczka św. Franciszka, 3. Podmokła łąka, 4. Dagle-zjowy las, zejście do potoku, 5. Odpoczynek i wybór drogi (potokiem czy drogą leśną?), 6. Połączenie drogi potokiem i leśnej, 7. Źródła Wieprzówki, 8. „Stara polana”, 9. Punkt widokowy, 10. Tablica ze „stopami” hr. A. Potockiego, 11. Tablica ze „stopami” hr. Wielo-polskiej, 11. Polana „Surzynka”, 12. Wyjście na szlaki, 13. Szczyt Leskowca, 14. Kaplica na Groniu Jana Pawła II, 15. Schronisko na Jaworzynie, 16. Polana Żydowiec, 17. Polana Jaskula ze stokiem narciarskim i wyciągami, 18. Połączenie szlaków ze szlakiem „białych serduszek”, 19. Rozdzielenie szlaków ze „szlakiem białych serduszek”, 20. Połączenie szlaku „białych serduszek” z czarnym szlakiem.

Trasy ostatniego odcinka wycieczki w obrębie góry Leskowiec

81

Skrzyp bagienny - jego kłos zarodnionośny i pęd letni

Skrzyp leśny - pęd zarod-nionośny i letni

Płonnik z rodniami i plemniami

Torfowiec błotny

Na brzegu skarpy oddzielającej polanę od drogi jeszcze kilka lat temu rósł wysoki, stary las bukowo - modrzewiowy. Obecnie rosną samosiejki świer-kowe, dzięki czemu na łąkę dociera znacznie więcej światła. Za młodymi świerkami rozciąga się polana, której zachodnią granicę stanowi wysoki las bukowo - daglezjowy, od północy młody lasek bukowy, od wschodu skarpa i potok, a od południowego-wschodu droga leśna w głębokim wąwozie. Kilka metrów od miejsca, gdzie wyszliśmy, płynie mały ciek wodny, któ-ry zbiera wodę z całej łąki. Ostrożnie, patrząc pod nogi i starając się nie zdeptać kwiatów, przechodzimy na prawo. Do miejsca, gdzie jest najwięcej wilgoci i znajduje się bajorko utworzone przez bijące z łąki źródełko. Tu możemy znaleźć przedstawicieli mszaków: m. in. torfowiec błotny (Spha-gnum palustre), mech płonnik (Polytrichum commune); przedstawicieli pa-protników: skrzyp leśny (Equisetum sylvaticum), którego najwięcej rośnie w części południowej łąki, skrzyp polny (E. arvense), skrzyp błotny (E. palu-stre), skrzyp bagienny (E. fluviatile), a na skraju łąki pod lasem liczne okazy paproci - nerecznicy samczej (Dryopteris filix-mas), orlicy pospolitej (Peridium aquilinum), wietlicy samiczej (Athyrium filix-femina); przedstawicieli roślin

Wilgotna ³¹ka

82

Sit siny

Bobrek trójlistkowy

Podkolan białyFirletka poszarpana

Dzwonek rozpierzchły Storczyk Fuchsa

Storczyk szerokolistny

Komonica zwyczajna

83

Chaber łąkowy

Mieczyk dachówkowaty

Przetacznik ożankowy Starzec górski

Wełnianka szerokolistna

Goździk kropkowany

Galas na róży

84

Tojeść pospolita Szczaw polny

Gordionus scaber Przedstawiciel pomrowów (Limacidae)

Złocień właściwy

okrytonasiennych, a wśród nich chronione gatunki jak bobrek trójlistkowy (Me-nyanthes trifoliata), mieczyk dachówkowaty (Gladiolus imbricatus) wełnianka szerokolistna (Eriophorum latifolium), kilka gatunków storczyków: podkolan biały (Platanthera bifolia), storczyk plamisty (Dactylorhiza maculata), stor-czyk szerokolistny (Dactylorhiza majalis) i storczyk Fuchsa (Dactylorhiza fuchsii) oraz ich mieszańce, a także wiele nie chronionych roślin, jak firletkaposzarpana (Lychnis flos – cuculi), tojeść pospolita (Lysimachia vulgaris), tojeść rozesłana (Lysimachia nummularia), knieć błotna, przetacznik bobowniczek, niezapominajka błotna (Myosotis palustris), krwawnica pospolita (Lythrum scalicaria) czy starzec górski (Senecio subalpinus). To tylko nieliczne gatunki roślin wybrane z bardzo urozmaiconej flory wilgotnej łąki, jednego z bogat-szych siedlisk tego terenu.

85

Podrzeń żebrowiec z liśćmi zarodnionośnymi spiętymi pajęczyną

Karbieniec pospolity Osa dachowa Młode pająki jeszcze razem

Pszczoła miodna może paść ofiarąpająków, podobnie jak wielki...

... trzmiel ziemny nie zawsze może być bezpieczny mimo swojej broni

W wodzie źródełka żyją nitnikowce (Nematomorpha) z przedstawi-cielem Gordionus scaber. Zwierzęta te są krewniakami nicieni (Nema-todes). Larwy ich są pasożytami wewnętrznymi chrząszczy. Dorosłe osiągają długość do 25 cm i więcej, ale ich grubość nie przekracza 1,5 mm. Po powierzchni wody ślizgają się drapieżne różnoskrzydłe plu-skwiaki - nartniki (Gerris sp.). Od czasu do czasu przebiegnie taflę wody

86

Strangalia plamista Osiewnik rolowiec Kruszczyca złotawka

Oszynda leszczynówka Biegacz fioletowypająk z rodziny pogońcowatych (Lycosidae), noszący swoje jajeczka w kokonie przymocowanym do odwłoka. Na kwiatach roślin znaleźć można pa-jąki kwietniki (Misumena vatia), które nie budują sieci a jedynie czyhają, gotowe w każdej chwili do ataku na swoje ofiary. Często bywają nimi nawet tak dużeowady, jak pszczoły miodne (Apis mellifera). Na łące nie brakuje również pa-jąków budujących pułapki z pajęczyny, co szczególnie dobrze widać rankiem, czy w mglisty dzień, gdy pajęczyny pokryte są delikatnymi kropelkami rosy. Do nich należą zmieniające wygląd krzyżaki ogrodowe (Araneus diadematus), krzyżaki dwubarwne (Araneus marmoreus) i krzyżak zielony (Araniella cucur-bitina). Ich spiralne pajęczyny są nie tylko piękne, ale także bardzo mocne, podobnie jak innych gatunków. Świadczy o tym wykorzystywanie pajęczyn jako nici chirurgicznych przy operacjach oczu, a nawet - jak w przypadku pajęczyny prządki z Madagaskaru - do robienia sieci rybackich,. Z owadów żyjących na łące wyróżnić można barwne chrząszcze, których przed-stawicielami są strangalia plamista (Strangalia maculata), kruszczyca złotawka (Cetonia aurata), drapieżny biegacz fioletowy (Carabus violaceus), oszynda lesz-czynówka (Melasoma populi), której larwy zwijają w charakterystyczny sposób

87

Rusałka pawik

Kraśnik sześcioplamek

Rusałka osetnik

liście leszczyny (zdj. na poprzedniej stronie) czy sprężykowate z przedstawicie-lem osiewnikiem rolowcem (Agriotes lineatus). Strangalia jest przykładem mi-mikry, czyli upodobnienia się do innego organizmu, w tym przypadku do osy, co z wiadomych względów ma jej zapewnić bezpieczeństwo. Sama żywi się częścia-mi kwiatów, na których ją znajdziemy, a jej larwy - drewnem. Sprężykowate mają natomiast specjalny narząd umożliwiający im odbicie się od gładkiego podłoża w pozycji grzbietowej i przewrócenie się na nogi. Kto widział chrząszcza usiłują-cego stanąć z pozycji grzbietowej, zrozumie jak korzystna jest to cecha w przy-

Czerwończyk dukacik

Marzymłódka proporzec

Rusałka admirał

88

Lotnica zyska, samiec i samica Samica lotnicy złoży jaja na liściach buka

Karłątek klinek

Zorzynek rzeżuchowiec Dostojka selene Bielinek bytomkowiec

Czerwończyk żarek Modraszek wieszczek

padku sztywnego ciała. Z łatwością możemy to sprawdzić, kładąc chrząszcza na płaskiej dłoni. Larwy sprężykowatych żyją w glebie i nazywają się drutowcami. Żywią się cebulkami i korzeniami roślin, dorosłe owady zjadają pędy i liście. Mogą wyrządzać znaczne szkody. Na łące zobaczymy duże bogactwo motyli dziennych. Kwiaty odwiedzają drobne czerwończyki żarki (Lycaena phaeas) i dukaciki (Lycaena virgaurea), modraszki ariony (Maculinea arion), karłątki klinki (Hesperia comma), zorzynki rzeżuchowce (Anthocharis cardamines), dostojka selene (Boloria selene), nieco większe bielinki bytomkowce (Pieris

89

Wąsik runowiaczek Złotook zwyczajny

Krasanka owocowiec (przepaskówka)Paź królowej

Dostojka malinowiec

Niedźwiedziówka krasopani, samica i samiec

napi), lotnice zyski (Aglia tau) czy rusałki: rusałka żałobnik (Nymphalis an-tipa), rusałka pawik (Inachis io), rusałka pokrzywnik (Aglais urticae), rusałka admirał (Vanessa atalanta) i rusałka osetnik (Cynthia carduli). Występuje też rodzina bardzo kolorowych niedźwiedziówek (Arctidae) z niedźwiedziówką gosposią (Arctia caja), marzymłódką proporzec (Tyria jacobeae), czy niedźwie-

90

Kumak górski siedzący i na grzbiecie w pozycji odstraszającej

Bzyg pospolity

dziówką krasopani (Panaxia dominula). Żyje tu rzadki już mieniak tęczowiec (Apatura iris) i bardzo rzadki paź królowej (Papilio machon). Łąka bogata jest też w przedstawicieli całkiem małych motyli, jak wąsik runowiaczek (Nemorpha degeerella), pió-rolotek śnieżynka (Pterophorus pentadactyla) czy piórolotek zwyczajny (P. monodactylus). Z innych owadów warto wspomnieć dobrze znane, liczne i dokuczliwe jusznice deszczowe (Haematopoda plu-vialis) boleśnie kąsające przed deszczem, złotooka zwyczajnego (Chrysoperla carnea) należącego do

drapieżnych sieciarek, bzyga pospolitego (Syrphus ribesi), którego larwy żywią się mszycami, krasankę owocowiec (Cercopis sanguinea) - pluskwiaka, którego larwa żyje w piance przez siebie wytwarzanej, czy wreszcie niezwykle liczeb-nych przedstawicieli szarańczaków. Z płazów bezogonowych na łące znajdziemy jedynie żaby trawne, ropuchy szare i kumaka górskiego (Bombina variegata), choć ten częściej widoczny jest w dużych kałużach na leśnych drogach. Ropuchy i kumaki nie mają zbyt wielu wrogów, w ich skórze są gruczoły produkujące niesmaczną wydzielinę, której większa ilość może nawet zaszkodzić amatorom łatwej zdobyczy. Kumak ostrzega, że jest niejadalny pokazując brzuszną, jaskrawo pomarańczową, czy intensywnie żółtą w ciemne plamki, stronę ciała. Nagłe pokazanie takich barw ma również działanie odstraszające. W samym potoku zobaczyć można larwy salamandry plamistej (Salamandra salamandra), przedstawicielki pła-zów ogoniastych. Dorosłe salamandry wolą szukać pożywienia na skraju lasu.

