دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

1 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

ۇقهددىمىسى مڭنى »ۋاىن تىلالر دىۈركىيت«

ىزدىنىشئ ەسلهپكى دۈستىدەئ

سالىھمۇھهممهد

- 60 ۇشــلۇغۇم بولغــان تونهنبىــل) ېیىلىــدۇد »ۋاندىــ« قىــسقارتىلىپ ۆۋەنــدەت( »ۋاىن تىلــالر دىــۈركىيتــ« مېنىــڭ

ــن باشــلىنىد ــى ج - 1962. ۇیىلالردى ــلهر پۇڭگــویىل ــسى ئاكادهن ــسىنىڭ شڭ شــىنجاېمىیى ــلهر مىللۆبى ــات تهت هتقىق

ىن »ۋاندىـ « ه بىـرلىكت هن بىل هپهندى سایراىن ئ ۇریغۇ ئ ۇناس چاغلىرىمىزدا بىز ئاتاقلىق تارىخش هۋاتقان ئىشل ۇتىدائىنستىت

ئاســاس ۇسخىــسىىن نهرەبــچه ئهرجىمىــسىدە تېتىمقــى قۇ بــنىــڭ»ۋاندىــ«. ۇق قىلغانىــدۇتــۇش قىلىــشقا تهرجىــمهت

نىـڭ »ۋاندىـ «. ئىـدىم هسـئۇل م هن قىلىـشقا م هل ھ هسـىلىلهرىن م ۇچرىغـان ئ ۆرۈپ، ك هرەبچىىن ئ ۈچۈن،غانلىقىمىز ئ قىل

. هتتىم ك ېرىلىپ ئىختىیارسىز ب ۇنىڭغا ئ هنال، بىل ۇش ئوق ېلىپ قولغا ئ ېتىم ق ۇجنى ت سىىن»مۇقهددىمه« ېكىستىنىڭ ت هسلىئ

هن بىـل ەت ماھـار ۇقىرى یـ ۋاسىتىلهرنىڭقاتارلىق ئىستىلىستىكىلىق ) ئوخشىتىش( هجاز م ه، كىنای ە، ئىستىئار ۇقهددىمىدەم

هپتـۇن م ۆزىگه ئـ ېىن مـ هزىبىكـارلىقى ج ەڭـدار، ر ڭهرنىـ ئىبارىل هپىـس ن ۈزۈلگهن تـ ۆزلهردىنقوللىنىلىشى، قاپىیـداش سـ

ۆزىگه ئـ ۇسلۇبىنىڭى، ئ ئاالھىدىلىك هدىئىي ب ۇقىرى ی ۇ ئ ۇپ، بول ۆزگىچه ئ ۈرۈشلىرى س ە ئىبار ۇئهللىپنىڭم. ۋالدىقىلى

. ئىدىېرلهنگهن خاراكتهن بىلۈكسهكلىكى یۋاسىتىلىرىنىڭ هسهۋۋۇر تهدىئىيخاسلىقى، ب

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

2 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

ه بـویىچ هنئهنىـسى ئۇئهللىپلىرىنىـڭ ئىسالم م سىىن»ۇقهددىمهم« نىڭ»ۋاندى« هشقهرى ق همهۇد ئالىمى م ۇیغۇر ئ یېتۈك

هیـىن ئ ۈپىتىدە ئامىـل سـ ۇھىم رول ئوینىغـان مـ ۈرتكىلىـك ت ېزىلىـشىغا ی ڭ باشـالپ كىتاپنىـ هن بىل ۆزىسانا س - همدۇھ

ۈركلهر تـ ۇیاشـىن ق ۆلهت د هڭرىنىـڭ ت هنم«: ەیـدۇ د ۇنـداق توختىلىـپ م ۈسـتىدە ئ ۆرىنىـشى تارىخى ئارقا ك ەۋرنىڭد

1تـوم، »ۋاندىـ «( »ۆردۈم كـ ۆگىلهتكهنلىكىىن چ ۈستىدە ئ ېمىىن ز ۇالرنىڭ ش هلهكنىمۇ پ ۋە ۇغدۇرغانلىقىىن ت ۇرجىداب

