! ~ UCI

~

INDIJSKE. FILO~OFJJE ..

. . .

i ~ ~

' 1

NOLIT

.,... .. '"' ' .

' .

DUZEPE TUCI

ISTORIJA INDIJSKE

FILOZOFIJE

NOLIT BEOGRAD 1982

PREVELA MILANA PILEIC

1

PREDGOVOR

/ (

1 Giseppe i roden 1894. Macerati, Italiji .

Djplomirao Rim i i tamo na Univerzitet dgogodjsnji profesor indijskjh dalekoistocnih religija i filo-zofija, sanskrta i tietskog. Takoder , dZim i kracim razmacima, boravio Indiji, Nepal, it, Kini, Afga-

nistan, Pakistan, Iran. Na indijskim niverzitetima Calcttj i Shantiniketan (Bengal) predavao kineski tibetski, uz obavezni talijanski, koji i njegov dg

klturnoj saradnji. Poslednjih se godina bavio naroCito arheoloskim istrazivanjima i procavanjem njihovih re-

zltata : talijanske ekipe radile s Pakistan, Afganistan i Iran. Clan talijanske Akademije, dgogodisnji pred-sjednik ISMEO-a (lstitto Italiano per il Medio ed Estre-mo Oriente) Rim, clan mnogih drgih glednih akade-mija i drstava. Doitnik Nehrove nagrade. Njegov rad, vrlo siroke tematike, ide od desi-friranja i rekonstrkcije starih tekstova do filozofskih interpretacija; od izla-ganja vjerskog n do vrlo kompliciranih egzegetskih pitanja; od historije knjizevnosti, likovne mjetnosti ili iluminacija rkopisa do historije same; od arheoloskih i paleografskih studija do dnevnika s naucnih ekspedicija ; od lingvistickih i filoloskih istrazivanja do prevoda i ne-zanemarivih recenzija knjiga iz strke, i sl. Prve radove

i objavljje jos ranim dvadesetim godinama ovoga vijeka, pise i dan-danas, i to na talijanskom i engleskom jezik. Rkovodi, pored ostalog, izdavackom djelatnosc ISMEO-a iz raznih o!asti orijentalistike i, posebno, ure-

10 RADA IVEKOVIC

divanjem njegovog casopisa East and West (Rim). Ovaj cenjak svjetskoga glasa, polihistor kakve danasnja seg-mentarna kltura rijetko proizvodi, citelj mnogih ge-neracija orijentalista raznih strka: lingvista, filozofa, hi-storicara, etnologa, arheologa, istrazivaca religija ili mjetnosti, i sl. Pozivi kao sto poziv indologa ili tietologa jos vijek zahtijevaj ovakv sirinu, i kod njih ima pred-nost ne samo onaj ko se sluzi jezikom - dakle Cita tekstove - nego prije svega onaj ko ove i razmije. Pretpos.ta vka svajanje klture, cjelokpne historije naroda kojemu rijec. Kada se neki francski ili evropski nacnik bavi francuskom knjizevnosc XVJI vijeka, Cini nam se to posve pirodnim i ne zapazamo sta sve on morao da asimilira - osim svog najZeg predmeta - da bi postigao spjeh.

Medtim, kada se neko pozabavi tibetskom vjerskom poe-zijom, odjednom postajemo svjesni prepreka: sve valjalo prethodno naciti, nista nam (nama na Zapad) nije dano

okviru naik klture ili obrazovnih sistema. Napor ne samo sto izgleda vee i jeste veci nego kad rijec nekoj tradi-cionalnoj grani evropske cenosti. Stoga i pedagog

vijek insistirao na tome da odsjeci za orijentalne stdije, bar onaj na Univerzitet Rim (Scola orientale) i onaj

spomentom ISMEO-, na kojima neposrednije radio, sadrze sto vise znanstvenih disciplina. Nemoguce baviti se nekom dalekoistocnom (ali, zapravo, ni bilo kojom

drgom) kltrom iz krila samo jedne discipline. i to nacio iz vlastitog iskstva.

ipak, talijanska orijentalistika, posebno indologija, nije vrijeme svog nastanka imala tako sirok osnov. Ona se rodila iz prakticne potrebe, dakle funkcionalisticki: rimski mislioci i venecijanski i denovski trgovci bili s

novom vijek prvi ptnici na Istok. Oni s sami poceli iljeziti svoja iskstva, pisati prircnike za snalazenje, ptopise, gramatike dalekih jezika, zemljopise dalekih naroda, ovisno tome zasto s ptovali. vanturistima, kakav

i Marko Polo (1254-1324)1, i trgovcima trebali s do-' k Pola i st nasi zeljako, porijcklo s Ko1-

culc, Talijani svoji. Njegova knjiga, nazvana Milion kao i o n sit , biia jedna od najpopularnijih, jos uvijek st ivo koje zadivljuje. k Polo u Kini ostao dvadesctak godina i bio u sluzi vclikog . Sto

putu, sto L1 poslanstvu svog gospodaa, posjetio i neke if

PREDGOVOR 11

bri zemljopisi, knjige obicajima naroda Azije, ptstva tome gdje, kako i kakva roba moze da se nabavi. Misio-narima ilo potrebno da, prije svega, n jezik kako i mogli propovijedati i prezivjeti stranoj zemlji. Oni s pisali gramatike, skpljali primjerke narodnog stvaralas-stva ili prevodili velika djela stranih knjizevnosti, kao i vjerska djela, na latinski i talijanski. Tako karmelicanin Paolino di S. Bartolomeo (1748-1806), alias Filip Vez-din2, i prvi poznati ator jedne sanskrtske gramatike

Evropi, osim sanskrta i svladao i jznoindijski jezik tamil.

U Evropi s ne samo hmanizam i renesansa, i ne samo veliki poticaj prosvjetiteljstva i nacnih otkrica (sto se sve poklapa s oslobodenjem klture od crkvenih okova), nego i, prije svega, ova ptovanja na Istok, razvoj trgovine, dovlacenje sirovina, bogacenje evropskih gradova oznaCili

nov faz razvoja i - utilitaristicki - opravdali interes za Istok. Ne treba smetnti s m da procvat evropske

klture, napredak evropske privrede i dobrim dijelom omogucen neravnopravnom trgovinom s dalekoistocnim zemljama, pljackanjem njihovih prirodnih i kltrnih bo-gatstava. Tako obnovljen mit bajoslovnim bogatstvima

. azijskih zemalja, koji nekoliko stoljeca kasnije, doba romantizma; iti nadohranjen mitom indijskim nepre-

ssnim dhovnim bogatstvima. U meduvremenu s putovanja mladica na Istok - med ovima ilo i avanturista iz plemickih porodica - postajala sve unosnija i pomodnija, nevjerojatni ptop!si, katkada potkrijepljeni prvim nevjestim prevodima, sve

dijelove lndijc, kojia i pisao (Kasi1, jugoistocna obala , Nikobaska i Andaanska ostva). Spoinjc i Budh, tvrdeci da i on s1gno vc liki svetac sa nasi gospodinom lsuso111 Kristo111 da i krsten

12 RADA IVEKOVIC

trazenija stiva ne samo salonima vec i med sirom plikom. Is~rsnt iz slobodnog, radoznalog trgovackog

dha brojne hrabre licnosti koje se ptiti na lstok sto zbog zarade, sto iz nesavladive hmanisticke znatizelje karakteristicne za ovo vrijeme. Ptevi postati sigrniji i poznatiji, mora manje zastrasjca, plovidba bezopas-nija. Od nekoliko mjeseci do nekoliko godina ili decenjja trajat jedno ptesestvjje na Istok. Evropa tako do-itj brojna svjedocanstva iz prve rke - vid pjsama, dnevnika i rado citanih ptopisa. Za trgovcima brzo

~renti mj~jon_arj, glavnom jezjtj i karmeljcani, kojj - naJbolJem sl - -obavljatj svoj posao posre-dovanja pravca. Italija med evropskim zemljama prednjacjla odasjljanj ptnika Indij. Za to ila predodredena kao tlo pomorsko-trgovackih sila t Venecjje i Genove, ali kao zemlja osvajacki nastrojene katolicke crkve razdolj velikog kltrnog preporoda. Prjje nje t na Istok masovnijih razmjera jedino podz~_l_a araps~a}slamska_ civilizacija svojoj kltrnoj ekspaZIJI, ostavtvsi tamo 1 dljeg traga. Talijanski trgovcj mjsjonarj od 13. stoljeca nada1je bez prestanka od1aziti

Indij, med njima iti sve vise znanstvenika. Tek ponavljanje , nakon vise stoljeca, iscrpsti ovu tem. T_ak~ ptnjk i ptopisac NicolO dej Conti {1395-1469)

Jedan od mnogih koji s iz sjeverne Italije (koja tada, kao i danas, ila razvijenjja od jzne) krenulj na da-leki t. U svojim sjecanjima na latinskom ( India recognita) on spominje jznoindijske i, opisje krajolik, govorj potrei venecijanskih dkata Indiji.

Nekoliko stoljeca kasnije, jos vijek istoj strjj, javlja sejezit misionar Giseppe Costantino Beschi (1680-1747), kojega mozemo vjetno smatrati jednim od prvih indologa, jer njegovo poznavanje Indije ilo svestrano dboko. Sa svojih cetrdesetak radova (krscanskog sadr-zaja) na tamjl onje s izravno vrhove historije tamilske

literatre. Uspio se velikoj mjeri natura1izirati svojoj adoptivnoj zemlji. Ator jedne tamilske gramatike, kao

tamilsko-latinskog rjecnika. Smatra se, zvanjcno, da _znanstvena indologija, moder-

nom smisl, pocinje s pojavom Gasparea Corresjja (1808-1891), koji prvi (1852-1855 . na sveci1ist Torjn)

PREDGOVOR \3

predavao sanskrt. Onje zas1Zan i za prvi prevod Riimiiyane, 10 knjiga (Pariz 1843-1858). Slijedi za njim niz ime.na atora gramatika, prircnika, prevodilaca i profesora niverziteta. Prvi koji se Italiji bavio modernim indijskim jezicjma, kao i epskom poezjjom, i Ligj Pio Tessitori (1887-1919).

Trgovackoj i mjsjonarskoj orijentaciji zanimanj za Indij pridodaje se, konacno, i romanticarska, koja potjece iz Njemacke, urada indo1ogijom i ( Njemackoj)

obrazje prve zvanicne ta1ijanske sanskrtiste i indologe. jnteres ne jenjava ni nasem sto1jec kada fasistjcki rezim, iz poznatih ekspanzionisticko-imperija1istickih aspi-racija, podrzava neke grane orijentalistike.

Moglo i se reCi da ltaliji sitacija indologije -njena socijalna pozadina- poslije rata pomalo paradoksal-na, jer ona lisena svih osnova koje ranijim stoljecima i pocetkom ovog mogla imatj. Moglo i se ciniti da sada jedino motivirana Cisto nacnim interesom, koliko takav postoji . U vanjskoj politici bez vidnih osvajackih namjera, bez znacajnog kolonijalnog nasljeda i nostalgije, Italija nekoliko centara ipak spjesno uzgaja indoloske discipline, za koje ( centraliziranom sistem kakav talijanski) drzava cesto odvaja nemala - iako nedovoljna - sred-stva. Pri tom se vizija vanjske politike ltalije od kraja rata naovamo vrlo malo mijenjala, sklad s vojnim savezom NATO i Zajednickim evropskim trzistem, koji Italij .vz na jedn sstini evropocentricn i zapadnocen-

tricn slik svijeta. 1 sam jaki centralizam Italiji stvara snazn sklonost prema centralistickoj organizaciji ne samo vlasti i mednarodne politike i ekonomije nego i klture

. U Italiji svi gledaj na Rim, Rim se politicki gleda na jedinjen Evrop i1i na SAD, potpno izvan ove optike svijet nerazvijenih zemalja. U sklad s ovim, Italija razvija odredeni - na vise nacina neopravdani -kompleks manje vrijednosti prema Zapad oiasti kl

tre. U tim vjetima razmljivo da se kltra zemalja razvoj , kakva Indija, moze samo uz izuzetan napor vo1je i z gledanje kroz prste smatrati dostojnom stdijskog interesa, da moze iti predmet zanimanja samo nekolicine cudaka, koje politika ne zanima.