91

To najdłuższy zaskroniec (120 cm), jakiego tu złapałemSalamandra plamista

Samiec jaszczurki zwinki w czasie godów chwyta ją za ogon i kąsa, obok złoże jaj przypadkowo odsłonięte

Jaszczurka żyworodna, podobnie jak inne gady, aby się ogrzać - rozpłaszcza się

Salamandry plamiste są jajożyworodne. Larwy przechodzą rozwój w czystej zimnej wodzie. Łatwo je poznać po czarnym kolorze i wyraźnych, strzępiastych zewnętrznych skrzelach. Są drapieżne. Gady na łące są reprezentowane przez zaskrońca zwyczajnego (Natrix natrix), beznogą jaszczurkę padalca (Anguis fragilis) i - w suchszych fragmentach łąki o wystawie bardziej południowej - jaszczurkę żyworodną (Lacerta vivipara) oraz żmiję zygzakowatą (Vipera berus). Te dwa gatunki, podobnie jak bardzo rzadki i trudny tu do zobaczenia, ale obecny w tej okolicy gniewosz plamisty (Coronella austriaca), są jajożyworodne. Ich młode rodzą się w pełni ukształ-towane i są miniaturkami osobników dorosłych. Wszystkie gady, łącznie z jadowitą żmiją, są chronione! Niewiele to jednak

92

Żmija zygzakowata Gniewosz plamistyPadalec

Paszkot Mysz leśna

daje, gdyż ludzie boją się i często odruchowo je zabijają. Jedynym sposobem wyzbycia się tej fobii, jest ich dokładniejsze poznanie. Ptaków na samej łące nie występuje zbyt wiele, ale otaczające ją zarośla i

Zaskroniec - tyko on ma charakterystyczne żółte policzki

93

Jeleń karpacki Borowiec wielki

Jeż europejski Mała sarna jest prawie niewidoczna

drzewa są ich pełne. Z bardziej ciekawych gatunków należy wymienić kolo-rowe szczygły (Carduelis carduelis) żerujące na ostach, pleszki (Phoenicurus phoenicurus), paszkoty (Turdus viscivorus), kosy (Turdus merula), czy coraz rzadsze pliszki siwe i górskie. Wysoka i gęsta roślinność jest doskonałą kryjówką dla młodych sarenek. Należy bardzo uważać, aby ich nie przydeptać. Młode leżą nieruchomo, licząc, że nie zo-staną zauważone. Są tego tak pewne, że robiąc zamieszczone tu zdjęcie, delikatnie odsuwałem trawy, nie wywołując żadnej reakcji. Na łące pasą się zające szaraki

94

Myszołów w gnieździe (rys.), jego sylwetka w locie i portret

Las daglezjowy, miejsce gdzie gniazduje myszołów

i dorosłe sarny. Łąki nie omijają też je-lenie szlachetne (Cervus elephus), ale dopiero po zmroku. Podobnie jak one, wieczorem na żer wychodzą jeże europejskie (Erinaceus europaeus) i zaczynają latać nietoperze, a wśród nich borowiec wielki (Nyctalus noctula). Wracamy w górę łąki i docho-dzimy do leśnej drogi, na skraju której rośnie licznie skrzyp leśny (Equisetum sylvaticum). Idziemy kawałek w górę głębokim wąwo-zem. Po prawej stronie, a trochę dalej także po lewej, zaczyna się las, w którym najciekawsze są stare, ponad 120-letnie daglezje, inaczej jedlice zielo-ne (Pseudotsuga menziesii) pochodzące z Ameryki Pn., sprowadzone do Europy w 1827 r. Pod Leskowcem posadzono je za czasów żywieckich Habsburgów. Jedlice zielone w swo-jej ojczyźnie to jedne z najwyższych drzew na świecie, dorastające do 110 m wysokości. U nas, jako przedstawi-cielki obcego gatunku, nigdy takich rozmiarów nie osiągają, ale niektóre z nich mają nawet 30 m wysokości i dużo ponad 2 m obwodu w pierśnicy (na wys. 130 cm). Igły jedlicy są miękkie i przyjemne w dotyku. Kora gruba, silnie spękana, po roztarciu pięknie pachnie. Jedlice dobrze się w Polsce zadomowiły, są odporne na rodzime szkodniki i stanowią cenne źródło war-tościowego drewna. Są też ozdobą każ-

95

Sowa uszata

dego parku, a szczególnie w tym miejscu dodają uroku bukom. Po prawej stronie centralnej części daglezjowego lasu ma swoje gniazdo myszołów (Buteo buteo), największy ptak drapieżny Beskidu Małego. O obecności myszołowa w gnieździe możemy się przekonać już z daleka, słysząc jego charakterystyczny, łatwy do odróżnienia piskliwy głos. Na obecność gniazda z młodymi wskazują też leżące na ściółce odchody wystrzykiwane na zewnątrz przez młode, a także liczne pióra i fragmenty kości ofiar. Dużo trudniej jest odkryć gniazdo jastrzębia gołębiarza(Accipiter gentilis), równie groźnego choć mniejszego drapieżnika, prowadzącego bardziej skryty tryb życia. Jastrzębia częściej zobaczymy przemykającego mię-dzy drzewami, niż na otwartej przestrzeni. Jest doskonałym myśliwym, potrafi w locie omijać gałęzie nawet bardzo gęstego lasu. Najczęściej spotykanym śladem jego obecności są białe odchody. Leżą one zwykle w większej ilości pod dogodną do czatowania gałęzią, przy drodze lub przecince leśnej. Jastrzębie często polują na gołębie i to nie tylko te dzikie, dlatego były w przeszłości prześladowane i zabijane. Dziś jest już ich niewiele. Na szczęście dla nich coraz mniej jest też hodowców gołębi i kolekcjonerów wypchanych ptaków, jest więc nadzieja, że te piękne drapieżniki znowu będą liczniejsze. Nie można w tym miejscu nie wspomnieć jeszcze o innych ptasich łowcach - sowach. Te nocne ptaki trudno zobaczyć, ale wieczorną porą można je usłyszeć. Na polanach i w lasach Leskowca najczęściej odzywa się puszczyk (Strix alu-co). Wyjątkowo - król naszych sów - puchacz (Bubo bubo), który lubi bardziej odludne i dzikie miejsca. Ciekawą cechą sów jest wypluwanie niestrawionych części zjadanych ofiar w postaci pakiecików nazywanych wypluwkami. Łatwoje znaleźć na większych głazach czy ściętych pniakach. Składają się one z piór, kości (często całych czaszek), sierści czy pancerzyków chitynowych. Badanie zawartości wypluwek sów pozwala ornitologom ustalać ich jadłospis.

98

Potok jest urokliwy o każdej porze roku

Żywiec gruczołowaty Śledziennica skrętolistna Szczawik zajęczy

Po lewej stronie drogi w głębokim wąwozie płynie potok. Wiosną na jego brzegach kwitnie fioletowy żywiec gruczołowaty, żółtozielona śledziennicaskrętolistna, szczawik zajęczy (Oxalis acetosella) czy biały zawilec gajo-wy. Latem na kamieniach z potoku znajdziemy piękne wątrobowce i mchy.

Rzyczanka w lesie

99

Stożka ostrokrężna Paprotka zwyczajna Narecznica samcza

Zachyłka oszczepowata Orlica pospolita Czworolist pospolity

Wśród nich najbardziej rzuca się w oczy ciemnozielona stożka ostrokrężna (Conocephalum conicum) i trochę podbna do niej porostnica wielokształtna (Marchantia polymorpha). Dla wytrawnych przyrodników nie bojących się cho-dzenia po śliskich kamieniach, proponuję przejście w górę chociaż krótkiego fragmentu potoku. Ma on ładnie ukształtowane koryto - z licznymi zakolami, kaskadami - w którym znaleźć można odłamki piaskowca przecięte żylastymi pasmami kalcytu. O każdej porze roku czy dnia, możemy oglądać piękną grę świateł, kolorów, poczuć zapach lasu i wody. Po drugiej stronie potoku, na płaskim tarasie znajduje się paśnik dla zwierząt z lizawką (bryłą soli kamiennej).