.)هتب –

هجلۇقىالر سـ هزنهۋىـلهر، قاراخانىیالر، غ ۋاتقان قىلى ۆكۈمرانلىق ھ ېمىنىغا ئاسىیا ز ۇرا ئوتت ۈتۈن پ هسىردەئ - 11 دەرۋەقه،

بىـر ۇرۇشـۇپ، بىـر ئ ۇناسـىۋىىت ئـارا م ۆز ئـ ۇالرنىـڭ ئ. قىلىنغـان خانـدانلىقالر ئىـدى هرپـا ب هرىپىـدىن ت هلـق خ ۈركىيت

جانالنغـان هرىكىـىت ھ هجلۇقىالرنىڭ ئارىـسىدا سـ ۇالرنىـڭ ئ. ۇراتىت تـ ە چاغالردا تىركىشىش ھالىتىد ۆپ ك هپلىشىپ،ئ

ۈركىي تــهســلىدە خانــدانلىقى ئهجلۇقىالرســ. ېرىۋاتــاتىت بېڭهیتىــپ كۈچهپ دائىرىــسىىن كــهســىر تۆزىنىــڭ ئۇپ،بولــ

ڭىىنهبىلىـس چىنىـك ق ۇزالرنىـڭ بولـسا ئوغ هجلۇقسـ . ۇرۇلغانىـدى ق هرىپىدىن ت ۇزالر تارمىقى بولغان ئوغ هبىلىلهرنىڭق

ېلىـپ ك ۆچـۈپ ك هنـدگه قىسىملىرىىن باشالپ چ هجلۇق س هزگىللهردە م ېیىنكى ك ۇئ. ئوغلى ئىدى ڭ دوقاقنى هردارىس

- 998 همىالدىـی (یىلـى - 389 هھىجـرىی . قىلغانىـدى ۇل قوبـ هزھىپىىن م ۈنىن س ڭ ئىسالم دىنىنى هن بىل هبىلىسى ق ۆزئ

كـوردالر ئارىـسىدا هن بىـل هجلۇقىالر سـ هزەربهجيانـدا ئ دا چاغ ۇب. هرلهشىت ی ېلىپ ك ۇخاراغا ب هجلۇقىالرس) یىلى - 999

ــدىهڭج ــ. بول ــلەي رهجلۇقىالرس ــلهرگه تهمهدان ھهن بى ــۈرۈلۈپ، ســهرەپ ــدىهرلهرىن یۇ ب ــ. ئىگىلى ۈرۈشــىن یۇالرئ

- 1308 هرۋى،یىلـى م - 1307. ئىـشغال قىلـدى هھهرلىرىىن ش هكرى دىیار ب هۋسىل، ئىراقتىكى م ۋامالشتۇرۇپ،دا

ــر ــى ھى ــشاپورالرمەۋات یىل ــۇ نى ــدىن تهجلۇقىالر س ــدى ئىگىلهرىپى ــیىنك. هن ــې ــانالرىن هخل، بهنه یهجلۇقىالر س جورج

پـارس ۈتكۈل ھالدا كىرمان خانلىقىىن یوقىتىپ، پ هن ئىلگىرلىگ هنىمۇ ی هجلۇقىالرس. ۇندۇردى بویس ەزمىنخار. ئىگىلىدى

ۇلتانلىرى ســهجلۇق ســۇتىبىلهردە خــۇدىغــانلۇ ئوقهلهردە ئىــشغال قىلغانــدا، جــامۇداســانىنخ. ۇندۇردى بویــسېمىــنىىنز

ېــیىن، بولغانــدىن كېلىــپ ئهمــدانىن ھهن بىــلهزۋىــن قهجلۇقىالرســ. بولــدىېلىنىــدىغان تىلغــا ئەپد »ۇلتان ســۇلــۇغئ«

ېمىنىغـا ئىپىرىیىـسى ز ۇم ئىـشغال قىلىـپ، ر هرمىنىـیلهرىن ئهزەربهجيـان، قاملـاي ئ ۇزۇنغـا ئ. ئىسپاھانغا قـاراپ ئىلگىرلىـدى

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

3 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

ۋ.ۋ. ( بارغـان ئىـدى ه تارتىپ، چىـن چىگرىلىـرىغىچ ېڭىزدىن دۇرا ئوتت ۋە ېڭىز قىزىل د هزگىلبىر م . هنكىرگ هپىرلئىچك