Danas se na brojnim niverzitetima Italiji predaj

' 14 RADA IVEKOVIC

orjjentaJjstjckj jndoloskj predmetj: Napulj, Torjno, Ve-necjja, Rjm samo su najpoznatjjj medu njjma. Broj stude-nata na ovjm odsjecjma relatjvno maJj, daleko manjj nego na drugjm. jpak, s obzjrom na talijansk privredn drustvenu sjtacjju danas, studenti qrijental!-stjke jndologjje ' tesko dolaze do zaposlenja, gotovo kako do posla strucj. Nekj od njih mozda sv da se ubace tokove jzdavacke bestsellerske proizvodnje knjjga jndjjske mdrosti, yoge za svakoga, medjta-cija, za koje se oicno ne zahtijeva strcna pomoc, rijetko i trazi. Rijetki stdentj indologije, tietologije i\j sJjcnih egzotjcnih nauka mahom s jz porodica bolje stojecih intelektalaca ifj ekscentrici s posebnjm sklono-stima za svoj predmet, bez obzira na porjjeklo. Za ovu skpin studenata nije tipicna ona u Italiji toljko rasprostra-njena politicka angaziranost. Dok talijanskj niverzjteti pate od povremene paraJjze zbog poJjtickih manjfestacija, studentj jndologije uglavnom spremaju svoje ispjte. Raspo-lozenje nastavnika i studenata ovih predmeta neobicajeno s obzirom na yjsok stupanj politizacije talijanskih masa. ne znaCi da , sa stanovista njihovog drustvenog porjjekla, neobjasnjjvo. No valja reci i to da akademski interes za kulture starjh dalekih naroda njje pracen, ni kojoj politickoj orjjentaciji, odgovarajcjm jnteresom za njjhov buducnost , uostalom, nj za sadasnjost. Zvanjcna vanjska politjka (pretezno) demokrscanske Ita-lije, kao vanjskopoJjticka mjsao cak veJjkih lijevih partija, kljucujci i komniste, ne pokazuje osoit sklonost za

razmijevanje rastuceg jaza izmedu razvijenih i nerazvije-nih, za proieme razvoja svjetskjm razmjerama. Stdij knjizevnostj, historije, filozofije Indije ili Kine ne stavlja se vjjek savremen kontekst, ne povezuje sa socioloskim , ekonomskim, politoloskim istrazivanjima ili istrazjvanjjma novije povijesti. Ovima pak rijetko pada na da sg za otkricima prvih (iako se to desava cesce g obrnto). Pokusaji oziljijeg povezivaja klasjcne (i vec pomalo

repetitive) indologije ili sinologije s modernom - kojima, vjerojato, preostoji bogat razvoj - zasad ostaju stvar rijetkih pojedinaca. U ove spada jedan od najznacajnijih talijanskih (i ne samo talijanskih) sinologa, Enrica Collotti

PREDGOVOR 15

PischeP, koja proiemima savremeog svijeta (pretezo Kine, ali i ostalih azijskih zemalja) pjse s poznavajem historije i razmijevanjem tradjcije, di ujedo vlastit

agaziranu jterpretacjj. Proierni Azije, kao i najveceg dijela nerazvijenog svijeta, danas su proiemi gladi, op-stanka. Znanstveni radnik, kao covjek nacnik, ne moze ostatj pred jima ravnodusa i bavjtj se iskljuCivo stari-nama, jako i one jmaju neosporn vrijedost.

Studij indologije ostaje, tako, strani glavnih tokova same talijanske kulture, i posve izva domasaja njene poli-tike, izoliran. Istovremeno, i Italija dala svoj obol po-rast interesa za indijske religije, popularizatorskom sirenj indijske mudrosti djelovanjem indojdnih sekti, jeftj-nim izdanjjma dzepnih prirucika meditacija svak.e vrste. Ova pojava neposrednoj vezi s drustveom sjtacijom i stanjem duhova ltaliji samoj, valja promatrati prije kao domacu nego kao indijsku. Zanimljiva ovom sklopu jedna novija pojava: nekoliko ivsih studentskih voda iz burne 1968. godine odalo se danas cenjima indo-idnih sekti, nakon sto navodno iskustvo pokazalo da vjera politicku borbu i ljevic ila naivna4 Iako ovih osobenjaka malo, tokom prosle godinu-dvije njima se dosta l, pored ostalog i zato sto djelju kao drugi ekstrem, asuprot lijevom terorizm , za koji se takoder smatra da potjce iz 1968. godine. Dok se ranijih godina interes za guru-kultoveu talijanskoj politicki veoma svjesnoj i jstancanoj javnosti smatrao desnim i reakcionarnim, sada smo svjedoci Cinjenice da se eki ivsi ljevicari opredjeljuj za njih. U pometnji drustvene (uz ostale) krize ovo se oicno nabacuje kao dokaz raspada vrijednosti na lje-vici. Bez obzira na smisao ili besmisao takvih izoliranih postpaka, ostaje istina da jos uvijek akademski interes za Indij, Kin itd. velikoj mjeri nepovezan s koordinat-

3 Enica Collotti Pischel poznatija kao sinolog nego kao indolog. Svojim sociolosko-politicko-ekonomskim analizama dustvenih ketanja u zemljama Azije i pigodnim esejima i analizama u dnevnoj stampi za-sluzuje izuzetnu paznju : La lotta del lndia per indipendenza, Mcssina,

Fienze , Ed. G. d' Anna 1973; L' In ternationale communiste et les pro!emes coloniaux 1919 - 1935 (zajedno s Ch. Robe1tazzi), Mouton, Paris, 1968.

' Vidi knjigu sezdesetosmasa

\ RADA IVEKOVIC

nim sistemom danasnjeg svijeta, na svoju stetu i na stet boljeg upoznavanja ovih zemalja.

Doajen danasnje talijanske indologije i tietologije , bez sumnje, Giuseppe Tucci, autor golemog s, po-znatog kolegama sirom svijeta, i citeU vise generacija sad vec afirmiranih indologa. Raniero Gnoli, koji se bavi istra-zivanjem indijske filozo.fije ( osoito estetike) i religije ( oso-bito sivaizma), profesor na Katedri za indologiju Univer-ziteta Rimu, njegov ivsi dak. On preveo vjerojatno sve sto napisao jedan ranije slabo proucavani autor, Abhinavagupta, iz 11 . stoljeca. Nesto m1adi Corrado Pensa bavi se takoder filozofijom i prevodenjem, posebno stdijem savremene usmene predaje. Carlo della Casa saCinio jedan vrijedan i veoma samostalan prevod upanisada. M1adi autor Stefano Piano bavi se novijim manifestacijama indijskog vjersko-misaonog senziiliteta, kao sto sikhi-zam. Pokretima i cenjima mistika, kao i novijim ideolo-gijama, bavi se naturalizirani Talijan indijskog porijekla Laxman Prasad Mishra. Vittore Pisani prevodilac jednog izbora tekstova iz Mahiibharate. Alessandro Bausani, cov-jek sirokog kruga interesovanja (sada se pretezno bavi islam-skim temama), objavio niz radova iz raznih podrucja, seriji povijesti svjetskih knjizevnosti napisao preglede pa-kistanske, afganske i literatura jgoistocne Azije. Pokretac vise velikih izdavackih inicijativa Oscar Botto, koji se sam bavio mnogim indoloskim temama i prevodenjem. L. Petech se bavi savremenijim aspektima indijske kulture, ali takoder, i poglavito, povijescu. Indijskoj mjetnosti (ali ne samo njoj) posvetio se . Bussagli svojim brojnim radovima. 5

' R. Gnoli, The Aestlzetic Experience according to Abhina1agup ISMEO, Roma, 1956, 1968 ; Essenza dei Tantra (Abhinavagupta, pevod), Boringhieri, Torino, 1960.

. Pensa, Le stanze del Smikhya (p1vod), Boringl1iei, Torino, 1960.

. della Casa, Upani,d (prcvod), UTET, Torino, 1976. S. Piano, Guru Nmak il Sikhismo, Esperienze, Torino - Fossano,

197 1. L. Pasad Misha, Mistici indiani medie1ali (p1vod), UTET, Toino ,

197 1. . Pisai , Mahiibhiirata (p1-evod), UTET, Torino, 1968.

PREDGOVOR 17

Poseban predmet interesa samog Giseppea Tuccija, i pored brojnih njegovih raznovrsnih naslova, i vijek filozofija. Svoj knjig Storia della filosofia indiana ( Is-torija indijske filozofije) objavio prvi t jos l godine BarU . Knjiga sadrzavala i jedno, posljeonje, poglavlje savremenoj indijskoj misli, koje novom iz-danj (1977) izostavljeno njegovom voljom, iako samoj knjizi nije ilo drgih zahvata. Njegova knjiga La storia della filosofia cinese antica (istorija stare kineske filo-zofije) objavljena jos 1922. Tokom svog dgogodisnjeg rada i ne prestaje objavljivati stdije iz fi1ozofije -

casopisima East and West, Rivista degli studi orientali, kao i drgim talijanskim, indijskim ili stranim strcnim casopisima. Bavio se posebno bdizmom, prateCi ga od Indije, preko Tieta, do Kine. Neki od njegovih brojnih clanaka iz raznih olasti objavljeni s 1971. godine u dvo-tomnom zbornik Opera minora (Rim).

Tccijeva Istorija indijske filozofije nije prva historija indijske filozofije kod nas. Prethodi - prevodu ili

original - bar nekoliko knjiga iste tematike. Velja-ciceva jos 1958. godine objavljena Filozofiia ioCnih nqroda (Matica hrvatska), Ciji prvi dio posvecen Indiji. Zatim, Radhakrishnanova !ndijska filozofiia (~, 1964. i 1965). Ponovo VeljaCiceva - 1 znatno oimnija - Razmeda azij-skih {ilozofiia (Lier, 1978), koja pokriva i indtjsk misao. Konacno, Hiriyannine Osnove indijske {ilozofiie (Naprijed, 1980). Pored toga, kod nas vee objavljen i znatan broj stdija pojedinim temama iz indijske filozofije, koje ne obhvacaju nzno cijel njen povijest. Moglo i se po-staviti pitanje potrebe izdavanja jos jedne knjige s1icnog sadrzaja kada ona ne i s pravom zauzima1a posebno mjesto medu prikazima indijske mis1i . Na vise nacina Tuccijeva knjiga origina1na i dragocjena kako indolog, tako i filozofu, pri nikoliko ne osporavamo ovdje spomente i nespomente, drge naslove.

. Bausani, Le letterature del Pakistan, l..a lettera/ura Afgana, Sansoni , Firenze - Milano, 1968.

. Botto (priredivac), Storia della litteratura r!Oriente, 1- IV, Vallardi, Milano, 1969.

L. Petech, Medieval History Nepal, ISMEO, Roma, 1958. Ovo su samo neki od radova nekih talijanskih indologa.

18 RADA IVEKOVIC

Veljacicev rad Filozofija istocnih naroda ima karakter pionirskog (ne zato i pocetnickog) djela. Velike s prepreke, danas slabije ocljive, stajale pred atorom: doci do iz-vora, raspolagati literatrom. Materijal na osnov kojeg Veljacic radio svoj prvu knjig i nametnt nznosc, posredovan, i ne vijek najnoviji. Gotovo istovre-meno (1957) i objavljje svoj knjig, raden na os-nov vece pristpacnosti originalnog i manje posredovanog materijala. On vec tada prva istrazivanja imao daleko iza sebe, svoja prva ptovanja na Istok i obavio dleko prije rata ( od 1925-1930. boravio lndiji vec kao profesor). Bile s vec decenijama otvorene sve i\ioteke Indije i vjerojatno mnoge i\ioteke svijeta. Bio se vec sam zaptio med rkopise, neprocitane tekstove, interpretacije. Nije morao cekati na tde posredovanjc, ilo da se radi1o kritickim izdanjima tekstova, ilo da se radilo prevodima. sloboda s kojom se mogao kretati

svojoj gradi, zahvaljjci poznavanj jezika i prolematike, omogcila od pocetka veoma samostalan t. Nekoliko stvari na prvi pogled d oci: i se poziva na nestereotipne tekstove direktno iz izvora, i to ne one koji se cesto ponavljaj iz dzbenika dzbenik kao prezimani citati. Slzi se literaturom iz prve rke. Kada po-seze za interpretacijama, daje velik vaznost tradicionalnim indijskim komentarima, prateci jedn misao, skol i kroz stoljeca. Sto dakako ne znaCi da rs evropske inter-pretacije ili da ne zna za komparacij. Ni zapadna filo-zofija nije strana. No ne i se moglo reci da se i

opredjeljje ili da otkriva svoje pozicije. Doista, on sei stavlja zadatak da nam pri!izi indijsk misao, ali ne tako sto dokazivati njen jednakovrijednost sa zapadnom: on od nje polazi. Ovdje padljiva razlika od VeljaCicevog postpka: Veljacic polazi od Kanta i vraca senjem, sve odlcnijim zahvatima, iako nema smnje da ni njegova namjera nije da indijsk filozofij dokaze m evropske.