100

W korycie potoku leży dużo nie tylko rumoszu skalnego, ale także gałęzi

Zwłaszcza zimą często odwiedzany jest przez dziki (Sus scrofa), jelenie i sarny, ale i w pozostałych porach roku można tu znaleźć ich ślady. Wracamy na drogę i idziemy przez jej rozszerzenie - miejsce składowania drewna. Jeżeli będziemy mieli szczęście i leśnicy nie będą aktualnie z niego korzystać, to znajdziemy tu liczne zastoiska z wodą, w których żyje kumak górski, a na-wet traszka górska (Triturus alpestris). Przed deszczem i w czasie opadów na drogę licznie wychodzą salamandry plamiste. Po prawej stronie rośnie 40--letni las iglasty ze stosunkowo ubogim poszyciem i runem. Leżą w nim duże głazy, zbudowane z wtórnej skały osa-

dowej, powstałej ze zlepienia się większych odłamków piaskowca, tzw. zlepieńców. 40 m w prawo, w górę od drogi, w lesie mieszanym z przewagą buka rosną różne gatunki paproci. Między innymi ma tu swoje stanowi-sko chroniona paprotka zwyczajna. Oprócz niej rośnie nerecznica samcza, cienistka trójkątna (Gymnocarpium dryopteris) czy zachyłka oszczepowata (Phegopteris connectilis). Spotkamy tu silnie trujący czworolist pospolity (Paris quadrifolia). Mimo że jego jagoda jest trująca, rozsiewają go ptaki, którym nie szkodzą zawarte w niej toksyny. Obok czworolistu rośnie żywiec cebulkowy (Dentaria bulbifera). Z lasu schodzimy na drogę, do rozwidlenia. Zanim pójdziemy dalej, proponuję krótki odpoczynek nad potokiem, który płynie kilka metrów niżej. Jest przy nim miejsce, aby usiąść, skosztować czystej wody, opłukać twarz. Ci, którzy nie scho-dzili do niego wcześniej, mogą poszukać ciekawych kamieni z białym kalcytem, czy płytek łupku z ciekawymi śladami (hieroglifami) będącymi wynikiem działania wody lub organizmów żywych. Powyżej na brzegu jest polanka, na skraju której rosną okazałe buki zwyczajne, za nimi dorodne modrzewie (Larix europaea), pod którymi runo opanował dominujący trzcinnik leśny (Calamagrostis arundinacea). Na skarpie potoku można znaleźć jadalne borowiki szlachetne (Boletus edulis)

101

Trzcinnik leśny dokładnie pokrywa dno lasu, nie dając szans innym roślinom

Borowik szlachetny Borowik ceglastopory

Kwiaty buka rzadko są dostrzeganeZbiory smacznych borowików cza-

sem bywają bardzo obfite

i borowiki ceglastopore (Boletus erythropus). Przy okazji warto wspomnieć, że grzyby - do momentu poznania ich sposobu rozmnażania się - uważano za „wyziewy” wilgotnej ziemi i traktowano jako „diabli pomiot”. Dopiero odkrycie zarodników przez włoskiego uczonego Antonioniego Micheliego wyjaśniło zagadkę ich nagłego pojawiania się.

102

Po odpoczynku wspinamy się bardzo ładnym w tym miejscu korytem potoku, albo wracamy na drogę do rozwidlenia i idziemy w górę szeroką drogą leśną.Droga leśna Idąc, możemy prześledzić jak działania wykonujących drogi leśne bez od-powiedniego zabezpieczenia, przyspieszają spływ wody, powodują erozję i wypłukiwanie gleby a wraz z nią szczątków organicznych, które w normal-nych warunkach rozkładają się na miejscu i wracają do obiegu materii. Jest to wysoka cena, jaką płacimy. Gleba tworzyła się przez tysiące lat. Trzymała się na podłożu dzięki korzeniom traw i drzew, teraz pozbawiona osłony spły-wa bezpowrotnie, odkrywając skałę macierzystą. Drogi wycinane w stokach przecinają także skały wodonośne, co ułatwia ich osuszanie, przedłuża okresy niedoboru wody, zmniejsza jej zapasy i obniża poziom. Idąc szeroką drogą leśną skręcamy w bok i dochodzimy do potoku Rzyczanka, a raczej potoczku, bo wody w nim już niewiele, szczególnie po okresach suszy. Droga korytem potoku Potokiem do tego samego miejsca dochodzimy poruszając się jak po schodach. Stopnie tworzą tu wypłukane warstwy piaskowca i łupku. Koryto wypełnia też gruby rumosz skalny i powalone konary drzew. Na głazach rosną porosty pyliste

Drogi leśne ułatwiają wywóz pozyskiwanego drewna, ale też przyczyniają się do erozji gleby i nadmiernego odpływu wody ze stoku

103

Na kamieniach rosną liczne porosty skorupiaste i proszkowe, a obok glo-ny i mszaki

i skorupiaste, liczne gatunki mchów i wątrobowców. Są tu dla nich doskonałe warunki: mało światła i duża wilgotność. Brzegi koryta porasta od wschodu widny las mieszany z przewagą buka zwyczajnego, a z zachodu las z przewagą świerka pospolitego. Nierzadko można w tym miejscu spotkać dzięcioła czar-nego (Dryocopus martius), największego w Polsce przedstawiciela dzięciołów. Dochodzimy do niedawno wykonanej drogi leśnej, którą mogliśmy tu dotrzeć obchodząc potok. Kończy się ona sztucznie powstałą wysoką skarpą utworzoną z miękkich łupków, z których obficie sączy się woda. Teraz stoi przed nami trudne zadanie. Musimy przejść 30 – 40 m w górę po du-żych śliskich głazach, aż do ścieżki trudnej do zauważenia. Przecina ona potok i pozwala przejść z jednego zbocza na drugie. Jesteśmy blisko źródeł Rzyczanki. W tym

Czosnek niedźwiedzi

104

Źródła Rzyczanki będące jednocześnie źró-dłami Wieprzówki

Widłak goździsty

miejscu północne stoki Leskowca są strome i porasta je młody kilkunastoletni las z gęstą roślinnością zielną. Zlewają się tu liczne stru-myki mające swój początek kilkadziesiąt metrów wyżej. Obecnie źródła ich kryją się w gęstwinie ziół, traw, krzewów i młodych drzew. Prowadzone są tu prace pielęgnacyjne. Niżej, na zboczach głównego koryta potoku rośnie czosnek niedźwiedzi stosowany w zio-łolecznictwie, zawierający olejki eteryczne i witaminę C. Młode liście czosnku do-skonale nadają się do sałatek, a sam czosnek jest rośliną, która wskazuje na wysoki poziom wód gruntowych. Ścieżka, na której stoimy, jest szlakiem jeleni. Powyżej

Wroniec widlasty (widłak wroniec)

105

Skraj starodrzewia modrzewiowego i młodnik świerkowo- modrzewiowy

Maślak żółty

w świerkowym gąszczu są ich ostoje i łatwo je spłoszyć. Jeżeli będziemy mieli szczęście, to możemy tu spotkać i inne ssaki: lisa rudego (Vulpes vulpes), które-go nory kryją się w rumowiskach skalnych, czy dzika, który często odpoczywa ukryty pod nisko sięgającymi gałęziami młodych świerków. Trawersujemy stok ścieżką w kierunku północno-wschodnim. Powyżej, parę me-trów od potoczku, w bardzo stromym miejscu znajduje się bogate stanowisko chro-nionych widłaków: widłaka goździstego (Lycopodium clavatum) i wrońca widlaste-go (Lycopodium selago). Zarodniki widłaka goździstego używano kiedyś w medy-cynie jako zasypki, przez co znacznie go wyniszczono. Idziemy lasem świerkowym z domieszką buka. Niektóre starsze świerki są już martwe lub zamierające z widocznymi śladami żerowania dzięciołów, w tym dzięcioła czarnego. Wielkie otwory wykute w ich pniach świadczą o sile jego dzioba. Nie znaj-dziemy tu jednak dziupli, gdyż wykuwa je na wysokości prawie 20 m. Po-trzebuje znacznie większych drzew, niż możemy spotkać w tym miejscu. Po przejściu 200 m dochodzimy do młodnika świerkowo-modrzewiowego. Kto lubi zbierać maślaki żółte (Ixocomus elegans), może tu trochę poszpe-rać za tymi pysznymi grzybami. Musimy jednak uważać, bo można na-tknąć się na żmiję zygzakowatą, jedynego jadowitego węża spotykanego w Polsce. Jesteśmy daleko od najbliższego pogotowia ratunkowego, więc nie możemy liczyć na szybką pomoc, a jej ukąszenie może zagrażać na-szemu życiu. Nie bójmy się jednak, bądźmy spokojni, jeżeli damy jej czas - sama odpełznie. Żmija nigdy pierwsza nie atakuje. Robi to wy-łącznie wtedy, gdy zaskoczona przez nas nie ma możliwości ucieczki.

106

Widok ze Starej Polany na Groń Jana Pawła II ...

Stawek na Starej zawsze ma wodę... i w kierunku północnym na Andrychów

Topola osika rośnie pospolicie, ale nielicznie, podobnie jak klon jawor (kwiaty)

Najgroźniejsza jest wczesnym rankiem, kiedy odrętwiała ma kłopoty z poruszaniem się. Żmija zygzakowata, jak już wcześniej pisałem, jest jajo-żyworodna. Gody odbywa w maju i czerwcu, a młode rodzą się w drugiej połowie lata - w sierpniu i wrześniu. Żmija, podobnie jak wszystkie polskie

107

Gałązka jodły pospolitej ...

Szyszki świerka pospolitego

... i świerka pospolitegoz wiosennymi przyrostami

gady, jest chroniona i bardzo pożyteczna. Zjada głównie gryzonie, pomagając w regulacji ich liczebności. Na końcu młodnika, za drogą prowadzącą w górę, rośnie piękny starodrzew modrzewiowy, a za nim odsłania się polana zwana Starą. Porasta ją głów-nie wspomniany wcześniej trzcinnik leśny, trawa o ostrych, sztywnych liściach, z której człowieka średniego wzrostu niewiele widać. Na środku po-lany stoi w rozproszeniu kilka starszych drzew, m.in. jodły pospolite (Abies alba), klony jawory i buki zwyczajne. Na grupie jodeł jest zbudowa-na ambona myśliwska. Przed wschodem albo późnym wieczorem, można z niej obserwować pasące się jelenie lub taplające się w błocie dziki. Powyżej jest błotniste zagłębienie zwykle wy-pełnione wodą. Przy brzegach można dostrzec ślady zwierząt, które tu przychodzą wykąpać się w błocie. Po powierzchni pływają, a raczej ślizgają się wykorzystując napięcie powierzch-niowe wody, drapieżne pluskwiaki nartniki (Gerris sp.). Czyhają one na drobne nieostroż-ne zwierzęta, które wpadają do wody. Ich ruch wywołujący fale natychmiast je przyciąga. Za-opatrzone w kłujkę nartniki nakłuwają zdobycz i wypijają ich płynną, nadtrawioną zawartość. Nartniki przechodzą przeobrażenie niezupełne, bez stadium poczwarki, a larwy są podobne do dorosłych. Dobrze latają, dlatego spotkać je

można wszędzie, gdzie jest woda stojąca lub wolno płynąca. Nad bajorem i w jego okolicy latają zwinne i piękne żagnice (Aeshna cyanea). Dorosła ważka chwyta w locie nawet najszybsze owady. Jej rozwój trwa dwa lata, a larwa jest drapieżna, podobnie jak postać dorosła. Na próżno jednak szukalibyśmy larw żagnicy w bajorku. Do ich złożenia potrzebuje roślin zanurzonych w wodzie, a takich tu nie znajdziemy. Jeszcze w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku

108

Porek brzozowyDziki bez koralowy Orzechówka

Jarząbek

łąka była koszona. Suchą lub świeżą trawę ściągano na smykach (ściętych młodych świerkach), ciągniętych przez woły (kastrowane byki), ponieważ zwykłym wozem trudno było tu dotrzeć. Obecnie na polanie panuje błogi spokój, doskonały do podziwiania widocznych stąd panoram Gronia Jana Pawła II, Gancarza, Rzyk i okolic Andrychowa. Na wschodnim skraju polany rosną stare buki zwyczajne. Za nimi las jest młodszy i silnie przerzedzony. Przechodzimy do górnej części polany i wchodzimy do lasu. Szukamy ścieżki, która prawie poziomo prowadzi trawersem do szerokiej drogi. Musimy jednak przejść około 200 m, zanim na nią natrafimy.Przechodząc lasem napotkamy liczne martwe brzozy zaatakowane przez białą hubę brzozową (porek brzozowy) (Piptoporus betulinus). Powoduje ona zgniliznę twardzieli, a następnie bieli. Drewno staje się tak kruche, że można je proszkować. Owocnik huby ma według medycyny ludowej właściwości lecznicze. Las, którym idziemy, jest stosunkowo młody, dosyć gęsty i pozbawiony runa. Tylko na nielicz-nych prześwitach rośnie trawa i paprocie. To tędy ma przebiegać projektowana nartostrada. Wychodzimy z lasu na drogę prowadzącą na Leskowiec, a następnie skręcamy w lewo na prawie 200 metrowy trawers. Jeszcze kilka lat temu rosły tu 80 - 100-letnie drzewa: jawory, świerki, buki i inne, gniazdował myszołów. Obecnie pozostały z nich tylko resztki i to znacznie poniżej ścieżki. Dzięki temu odsłonił się piękny widok w kierunku Rzyk, Andrychowa i dalej. Powyżej ścieżki stok jest stromy, ale utrzymują się na nim wysokie świerki, spośród których wiele straciło

109

Polana ze „źródełkiem miłości”, bujną trawą i borowiną

Ciemiężyca zielona

Tablica kamienna z wykutymi stopami A. Potockiego z 1846 r. i odłamek innej, jeszcze starszej, z 1831 r., znaleziony w korycie potoku w 2000 r.

wierzchołki pod ciężarem śniegu i od podmuchów halnego wiatru. Ścieżka łagodnie wznosi się do góry. Idziemy nią tak długo, aż dojdziemy do kolejnej drogi prowa-dzącej pod szczyt Leskowca. Przecinamy ją i wchodzimy w las mieszany, rzadki, z licznymi wiatrołomami. Dochodzimy do miejsca, gdzie ściągane jest drzewo, a trochę niżej wypływa z urwiska źródło. Tu musimy się dobrze rozejrzeć. W tej okolicy leży kwadratowa płyta kamienna z 1846 r., o wymiarach 50x50x20 cm, na której wykuto ślady stóp hrabiego Adama Potockiego. Tablica ta, podobnie jak jeszcze kilka innych, leżała kiedyś na szczycie Leskowca i była pamiątką jego byt-ności na tej górze. Adam Potocki, znany wówczas polityk, był właścicielem Rzyk,

110

Powykręcane stare buki przy drodze na szczyt Leskowca

Tablica z wykutymi stopami hr. Mery Wielopolskiej i hr. Romana Taube z 1898 r.

Śnieżyczka przebiśnieg

które należały do klucza zatorskiego. Kto bardzo się zmęczył może zejść w dół, do szlaku białych serduszek i wrócić do punktu wyjścia. Można też odszukać trawers tuż pod źródłem i dojść nim do czarnego szlaku, a następnie wrócić do Jagódek lub wyjść na Groń Jana Pawła II i do schroniska na Jaworzynie. Wytrwałym propo-nuję przejście po skosie 40 m w górę i dojście do powoli zarastającej polany. Na polanie rośnie dość licznie ciemiężyca zielona (Veratrum lobelianum) i goryczka trojeściowa (Gentiana asclepiadea). Wiosną, jeszcze na śniegu, kwitnie śnieżyczka przebiśnieg (Galanthus nivalis) i żywiec gruczołkowaty. Poniżej polany (około 20 - 30 m), w lesie leży druga tablica z wykutymi stopami (obecnie, podobnie jak tabl. Potockiego przeniesiona pod schronisko na Jaworzynie). Jest ona większa od

111

Jedna z limb, które rosną przy szlaku

Drewniany krzyż trzeciego tysiąclecia na Leskowcu

Buk koło szczytu przy szlaku na Kocierz

pierwszej, ale bardziej wydłużona, cieńsza i ma nierówne brzegi. Widnieją na niej, oprócz wykutych śladów stóp, dwa nazwiska: hr. Mery Wielopolska i Roman Taube oraz data: 4/9 1898. 20 m w górę, na zachodnim skraju polany stoi okazały świerk, spod którego wypływa źródełko ze znakomitą wodą. Niestety, ostatnie dość suche lata spowodowały, że często brakuje w nim wody. Nazwałem je „źródełkiem miłości”, bo tu po raz pierwszy obserwowałem walkę jeleni. Od świerka idziemy na wschód trawersując polanę, a następnie wąską ścieżką przez przecinkę do szlaku na Leskowiec i do schroniska na Jaworzynie. Idąc przecinką, po lewej stronie zobaczy-my kilka starych, ale nadal niebezpiecznych składowisk odpadów ze schroniska. Niebezpiecznych, bo z kawałkami szkła i ceramiki, którymi kaleczą się zwierzęta. Również my, nieostrożnie zbaczając ze ścieżki, możemy się zranić. Kierujemy się szlakiem na szczyt Leskowca, łagodnie w górę. Prowadzi on między starymi, w niektórych przypadkach ponad 200-letnimi, coraz mniej licznymi, pokręconymi bukami, będącymi częścią występującej tu unikatowej buczyny karpackiej. Przy szlaku rośnie także kilka posadzonych limb (Pinus cembra) (gat. chroniony). Po wyjściu na szczyt widzimy rozległą panoramę od wschodu po zachód. Przy dobrej pogodzie można stąd zobaczyć Babią Górę (1725 m n.p.m.), a nawet Tatry (patrz panorama z Leskowca). Na szczycie stała kiedyś wieża triangulacyjna. Dawniej służyła do prowadzenia pomiarów i jako doskonały punkt obserwacyjny dla turystów. Niestety, podobnie jak inne tego typu wieże, na skutek działania czynników atmosferycznych i procesów

112

Widok na szczyt Leskowca przed II wojną Dzisiaj też szczyt porasta trawa

Bliźniaczka psia trawkaBorówka czarna (kwiaty i owoce)gnilnych musiała zostać rozebrana. Teraz, obok szczytu stoi duży, drewniany krzyż upamiętniający początek trzeciego tysiąclecia. Szczytowa część Leskowca, od stro-ny wschodniej i południowej (jeszcze około 20 lat temu były tu pastwiska dla owiec) jest trawiasta, z kępami brzozy brodawkowej i nielicznymi pojedynczymi okazami świerka pospolitego i buka zwyczajnego. Obecnie bliźniaczkę psią trawkę (Nardus stricta) w znacznym stopniu zastępuje borówka czarna (Vaccinium myrtillus), a w mniejszym - borówka brusznica (Vaccinium vitis-idaea). Rośnie też licznie ma-lina właściwa o doskonałym smaku i aromacie, a gdzieniegdzie jeżyna fałdowana. Jesienią kwitnie wrzos zwyczajny (Calluna vulgaris), sygnalizując ostateczny koniec lata. Pod kępami brzóz rosną piękne muchomory czerwone (Amanita muscaria), dorodne okazy koźlarza pomarańczowożółtego (Leccinum testace-oscabrum), coraz rzadszych przedstawicieli grzybów kapeluszowych w Beskidzie Małym. W drugiej połowie lata, na babce, szczawiu zwyczajnym czy borowinie można znaleźć włochate gąsienice niedźwiedziówki gosposi (Arctia caja). Osob-

113

Muchomor czerwony

Koźlarz pomarańczo-wożółty

niki dorosłe tego nocnego motyla są niezwykle barwne i pojawiają się już w czerwcu, spotkać je można jeszcze w sierpniu. Oczywiście, to nie jedyny gatunek motyla, a tym bardziej owada, który żyje na szczycie, ale więcej miejsca poświęciłem owadom wcześniej. Może warto wymienić tutaj jeszcze jednego, kiedyś licznego - żuka gnojowego (Geotrupes stercorarius). Jest go coraz mniej, gdyż zanika hodowla zwierząt na terenach górskich, zni-kają pastwiska i łąki, maleje też ilość płoszonej przez turystów dzikiej zwierzyny, od której rozwój żuka jest ściśle uzależniony. Żuk bowiem, dla wyżywienia swoich larw kopie korytarze w pobliżu odchodów zwierząt rośli-nożernych, nawet do 40 cm długości. Nawóz gromadzi w końcowych ich częściach - komorach, gdzie samica składa pojedynczo jajeczka. Wylęgłe larwy żywią się nim aż do przepoczwarczenia. W ten sposób żuki przyczyniają się do przemieszczania substancji organicznych w glebie i do ich rozkładu. Podobnie jak inne chrząszcze z tego rodzaju, są dzięki temu bardzo pożyteczne. Na szczycie Le-skowca żyje też żmija zygzakowata, w tym także rzadka, piękna forma szaroniebieska (prawie błękitna) z czarnym zygzakiem. W dobrze nasłonecznionych stanowiskach żyje jaszczurka żyworódka. Można tu także zobaczyć kruka (Corvus corax), który w masywie tej góry ma swoje gniazda, a tutaj - bogate żerowisko na odpadach pozostawionych przez turystów. Leskowiec, podobnie jak leżący nad schroniskiem Groń Jana Pawła II, jest doskonałym miejscem do oglądania wschodów słońca. Widoki są równie fascynujące jak ze słynącej z tego Babiej Góry. Wracamy tą samą drogą, w kierunku schroniska na Jaworzynie. W miejscu, gdzie łączą się szlaki, skręcamy lekko w lewo i idziemy na Groń Jana Pawła II (890 m n.p.m.), do kaplicy. Pierwszy odcinek drogi otaczają buki będące przykładem tzw. buczyny grzbietowej, wyraź-Żuk gnojowy