.)ڭغا قارا» تارىخىهدەنىیهتئىسالم م« ڭبارتولدنى

ۈز یـ ۇرۇشـى ئ» مـاالزگىرد « هشـھۇر تارىخىـدا م ۇنیا ئىمپىرىیىسى ئارىسىدا د ۇم ر هن بىل ۇقىالر چاغالردا ساجل كېیىنكى

دىـن ) ئىـستانبول كونـستانتىنوپول ( باشـالپ، ۇنىن كىشىلىك قوش ڭ مى 200 ېككىنىس ئىمپىراتورى رومان د ۇمر. هردىب

ېنىـدىكى یڭ قورغانىنىـ ېرد شـىمالىدىكى مـاالزگ ۆلىنىڭان ك ۋ هرمهنىستاندىكى قاراپ یولغا چىقىپ، ھازىرقى ئ هرققهش

ۇپ كىشىلىك قوشڭ مى50 ۈچۈن، ئۇرۇش تاقابىل تۇنىڭغا ئالىپ ئارىسالن ئۇلتاىن سۇقساجل. هلگهن كېتىپدالىغا ی

ۋایهت رىـ ڭمىرخونـدنى . قىلماقچى بولغان هل ھ هن بىل ۇسۇل تىنچ ئ هسلىىن ئالىپ ئارىسالن م هسلىدەئ. باشالپ چىققان

شـانلىق هن س ېكىن ل ۇ، بولسىم ۆپ ك ۇنۇڭ قوش ېنىڭ س هرچهگ«: ېتىدە یازغان خ ۇسقا ئالىپ ئارىسالن رومان قىلىشىچه،

ڭ، قىلغـــان بولـــساۇشـــاميان پڭغـــا قىلغانلىقىڭغۇلۇق ئالـــدىراېلىۋاتىـــسهن، كۇچ دۇلتانغا ســـۇچۇۋاتقـــان قىـــبىلهرهلغ

ــڭــا توختىتىــپ، ماۋۇزچىلىقىڭىنتاجــا ــاج ت ــشاھلىقىاڭ، قىلــسۇنداقشــ. ۆلىگىن ب ــتىڭىن مۋە ڭ پادى ــا قولهملىكى ۇڭغ

. یازغانەپد »هن بولىسېپىۋالغان باال تېشىڭغا بۆز ئڭ، قىلمىساۇنداقئ. هن چىقىلماميڭا ساۇرىمهن،قالد

ئىـشغال قىلغـان ڭ، تىـنچلىقىن خاالیـدىغان بولـسا ۋاىي یـا هنسـ «: ۇرغـان قایت ۋاب جـا ۇنداق م ۇنىڭغا ئ ۇس رومان ئهمما،

ۈرۈش بىلــدهمتهنلىك ســاداقڭىن سـارىیى ۇنىڭــدىكى ئۋە هھىرىىن شــەير. ۇرغىن قالـد ڭــا ماهممىــسىىن ھېمىنلىرىڭنىـڭ ز

قىلىـپ، رومــان هلىــبه ئالىــپ ئارىـسالن غ بىـلهن ېلىشىــشى ئهسـكىن كهرەپنىــڭئىككـى ت . »ۇتقىن تــڭـا ماۈزىـسىدىن ی

ــنىسد ــدا مهڭج. ېلىنغــان ئهســىر ئېككى ــدىن مۇلتاننىڭ ســهیدانى ــرى ئىمپىراتورغــا ھۇھاپىزەتچىلىرى ــانۇجــۇم بى . قىلغ

. ئامـان قالغـان ۇ ئـ هن بىـل ۇنىڭشـ . ېـگهن د »هن بـولىم ېككىنىس ئىمپىراتور رومان د هن م ۆلتۈرمىگىن، ئ ېىنم«: ئىمپىراتور

هلىكـشاھنىڭ م. ۆرمهتلىگهن ھـ ۇرغـۇزۇپ ئولتېنىـدا یۈسـتىدە ئهخترومانوسىن ت« ۈشكهن چهسىرگه ئ ىسالنئالىپ ئار

».هرگهن بېلىپ قىزىىن ئڭئوغلىغا رومانوسنى

هشـقهرىنىڭ ق همهـۇد م ۇپ،یىللىـرى بولـ - 1071یىلـى مىـالدى - 463 ه ھىجىرىی ەل چاغ د هرگهن ب ۈز ی ۋەقهلهر بۇ