U prikazima indijske filozofije vlada jedna niformirana metodologija: vecina opcih prikaza slijedi odre-deni redoslijed, glavnom kronoloski. Ono sto ovakvi prikazi dg samoj indijskoj tradiciji jeste pracenje misli okvir pojedinih skola kako prenosi tradicija. Od ovog

postpka i, medtim, odstpa. U prvom dijel knjige

PREDGOVOR 19

(Literatra i opsta svojstva glavnih skola), dodse, i izlaze oicajenim redom osnovna n tradicionalnih pravaca. Tako se postpa i gotovo svim ostalim glavnim pregledima indijske misli: vec spomentom Radhakrishna-novom i Hiriyanninom, Dasgptinom (History Jndian Philosophy, 1 - 5, Cambridge, 1922; novo izdanje Delhi, 1975), Masson-Ourselovom (Esquisse d'une histoire de la philosophie indienne, Paris, 1923), Filliozatovom (Les philo-sophies de l' Inde, Paris, 1970), Frawallnerovom ( Geschichte der Indischen Philosophie, 1-2, Sa1zbrg 1953-56), i mnogim drgim, i1 da imaj op6i karakter ilo da se odnose na pojedine skole. Da taj postpak dosta vjeran tradiciji kz i S. . Belvalkar i R. D. Ranade svojoj knjizi History Indian Philosophy - The Creative Period, Delhi, 1927 (ponovo 1974), iako ona kronoloski ne dopire dalje od panisada. Vrlo malo onih knjiga koje, kao

Tccijeva, odstpaj od ovog postp}ca: . Zimmer Philosophies India (Princeton, 1969) slijedi svoj slobodn misao vise nego in kategorizacij, isticci jedne misaone pravce, zapostavljajci drge, cesto se sprotstav

ljajci tradicionalnim tmacenjima i insistirajci na svje-tovnoj misli. . von Glasenapp (Die Philosophie der Inder,

Stttgart, 1949) se najvise pri!izava i nacin iz-laganja grade. Nakon pregleda historijskih dogadaja, sto , s obzirom na stpanj nepoznavanja indijske klture na Zapad, dobrodoslo, Glasenapp izlaze velike sisteme indijskog misljenja. Slijedi trece i kljcno poglavlje, Glavni

pro!emi koji se tic koncepcije svijeta, kojem se ator bavi spoznajom, interpretacijom svijeta, oslobodenjem kao osnovnim pitanjima, i to presjek kroz razne sisteme. Sli-cno njem, i se drgom dijel svoje knjige (Pro!emi) bavi tehnikom i tmacenjem spoznaje, pro!emom boga, sopstva i ega, realizma i idelizma, fizikom i aton!tskom teo-rijom, zakonom zrocnosti, niverzalijama, vremenom i prostorom, pitanjem karme, determinizma i milosti bozje (eticka pro!ematika), dainskim relativizmom, rijecj, in-dijskom estetikom i pojmom lijepog. Obradje ih takoder

presjek kroz razne skole kojima se v!, kompa-rativno kad god to mogce. Naime, tradicionalni pristp katkada lisavao indijsk filozofij dimenzije poredenja i svodio na paralelne nizove medsobno nepovezanih sadr-

20 RADA IVEKOVIC

zaJa. i prati osnovne kategorije indijske misli nji-hovom nastank i razvoj, preplitanj i konsekvencama koje imaj raznim skolama. Odstajci od pkog izla-ganja dogme, on ideje analizira njihovoj povezanosti ,

kontekst, cak i socijalnoj vjetovanosti kad god moze. Ovakvo prolematiziranje indijske isli - koje oslo-bada formalnih okvira kltre nama strane stavlja in-tegralni kontekst kltre k nam sstinski tmaci, i koje organski povezje njene razne elemente jedno govori jezikom evropski obrazovanom covjek razmljivim, ali jezikom koji postje svoj predmet - ovakvo proematiziranje indijske misli cini n pristpacnom i, dakle, predstavlja istinsko posredovanje izmed dva jednako-vrijedna naCina misljenja.

Stogaje steta sto nije prevedeno i posljednje, 14. poglav-lje Tccijeve knjige,naslovljenoNeketendencije filozofskog misljenja modernoj Indiji. Ono , istina, objavljeno samo prvom izdanj, iz 1957, drgome, iz 1977, vise ga nema, ator sam procijenio da nepotpno i da

i, danas, zahtijevalo nova istrazivanja, moralo iti is-crpnije. ipak, iako kratko i sazeto, ono sadrzi viziju

kontiniteta indijske misli, njene dosljednosti, kao i mo-gcnost procjene znacaja indijske filozofije i za nas danas njenom nemistificiranom, realnom kontekst. i

imn mit Indiji i ne nasijeda mistifikacijama dhovnosti slavne indijske proslosti. On kaze: ... Desava se tako da danas preovladje historija filozofije, pedantna elaboracija pondenih i disktiranih misljenja, kroz mnoge vijekove njihova zivota, skolama, ili vizije cjeline indij-skog misljenja. ( .. . ) Ako se pak obratimo teoriji, i ovdje se osjeca tezina tradicije tom smisl sto se svi oni koji

mog pretendirati da d nabrojeni med najostromnijim misliocima danasnje Indije krec brazdi proslosti , njihova namjera cini se da prije svega interpretacija staroga na svjetlosti novoga, kao i pokazivanje da staro nije slcajna, neodredena anticipacija novoga; nego da , prije, simbolican diskurs koji uvijek sposoban za nove interpretacije samo ako dh zreo da otkrije njegovo pri-kriveno i tajno znacenje. ( .. . ) Takva tezina te tradicije i takva zivost njenog prisstva da cak i mislioci koji se naoko sprotstav1jaj svakom diskurs, jer nas diskurs

PREDGOVOR 21

uda1java od Biea koje mi krijemo svojoj dini ili koje jesmo, -:- govorim, na primjer, Krishnamrtij, - prije

gavaj ipak istoj dijalektici na kojoj malo nakon pocetka nase ere jedan od ve1ikih mis1ilaca . Indije, Nagardna, zasnivao vlastite argmentacije, arhitekturom jedne veoma spretne logike, razvrgavajci misaone konstrukcije da i, zatim, dostigao nadracionaln razin jednog neposrednog iskustva (563- 564).

Predstav1jajci neke od najvaznijih mis1ilaca Indije iz prve polovine naseg vijeka, i nag1asava opstanak jaza izmed teorijske filozofije i filozofije spasenja. Ova

drga, koja se neprestano poziva na tradicij (dok se prva svodi na povijest filozofije i, takoder, ostaje bez vid1jivog poticaja prvim decenijama sto1je6a), i danas pristnija. Tako i kod Auroinda Ghosha (1872 -1950) sotericka

preokpacija preteze nad teorijskom. ( ... ) Kozmicki zivot, dak1e, iva n mjeri rehai1itiran, kao sto to vec

i Cinio Tagore, koji sadriaj njegovih djela i de-finirao kao 'jedinstvo beskonacnog s konacnim, konac-nosti' (565). Medtim, zapaza i, mogCi s i drgaciji mode1i premoscivanja kltrnog jaza izmed Indije i Zapada: S. N. Das Gpta (1885 -1952), kojem dgjemo jedn od najpromis1jenijih historija indijske filozofije, takoder sast~vljen prema shemama tradiciona1ne klasi-fikacije, poksao , ipak, da ostvari ssret izmed Zapada i lstoka, ali ne vise prev1adavanjem antinomija i kontrasta nekoj dhovnoj sintezi, nego odredenom znanstvenom koncepcijom koja i ozivje1a, pri1agodavajci ih zrelosti vremena, materija1isticke struje Indije. i samljen poksaj koji nije ostavio traga niti , koliko znam, izazvao mnogo odobravajcih odjeka (567- 568).

Tccijevi objavljeni radovi s brojni. Neki od naj-vaznijih medu njima s:

La storia della Filosof Cinese Antica (1922); Il Bud-dhismo (1926) ; Pre-Dinniiga Buddhist Texts Logic from Chinese Sources (1929); Doctrines aitreya ( niitha and Asanga (1930); lndo-Tietica ( 7 knjiga, 1932-1942) ; Cronache della missione.scientifica Tucci nel Tiet Occidentale del 1933 (1935); Santi briganti nel Tiet ignoto (diario della spedizione de1 1935); Teoria pratica del Mandala (1. izd . 1949; 2. izd. 1969); ltalia Oriente (1949); Tietan

22 RADA IVEKOVJC

Paited Scrolls ( 3 knjige, 1949) ; Pre/imiary Report two Scietijlc Expeditios i Nepal (1956); Mior Buddhist Texts (l, 1956;2, 1958 ; 3, 1971) ; /ltroodidiamate(1967) ;

Tiet, Land Sows (1968; talijanski naslov Tiet, objav-ljen iste godine); Opera miora (dvije knjige izabranih cla-naka, 1971); Archaeologia Mudi: Tiet (1973). U nasoj zemlji izdavac Otokar Kersovani 1970. godine objavio Tuccijev rad Rati-ii: d tumacenje tatrijskih prikaza

epalskim hramovima. Tuccijeva lstorija idijske filozofiie - i pored vec

vise slicnih naslova kod nas - popuniti jednu prazninu u pristupu gradi. Zbog jasnoce misli i izraza, kao i zbog te-meljitosti i ozbiljnosti, ona , uz Hariyanninu, vjerojatno postati prvo stivo novih istrazivaca indijske misli - onih kojima VeljaCic dalek zbog zahtjevnosti svoje kompara-tivne metode, Radhakrishnan nerazumljiv zbog preobilne i katkada konfuzne poeticnosti.

Rada IVEKOVIC

1 \

:

. '

ISTORIJA INDIJSKE FILOZOFIJE

1'

UVOD

1 1

Ulazak Azije istorij nesmnjivo najznacaJJI dogadaj kojem danas prisstvjemo. Sve do Azija bila pa~van objekat istorije, danas jedan od njenih najvaznijih cinilaca. Od vremena kada nemir renesanse podstakao evropske narode da kren osvajanje novih pose-da i da istraze nepoznata mora, kada s nacna istrazivanja postala plodnija, dovodeCi do savrsavanja tehnickih sred-stava, Zapad spevao da Istoku nametne svoj prevlast. Zasnovao prostrana kolonijalna carstva, svgde raso na-predna trgovacka sredista, iskoriscavao azijska prirodna bogatstva i izvore. Tako nastala ilzija Aziji kao niCijoj zemlji kojoj sdeno da - zbog politickog neiskstva mnogih njenih naroda, njihovog mirenja sa sdbinom ili poboznog cdenja - zavek ostane pod pokroviteljstvom Zapada. to bila greska. Zaboravljala se politicka sta-bilnost i ekspanzivna moc kineskih dinastija, kao i r, Gpta i Mogla Indiji, zatim mzev_!!a snaga islama, nije se vodilo racna ni hilja godisnjem pretecem

nadvijanj Azije nad Evropom. Jos od preistorijskog doba, na Zapad s se cesto sr

Civale najezde iz Azije, radi naseljavanja ili pstosenja: Skiti, invazije varvara, koje s se razbktale provinci-jama Rimskog Carstva posle d kineskih vojskovoda i izgradnje ineskog zida, cime zatvoren t prema Sre-disnjem kraljevstv, dijaspora islama, padi Mongola. U jednom trentk gotovo s se spojili Romana i Sinica, koji zahvatao veliki deo centralne Azije,

26 DUZEPE TUCI

alj s se smnjicavi ratobornj Parcanj postavili jzmedu ta dva carstva.

Jznim ptevima islo se obrntom smeru. Pocev od Aleksandra Velikog, Evropa gravitirala ka bogatjm zemljama Irana i Indije; no osim grcko-baktrijskih drzavica, nastalih rasparcavanjem Selekidskog Carstva i brzo pre-gazenih nadiranjm drgih naroda, vrlo malo ostalo od tih politickih podhvata. lpak, razvio se saobracaj,

samim tim s cestali neizbezni kontaktj razmena ideja. Ove cinjenice dovoljno istic kako jedinstvenost istorijsk solidarnost evroazijskog kontinenta, tako zna-caj Azije za sdbin i olicavanje zapadne klture. Danas, kada smo soceni s preporodenom Azijom, resenom da

svak n brani svoj atonomij, ipak spremnom da saradje sa Zapadom na osnovama casnog i prijateljskog

sporazma, i pod slovom da se on odrekne svojih prjvj-\egija, amicija i plitanja - poznavanje istorije, misli i dhovnih tradicija Istoka namece se kao neophodan deo nase kltre.

Na zalost, nad poimanjem Azije jos vek se nadvjjaj magla legende, aproksimacija i izvesna mastovita roman-tika, Cime se i zatamnjje. pravilno videnje. Neko velica, neko nipodastava, neko opsteno sd njeno

iskstvo, neko njem vidi svoj spas, neko gleda na Istok i Zapad kao na. nepomirljiv antitez, neko prizeli-

kje sintez, eak i fuzij dvej kultura. MoZda nije mo-gce ni jedno ni drgo. ~ Istok nailazis na i koj,Lj! isto kao mi, koje lebdi izmed neba l zemlje zeljno nebeske vedrine, otpelo od mesa 1 strasti, znem.Eeno istim smnjama, bzno z og is tifi prole~. 1\.fedtim, mi oni ne nalaz1mo v tsta resenja, i ni za njih ni za nas nikakvo dobro ne i proizaslo iz toga sto ismo se svi - kao sto neki sanjaj - odrekli vlastitog iskstva da ismo svojili ono drgo i tako raskinli spone koje nas vz za dhovnj teren na kojem smo ponikli. Nasli ismo se razapeti izmed neba i zemlje, to se i desilo mnogim intelektalcima sa lstoka, toliko opCinjenim zapadnom klturom da im vlastita postala mrska, cak i prezrena.

Medtim, valja priznati da istocnjaci rv za-padn misao vise nego sto se mi bavimo njihovom. U Azijj nema niverziteta na kome se ne predaje evropska filozo-

" '

l

UVOD 27

fija; mi se time, na zalo_st, ne _t!lozemo pohva_li_ti. Danas mozda pocinjemo da m az1Jsk metnost 1!1 da razmevamo ponekog azijskog pesnika ; no glavnom ~na_m? malo ili ne znamo nista azijskoj drevnoj i modernoJ m1sli, koja se ne pominje glednim istora~a ~lozofije . da ~ razmisljanje predstavljalo samo pv1leg1J Zapada, dok na Istok ilo tek mcanja i improvizacije!