114

Mrozoodporne buki na Groniu Jana Pawła IInie oddzielonej od lasu świerkowego. Buczyna ta miała być objęta ochroną, w 1956 r. powstał nawet projekt rezerwatu częściowego, sporządzony przez leśników Błażeja Bednarka i Stefana Myczkowskiego. Celem utworzenia tego rezerwatu miała być według nich: ...ochrona niewielkiego skrawka natu-ralnej buczyny grzbietowej. Co następnie uzasadniali: Na obszarze naszych Karpat tego rodzaju drzewostany zostały przeważnie wyparte przez pasterstwo, które w miarę rozwoju zajmowało coraz to dalsze grzbiety Karpat pod wypas, wycinając las. Naturalny swój charakter zawdzięcza buczyna na Leskowcu swoim właścicielom, drobnym rolnikom, którzy nie wzorowali się na błędnych zasadach gospodarczych obowiązujących w XIX w. na Żywiecczyźnie i nie za-świerczyli tego skrawka lasu. Karpackie buczyny grzbietowe winny być uznane powszechnie jako lasy o charakterze ochronnym, a możność pozyskiwania z nich wątpliwej jakości surowca drzewnego należy przesunąć na dalszy plan. Mogą one być wykorzystywane jako drzewostany mateczne mrozoodpornych buków karpackich. (Cytat z planu urzadzenia rezerwatu Leskowiec).Tadeusz Szantroch (1888-1942), poeta z grupy Czartak i przyjaciel Emila Zegadłowicza, pisał o tych bukach: Cześć wam bracia rycerze na beskidzkiej górze, tym pniom waszym, sękatym piersiom bez zalęku, co w największe jednako wpierały się burze, a blizn chwałę zaszczytną w każdym noszą sęku. (fragment wiersza Buki na Leskowcu).

115

Wiele z tych buków już nie ma albo nie będzie, jeżeli nadal potrwa ich usuwanie

Niestety, nie doceniono ich wartości, nie objęto ochroną, a znacznie późniejsze starania, na początku lat 90. XX w. były już bez szans z uwagi na lokalizację kaplicy i stosunek do tej propozycji właścicieli działek oraz jej budowniczego. Dzisiaj znaczna część bezcennych buków została bezsensownie wycięta. Budowę kaplicy z Krzyżem Ludziom Gór w środku, rozpoczęto w 1993 r. a ukończono i poświęcono 9 września 1995 r. Najpierw postawiono tylko drewnia-ny krzyż a następnie, w 1991 r. - murowaną kapliczkę. Obecnie kaplica, nazywana Sanktuarium na Groniu Jana Pawła II, jest ogrodzona. Na otaczającym ją terenie znajduje się Droga Krzyżowa z rzeźbionymi stacjami, pomnik Jana Pawła II, kilka mniejszych kapliczek, dzwonnica i budynek zaplecza. W kaplicy odprawia się cyklicznie msze św., w tym także Pasterkę, odbywa się odpust, tutaj także kończy się Rajd Szlakami Jana Pawła II. Więcej o jej historii i funkcjonowaniu można się dowiedzieć od budowniczego i opiekuna, Stefana Jakubowskiego lub z wydawnictw dostępnych w kaplicy i w schronisku PTTK na Jaworzynie. Kaplica jest miejscem, które przyciąga ogromne rzesze pielgrzymów. Niestety, nie udało się stworzyć obiektu harmonizującego z otaczającym krajobrazem i przyrodą ożywioną. Kaplica i towarzyszące jej obiekty zakłóciły naturalność Gronia Jana Pawła II,

116

Najpierw był drewniany krzyż i pierwsze rajdy, ...

... potem murowana kapliczka, jeszcze później kaplica i pomnik Jana Pawła II

brutalnie wtargnęły w głąb starej buczyny i zubożyły ją, pozostawiając kikuty pni i obciętych gałęzi. Zimna, jednolita płaszczyzna blaszanego dachu, obca przyro-dzie Leskowca nasadzona roślinność wprowadziły element niepokoju, a zamyka-jące przestrzeń ogrodzenie drażni i tworzy atmosferę sztuczności, niedostępności. Można mieć jedynie nadzieję, że patyna czasu trochę złagodzi stworzony kontrast. Wycięte wiekowe buki, zniszczone jałowce nie odrodzą się już za życia tego po-kolenia. Obce gatunki kwiatów, drzew, krzewy cypryśników nie zastąpią psiarki, jałowców czy bezcennych buków. Równocześnie kaplica stała się magnesem, który przyciąga liczne rzesze turystów, pielgrzymów. Spopularyzowała Beskid Mały,

117

Wygląd kaplicy na początku czerwca 2002 r. ...

... i w zimie 2003 r.

zwiększyła szansę rozwoju działalności turystycznej w okolicznych gminach. Od strony północno-zachodniej z Gronia Jana Pawła II rozciąga się piękna pa-norama. Przy dobrej widoczności można zobaczyć poczynając od zachodu: Złotą Górkę, Roczyny, część Andrychowa (resztę zasłania grzbiet Gancarza), Czaniec i Kęty (część Pogórza otaczającego Andrychów), Oświęcim, Zator, Graboszy-ce, Frydrychowice i dalej część kotliny zatorsko - oświęcimskiej, aż po wzgó-rza jurajskie po północnej stronie doliny Wisły. Trochę bliżej widać Wieprz, Chocznię, Ponikiew, Wadowice i Pogórze Wadowickie przenikające dalej w obręb Beskidu Zachodniego. Patrząc na wschód i południowy wschód również widzimy piękną panoramę z Beskidem Wyspowym, Średnim, Gorcami, Tatrami

118

Polana Jaworzyna i kamienna kapliczka przy schronisku

Widok od strony stoku narciarskiego na polanie Jaskula w kierunku północnym

Zimowe widoki z Gronia w kierunku południowo-wschodnim

119

Schronisko i jego otoczenie w latach trzydziestych XX w. (na horyzoncie widać szczyt Leskowca z wieżą triangulacyjną) oraz obecnie

i Beskidem Wysokim (patrz panorama z Gronia Jana Pawła II). Dawniej zbocza Gronia były prawie bezleśne, użytkowane jako pastwiska, a nawet pola uprawne. Obecnie nikt tu nie prowadzi wypasu, nie kosi trawy. Polany zostały częściowo zalesione lub same zarastają. Poniżej stacji wyciągu narciarskiego Oddziału PTTK w Andrychowie rozciąga się polana Jaskula, na wschód sąsiaduje z nią polana Żydowiec. Poniżej kaplicy, po stronie wschod-niej znajduje się polana Jaworzyna. Nad samą kaplicą jest plac, na którym jeszcze do niedawna palono ogniska z okazji Zielonych Świątek. Niedaleko, od strony wschodniej, znajdowały się do 1925 roku resztki letniego szałasu pasterskiego. Schodzimy do schroniska mijając ogródek meteorologiczny z wszystkimi ty-powymi elementami. Nie jest on dostępny dla wszystkich, ale można poprosić gospodarza schroniska, aby umożliwił jego zwiedzenie. Urządzenia są połączo-ne drogą radiową z instytutem w Krakowie i dane na bieżąco rejestrowane. Schronisko wybudowano w 1932 r. z inicjatywy działaczy wadowickiego koła Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego - Oddziału Babiogórskiego w Żywcu. Po-święcenia dokonał 3 września 1933 r. ks. Edward Zacher, prefekt gimnazjum w Wadowicach, katecheta Karola Wojtyły, papieża Jana Pawła II. W 1990 r., z okazji 70-lecia urodzin Ojca Świętego, odsłonięto tablicę upamiętniającą Jego kilkakrotne pobyty w tym miejscu przed pontyfikatem. 1 czerwca 2002r. odbył się XXX Zlot Turystów Górskich „Leskowiec 2002”, który łączył się z obchodami 70-lecia schroniska. Z tej okazji nadano schronisku imię Czesława Panczakiewicza, profesora gimnazjum, działacza turystycznego z Wadowic, jednego z inicjatorów budowy. Pamiątkową tablicę poświęcił i mszę św. w ka-

120

Stok narciarski z widokiem na Gancarz i wyciągiem „wyrwirączka” na polanie Jaskula

plicy Ludziom Gór na Groniu Jana Pawła II odprawił ks. inf. Kazimierz Suder z Wadowic. W uroczystości uczestniczył także syn patrona, Andrzej Pan-czakiewicz. Pierwszym gospodarzem schroniska, od 1932 do 1938 r., był Franciszek Byrski. Po nim przyszedł Jan Targosz z żoną i prowadził je do zakończenia II wojny i przez krótki okres po niej. Następnie gospoda-rzył Stefan Byrski, a po nim, w 1947 r., przyszedł Jan Rzycki z żoną. W latach 1955 - 1958 schronisko prowadziło małżeństwo Szafrańskich, a po nich przejął je Władysław Korzeń i prowadził do 1970 r. Następ-nymi gospodarzami byli Maria i Kazimierz Malarzowie. Od 1996 r. w schronisku gospodarzą Halina i Jan Lizakowie, którzy przeszli ze schro-niska na Markowych Szczawinach. Nowi gospodarze w znacznym stopniu zmodernizowali obiekt, poprawili obsługę turystów i pielgrzymów. Znikła jednak dawna atmosfera - ta „troszka prymitywu”, która urzeka prawdziwych turystów - ale to już znak czasów. Od schroniska schodzimy zielonym szlakiem przez polanę Żydowiec, obok je-dynego w tym miejscu źródełka, i dalej na polanę Jakula, która jest znanym sto-kiem narciarskim. W części szczytowej polany na początku lat pięćdziesiątych, z inicjatywy działaczy sportowych KS Beskid zaprojektowano i wybudowano wy-ciąg narciarski. Projektantami wyciągu byli Jerzy Zieliński, mój ojciec, i Tadeusz Pabiś. Całość prac wykonano w czynie społecznym. Z kamienia wybudowano pomieszczenie, zamontowano wykonaną w AZPB przekładnię, zakupiono linę, a silnik na ropę, dzięki Romanowi Błockiemu, zafundowała Wytwórnia Silników

121

Wysokoprężnych. Wszystko transportowano na własnych barkach i z pomocą za-przęgów konnych. Po uruchomieniu ropę nosili w plecakach działacze i zawodni-cy od Filipa (gajówki stojącej do dziś za potokiem przy ostatnim przystanku PKS i MZK), a bywało, że od kościoła w Rzykach. Obecnie silnik jest elektryczny, nie zmienił się tylko sposób wyciągania narciarzy przy pomocy specjalnych pa-sów. Również sama polana jest teraz mniej dostępna przez częściowe zalesienie. Na Leskowcu swoje pierwsze kroki zawodnicze stawiało wielu andrychowskich i wadowickich narciarzy. Niektórym z nich udało się potem być w krajowej czołów-ce narciarzy alpejskich. Są i tacy, którzy do dziś odwiedzają to miejsce, a nawet bio-rą udział w organizowanym z przerwami od 1955 r. Pucharze Leskowca. Jednym z nich jest wspomniany już wcześniej prof. Lech Poloński, który nie przepuści żadnej okazji, aby odwiedzić Leskowiec. Robi to także cała jego rodzina. W

Start do slalomu specjalnego podczas „Pucharu Leskowca” w 2000 r.