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

4 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

هلىپىلىكــى ئابباســى خېــسابالنغان چــاغالردا ئىــسالم ئىمپىرىیىــسى ھۇبــ. ئىــدىهزگىلــلهر مېزىۋاتقــانىن ی »ۋاىندىــ«

همىلـى ئ هلىپىلىكنىـڭ خ ۋاقىـتالردا ۇرغـۇن ن. ى ئىـد هۋجۇت م ۈپىتىدىال داھى س هنىۋى م هقهت پ هلىپهئاجىزلىشىپ، خ

قولىــدا همهلــدارلىرىنىڭ ئـوردا ئ هلىــپهخ. ئىــدىهنـسهپداردا ئاتىلىــدىغان مەپ دهمىــر بوملاســتىن، بـاش ئ ۇالردا ئــۇقىھوقـ

هلىـۋى ت هسـكهرلهرنىڭ ئ. تاشـالپ، ئورنىغـا باشـقىىن قویـاتىت ېلىـپ ئ هلىپىىن خ هتسه، ك ېیىققىلدىن ق . ئىدى ۇنچۇقئوی

قــاھىرى، ۇتتهقى،ن مــ تاشــالنغاېلىــپ ئهلىپىلىكــتىنخ. جازالىنــاتىتېلىنىــپقىــستاققا ئ - قىــیىن هلىــپهاملىــسا، خۇندئور

. تاشالنغانىدىۇپ ئویۆزلىرى كهلىپىنىڭ خ3 قاتارلىق ۇستهكفىم

) ۇىلبـاال قـ ( ۇالمى غـ ەمنىڭ بىر ئاد هھىرىدىكى ش هسا ب ۇپ، بول ۈركلىرىدىن نىشاپور ت هساسىرى ب هبۇلھارىس ئ ئارىسالن

ه ئـادىمىگ ېقىن یـ هڭ ئ هلىپىنىـڭ خ پېپىـ ت ۈزبـارا یـ - بـارا ۇپ، بولـ ە خىزمىتىـد همرىلالھنىـڭ قائىم بى هلىپه خ ۇ،ئ. ئىدى

قارشـى هلىپىـسىگه ئابباسـى خ ۇ،ئـ . قىالتـىت ه بـویىچ مهسـلىھهتى ۇنىـڭ ئىش قىلـسا ئ هرقانداق ھ هلىپهخ. ئایالنغانىدى

قـائىم هلىـپه كىرىـپ، خ ېـسىپ باغـداتقا ب ۇئـ . ئالـدى هرىپىىن ت هلىپىسىنىڭ خ ۇاللىسىچىقىپ، مىسىردىكى پاتىمىالر س

تهرىپىـدىن هك بۇل تـوغر ېـیىن، باغداتىن ئىشغال قىلىپ بىر یىلدىن ك ۇئ. تاراج قىلدى - سارىیىىن تاالن همرۇلالھنىڭبىئ

.ۆلتۈرۈلدىتارمار قىلىنىپ ئ

ۋۋال ئـا هن یـوللىرىىن یاسـاش باھانىـسى بىـل ۇكهررەمنىـڭ م - هكـكه تـوغرول م ۇرغۇچىسى ق ڭ خاندانلىقىنى سهجلۇقى

قـائىم هلىپىـسى خڭ ئابباسـىالرنى ۇرۇنال بـ ېلىـشتىن كېتىـپ توغرول باغداتقا ی . لدى باغداتقا قاراپ یول ئا ېیىنئىراققا، ك

ۆتىت ئـ ېلىپ نامىىن تىلغا ئ ڭ توغرولنى ۇنبهرلهردە م هتىبلىرىخ - م ئىما هلىرىنىڭ باغدات جام ه بویىچ ۇیرۇقى ب همرىلالھبىئ

ھازىرالنغـان ه كىرىـشىگ ۈپىتىدە سـ ۆكـۈمران باغـداتقا غالىـپ ھ ڭ توغرولنىـ ۇ،بـ . قىلـدى ۇئـاالر د هققىـدە ھ ۇنىڭ ئ همھ