Pre mnogo godina, kada sam poCinjao da se bavi_m nakom , objavio sam jedn istorij kinesk_e filozofiJe, koja se vise ne moze naci i k_ ~i, mozda, valJalo potp~niti i ponovo se njome pozabav1t1. Danas oprobava~ _srec~ na jednom mnogo tezem podhvat - na_ kratkoJ _ s:~ZI jndjjske misli, koja nam liza od kineske 1, na nek1 n, raznovrsnija i precjznija od nje. .

I pored opstene istovetnosti sadrzaja, izmed d~ filozofskih tradicija, indijske kineske, ima dosta razl1ke. Zaista, indijs_~a ~is~o ?d velike vazn_?st~. z_a ~g ko

procava z1, Jer bd1za~, brzo pres~vSI d1Jske gra-nice rasirivsi se gotOVO C1tavom kontent, od lrana do indjjskog ostrvlja, svojom dijasporom prostranio pra~ce i nacine misljenja koji s osvojili cjtav Orije~t. ~ sto 1 ~ evropska kltra tesko razmela bez z~n obZir dvojnog doprinosa }clasicnog i hrisca~skog 1sk~stva, tako nema ni naroda Srednjeg ili Dalekog 1stoka (oS!m, razme se, onih sto ispovedaj islam) koji nije pretrpeo ticaj i osetio posledice indijske mjsli i bdizma.

No da li t misao, koja se cas daljava od nase, cas pokazje znatne poddarnosti sa njom, ponekad yodstic iste smnje i treperenje jos zescih strepnji? Da li nam, . svll)m razvoj, nista nije prenela, lisena sgestija i glasova koji bi se jasno jsticali ~ novi_ i_ strani mno~_ozvc~om

koncert naseg movanJa? Da !1 , kratko, az1JSka m1sao ikad ila vezi sa zapadnom? Da li ostala zatocena zemljama kojima se rodila i rasprost~la?. .

Prolem veoma slozen, i na ova p1tanJa se JOS vek moze dati pozdan odgovor. Trentno mogce samo potvrditi da s anticko doba postojali istorijs~i . s~ovi koji s, jzgleda, dopstali razmen ideja ?d m1sl~1ma mediteranskog sveta i lndije. Odjeci indi]ske teozofiJe s~ sigurno dospeli do Grcke i Rima, sto se moze_ dokazat1 mnogim dokmentima. Sa idijske strane podac1 s neod-

28 DUZEPE TUCI

redenjjj; znamo samo da tamosnja astrologjja veJjkjm delom potjce ?d ~elejs~jcke. Svak!~ ~~n?m na~ t Irana na IndrJ rzgledaJ sve znacaJJI, 1 sve vrse pada koJjko Iran, sa svoje strane, i prozet grckom klturom.

Ne_dostaj dokmentj nedvosmjsJene cjnjenjce, prjmerj koJj i se mogJj navestj kao definjtjvnj - no danas vjse njko ne smnja da antjcko doba svet i jst.o toljko otvoren razmenj mjsJj kao danas. Mozda s, cak, dzjna

ptov"!nja konacenja, sasvjm drkcjja vrednost vremena, koje ~ ilo manje prjtjsnto manjjom brzjne, predstavljalj povo!Jne slove za ptovanje jdeja. jzgleda jos verovat-njje kada se setjmo da s bas filozofi ilj vrlo nespokojne znatjzeljne osobe, gotove da, iz Ciste ljbavj prema novoj

n, predzm dgotrajna pogjbeljna ptesestvjja. Onj s i posrednjcj med raznjm kltrama, predano tra-gajcj zbog dhovne zjvostj jz nacnih jnteresa, za novjm cenjjma.

. ~~v severno od Crnog mora otvorenj . s jos od prerstoriJskog doba. Dodjrj saobracaj jzmed grckog persjjskog sveta i s vrlo znacajnj pre vremena Alek-sandra VeJjkog. Iransko carstvo, koje se prostjralo jzmed Medjterana Indjje, vreme svoje najvece mocj gravjtj-ralo ka ~~, p~zalo pre mogcnost za spajanje nego za razdvaJanJe dveJ kltra. Mnogj Grcj, naroCito onj jz

~ale Azjje Jonjje, koje s ile pod persjjskom vlasc, alr vek spremne da zbace jaram, pres!j s s!Z Ahe-menjda. S drge strane, vreme Darjja, persjjskj vladarj

s oko 519. god. pre n. . poverjJj SkjJak iz Karijande, Karjjj, jspjtjvanje donjeg toka Inda. Hekatej jz Mjleta jos od 500. god. pjsao Indjjj. Persjjska k se-verozapadne Indjje, koja trajala do 331. god., kada Aleksandar nas1edjo Ahemenjde, n neophodnom

saradnj jranskjh jndjjskjh cjnovnjka. Na dvorovjma g_lavnjm gradovjm~ Persjje, koja zbog .smera svoje polj-

ti~e. postala most rzmed Istoka Zapada, ilo dovoljno plrka za svakodnevne dodjre med Grcjma Indjjcjma; povezjvaJj s jh slZa, poslovj, ptovanja. Pomenjmo Demoke?esa jz Krotona, lekara na Darjjevom dvor, kojj se posle Jednog spesno obav1jenog lecenja vratjo domo-vjr; Apo1onjda s Kosa, kojj se bavjo medjcjnom na Artak-serksovom dvor mro Persjjj; Ktezjj iz Knjda, lekara

; '1

UVOD 29 Artakserksa lakovernog atora antjcko vreme cvenog dela zemJjj koja pruzjJa gostoprimstvo.

Mzjcar Arisi:odem iz Taranta ( vek pre n. .) , si, tvrdio da se Sokratovoj skoli nalazjo i jedan lndijac, koji citelj, zaokpljenom poznavanjem co-veka, prigovarao da se ne moze shvatjtj covek pre no sto se stekne saznanje g. Posle Aleksandrovih osvajanja

s veze Indjje Helade postale jos tesnje. Sam Aleksandar Makedonski poveo Indij Diogenovog cenika One-sikrita, Anaksarha i Pirona, koji postao pstinjak, dok se sa Aleksandrom iz lndije vratio asket imen Kalanos, koji se, stigavsi Persjj, bacio na zapaljen lomac nao-Cigled mnostva okpljenog da prisstvje njegovoj dobro-voljnoj zrtvi.

Pocev od knjiga koje Indiji napisao Megasten, koga Selek Nikator poslao na dvor Candragpte

r, povecava se obavestenost klasicnog sveta lndiji: nastaje prilicno oimna Jjteratra Aleksandrovim poho-dima i zivanjima indo-grckim drzavama Avganistan i severozapadnoj Indjji, sto poslzilo kao osnova za isto-rijska -dela (kao sto s, npr., ona Jstina i Troga); javljaj se ptopjsi i geografski opisi, kojima se kasnije poslziti Strabom, Ptolomej i Plinije.

Za Rimskog Carstva, kada razmena kopnenjm i pomorskim ptevima postala jos redovnija, porasla vaz-nost trgovackih sredista od Aleksandrije do Antiohije; Rim Indiji stanovio trgovista poput onih koja s ne-davno otkrivena lizini Pondiserija; cestala s poslan-stva izmed princeva sa Istoka i rimskog dvora. U sled svega toga s i dhovni dodiri dvaj svetova postali inten-zjvniji. Ask~t Zarmanohegas (siimana khema, ako s grckj prepisivaci pogresno stavilj g mesto ), sledeCi pri-mer Kalanosa, dao se ziv spaliti Atini, Apolonije iz Tijane ptovao Indiji i ssretao se sa svestenicima i filozofima, od kojih doijao podatke indijskoj misJj i religiji. Iako njegova iografija, k napisao Filostrat, il mastom i legendom, njoj se nalaze i mnogi podaci vredni paznje.

Plotin , vek, pratio Gordijana 111 pohod protiv Persijanaca, zeljan saznanja, koje i proisteklo iz zive reci jstocnjackih citelja, religioznim i filozofskim

30 OUZEPE TUCI

cenjima Indije i Irana. Njima vec bio nadahnt Barde-zan, jedan od najzaimljivijih likova gosticizma, koji se obavestio jima preko jedog idijskog poslanstva An-

toin z. Ne treba, dakle, da s izd to sto se u hris-

canskoj kjizevnosti javljati sve precizniji podaci Budi i legendama koje s se oko njega ispredale.

Tako smo kratko kazali k od ajuverljivijih - dokaza za vekove kotakte zapadog i istocog sveta u

atickom periodu, stvaralackom i odlcujcem i za jednu i za drg misao. Mogli bismo da avedemo i k drge dokaze .-- na primer, verovatni ticaj idijske medicie na i i na Hipokratovu rasprav Zenske bolesti, koju Filiozat tako dobro procio, ili misljeja koja s izneli Bide i Brije analogiji izmedu Platona i Plotia, s d, i orijentalnih doktrina, s drge strane. Moglo bi se navesti jos mnogo drgih primera. lpak, ne verjem da bi i iz-menili zakljcke: istocna i zapadna filozofija nis itno ticale jedna na drg, smisl odredivanja razvoja i stva-

raja novih pravaca. Mada ticaja ilo (na njih poku-savaju da kz gore navedeni primeri), oni ipak ostaju u okvirima epizode i detalja. Svaka od ovih filozofskih tradicija se celii razvija ezavisno od one drge; svojom proslosc vezana za dhovne strje i istorijske prilike kojima ikla i ojacala. U najboljem s!, poznavaje drge moglo podstaci istrazivaje, prosiriti intere-sovanje, ili poslZiti kao opravdaje za isticanje izvesih tendencija i skloosti. se dogodilo aleksadrijskom

period, kada indijska teozofija, koja se medvremen pojavila Zapad itije i ti odredea, prizvaa da potkrepi i ohrabri sklonost ka gosticizm, koji tada

stalasao zapadi svet. Sasvim drkCiji, aravno, mogao da d med

sobni ticaj ih doktrina, jer se t pozajmljivalo lakse i ailazilo na manje prepreka, posto se radilo nakama koje is tako teso povezae sa filozofskom i religiozom tradicijom, ili s pak odvojene od njih. sto vec re-ceno, potvrdeno da s k orijetale teorije ticale na grck medicin, i da s helenisticke astroloske doktrie ticale one indijske, ali jos ne smemo da tvrdimo nesto vise od toga, jer ismo se d izlozili opasosti da pred-

UVOD 31

stavimo kao sigurno ono sto i se, l sl, moglo smatrati verovatnim. Uostalom, celini zev, dve velike filozofske stre, evro ska i indi"ska odseca na dva para na t . Ponikle i odgajane u istoj tajanstvenosti sto ovek otkriva oko sebe, i podsticane zdjom da se ponikne n - se veoma cesto ssrec, jer isti s

pro!emi koji se postavljaj asem m i ista sredstva ko-jima on raspolaze za jihovo resavanje, bez obzira na pod-

ne!je u kome se zivi. Medtim, bdni posmatrac zapaziti da ta slicnost

cesto varljiva, da se, zapravo, proemi drkcije resavaj Zapad nego Indiji .

Ovo izlaganje idijskoj filozofiji nzno sa-zeto. Bilo i nemesno izgiti se smi tehnikalija i si-

tica kojima indijska skolastika cesto ziva i kojima ume da se rasplie, poekad i ustoji. Prvo sam pomeno glavne skole i njihovu literatr, zatim kratko pretre-sao osnove proeme, dajci pregled stavova razih pra-vaca jima. Naravo, treba ocekivati da sam dotakao sve r i razmotrio sva resenja koja za njih rz pojedini sistemi.

Tako i program zahtevao bi velike tomove i tehnicke disksije, kojima i strcjaci mozda nasli zadovoljstvo ili iteres; no to ne odgovara skromijem cilj koji sam sei postavio, to da oima koji se bave filozofijom przim panoram idijske misli. Da ih pri-kazao kako s se odvijale disksije, poekad sam prevodio znacaje odlomke, ponekad ih sazimao.

Namera mi da predstavim najitnija svojstva indij-ske misli i da izlozim k zakljcke . Onaj ko zeli da prodi svoje znaje moci da se poslzi iiografijom, koja se nalazi kraj knjige.

Treba dodati da ovaj pregled osovnih ideja razradenih u indijskim filozofskim skolama svom karakter odra-zava iskljCivo zelj da se sto objektivnije izloze: po-

ksao sam da sazeto i, koliko ilo mogce, s izne-sem razliCita misljeja, namerno izbegavajCi svak u,

cak i poredeje sa zapadnim misljejima koja ih, na prvi pogled, odrazavaj. ovo stoga da se ne ih izlozio opas-nosti da te ideje unesem nesto nase. Sem toga, astojao sam da indijske termine prenesem reCima koje ne izneve-

32 DUZEPE TUCI

rav~ju nji~ov sm~sa~ i ne uvode nehoticne nijanse i imyJj-kaciJe, koJe ne bt bile sasvim srodne jndjjskoj misJj . Sta-vjse, da se jzbegli nesporazumj, cesto sam u zagradama dodavao sanskrtski orjginal recj za koju bih se odlucjo. Nj u ovome nisam preterjvao da ne bih stranjce jspnjo termjnjma koji ne govore nista, iJj govore suvise malo onome ko nije vjcan jeziku drevne Indije, koje tesko pamtjtj ako covek ne poznaje sanskrt.