Jerzy Zieliński (mój ojciec) i Jan Poloński byli jednymi z inicjatorów i budowniczych wyciągu

Stok narciarski w latach 60-tych XX w. gromadził tylko najwytrwalszych

122

Lilia złotogłów Modrzyk górski Jaskier platanolistny

Goryczka trojeściowa Zawilce na polanie Jaskula

2002 roku zdobył nawet puchar w swojej kategorii wiekowej. Wśród jeżdżących tu na nartach nie brakuje także krakowian, którzy mogli i nadal mogą dotrzeć bezpośrednio autobusem z Krakowa do samych Rzyk Jagódek. Wchodząc na polanę przecinamy pas drzew. Powyżej ścieżki rośnie kilka ciekawych i rzadkich gatunków roślin: goryczka trojeściowa, modrzyk górski (Cicerbita alpina), wcześniej wspominana ciemiężyca zielona, jeden z najwięk-szych jaskrów - biało kwitnący jaskier platanolistny (Ranunculus platanifolius), a poniżej ma lilia złotogłów (Lilium martagon) jedyne stanowisko na całym

123

Dziękuję za pomoc wszystkim przyjaciołom, którzy pomogli mi w opracowaniu i wydaniu tej książeczki, a szczególnie Marii Biel - Pająkowej, dr Boże-nie Kotońskiej, Krystynie Nykiel, dr. Witoldowi Alexandrowiczowi, prof. Alfredowi Uchmanowi, prof. Wiesławowi Krzemińskiemu, Jerzemu Gajczakowi, Januszowi Ślesakowi, Sebastianowi Ramsowi i wielu innym, których tu z imienia i nazwiska nie sposób wymienić.

obszarze Leskowca. Wiosną, trochę głębiej na stoku narciarskim ale też przy ścieżce, rośnie licznie śnieżyczka przebiśnieg i kwitnie zawilec gajowy. Na polanie znajdziemy też bardzo liczne charakterystyczne dla terenu gatunki owadów i pająków. Żyją tu także żmije i jaszczurki żyworodne. Wczesnym rankiem bądź późnym wieczorem można spotkać pasące się jelenie karpackie i sarny. Idąc szlakiem zielonym dochodzimy do skrzyżowania ze szlakiem białych serduszek i nim schodzimy do Rzyk Jagódek, kończąc w ten sposób wędrówkę do źródeł Wieprzówki. Na zakończenie warto przypomnieć, że po drodze byliśmy przy dwóch źródłach, które są prawie równorzędne i każde z nich może być uznane za początek Wieprzówki. Są jednak jeszcze dwa, a nawet trzy źródła wypływające trochę niżej, które również mogą być za takie przyjęte. Ja wybrałem właściwie jedno, położone najwyżej, ale to był mój wybór i można się z nim zgodzić lub nie. Problem jest otwarty i może warto jednoznacznie i ostatecznie go rozstrzygnąć.

124

Pano

ram

a z

Lesk

owca

na

połu

dnie

Bąkowa

125

Pano

ram

a z

Lesk

owca

na

wsc

hód

126

Sromotnik bezwstydny (chr.), różne stadia rozwojowe: niedojrzały, młody z pełnym hymenoforem, z muchami zbierającymi zarodniki i bez zarodników

Czubajka kania

Mądziak psi (chr.)

Pierścieniak grynszpanowy

Gołąbek słodkawy (między korzeniami buka)

Tablice

Tęgoskór pospolity

127

Purchawka chropowataPieprznik jadalny, kurka

Zębiróg pospolity

Porosty - przedstawiciele chrobotków

Bielistka (modrzaczek) sina

128

Sosna wejmutka - szyszki męskie

Daglezja zielona czyli jedlica

Jałowiec pospolity - szyszkojagoda

Wrzos zwyczajny Świetlik łąkowy

Modrzew europejski - szyszka

129

Traganek szerokolistny w porze kwitnienia i owocowania

Kalina koralowa w porze kwitnienia i owocowania

Dąb szypułkowy

130

Wiśnia ptasia (dzika cze-reśnia, cześnia)

Leszczyna (owoce) Kruszyna pospolita (kwiaty i owoce)

Dziki bez hebd (kwiaty i owoce)

Jarząb pospolity (kwiaty i owoce)

131

Śliwa tarnina (owoce) Krzyżownica zwyczajna

Krwawnica pospolita

Dziewanna drobnokwiatowa i pospolita (kwiaty)

Dziewanna pospolitaTojeść rozesłana

132

Na zrębach można zobaczyć na-parstnice

Orlika pospolitego często odwiedzają trzmiele

Ciemiężyca zielo-na (kwiaty)

Wilczomlecz migdało-listny Wilczomlecz sosnka

Wyka ptasia Poziomka pospolita (kwiaty i owoce)

133

Wyczyniec łąkowy Tomka wonna

Wierzbownica kosmata

Kupkówka pospolita

Trędownik bulwiasty

Gruszyczka mniejsza

Kościenica wodna

134

Żarnowiec miotlasty (cały krzew i kwiat)

Gółka długoostrogowa Kruszczyk szerokolistny

Wiesiołek dwuletni

Nostrzyk biały

Głowienka pospolita

135

Żmijowiec zwyczajny Wierzbówka nadrzeczna

Niecierpek pospolity, n. drobnokwiatowy i n. gruczołowaty

Poziewnik szorstki Zawilec żółty Świerząbek orzęsiony

136

Bokochód Kołosz wielobarwny Przedstawiciel pogoncowa-tych

Pijawka końska Ślimak winniczek Wstężyki gajowe

Przedstawiciel kosarzy Szablak krwisty

137

Konik larwa...

Przedstawiciel pasikoników ... i podobna do niego inna larwa szarań-czaka

Komarnice

Biedronki na owocach marchwiListkowiec cytrynek

138

Bielinek kapustnik

Zawisak borowiec

Narożnica zbrojówka (postać dorosła i gąsienice)

Osadnik egeria

Mieniak tęczowiec

139

Rusałka kratkowiec (forma wiosenna i letnia)

Rusałka ceik Polowiec szachownicaRusałka żałobnik

Larwa (gąsienica) i owad doskonały (imago) niedźwiedziówki gosposi

Wycinka zakrzywicaWitalnik nostrzak Lśniak szmaragdek

140

Crocallis elinguaria

Przeziernik osowiec

Plamiec czeremszak

Zgrab rogaty

Strojnica baldaszkówka

Przestrojnik jurtina (para)

141

Ryś

Borsuka można jeszcze usłyszeć w paśmie Leskowca, trudniej go zo-baczyć

Bociany białe w Rzykach Jagódkach w czasie przelotu na zimowisko

Niedźwiedź jest największym drapieżnikiem odwiedzającym Beskid Mały. Poniżej ślad jego stopy pozostawiony w 2000 roku

Kaczki krzyżówki najdalej można spotkać w Rzykach Szafarzach

142

Wykaz gatunków grzybów, roślin i zwierzątBBabka lancetowata (Plantago lanceolata) 28, 35Bażant (Phasianus colchicus) 26Biegacz fioletowy (Carabus violaceus) 86Bielinek bytomkowiec (Pieris napi) 88, 89Bielinek kapustnik (Pieris brassicae) 138Bielistka sina (Leucobryum glaucum) 127Bliźniaczka psia trawka (Nardus stricta) 112 Bluszcz pospolity (Hedera helix) 47Bluszczyk kurdybanek (Glechoma hederacea) 15, 34, 35Błotniarka jajowata (Lymnea peregra) 69Bniec czerwony (Melandrium rubrum) 74Bobrek trójlistkowy (Menyanthes trifoliata) 82, 84Bodziszek cuchnący Geranium robertianum) 15, 72Bocian biały (Ciconia ciconia) 28, 141Bokochód pospolity (Xysticus ulmi) 136Borowiec wielki (Nyctalus noctula) 93, 94Borowik ceglastopory (Boletus erythropus) 101Borowik szlachetny (Boletus edulis) 100, 101Borówka brusznica (Vaccinium vitis-idaea) 112Borówka czarna (Vaccinium myrtillius) 112Borsuk (Meles meles) 141Brzana (Barbus barbus) 20Brzoza brodawkowata (Betula pendula) 27, 32, 44Buk zwyczajny (Fagus sylvatica) 44, 45, 54, 100, 101, 103, 107, 110, 111, 113 Bursztynka pospolita (Succinea potris) 69Bylica pospolita (Artemisia vulgaris) 15, 16Bzyg pospolity (Syrphus ribesi) 90CCiemiężyca zielona (Veratrum lobelianum) 109, 110, 122, 132Cienistka (zachyłka) trójkątna (Gymnocarpium dryop-teris) 100Chaber łąkowy (Centaurea jacea) 83Chmiel zwyczajny (Humulus lupulus) 15, 25Chrobotek (Cladonia sp.) 127Cladophora glomerata 45, 48Crocallis elinguaria 140Czeremcha zwyczajna (Padus avium) 14, 27, 32Czerwończyk dukacik (Lycaena virgaurea) 87, 88Czerwończyk żarek (Lycaena phaeas) 88Czosnaczek pospolity (Alliaria petiolata) 14, 15Czosnek niedźwiedzi (Allium ursinum) 15, 31, 35, 103, 104Czubajka kania (Macrolepiota procera) 126Czworolist pospolity (Paris quadrifolia) 99, 100Czyściec leśny (Stachys sylvatica) 72DDaglezja (jedlica zielona) (Pseudotsuga menziesii) 94, 128

Dąb szypułkowy (Quercus robur) 27, 32, 129Dereń świdwa (Cornus saguinea) 14, 16, 27, 32Dostojka malinowiec (perłowiec królewicz) (Argynnis paphia) 89Dostojka selene (Boloria selene) 88Dziewanna drobnokwiatowa (Verbascum thapsus) 33, 35, 47, 54, 131Dziewanna pospolita (Verbascum nigrum) 35, 54, 131Dzięcioł czarny (Dryocopus martius) 103, 105Dzięcioł duży (Dendrocopos major) 16Dzięcioł zielony (Picus viridis) 16Dzik (Sus scrofa) 100, 105, 107Dziki bez czarny (Sambucus nigra) 14, 16, 27, 32Dziki bez hebd (Sambucus ebulus) 130Dziki bez koralowy (Sambucus racemosa) 108Dzwonek pokrzywolistny (Campanula trachelium) 34Dzwonek rozpierzchły (Campanula patula) 82Firletka poszarpana (Lychnis flos-cuculi) 82, 84GGajowiec żółty (Lamiastrum galeobdolon) 45Gawron (Corvus frugilegus) 26Głowacz białopłetwy (Cottus gobio) 18, 28, 72Głowienka pospolita (Prunella vulgaris) 134Gniewosz plamisty (Coronella austiaca) 91, 92Gołąbek słodkawy (Russula integra) 126 Gorczycznik pospolity (Barbarea vulgaris) 35Gordionus scaber 84, 85Goryczka trojeściowa (Gentiana asclepiadea) 110, 122Goździk kropkowany (Dianthus deltoides) 83Gółka długoostrogowa (Gymnadenia conopsea) 134Grab zwyczajny (Carpinus betulus) 44Gronostaj (Mustela erminea) 26Gruszyczka mniejsza (Pyrola minor) 133HHusarz władca (Anax imperator) 27J Jałowiec pospolity (Juniperus communis) 128Jarząbek (Tetrastes bonasia) 108Jarząb pospolity (Sorbus aucuparia) 130Jaskier platanolistny (Ranunculus platanifolius) 122Jasnota biała (Lamium album) 14, 45, 72 Jasnota purpurowa (Lamium purpureum) 14, 72Jasnota plamista (Lamium maculatum) 45Jastrząb pospolity (Accipiter gentilis) 95Jaszczurka zwinka (Lacerta agilis) 28, 91Jaszczurka żyworodna (Lacerta vivipara) 91, 113, 123Jeleń szlachetny (Cervus elephus) 93, 94, 100, 105, 107, 123Jesion wyniosły (Fraxinus excelsior) 13, 27, 32, 44, 45, 72Jeż europejski (Erinaceus eropaceus) 26, 93, 94 Jeżyna fałdowana (Rubus plicatus) 16, 27, 37, 112

143

Jeżyna popielica (Rubus caesius) 16, 27, 33, 37Jodła pospolita (Abies alba) 107Jusznica deszczowa (Haematopoda pluvialis) 90KKaczka krzyżówka (Anas platyrhynchos) 16, 17, 26, 141Kalina koralowa (Viburnum opulus) 129Karbieniec pospolity (Lycopus europaeus) 85Karłątek klinek (Hesperia comma) 88, 89Kawka (Corvus monedula) 26Kielisznik zaroślowy (Calystegia sepium) 15, 27Kleń (Leuciscus cephalus) 20Klon zwyczajny (Acer platanoides) 14, 27Klon jawor (Acer pseudoplatanus) 27, 106, 107Knieć błotna (kaczeniec) (Caltha palustris) 15, 34, 37, 84Kokorycz pusta (Corydalis cava) 15Kokoryczka wielokwiatowa (Polygonatum multiflorum)28Kołosz wielobarwny (Aculepeira ceropegia) 136Komarnica (Tupula sp.) 137Komonica zwyczajna (Lotus corniculatus) 82Konwalijka dwulistna (Maianthemum bifolium) 77Kopytnik pospolity (Asarum europaeum) 35Kos (Turdus merula) 16, 26, 93Kowal bezskrzydły (Pyrrhocoris apterus) 48Kościenica wodna (Myosoton aquatcum) 133Koźlarz pomarańczowożółty (Leccinumtestaceoscabrum) 112, 113Krasanka owocowiec (Cercopis sanguinea) 89, 90Kraśnik sześcioplamek (Zygaena filipendulae) 87Kruk (Corvus corax) 113Kruszczyca złotawka (Cetonia aurata) 86Kruszczyk szerokolistny (Epipactis helleborine) 134Kruszyna pospolita (Frangula alnus) 27, 130Krwawnica pospolita (Lythrum scalicaria) 84, 131Krwawnik pospolity (Achillea millefolium) 28Krzyżak ogrodowy (Araneus diadematus) 86Krzyżak dwubarwny (Araneus marmoreus) 86Krzyżak zielony (Araniella cucurbitina) 86Krzyżownica zwyczajna (Polygala vulgaris) 131Kubkówka pospolita (Dactylis glomerata) 133Kukułka (Cuculus canorus) 26Kumak górski (Bombina variegata) 90, 100Kuna domowa (Masters foina) 26Kwiczoł (Turdus pilaris) 16, 26Kwietnik (Misumenta vatia) 86 LLepiężnik biały (Petasites albus) 15, 28, 35, 37, 72Lepiężnik różowy (Petasites hybridus) 28, 35, 37, 72Leszczyna pospolita (Corylus avellana) 27, 32, 130Lilia złotogłów (Lilium martagon) 122Lipa drobnolistna (Tilia cordata) 27, 32, Lis rudy (Vulpes vulpes) 105

Listkowiec cytrynek (Gonepteryx rhamni) 137Lotnica zyska (Aglia tau) 88, 89 Lśniak szmaragdek (Procris statices) 139ŁŁasica (Mustela nivalis) 26Łoboda oszczepowata (Atriplex prostrata) 33Łopian pajęczynowaty (Arctium tomentosum) 15MMalina właściwa (Robus idaeus) 28, 33, 37, 112Marchew zwyczajna (Daucus carota) 65Marzymłódka proporzec (Tyria jacobeae) 37, 87, 90Maślak żółty (Ixocomus elegans) 105Mądziak malinowy (Mutinus ravenelli) 126Mech płonnik (Polytrychum commune) 81Mech torfowiec błotny (Sphagnum palustre) 81Mewa śmieszka (Larus ridibundus) 16, 17Mieczyk dachówkowaty (Gladiolus imbricatus) 83, 84Mieniak tęczowiec (Apatura iris) 90, 138Mięta pieprzowa (Mentha piperita) 28, 35, 72Miodunka ćma (Pulmonaria obscura) 34, 35Misecznica murowa (Lecanoca muralis) 38Modraszek arion (Maculinea arion) 88, 89 Modrzew europejski (Larix europaea) 100, 128Modrzyk górski (Cicerbita alpina) 122Muchomor czerwony (Amanita muscaria) 112, 113Mydlnica lekarska (Saponaria officinalis) 33, 37Mysz leśna (Apodemus flavicollis) 92Myszołów (Buteo buteo) 94, 95, 108NNaparstnica purpurowa (Digitalis purpurea) 132Narożnica zbrojówka (Phalera bucephala) 138Nartnik (Gerris sp.) 85, 91, 107Nawłoć kanadyjska (Solidago canadensis) 33Nerecznica samcza (Dryopteris filix-mas) 28, 81, 99, 100Niecierpek drobnokwiatowy (Impatiens parviflora) 14, 72, 135Niecierpek pospolity (Impatiens noli-tangere) 14, 37, 72, 73, 135Niecierpek gruczolowasty (Impatiens glandulifera) 14, 135Niedźwiedź brunatny (Ursus arctos) 141Niedźwiedziówka krasopani (Panaxia dominula) 89, 90Niedźwiedziówka gosposia (Arctia caja) 90, 112, 139 Niezapominajka błotna (Mysotis palustris) 35, 84Nostrzyk biały (Melilotus alba) 134OOlsza czarna (Alnus glutinosa) 13, 16, 27, 32, 44, 48, 72Olsza szara (Alnus incana) 48Orlica pospolita (Peridium aquilinum) 81, 99Orlik pospolity (Aquilegia vulgaris) 132Orzechówka (Nucifraga caryocatactes) 108Osa dachowa (Pravespula germanica) 85

144

Osadnik egeria (Pararge aegeria) 138Oset lancetowaty (Cirsium vulgare) 28Osiewnik rolowiec (Agriotes lineatus) 86, 87Oszynda leszczynówka (Melasoma populi) 86PPadalec (Anguis fragilis) 91, 92Paprotka zwyczajna (Polypodium vulgare) 47, 61, 99, 100 Parzydło leśne (Aruncus sylvester) 73, 74Paszkot (Turdus viscivorus) 92, 93Pawica grabówka (Eudia pawonia) 73Paź królowej (Papilio machon) 89, 90Pierścieniak grynszpanowy (Stropharia aeruginosa) 126Pieprznik jadalny (Cantharellus cibarius) 127Pijawka końska (Haemopis sanquisuga) 136Piórolotek śnieżynka (Pterophorus pentadactyla) 90Piórolotek zwyczajny (Pterophorus monodactylus) 90Plamiec czeremszak (Abraxas sylvata) 140Pleszka (Phoenicurus phoenicurus) 93 Pluszcz (Cinclus cinclus) 16, 17, 26, 72Pliszka siwa (Motacilla alba) 26, 93Pliszka górska (Motacilla cinerea) 72, 93Płonnik pospolity (Polytrichum commune) 81Podbiał pospolity (Tussilago farfara) 34, 35Podagrycznik pospolity (Aegopodium podagraria) 27, 35, 37, 72Podkolan biały (Platanthera bifolia) 77, 82, 84Podrzeń żebrowiec (Blechnum spicant) 85Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica) 15, 28, 35, 37, 73Polowiec szachownica (Melanargia galathea) 139Porek brzozowy (Piptoporus betulinus) 108Porostnica wielokształtna (Marchantia polymorpha) 99Powojnik pnący (Clematis vitalba) 15,16Powój polny (Convolvulus arvensis) 15Poziewnik miękkowłosy (Galeopsis pubescens) 15Poziewnik szorstki (Galeopsis tetrahi)135Poziomka pospolita (Fragaria vesca) 132Przestrojnik jurtina (Maniola jurtina L.) 140Przetacznik bobowniczek (Veronica beccabunga) 33, 34, 84Przetacznik ożankowy (Veronica chamaedrys) 83Przetacznik wodny (Veronoca catenata) 34, 35 Przeziernik osinowiec (Aegeria apiformis) 140Przytulik strumieniowy (Ancylus fluviatilis) 27, 68, 69Pstrąg potokowy (Salmo trutta f. fario) 17, 18, 20, 28, 44, 72Pszczoła miodna (Apis mellifica) 85, 86Puchacz (Bubo bubo) 95Purchawka chropowata (Lycoperdon perlatum) 127Puszczyk (Strix aluco) 95Pustułka (Falco tinnunculus) 22RRak szlachetny (Astacus astacus) 18Rdest ostrokończysty (Reynoutria japonica) 14, 27