OPSTE PREMISE

Soteroloska zaokupljenost indijske spekulacije

Izzev malobrojnih struja, koje s gotovo izdvojene, indjjska speklacjja nije vjdela svoj cilj sebi samoj, njje dala naucno objasnjenje sveta, nije posla od nezaintereso-vane zelje za saznanjem tajne i zivota, njsu vodjJj cjsto teojjski motjvi. Moze se pre nazvatj terapeutskom nego teoretskom. Pokusala da sazna sta to da ra-svetlj odnos toga vrhovnog nacela stvarj, da tvrdj da s onj mozda isto, da prjpremi teren za covekovo jzbavljenje saznanjem. Drgjm recjma, speklacjja na-stojala da jznade Cime slovljena i kako nastaje vremen-ska prostorna ogranicenost koja nas prjtjska, i da odredi nacin jJi nacine njenog prevazilazenja. Saznanje sotero-logjja, najplemenitije najspesnjje sredstvo kojjm covek raspolaze za svoje spasenje. Pred njjm stoje razJjCiti putevi: t jzvrsavanja reJjgjoznih propjsa, kojj njzi manje spesan (kriyii-marga), put prjvrzenostj (bhakti marga), potpnog prepustanja g, put joge (yoga-marga) t saznanja (jniina-marga ). prjhvatio i mahayana bdizam, smatrajCi savrsenstvo saznanja za najzvi=senjje savrsenstvo (prajniipiiramitii} , jer nikakvo delanje nj vr-lina ne mog da defjnjtjvno otrgn coveka od bola po-stojanja.

Iako , dakle, ovo traganje potpnostj prozeto so-terologjjom predstavlja propedeutiku jednog nepovrat-nog excessus mentis, pgvr,atka dse njenoj prvoitnoj ci-

~

34 DUZEPE TUCI

stoti, gljenja bogu, skoka nirvan ili ociscenja, neop-hodnog da i u nama delovala bozanska milost - ono se razdelilo med mnogim sektama i skolama, koje s, s

protstavljajci se jedna drgoj, postepeno doticale i produb-ljivale najvece proleme koje covek sei postavljao i na koje filozofija odvek ila sredotocena. No ova opsta podredenost speklacije soterologiji imala svoje digresije i svoje izuzetke. U raspravi politickoj naci, Kauti[iy('irtha-siistra. koja se pripisje legendarnom Candragptinom mi-nistru i (Candragpta i savremenik Aleksandra Velikog), sigurno nastala kasnije, navedene su tri vrste nauke:

) istrazivanje i ispitivanje, iinv~kSiki, koje se, kao takvo, razlcje od trojne mdrosti, trayividyii; veda, ot-krovenja;

) poljoprivreda i trgovina, l'arta; ) politicka naka i vestina vladanja, daf}cjanlti. Ista knjiga ispitje istrazivanje ( iinvik.Siki) trima

sistemima kojima iti vise reci, to ' SU siirp.khya, yoga i materijalizam (lokiiyata), od kojih s prva dva soteroloski sistemi. MoZda Kau{iliyii1thasiistra vise imala na m sko logicki i nacni sadrzaj tih sistema nego njihov religioznost. Vatsyiiyana svom komentar Nyiiyastre smatra da se iinvikSiki, logicko istrazivanje sei i za sebe,

sprotstavlja saznanju sopstva ( adhyiitmavidyii), time i t spasenja na koji kazuju panisade.

Poseban predmet filozofije s gore pobrojani argmenti, smnja itd., zato sto filozofija, ako ne i posebno raspravljala njima, ne i mogla da se razlikuje od ilo kojeg n dsi, kao sto su to, npr., upanisade ... Nyiiya oznacava ispitivanje jednog predmeta sredstvima saznanja. Zakljcivanje se zasniva na opazanj i na recima, i ima vrednost istrazivanja ( anviksa) jer istrazuje ono sto se saznalo clima i recima. Filozofija, iinvikSiki, naziva se tako zato sto instrment istrazivanje ( Nyiiya--bhiisya).

Izgleda da , dakle, istrazivanje kao iinvik.Siki (ili nyiiya), tj. kao kriticko ispitivanje nezavisno od religioz-nih motiva, pokusalo da se barem donekle, u nekim sekto-rima, odvoji od soterologije, no odmah ponovo upadalo

OPSTE PREMISE 35

u n ili i ga ona nadvladala, tako da postalo tek pro-pedetika i podloga za n. - . .

Za oznacavanje jednog posebnog pravca mtslJenJa bio uoicajen naziv darsana, sto znaci vizija, odnosno vjzija istine, ili, kako se pone~ad de.~n.ise, tattva.- /flii-nasiidhanamsastram, n k logtcktm dokaZivaQ,Jem vodi saznanju stvarnosti. U sirem smisl se koristi i naziv siddhiinta, koJi ima osnovno znacenje dokmenta i dok~~~ za neko posebno glediste, utvrden stav, potom znact 1 celinu nekog metodicno razvijenog sistema.

No kao sto rekoh, ovo teorijsko i dijalekticko izlaganje zapravo uvod iskstvo koje treba doziveti .. Naime, posle logickog saznanja istine ( tattva) treba preC! na ~ sedovanje i ostvarivanje te istine, koja treba da preobrazt zivot i prebaci ga na drg ravan, tj. s ravni ivanja (sa'!l -siira) ra van jestanja ( nirviif}a ) , ravan istovetnosti ( sayujya) ili jedinstva s apsoltom ili bogom. Dakl~, sve.st~ osiromasena vremenu i prostor, treba da se vratt svoJOJ

prvoitnoj cistoti i jedinstv. Darsana z? l

36 DUZEPE TUC:I

vek) delom Sfdarsanasamuccaya (Pregled sest filozofskih sistema), za koje komentar napisao Garatna, potorp s to Cinili i Miidhaviiciirya Sarvadasanasarrzgrahi (Sinteza svih filozofskih sistema) (XIII -XIV vek) i nje-govi mnogobrojni nastavljaci i sledbenici. Ne treba zabora-viti i delo Sjdasanasamuccaya, koje XIV vek na-pisao Raja5ekhara, zatim Sarvasiddhmtasarrzgrahu (Pre-gled svih sistema), koje se pogresno pripisje Sailkari, Matasal'flgrahu nepoznatog atora i drga m znacaja dela, kao sto Sarvadarsanakaumudi Miidhavasarasva-tija (XIV vek ?).

Ova dela, koja bismo mogli nazvati istorijama indijske filozofije, napisali s drevni pisci rasprava. Sva ona nisu podjednako pozdana i precizna ; ponegde s komentari iteresatniji od samog teksta (to slcaj s Garatninim komentarom); ali glavnom verno "interpretiraj sisteme cije preglede sadze, il i prikladnim navodima. No, ova dela nis imala za cilj samo izlaganje, vec i po-lemik.

Atori polaze od skole najvise da\jene od njihove, i tako podesavaj izlaganje da, uz povremeno izdvajanje onoga sto svakoj skoli prihvatljivo i elimiacij onoga sto nije sklad sa njihovim gledistem, dolaze postepeno do vlastitog sistema kao zakljcka. Svoj sistem predstav-

ljaj kao vrhnac istine, kao ajjedostavnije i ajpriklad ije sredstvo za postizanje one izvesosti od koje zavisi spasenje za kojim tragaj. Ova sema se na kraj nametnla i podelila indijsk filozofij na dva sistema: heterodoksni i ortodoksni. Heterodoksni s oni sistemi koji, opsteno

gledajCi, poric (niisti) otkrovenja veda i agama i ostaju izvan njih: t spadaj bdisti, daine i materijalisticke skole. Ortodoksni s oni sistemi koji se os\anjaj pomenta otkrovenja i prizaj im ajvisi autoritet, iako ih razlicito tumace. No ova podela , kao sto cemo skoro videti, proizvoljna i istice kao motive razlicnosti momente koji s za neslaganje zaista sstinski, ali gbi iz vida neosporne dodire i slicnosti instancija koje se ssrec svim tim filo-zofskim skolama.

Ima sest sistema koji prihvataj vede, zastpaj atenticost jihovog otkrovenja i tvrdj tl! dse ( postojanj boga misljenja s razlicita): siirpk

' \

1

OPSTE PREMISE 37

piirvamtmarpsa, ttaramitnarpsa ili vedanta, vaisesika i nyiiya, kojima treba dodati i visnitske i sivaisticke skole. Ovaj metod podele indijske speklacije ima i svoje nepo-godnosti . Pre svega, rasparcava jedinstvo misli i pro-

lema, koje , i pored ocigledih neslaganja i sukoba, zajedicka osova za sve sisteme; istovremeno, od te osnove proizvoljno odvaja dainizam i bdizam, koji s isto tako poikli iz nje. RazlCivanje skola ovaj acin nehotice vodi prenaglasavanj raznolikosti religioznog is-kstva koje one iznose i ormativnih vrednosti njihovih

u, te s izlaze opasosti da izgbimo iz vida ono sto zajedicko svim pravcima, sto cii da i izgledaj kao grane izikle iz istog stala.

Ovakva klasifikacija, svakako, ocrtava posebne liije razvoja , precizno postavlja graice kojima se kretala in-dijska misao, definisci se ovaj ili onaj naci, te se cak i jasnije odredjci i bogateci zahvaljjci ocigledim pro-tivstavovima i sporovima koji s iz jih proizilazili. Stoga ne mozemo predstaviti indijsk filozofij ako se osvr-nemo na skole koje se razvrstala i na defiitivn sistema-tizacij k su, za svak od njih, tvrdili slavni citelji. jos nuznije ako znamo da samo tako mozemo preCi na pregled, iako veoma kratak, obimne literature kojoj ova misao izlozea, ozaciti tretke i etape njenog razvoja i otkriti kako i zbog cega doslo do sistematizacije kojom k herojski i stvaralacki period tih skola.

No isto toliko neophodno tvrditi zajednicke tacke od kojih s svi pravci posli, narocito izdvojiti neke osnove

proieme, istovetne svih naroda koji s dostigli filozof-sku zrclost, videti kako s s~ oni postepeno postavljali i ponovo promisljali okvir indijske hiljadugodi sje spe-kulacije.

Sistematizacija pojedinih skola na izvesta acin pred-stavlja dcfiitivn poziciju svakog od tih pravaca, tack do koje s dospeli , ali im sprecava dalje napredovanje . Posto su kodifikovae i zapecacene casnim imenima slav-nih Citelja, legedarnih ili istorijskih licnosti, razlicite st misljeja posta\e s svete i nepovredive, zaro\jene tradicijom, koja ih gsila i ugasila njihov prvobitu zivotnost. Primorana da postoji okviru sistema, misao zivela u otkrivanj i jednoj zavek definisanoj tradiciji,

38 DUZEPE TUCJ

u nekolikim kratkim i neobicno jezgrovitim izrekama koje se nazivaju sutre. One pregrupisu i odreduju proeme i pojmove, svodeCi ih na sustinske seme. Takva njihova sazetost ucinila neophodnom oimnu literaturu sa tu-macenjima i komentarima, koja se, posto nije mogla da izide iz vec utvrdenih granjca bez krsenja odredenjh zahteva sjstema, ogranjCiJa na tumacenje krjtiku drugih skola . Stoga filozofska literatura postala prvenstven.o egze-getska, ako donosj]a nesto novo - sto se, i pored pre-preka, cesto dogadalo - priegavala djjalektjckim fi-nesama da i dokazala kako njene interpretacije nisu proizvoljne.

Ima se stoga utisak da indijsku misao, koja za samo nekoliko vekova ucjnjla golem napor, docnjje poste-peno gusila dovitJjjva cepjdJacka skolastjka, koja , opterecena tradjcjjom i zaokupljena poijanjem protjvnic-kih stavova, gasila prvoitni zar. Neki sistemj u kojima su religiozna podloga i soterololoska zaokupljenost prvoitno

ile sporedne prjvremene - npr. atomjzam vaisesjke, logika nyaye, naroCito klasjfikacjja sarp.khye - sluze kao opste ustrojstvo koje prelazi jz skole u skolu, jako uz prjlagodavanja neslaganja u pojedjnostjma. Medutjm, jzvesne ideje i kategorije su prihvacene kao dokazj kojjma se ne moze diskutovati, i u tom svojstvu se, nejzmenjene, uporno prenose jz veka u vek. Kritjka ovo razmatrala retko ili nije njkako.

Razvoj sistema i promene njima Pomenutu staticnost jndijske mjs)j valja pravilno shva-

titi , jer i ilo pogresno mislitj da Indjja, dosavsj do odredenih sinteza, ila njih toliko upucena u njjh za-tvorena da kasnjje jzguila moc kretanja. -- i dovelo do gasenja misli, procesa Ciji su nagovestajj moZda poceli da se zapazaju pre no sto su sve jntenzivnijj dodirj sa Za-padom, njegovom kulturom filozofijom, zatim i sama politicka zivanja, prouzrokova\j budenje jz te obamrlostj , se u nekim umovima zacela potreba za unosenjem no-vina. potreba nije uvek ila jasno odredena, no izgledalo jzvesno da tradiciju treba ako ne negirati, ono svakako

OPSTE PREMISE 39

prodrmati, okrepjti obogatiti, ukazati i na druge horizonte.

Indijska filozofija se, pre no sto se iscrpla, ipak njje pasivno prenosila iz jedne generacije u drugu, iako se nad njom nadvila dostojanstvena senka otkrovenja, iako ju zadrzavao kult tradjcjje i sputavalo postovanje prema svemu onome sto kazivao casnj glas davnine. Nema si-stema u kome se ne zapazaju znacajne promene; jedan od primera, moZda i najupecatljiviji, jeste budizam, kojj pretrpeo tolike promene da nije moguce zamisliti veci jaz od onog sto razdvaja ucenje hinayane, dijalekticku jstan-canost mahayane i ucep.je vajrayane saznanju. VeJjka razlika izmedu skolasticke ostrine abhidharme ili ,Abhid-harmakose i Nagarjunine djjalektj~e, jzmedu njegovog akosmizma i idealizma yogacare, kao i izmedu negativne kritike samog Nagarjune zatvorene logicke konstrukcije

Djiage Dharmakirtija. Za navedena imena se moze i da prjpadaju najojgjnalnijjm umovima, onima kojj su indijsku misao poveli novim putevima. Vise puta cemo imatj prjJjke da zapazjmo da Nagarjuna izazvao prevrat u pojmanju sveta dajuci znacajan doprinos zamenjivaju rea\jstickog pluralizma, sadrzanog u vecjni sistema, nega-cjjom iskustvenog sveta, koju su neke upanisade na mahove nagovestavale, suprotstavljajuci ovom ens realissimum kakav Brahman. Nagarjuna tjm nagovestajima daje logicku doslednost tako utire put Saiikari. Zaista, on indijskoj mjsJi jzazvao zaokret kojj iti veoma plodan, bas kao sto neospoo da Dinaga i Dharmakirti daju odlucu-juce usmerenje logickim epistemoloskim istrazivanjima.

Prasastapada se u vaisesjkj na ekoliko mesta uda-ljava od stri i, korjsteCi se jjhovom jezgrovjtoscu, postize da nam one govore mozda vise od onoga sto njihov autor mjs\jo da saopsti.

Nyaya se razvija na isti acin; od Gautamiih stri i Vatsyayaninog komentara, preko tumaceja, kao otpora prema budjstjckoj misli, sve do sko\astickog razvoja nove logike, koju zasnjva Gangesa, koja se mnogo cemu udaljava od drevne. U istom sjstemu se znacajno razvjja ideja boga, koja, uzgredna u strama i u prvih kometatora, postaje sve izrazenija, te konacno u Udayani, autoru dela Nyiiyakusumuijali, na!azi jedog od najborbenijih

40 DUZEPE TUCI

pobornika. Isto se to moze da kaze za siif!1khyu, gde u pocetku pratimo suprotstav\janje medusobno najrazlici-tijih formulacija, dok se, mnogo kasnije, Vijnanabhiksu i Vacaspati cesto razilaze u osnovnim pitanjima. Zatim, ima li vece razlike u misljenju od one u vedanti, i to ne samo u njenim raznim pravcima, kao sto Sailkarin nedualizam, Ramiinujin diferencirani dualizam, Madhvin dualizam,

cak i u okviru jednog istog pravca? Tako vidimo da Sailkarini ucenici dopunjavaju i tumace uciteljevu misao, Citsuka zatim prjmenjuje na Sailkarinu vediintu dijalek-tiku koja z N_iigarjuninoj ona kojom su se kori-stili Gauqapiida i Sailkara. Jednom recju, u filozofskim istrazivanjima dolazj do iste promene, mada sporije manje prjmetne, kao i u religioznom zivotu, kojim tako-de gospodarila neprikosnovena tradicija, jpak su se u njemu javile smele novine; one i se cak mogle nazvati revolucio-narnim pobunama religioznog osecanja koje ceznulo za vlastitim izborom pravog puta ka bogu i za pronalaze-njem oslonca njemu pomocu vedrog prepustanja, na-suprot okovima dogme i privilegijama svestenicke klase. u religioznom zivotu, koji goreo misticnim plamenom, najdelotvorniji i najodlucniji su upravo ovi pokreti, od iilviira do Niinaka, od Kabira do Caitanye. U filozofskim razmisljanjima, rezervisanim za nekolicinu ucenih ljudi, bez sirokog odjeka u masama i da\ekim od toka dogadaja koji su mogli da pomrace ili obasjaju politicki horizont, promene su ile sporije. Oko 1000. godine, kada okoncan period najveceg pregalastva, one vise ne prozimaju siste-me u celini, ogranicavaju se na pojedine proleme, i samo su retko, kao sto to slucaj u logici, nadahnuce za snazne \jcnosti koje polaze novim putevima.

Skole

Iako se, usled nesporazuma, cesto jnstJra na sustjn-skj asketskom karakteru indijske spekulacije, treba napo- menutj da ovo svojstvo nikako nije ni jednoobazno ni saglasno u svim skolama. U lndiji se susrecemo s neminom koegzistencijom suprotnih pravaca; jedni poricu,

OPSTE PREMISE 41

drugi tvrde, jako se onda mnogj sloze u tome da postoji nekj yrhovni princip da se vracanjem njemu postiZe mjr.

Mjstjcke struje- su nesumnjivo veoma zastupljene, \ ne i jedine. 'Pre svega, ukoliko oznacavaju put koji covek treba da prede da i pevazisao iluziju ivanja i ponovo postao delom jednog-svega, one prilicno cesto, gotovo ih rekao uvek, dovode um do krajnje granice njegovih moci - iza koje preostaje skok u drugu ravan - nemilosrdnom dijalektikom jstancana i nepomjr\jjva skolastika pethodj najuzarenijim mistjckim strem\jenjima i pratj ih. izostrena logika koja razraduje silogizme stvara seme da i potom, kao sto cini Nagiirjuna, unjstjJa celokupnu misao zato sto se istina i i nalaze u cistoj svesti, bez misli ; kada ta svest zapocne da misli, vec se nalazi pod uticajem zaluda, otuduje se od sebe same kao konkreta misao, bivanje, iluzija.'

Stoga se jndijska filozofija lomi jzmedu soteroloske jstjke _ skolasticizma koji oko zudnje za spasenjem izvezao najfinjje ukrase jednog veoma ratobornog dijalek-tickog formalizma . mistika i se, doista, mogla nazvatj intelektualjstjckom. Mislilac, osim malobrojnih izuzetaka, ne prima bozansku mjlost svojjm devicanskim umom. Milost kao cilj religjoznjh skola, ljesak istine ( saktipiita ) kao ci\j sivaitskih skola ili bozanska aklonost ( adhis fhii-na, anugraha ) kao cjlj budjstickih skola nemaju tezjnu

uoicajenog misljenja da su excessus mentis, prelazak na drugu ravan, spajanje sa bogom guijenje u jemu voljni Cinovj, koje covek ostvaruje vlastitjm naporom , stalnim usavrsavanjem, i to ne toliko vrJjne koljko uma, koji poste-peno nagriza i razara koru zaiude ,

Indijac , dakle, aktivan jntelektuaJjstjckj mjstjk kojj pretpostavlja jednu uvek budnu dijalektjcku vestjnu u nadvladavanju laznog saznaja u koje smo utonulj. mjstjka izabranih : yogjni uCitelji askeze su tj koji primo-ravaju bozansko da se ukaze, postj?uci to strogom disci-pljnom neprestanim vezbanjjma, naroCito nemilosrd-nim praznjenjem vlastitog psihickog kompleksa. Tako se dogodjlo da skolastjka pozjela veliki uspeh, shodo tome su se ustaJjJi i dugo trajalj obrascj pravilnog mjsljenja i jzlaganja, koji su se postepeno usavrsavali zahvaljujuci raspravama vodenim izmedu suprotnih skola.

42 DUZEPE TUCI

Poznato da s v mesnost raspravljanja, protiv Cije jalovostj s se vec djzalj glasovi bdjstjckih monaha, potpomagalj vladarj mecene. Qbjcaj da se jzdasno nagradj pobeclnjk javnjm nadmetanjjma, prjca se da veljki broj Citelja hitao s kraja na kraj Indjje da bi se hvatjo kostac sa sparnjcima; ponekad s to pravj trjjmfalni pohodi ( digvijaya), kao onaj kojj z Sailkarino vz njegovi iografi . U tom ! na dvor postojalo zvono koje oglasavalo izazov prjzjvalo Citelje iz cele zemlje da ga prjhvate; neko. dolazio kao cesnik raspravi, neko kao sdija, neko jednostavno kao posmatrac. Vele da ponekad log i sam zjvot. Ova ljbav premajav-njm raspravama ~zostravala , savrsavala djjalektick tk ala veljki do ros zaokrzavanj fonalne

strkture kojom se ravdai dice dela _ IJS 1 ozofi e. ramaticari s tvrdivan]em z: ih zakonitosti, mi-

mamsake jasnim odredivanjem svojih mi sljenja obred-nim pjtanjjma, lekarj tacnjm opisjvanjem nekog spornog sfcaja, kao Citelji sprotstavljen reljgjoznih strja navikavali se na strogi metod kome s svi morali da se pokore. Stoga i svakj predmet koji trebalo izlozjti, _potom disktovati njemu, prvo i i~ (uddesa ), zatim definisan ( lakS:za) , konacno, detaljno is.Q.i~an (parikSa).Ova tri momenta odredj tok svakog traktata, koji, prjJjkom jspitjvanja obrazlaganja, pre svega mora da rasCisti s nesaglasnim stavovima. Stoga i se povodom svakog predmeta glavnim crtama izlagala razliCita ili protjvna teorija: to uttarapakSa, protjvna teza, koja se

i svjm delovjma da i se dokazalj njena logicka neodrzjvost, protivurecenje iskstvu i otkrovenj, inhe-rentni nedostaci, varljive jmpljkacije zacaranj krug koji i se l kada bi se ona prihvatila. Zatim se izlaze i dokazje vlastjti stav.

Amicioznijim traktatima prethodilo detaljno ispi-tivanje sledeca cetiri elementa: teme koja se razyjti, nje-nog cjlja, odnosa teme koja se razviti i svrhe ili korjsti

.1 samog cilja kao predmeta od velike vaznosti za zjvot ili ! saznanje, koje zapravo isto sto i zivot, jer jspravno sazna-

nje slzi razmevanju zivota, time obezbedivanju sred-stava za postizanje onog cilja koji svaka skola smatra naj-vecim dobrom.

OPSTE PREMISE 43

Iz okvira ovog obrasca, gotovo se nikada nije izaslo; diskusije s se vodjJe pomno i ostromno, te indjjska filozofska literatra jedna od najrazradenjjih koje covek ikada stvorio. Tako se doslo do metoda razvijanja rasprave Y.;--koji gotovo istovetan u svim skolama, stalila se precizna i veoma bogata filozofska terminologija, ' koju sanskrt, svojom gjpkoscu i cestom upotrebom apstraktnih imenica i slozenica, cjni jos prik\adnijom za izrazavanje raznih, najtezjh pojmova.

Dualizam

Ne treba izgbltj iz vjdajosjcdn antjnomiju svojstven indijskoj misli, kojoj se znatho razljkuje od tokova zapadne.

1 ako pro!em sopstva i soteroloski nemir predstav-ljaju stjnski podstjcaj za v spekulacij, misticka kon-cepcija toliko preovladje da paznja sredotocena iskljCivo na odnos ja-sve, ipak realjzam najstarijih sistema

spesno odoleva kritici mahayana bdizma vedante, kojima svet ilzija i varl_jiva predstava, ocekjuci da mu teisticke skole, pocevsj od Ramanuje i sjvaizma, za koji

svemir bozansko telo, povrate konzistentnost i znacaj. - Ovakvo odrzavanje realjstickjh skola pozorava nas na opreznost - prjhvatanj tvrdenja, zasnovanog na ras-prostranjenijim i knjizevno bogatjjim ili poznatijim prav-cima, da_je svet prjrode lndija poricala konzisteptnost vrednost . u stvari, vecina drevnih indjjskih sjstema jma izrazito realistjckj karakter, svedoce dainizam, drevni budizam, nyaya, vajsesika, mimarpsa, sarpkhya. Sve ono sto vidimo i dodirjemo, svet kome zivimo, predstavlja nesto realno. No nis manje realna jskstva od kojih se poslo prilikom traganja za jedjnstvenim prjn-cjpom, Cija jzvesnost nije racionalno konstrisana, vec neposredno dozivljena stanj ekstaze. Na taj naCin afimje se dalizam, iz Cijih okvira speklacjja njkada nece izacj, s izzetkom _nekih b~distick~h ~edantskjh skola. V' S jedne strane se nalaz1 svet prode, bivanJe, s drge naJ-visa i nepomicna stvarnost; natura naturans (prakrti), ne-inteligentna spstanca (ajiva), vecni elementj (dharma),

44 DUZEPE TUCJ

atomi, s jedne stt:ane, s drge iitman, dsa, purusa, inteli-gentni svet (jiva), Brahman. Iako su iitman, purusa i jiva beskonacni, oni ipak predstavljaj jedn drugu stvarnost, koja se suprotstavlja culnoj. Doista, postoje dve suprot-sta vljene stvarnosti: jednu nam otkriva ekstaticna usedotocenost, koja nas u nju ukljucuje, druga nastaje, podlozna promenama, i u njoj postojimo. Indijska spek\acija se razvijala u teznji da se prevazide bivanje i ostvari jestaje , koje izvan i iznad bivanja. Ono i istina: istina ( satyaf!1 ) sto jeste (sat, biti), te su ova dva tenia ekvivalentna.

za budiste znanje (prainii ) isto sto i Budino telo kao neodredivi apsolut. Dakle, postoje dve bitno razliCite re-alnosti.