Rdesst ptasi (Polygonum aviculare) 33Robinia akacjowa (grochodrzew biały) (Robinia pseu-doacacia) 19Ropucha szara (Bufo bufo) 17, 28, 90Róża dzika (Rosa canina) 28, 32, 35 Rudzik (Erithacus rubecula) 26Rzeżucha łąkowa (Cardamine pratensis) 34Rzęsorek rzeczek (Neomys fodiens) 26Rzęśl wiosenna (Callitriche verna) 36, 37Rukiew wodna (Nasturtium oficinale) 36, 37, 72Rumianek pospolity (Chamomilla recutita) 33Rusałka admirał (Vanessa atalanta) 75, 87, 90Rusałka ceik (Polygonia c-album) 81, 139Rusałka kratkowiec (Araschinia levana) 139Rusałka osetnik (Centhia carduli) 87, 90Rusałka pawik (Inachis io) 75, 87, 89Rusałka pokrzywnik (Aglais urticae) 90Rusałka żałobnik (Nymphalis antipa) 89, 139Ryś (Lynx lynx) 141S Salamandra plamista (Salamandra salamandra) 91, 100Sarna (Capreolus capreolus) 26, 49, 93, 100, 123 Sit siny (Juncus inflexus) 82Skrzyp leśny (Equisetum sylvaticum) 81, 94Skrzyp bagienny (Equisetum fluviatile) 81Skrzyp polny (Equisetum arvense) 81Skrzyp błotny (Equisetum palustre) 81Sosna limba (Pinus cembra) 111Sosna wejmutka (Pinus strobus) 128 Sosna zwyczajna (Pinus sylvestris) 53Sowa uszata (Asio otus) 95 Sroka (Pica pica) 16, 26Sromotnik bezwstydny (Phallus impudicus) 126Starzec górski (Senecio subalpinus) 83, 84Starzec Jakubek (Senecio jacobaea) 35, 37 Starzec zwyczajny (Senecio vulgaris) 35Storczyk Fuchsa (Dactylorhiza fuchsii) 82, 84Storczyk plamisty (Dactylorhiza maculata) 84Storczyk szerokolistny (Dactylorhiza majalis) 82, 84Stożka ostrokężna (Conocephalum conicum) 99Strangalia plamista (Strangalia maculata) 86, 87Strojnica baldaszkówka (Graphosoma lineatum) 140Strzebla potokowa (Phoxinus phoxinus) 17, 18, 20, 28, 37, 57Sójka (Garrulus glandarius) 26Szablak kwisty (Sympetrum saguineum) 27, 136Szałwia lepka (Salvia glutinosa) 15, 27Szczaw polny (Rumex acetosella) 84Szczaw tępolistny (Rumex obtusifolius) 33Szczawik zajęczy (Oxalis acetosella) 98 Szczygieł (Caduelis carduelis) 26, 93 Szpak (Sturnus vulgaris) 26ŚŚledzienica skrętolistna (Chrysosplenium alternifolium)

145

35, 98Ślimak zaroślowy (Arianta abustorum) 17, 48 Ślimak winniczek (Helix pomatia) 17, 136Śliwa tarnina (Prunus spinosa) 131Śliz (Nemachilus barbatulus) 18, 28, 39Śnieżyczka przebiśnieg (Galanthus nivalis) 110, 122Świerk pospolity (Picea abies) 103, 107Świerząbek orzęsiny (Chaerophyllum hirsutum) 135Świetlik łąkowy (Euphrasia rostkoviana) 128Świtezianka dziewica (Calopteryx virgo) 27TTęgoskór pospolity (Scleroderma citrinum) 126Tojeść pospolita (Lysimachia vulgaris) 16, 84Tojeść rozesłana (Lisimachia mummularia) 84, 131Tomka wonna (Anthoxanthum odoratum) 133Topola biała (białodrzew) (Populus alba) 13, 16, 27, 32Topola czarna (sokora) (Populus nigra) 13, 22, 27, 32Topola osika (Populus tremula) 27, 106Torfowiec błotny (Sphagnum palustre) 81Traganek szerokolistny (Astragalus glycyphyllos) 37, 129Traszka górska (Triturus alpestris) 100 Trędownik bulwiasty (Scrophularia nodosa) 33, 133Trzcinnik leśny (Calamagrostis arundinacea) 100, 101, 107Trzmiel ziemny (Bombus terrestris) 85Trzmielina zwyczajna (Euonymus europaeus) 14, 38, 47WWąsik runowiaczek (Nemorpha degeerella) 89, 90Wełnianka szerokolistna (Eriophorum latifolium) 83, 84Wiąz górski (Ulmus glabra) 77Widłak goździsty (Lycopodium clavatum) 104,105Wierzba biała (Salix alba) 13,27Wierzba purpurowa (Salix purpurea) 14, 27Wierzbownica kosmata (Epilobium hirsutum) 133Wierzbówka kiprzyca (Chamaenerion angustifolium) 28, 72, 74Wierzbówka nadrzeczna (Epilobium palustre) 135Wiesiołek dwuletni (Oenothera biennis) 35, 134Wietlica samicza (Athyrium filix-femina) 81Wilczomlecz migdałolistny (Euphorbia amygdaloides) 132Wilczomlecz sosnka (Euphorbia cyparissias) 28, 132Winobluszcz zaroślowy (dzikie wino) (Parthenocissus inserta) 15, 27Witalnik nostrzak (Chiasma clathrata) 139Wroniec widlasty (widłak wroniec) (Huperzia selago) 104, 105 Wiśnia ptasia (czereśnia) (Cerasus avium) 130Wrotycz pospolity (Tanaceum vulgare) 16, 28, 33Wrzos zwyczajny (Calluna vulgaris) 112, 128Wstężyk (Capaea nemoralis) 17, 136Wycinka zakrzywnica (Drepana curvatula) 139

Wyczyniec łąkowy (Alopecurus pratensis) 133Wyka ptasia (Vicia cracca) 132Wypławek kątogłowy (Dugesia gonocephala) 68Wypławek biały (Dendrocoelum lacteum) 68ZZając szarak (Lepus capensis) 26, 49 Zachyłka oszczepowata (Phegopteris connectilis) 99, 100Zaskroniec (Natrix natrix) 28, 91, 92Zawilec gajowy (Anemone nemorosa) 28, 31, 35, 39, 98, 122Zawilec żółty (Anemone ranunculoides) 28, 135Zawisak borowiec (Hyloicus pinastri) 138Zdrojek potokowy (Fontinalis antipyretica) 36, 37Zerwa kłosowa (Phyteuma spicatum) 72, 73, 74Zębiróg pospolity (Ceratodon purpureus) 127Zgrab rogaty (Centrotus cornutus) 140Ziarnopłon wiosenny (Ficaria verna) 15, 27Zięba (Fringilla coelebs) 26Zimorodek (Alcedo atthis) 16, 26, 72Złocień właściwy (Leucanthemum vulgare) 84Złotook zwyczajny (Chrysoperla carnea) 89, 90Zmrocznik gładyszek (Deilephila elpenor) 73Zorzynek rzeżuchowiec (Anthocharis cardamines) 88, 89ŻŻaba trawna (Rana temporaria) 17, 28Żaba wodna (Rana esculenta) 27Żagnica (Aeshna cyanea) 107Żarnowiec miotlasty (Sarothamnus scoparius ) 28, 35, 54, 134Żmija zygzakowata (Vipera berus) 91, 92, 105, 106, 113, 123Żmijowiec zwyczajny (Echium vulgare) 28, 35, 135Żuk gnojowy (Geotrupes stercorarius) 113Żywiec cebulkowy (Dentaria bulbifera) 100Żywiec gruczołowaty (Dentaria glandulosa) 35, 98 Żywokost lakarski (Sumphytum oficinale) 15Żywokost bulwiasty (Symphytum tuberosum) 15, 35

146

BIBLIOGRAfiABłażej Bednarek, Stefan Myczkowski - Rezerwat częściwy Leskowiec - Plan urzadzenia gospodarstwa rezerwatowego, 1956 r. Jan Sokołowski - Ptaki ziem polskich, Warszawa 1958 r.Praca zbiorowa - Ptaki Europy przewodnik terenowy, Warszawa 1982 r.Edmund Garnweider - Encyklopedia kieszonkowa - grzyby, Monachium 1985 r., Warszawa 1994 r.Zbigniew Podbielkowski - Słownik roślin użytkowych, wydanie V, Warszawa 1985Wł. Szafer, St. Kulczykowski, B. Pawłowski - Rośliny polskie, Warszawa 1986 r.Jerzy Heintze - Motyle Polski - atlas, Warszawa 1990 r.Praca zbiorowa - Mała encyklopedia leśna, Warszawa 1991 r.Bożena Kotońska - Rośliny naczyniowe Beskidu Małego (polskie Karpaty Zachodnie), Zeszyty Nauko-we Uniwersytetu Jagiellońskiego MXX, Prace Botaniczne, zeszyt 23, Kraków 1991 r.Bob Gibbons, Peter Brough - Atlas roślin Europy Północnej i Środkowej, Warszawa 1995 r.Helgard Reichholf-Riehm, Roman Hołyński (przekład i adaptacja) - Motyle, Warszawa 1996 r.Leszek Bernacki - Storczyki zachodniej części polskich Beskidów, Poznań 1999 r.Praca zbiorowa - Encyklopedia biologiczna, Kraków 2000 r.Cezary Głębicki, Jacek Szwedo - Atlas i klucz - Owady Polski, Kraków 2000 r.Andrzej Matuszczyk - Beskid Mały, Oddział PTTK „Ziemia Wadowicka”, Wadowice 2001r.Julian Zinkow - Wadowice i okolice, przewodnik monograficzny, Wadowice 2001 r.Hanna Wójcik - Flora Polski; Porosty, mszaki, paprotniki, MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa

148

Naklad: 5000 egz.Tekst, rysunki, grafika komputerowa, projekt i opracowanie graficzne, skład komputerowy: JanZielińskiZdjęcia: Jan Zieliński i Marek ŚwięchZdjęcia lotnicze z archiwum UMKorekta: Maria Biel - PająkowaPrzygotowanie do druku i druk: Drukarnia Drukpress, Andrychów, www.drukpress.pl

do Źródeł wieprzówki - jan zieliński

Documents