Empirijski svet, i pored svoje prividne stvarnosti, nosi u sebi razlog vlastite negacije ; dainizam, mlmaipsa, nyaya , vaisesika, sa1pkhya stremili s odvajanj duse od materije i cilj njihovog umovanja bilo oslobodenje duse. ImpJjcjt-no, cu\nj svet zlo. cuJnj svet ima t bitna svojstva: nepostojanost, ili promenljivost, bol nesopstvo ( aniit-man) . Zajsta, to nejestanje, to nesopstvo nj cemu ne

cestvje u najvjsoj nepromenJjjvoj stvarnostj, Cije se zadobijanje dozjvljava kao nejzrecjvo lazenstvo ( iinanda), koje svedoCi njenom osvajanj. Lako bilo napravitj s\edeci korak: svet iskustva njje samo nesopstvo nego, posto sopstvo jedina stvarnost (tathyam}, nije nj stvaran ( atathya) .

Budjzam, kojj takode posao od nedvosmis\enog duaJjzma jzmedu culnog sveta, jzgradenog na knbinacjjj elemenata koji se nazjvaj dhma jedne drukcije, m

neslovljene ravni ( asa111skrta), sve jstjcao prolaznj karakter dharma: ona su tacke-trencj, culna stvarnost vecno proticanje odvojenih ttk ( kSa~Ja) . Tako

postavljea premisa iz koje s Nagarjua i yogacara mog\j da na razJjCi~e i jzvedu krajjj zakljucak: stvari svet jskstva postoje su medusobo slovljee. Stvarost grajcni pojam obistinjuje se kada se zaustavj djskurzivi proces, koji obelezje iskstveog iv. Nagarjuna ju nazjvao pazninom ( snya), zato sto se nalazj jznad svakog odredenja. Sledbenjcj yogacare zatim

t praznjnu jzjednacavaju s Cistom mislj, apsolutnjm prjcipom, nepomicnom svetlosnom svescu.

OPSTE PREM!SE 45

Vedanta, adovezujuCi se na neka jnttivna otkrj{;a panjsada i korjsteCi se budistickjm jstrazjvanjjma, takode tvrdjla da Brahman jedina stvarnost da iskustvenj svet nije reala. Da li se radj idealizm? i jzvesno, ako v rec shvatjmo u m sjsJu koji i prida-jemo. u indijskim sjstemima jdeje pripadaju culom svetu

predstavljaju operacjju ilj funkciju manasa ili buddhi, tj. psihjckog kompleksa koji treba prevaziCi ) negirati: real-nost jraci"onalna iJj supraracionalna predmet iskustva, ne pojmova. Nase razmisljanje stvarima zelja za sa-znanjem, koja nas podstice, ili saznanje odvojeosti dvaj svetova, nemaj niceg zajednickog s onom realnoscu, s oim jestanjem, satya stoga sto , dijalektjcko i diskurzjvno saznanje, prjpada ovoj, ne onoj ravnj, jzmed kojih nema opstenja. Um posedje terapeutsk vrednost, sluzi za otkla-njanje eCistog, za!uda, obmana, kojj skrjvaju jestanje, no sam fukcjja ove ravnj. funkcija, ne moze da bude jstjna: racionalno saznanje mnogostruko, jstjna jedna nepomjcna.

U pocetk bese jestanje, samo jedno, bez drgog -Sad eva, idam agre ekam eva advitiyam, kaze upanisada (Ch. Up., 6, 2, 1), nastojetj da jstakne jedinstveno jestapje, van koga nema realnosti. Zasto? Odgovor nam daje San-kara (komentar za panisadu Mu~Jcfaka 2, 21) : Na ovom svet njta nije vecno: svaka delatnost samo potpomaze . kratkovecnost . No tragam za savrsenstvom, to v vecnost, besmrtna, bez staha, bez promena, bez nepres-tanog kretanja.

Da ponovimo: jstina, tj. jestaje, Cista svetlost, koja se nahodj iznad konkretnog movanja, jako, ozarjvi ljud-skj um, omogucava sve konkretne mjsJj. Cjm se ta svetlost nameska ilj uzburka usled javljanja prve ideje, makar da ova i bozanska, nastaje opadanje, zacjnje se svet ivanja, dezintegracija.

Stoga se zadatak fjJozofjje sastojj podstjcanj mj-sljenja da prepozna relatjvnost ] lazost vlastjtjh opera-cija da, zaustavivj se, omoguCi skok u drugu, jedin istj-njtu ravan, sat, jestanje, cistu inteligenciju ( cit) lazenstvo (iinanda). Tantricke budisticke skole nazivaju tu ravan najvisom radosc, mahiisukha, sto isto, posto ova de-fjnicija odrazava prvoitnu petpostavk da mjstjcko

46 DUZEPE TUC:J

stanje jedino stvarno i da nas ono direktno povezje ili poistovecuje s neodredivim, iracionalnim principom. Uloga uma da nam pomogne da shvatimo varljivost racionalnog: stvarnost pociva brahman, iitmanu, purusi, jivi, inteli-genciji, tako Cistoj da ova misao, bez misljenog i predmeta, nepomicna, ili dotice nesvesno ili t ogledala kome se, bez izmene njegove prirode, ogledaju slike koje ono zraCi iz sebe samog, prividno ih objektivizjuCi.

Dakle, empirijski svet postoji, i on stvarnost, ali stvarnost koja nema ds, koja nije jestanje. Jedino sopstvo apsoltna stvarnost. Misli, koja podlozna pro-menama i nesposobna da pojmi taj apsolt, samo moze da nam ukaze na njegov logick opravdanost, sprotstavlja se sadZaj mistickog iskstva, jedino ono, kao sfo receno, posedje stvarnost.

Nikakva izvesnost ne moze da se stekne iskljCivom potrebom mnih sposobnosti: misao moze da otkloni sumnju i da nas navede na verovanje istinitost reCi otkro-venja ili uCitelja. Medutim, sferi racionalnog vek postoji opasnost od greske ili aproksimacije; samo inticiji istine ili neposrednom vidu n ; tj. u onome sto se naziva ocevidnost, siikSatkara, lezi izvesnost za kojom tragamo . Umom mozemo da dosegnemo saznanje koje priiizno , relativno ili parcijalno, i to pre svega parcijalno, zato sto svi ljdi, sled razliCitih karmickih predispozicija, dhovne zrelosti i intelektalnih sposobnosti, ne mog da razmeju

istin na isti naCin, uz ist spremnost i jasnoc. Misticka iskustva mogu da imaj jednaku vrednost.

Iako se zamislja da se ona razlikj stpnju i sposobnosti razotkrivanja dbinskih slojeva, ona stvari podrazmevaju manje ili vise intenzivan kontakt s jednom drgom ravni ; no racionalno izrazavanje te istine nzno razliCito i

mnogostrko . U tom pogled vlada neka vrsta opste saglasnosti -

od bdizma, koji delio istin dve ravni, iskstven i apsoltn, pri cemu prva racionalna, drga transcen-dentalna, preko sivaizma, koji vidi prisstvo i odrazavanjc jedinstva najvise inteligencije mnogostrkom sazvucju razlicitih sistema, sve do Madhsiidana-Sarasvatija , koji kaze da bog simbol istine do koje se moze stici

OPSTE PREMISE 47 razliCitim putevima. Oni mogu biti pravi, vijgavi i meso-viti, tj . delimicno pravi, delimicno vijgavi ( Prasthiina-bheda, Mahimnastotra, 7) . .

Doba kod(fikacije sistema

Iako se sistematizacija koja -obhvatila filozofsk misao nekolikim obrascima, od kojih svaki nosio pecat osobenosti skole, pripisivala mitskim citeljima, ona glavnom potice iz perioda koji neposredno sledi pocetk nase ere i traje negde do VI veka. Ovo ne stoga sto filozofska misao nastala bas tada - cak mozda u to doba vec bio okoncan njen stvaralacki period - vec zbog potrebe da se vode raspre, narocito zbog sprotstavljanja polemickoj zivosti budizma. Razni pravci s nastojali da definitivno

oblice svoje stavove, postepeno se prilagodavajCi vecoj dijalektickoj i Iogickoj jasnoCi, k speklacija sticala tokom tih sporova.

Mitska imaginacija veda se tada vec odavno bila slila u zamrsene obrede brahmaQa (XI - VIJI vek . n. .?), kojima s kodifikovana pravila zrtvovanja, zar panisadskih traganja (najstarije panisade potic iz VI veka

. n. ) postavio temelje monizm, na kome izniknti n rastinje vedante. U narednim vekovima bdizam zapoCinje svoja psiholoska istrazivanja, poksavajci da uspostavi red protivurecnoj obimnosti svoje tradicije i sazivajCi sabore na kojima trebalo da se atoritativnim diskusijama odvoji proizvoljno od ortodoksnog. Narodna religioznost se koristila filozofskim dostignCima i oiicavala teorijske postavke vlastitog teizma. u nastojanjima gnostickih sekti radalo se stremljenje ka preobrazaj i treba da stvori novog coveka i ponovo dovede njegov produ stanje prvobitne Cistote. Epski ciklsi su popri-mili knjizevn form, postali pesnicko nadahnce i stalili se konacnoj redakciji Mahiibhiirate i Riimiiyane. lstorij ska zbivanja s otvorila Indij iranskim najezdari i prodiranju helenisticke misli, koja se sirila iz onih indo--grckih drzava koje s stvorene posle pohoda Aleksandra Velikog i ekspanzije Selekida ka severozapadnim grani-cama Indije. Zatim ksansko carstvo, koje s I vek

48 DUZEPE TUCI

osnovali osvaJaCI rz Trkestana, zamenilo ove drzave i Cinilo cescim i delotvornijim dodire sa svetom Srednje Azije, iranskim i helenistickim, zahvaljjCi bezbednosti

pteva i nosnim trgovackim poslovima. Tako, dok su ideje tezile konacnom ivn i razjasnjavanj, misljenje se sistematizovalo i, gotovo zastajCi hod, prozimalo redom i skladom svoje velike ali cesto protivu-recne tekovine, Indija ne samo da sticala vise svesti sebi vec i dolazila dodir sa stranim idejama i mogla, kao sto to biva kada se ssretn dva naroda, da ih oseti ako ne kao ticaj, ono kao podsticaj. Odjek aporija grckih sofista stigao do disksija izmed kralja Menandra

(k veka . n. .), koji vladao Sakalom (Sialkot), i bdistickog monaha Nagasene. Istovremeno metnici koji s iz helenistickih gradova Aziji emigrirali Bak-

tij i Gandhar tmace bdistick hagiogafij svetl plasticne konketnosti svojih tradicija. Indijske astroloske skole s petrpele ticaj aleksandrijske astologije, prihva-tile njen terminologij, sanskrtizovale imena atora (P ilisa od !, Ramala od Roml); i, kao sto Levi vec zapazio, mozda nije Cista koincide:ija sto se isto d

v

50 DUZEPE TUCI

dobro, smrt zlo; bogove treba milostiviti da bi se obezbedila njihova naklonost i odvratio njihov gnev, zrtvovanja ih primoravaj da dovo\je ljdskim zeljama,

te se izmedu bogova i ljudi vrsi razmena cilju obezbedenja srece na zemlji . Prinosenje zrtava u religiji od izuzetnog znacaja; kada se obavi svim pravilima, ono oslobada silu koja poseduje :odoljivu cudotvornu moc.

Ovo sazeto videnje zivota sadrzano u vedama, naj-starijim indijskim knjigama. Dugo se raspravljalo vre-menu njihovog nastanka: ne vodeci racuna hronologiji pojedinih delova, moze se tvrdjtj da njs starije od mi-

lenijma pre n. . Ponesto su razlicjte ideje naroda koje su Indoevrop-

ljani zatekli na tlu Indije, verovatno dravidske rase, s pri-mesom juznjaka. Oni su se bavili zemljoradnjom, trgo-vinom i zanatstvom, drstveni zivot im bio manje krut. lpak, pojedinac se povijao pod stravom religioznih shva-tanja, zasna bozanstva su zahtevala krvave zrtve. No covek , isto tako, imao mogucnost da zavlada tokom stvari zadobije cudotvornu moc, ne samo zrtvovanjem, kojjm sebi prik\anja volju bogova, vec razvijajuci neke svoje

untrasnje sposobnosti, pokrecci psihicke snage kadre da njemu d natprirodne moCi. Dakle, covek moze da se oslobodi zakona koji ureduj sveopsti zivot ili da njime, prilagodivsi mu se, upravlja svom nahodenj. On ne deluje na stvari zrtvenim obredima, vec pre svega

jzntra . Vedska magija prevashodno obrednog karak-tera, dok autohtona magija pre psiholoska. U ved~koj civilizaciji dominira svestenik, koji u sluZi kralja ili ne-kog roda, ciljevi s materijalni i ovozemaljski. U dru-goj civilizaciji se covek sopstvenim snagama oslobada ogranicenosti prostora vremena koje mu priroda do-

sdila, zamislja da putuje nebeskim i podzemnim sve-tovja, smatra da u stanju da izvrsi prolom ravni na koje svemir podeljen, time i da uspostavi vezu s bogo-vima i mrtvima.

OPSTE PREMISE 51

Psiho/oski motivi indijske spekulacije

Naravno, te dve kulture su se postepeno stapale. osvajanju, indoevropske zajednice s pretrpele uticaj po-korenih starosedelaca. Lagano padaju u zaborav mnogi bogovi koji su nekada dominirali u vedskoj religiji, zadr-zavaju se svete tajne koje su usko povezane s drustvenim zivotom, rodenjem, ulaskom u zajednic , brakom, smrcu, no mnoge od njih kao da se tesko mogu izmiriti s pretpo-stavkama nove religiozne i misticke koncepcije zivota.

Indijska spekulacija nosi pecat ovog svog dvostrukog porekla; razvila se iz mita, natura]jstickog ili psiholoskog, iz magije, koja , buduCi da nije autonomna ni sama sebi cilj, nela u nju pragmaticnu preokpaciju.

Povod za razmisljanje nisu bile stvari sei, vec covekova zdnja da upozna sebe, ispita svoje sile i moci, otkrije svoj skriven i tajanstvenu podsvest, vecni in koji se pritajio ispod niza strasti i strahovanja~ od "toJih se sastoj_i tok njegove kratkovecne licnosti .

Covek merilo svih stvari, makroantropus nacelo postojanja; homolognost coveka i svemira jzzetno zna-cajna u razvoju filozofske i teozofske misli u Indiji. Bogovi se pokoravaju cov~kovoj volji ako on poznaje i izvrsava ritualne propise, prinosi zrtve odredenim pravilima,

da u sei izazove plamen askeze ( tapas) . Bogovi se plase ove vatre i, bojeCi se da im taj z ugroziti svemoc, cesto iskusavaju onoga ko meditira ili pregovaraju s njim . Candidas, bengalski mistik iz XV veka, kaze : Covek ~advisuje sve stvari i nista nije velicanstvenije od njega. Covek, ne svet, nalazi se u sredistu istrazivanja. Upravo se time razjasnjava psiholoski karakter velikog dela indijske

' spekulacije. Bilo da se radi oslobadanju asketskog pla-mena i" pomenutih cudotvornih moci ili paljenju svetlosti istine vlastitoj misli, treba razaznati ono sto u n sporedno i razluciti ga od onoga sto sustinsko, dakle podvrgnuti psih brizljivom ispitivanj . Nase stvarno i nije pojavnom, vec skriveno varljivim velom, satkanim od mnogih slojeva, sve njih treba ukloniti da i se doprlo do njega. Ono sto privremeno, proizvoljno, kratkovecno mora se odvojiti od onoga sto vecno. Polazi se od psiho-fizickog kompleksa, na koji se svodi nasa prividna licnost,

52 DUZEPE TUCI

stize se, neprekidnim nizom eliminacija, do svetlosnog principa, koji nju, nepromenljiv, nadvisuje. Otuda pro-nicljivost psiholoskog istrazivanja yogi, bdizmu, 'dai-

nizm, sa~pkhyi, otda ostromno ispitivanje naklonosti i osecanja koje biti obavljeno u retorickim raspravama; njih krs1,1aitski mistici jos vise produiti da i ih bolje shvatili i, na taj naCin, pravljali spletom ljudskih nemira,

potom uputili ljude bogu. Docnije dodirna tacka raznih skola postalo nagla-

savanje prolaznosti empirijskog, pri cemu od malog znacaja to sto za jedne svet iskustva stvaran, dok se za druge svodi na varljivu i privremenu individualizacij bozanskog m. u stvari, kao sto receno, i jednom i drgom sl sfera iskstvenog, natura naturans, mora da se prevazide.

Stvarnost datost: pronalazimo mistickoj ekstazi, u stanju nazvanom samadhi, etimolosko znacenje tog naziva sinteza - tj. ponovo se postaviti uz neku stvar, povezati se i stopiti s njom. Sve u svemu, stvarnost nije otkrice uma, vec ponovno pronalazenje jestanja.

Nadalje (ponovo nailazimo na razliCitost dveju struja), jestanje se zamislja na dva razliCita nacina: razbijeno na mnostvo esencija, pojedinacne svetle i ciste duse, no ipak podlozne upadanju u zamke usled individualizacije, koja razvija zivotni mehanizam i upravlja njime u bivanju pri-rode; ili ono neporocni i apsolutni identitet, Cisto jesta-nje, Brahman. Dakle, pluralizam i monizam. Prva ideja zajednicko naslede svih religioznih sistema koji nam se cine najdrevnijim i Ciji se koren verovatno nalazi u magij-skom svetu jedne daleke lndije: dainizma, nekih budistic-kih sekti, ajivike, sa~pkhye , vaisesike. Mon.izam se, tragajuCi

za jednim bogom, koji povremeno zauzima istaknuto me-1; sto medu ostalima, razvija iz .vedskih skola - gde se jav-

ljaju prve, jos neodredene monisticke preokupacije i tra-ganje za nekakvom stalnom osnovom izvan pojavnosti stvari - ucvrscuje u vreme uolicavanja teorije Brah-man u brahmaJ:.lama i upanisadama .

PRVI DEO Literatura i opsta svojstva

glavnih skola

1

BRAHMANE 1 UPANISADE

Brahmane

U ovoj glavi cemo se ukratko pozabaviti indijskom filozofskom literaturom, tj. delima najznacajnijim za isto-riju indijske misli. Prvi dokument kojim indijska spekula-cija naporno krci sebi put, kroz polutamu i pipajuci, jesu

brahm;;e. Nasta.Je su, verovatno, negde izmedu l,.D.ill). i 800. godi~e . n. . obimna knjizevnost, gotovo isklju-8JVO ritualistickog karaktera; njen tvorac svestenicka kasta, usredotocena na prinosenje zrtve kao vrhovni cilj , dok se razni momenti tog obreda simbolicno tumace i ucvrscuju u jedno njegovo kosmolosko i kosmogonijsko videnje. Postepeno se probija podela covekova na pet smrtnih delova ili pet cinilaca, koji se, prvom medu njima, nazivaju prii! dahovi. Oni ne ostaju u covekovom telu kada nastupi smrt. Prilikom pokusaja definisanja sa-stava stvari nabrajaju se osnovni elementi, i u coveku se razlikuju, s jedne stane , vidljiva forma ( r), tj. njegova fizicka grada, s duge njegova tajanstvena licnost ili unu-tarnja sustina, ime (nama) . magiJskoj koncepciji , ime sama stva;. Tako se doslo do dvoclanog izraza -1. (psihofizicl9_!

56 DUZEPE TUCI

mana, magicne reCi i tajanstvene snage koja se iz nje os-lobada.

Uprkos bujnoj masti i cudnim aproksimacijama, raz-misljanje se navikava na nabrajanje pojmova, odredivanje grupa ili kategorija stvari, mada se ovaj proces ponekad odvija pomocu poistovecivanja ili proizvoljnih analogija. prvi pokusaj uspostavljanja nekog poretka u svetu prirode i iskustva. On odaje neodlucnost i neodredenost misljenja koje jos nije dostiglo punu zrelost, ali se u njemu razaznaju klice potonjeg razvoja.

Upanisade-

Spekulacija koja u brahmaama jos bila u povoju .. i s mukom se oslobadala senke mita, ne uspevajuCi da \ se sasvim oslobodi, nastavlja se u upanisadama. Izrazava se, vis.e no u logickim raspravama, u iznenadnim jescima i intuiciji, u poetskim carolijama, koje ovo stivo cine jed-nim od najsugestivnijih u indijskoj knjizevnosti. Obicno se pominje 108 upanisada, zato sto se taj broj smatra sve-tim, ali njih ima mnogo vise. Pisane su oduvek: u nase vreme se pojavila Ramakrs!Ja-Up., u kojoj se iznosi ucenie

imakrse, velikog bengalskog mistika ( umro 1886) i zacetnika, preko ucenika Vivekanande, jednog znacajnog pokreta za reformu religije i drustva. Tako upanisade re-produkuju razliCita misljenja iz medusobno udaljenih raz-doija, i neretko se desava da ta misljenja budu i oprecna. Naravno, upanisade su anonimne, sacinjene u prozi, one novijeg datuma i u stihu. Cesto imaju oik dijaloga uci-telja i ucenika, ilo brahmai ili pripadnika ratnicke kaste, u kojima se raspravlja prob_lemima iz religije ili obredne simbolike, glavna paznja poklanja osnovnom proemu onog saznanja koje u stanju da dovede do oslobodenja. Najstarijim . upanisadama se smatraju Brhadaranyaka i Chandogya, no ostaje maglovito u kome su razdoju one nastale, sto se u Indiji cesto dogada kada su u pitanju hro-noloska odredenja. Najprihvacenije misljenje da ih treba smestiti u VI vek . n. ., ali nije uvek moguce utvrditi da li prvoitnom tekstu vremenom sto dodavano i u njega umetano i kakvi su ti dodaci i umeci ili. Mlade su, da nave-

l 1

."

LIERATURA 1 OPSTA SVOJSTVA GLA VNI SKOLA 57

demo samo neke, Kausitaki, Kena, Ka.tha, Svetasva-tara, !14k, od kojih su tri poslednje u stihu.

upanisade, i pored razlika u vremenu nastanka i orijentaciji, svedoce velikom spekulativnom zaru, iako on jos .opterecen mitom i ritualnom simbolikom.

Da li pocetku ilo i ili neice?

Starosedelacka kultura, koja se sve vise priizavala arijskoj i konacno s njom stopila, silovito prodirala, puna vatrene religioznosti, donoseci drukcije mitove i is-kustva, koji su, u izvesnom smislu, davali vece s'pekulativne mogucn0sti. sudar imao za posledicu sumnju i istra" zivanje. i uvek, kosmogonije u prvo vreme zauzimaju znacajno mesto. Ucitelji iz upanisada tragaju za postan-kom svemira i coveka, pitajuci se da li ovaj svet nastao iz kosmickogjajeta, kao sto se pripoveda u nekim mitovima, ~ ili iz elemenata - vode, vazduha, vatre ili prostora? Da li su to elementi na koje se sve stvoreno razlaze u casu _ra-spadanja? mozda u pocetku postojalo samo neice, kao sto vec posumnjao autor slavne vedske himne Na-sadasiya?

1 .. Ne bese tada ni i ni neica; ne bese atmosfere nr neba, [koje .Le] tamo gore. Sta se kretase? Kuda? Pod Cijim okriljem? Sta bes'e voda [morska], neizmerna, duboka?

2. Ne bese tada smrti ni besmrtnosti; ne bese znamenja dana ni noci. Bez [podizanja] vetra disase vlastitom snagom to [tad] jedno [ekam], i niceg ne bese osim njega.

. U pocetku i tama tamom prekrivena; sve [svemir] bese bezlicno talasanje. zivotni princip, opkoljen praz-ninom, porodi samog sebe [kao] jedno, snagom svoje toplote Jtapas] ~-

4. Zelja [kama] u pocetku pohrli k njemu, sto i pr-vom klicom uma. Mudraci pronadose spoj i i neica, tragajuci za mislima u svome srcu.

5. Popreko bese zategnuta uzica; bese li gore, bese li dole? Bejahu oploditelji, bejahu moci: dole nadrazaj, gore zadovoljenje2

' Unutasn.ii z , poistovcccn s askctskom moci. ' MoZda samooplodcnjc andginog bica i pvobitna podcla

dva ii , muski i zenski.

58 DUZEPE TUCI

. onaj sto uistinu zna, ko onaj sto moze da rastumaCi gde zaceta, otkuda ova tvorevina? Bogovi su s ove strane [nastaju pos1e] stvaranja ovoga [sveta]; ko onaj sto zna kako se ono zbi?

7. Kako se zbi ovo stvaranje, 1i ono, i1i nije, de1o onog sto nad ovim [svetom] na najvisem nebu bdi - on to zacelo zna, cak i ako ne zna. '

No, pita1i su se drugi, kako moguce da iz nebica nastane bice? Bice, dakle, treba da bude u pocetku svih stvai. '

Bice samo, mi1jeni, u pocetku bese ovaj [svemir] jedini, bez drugog. Neki, doista, vele da nebice samo u pocetku bese ovaj [svemir] jedini, bez drugog. lz tog nebica porodi se bice.

No uistinu, mi1jeni - rece - kako i to mog1o da bude? Kako i iz neica mog1o da se rodi i? Bice samo, mi1jeni, bese ovaj [svemir] u pocetku, jedini, bez drugog. Ono pomisli: neka uzmognem da budem mnostvo, neka uzmognem da se mnozim. iz sebe pusti top1otu, ona pomis1i: neka uzmognem da budem mnostvo, neka uzmog-nem da se mnozim. iz sebe pusti vodu. 2

traganju za principom

Postoji li izvan pluraliteta stvari neki princip koji sve nadahnjuie? Ne skriva 1i se nesto vecno ispod ovog toka privida? Sta to sto saCinjava nasu pravu sustinu? Gde sediste zivota, koji s nama i iznenada nas napusta? u hrani? u disanju? Ili, mozda, u dahu, zivotnom principu Cije ime priina ?

6. Zatim dode do spora medu zivotnim dahovima oko toga koji od njih najuzviseniji; i svaki od njih govo-rase: ' sam najuzvisen