قارشـى چىقىـپ ۋەزىـرى همرىلالھنىـڭ ئالـدىغا قـائىم بىئ ۇنىـڭ ئ هنـدە، توغرول باغداتقا كىرگ . پىكىرى ئىدى هتجامائ

ۇ، ئـ هریانـدا جۇبـ . ۇردى تـ هیىلغىـچ - 1057 مىـالى هردە یۇ بـ ېـیىن، باغـداتىن ئىـشغال قىلغانـدىن ك ۇلتوغر. ئالدى

. ئورنـاتىت ۇن قان ېڭى ئالدىغا ی ۆز بىكار قىلىپ، ئ ۇنىن قان ۈزۈلگهن زامانىدا ت ەیلهمىلهر د ېلىۋاتقان ك ۈرگۈزۈلۈپباغداتتا ی

ۇلتـوغر . قىلـدى هشـهببۇس ت ۆتۈشـىن دوسـت ئ ڭ ئىككـى خانـداننى ۇتۇپ، ت ىىن مادارا یول هنىال ی ۇل توغر ۇنداقتىمۇش

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

5 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

ۆۋىتىـدە ن هردى، نىكـاھالپ ب همرىلالھقـا قـائىم بىئ هدىچىـىن قىزى ئارىـسالن خـاتون خ ۋۇدنىڭ دا ېرىندىشى ق ۆزىنىڭئ

ەت رولـسىمۇ، بهلـگهن كېغىـر ئۇ بـ همرىلالھغـا قـائىم بىئ . ۈزدى كىرگـ هلچى ئ ېلىشقا قىزىىن ئ هلىپىنىڭ خ ۆزىمۇ ئ ۇلتوغر

ۇل قىـزىىن تـوغر هلىفهنىـڭ سىرتىدا خ هبرىزنىڭت) یىلى - 1061مىالدى (یىلى - 453 هھىجرىی. ېتىناملىدىقىلىشقا پ

ئایـدىن 6 ۇپتوي بول . ساالم یوللىدى - ۋغا سو ۇرغۇن ن ۋە تىلال ڭ مى ۈز ی ۈچۈن ئ ۇقتویل. نىكاھىغا ئالدى - هقرىئ

ئارىـسىدا هلىفه خ هن بىل ۇلتوغر. بولدى ۋاپات قىزى هلىفهدا خ )یىلى - 1103مىالدى (یىلى - 496 ه ھىجرىی ېیىنك

هربنىـڭ غ ۋە هرقش« هىنی »ۋەملهغرىىب هلىكۇملهشرىقىم« ۇلغا توغر هلىفه ئورنىتىلغاچقا، خ ۇناسىۋەتباجىلىق م - ۇداق

ڭلىپىلىكىنىـ ه ئاببـاس خ ۇپ بولـ ۇجنى تـ هجلۇقىالردىن سـ ۇل تـوغر هن بىـل ۇنىڭش. هردى ب ۇنۋانىن ئ ېگهند» پادىشاھى

باغـداتتا ۈچـۈن، ئامـانلىقىىن سـاقالش ئ ۋە هتهرلىكـى بىخ ڭباغـداتنى . قالـدى ۇپ بولـ ۆكـۈمران ھ هن ئىگىلىگ ېمىنىىنز

هیىـنلهنگهن تۋەلىئهھـدىلىكىگه همرىلالھنىـڭ قائىم بىئهلىفه خ ېیىدا یىلى رامىزان ئ ۇش. ۇرغۇزۇلدى ت ۇىن قوش هجلۇقىس

ەخـرۇددىن ز - دادىـسى همرىلالھنىـڭ بىئ ۇقتهدى مـ هلىـفه، قىلغـان خ غـان ئارمى ىن»ۋاندىـ « هشـقهرى ق همهۇدئوغلى، م

هبۇلئاببـاس ئـوغلى ئ ۇردى، قـاتتىق قـایغ ۇنىڭـدىن ب ھهمـرىلال بولدى، قـائىم بىئ ۋاپات ېشىدا ی 41 ۇھهممهد م هبۇلئابباسئ

ئورنىغا توغرۇلنىڭ، تاپىتهسكىن تۆڭلى كۇقۇپ، ئهنلىكىىن بىلالھقا ھامىلدار ئىكۇقتهدى مېنىزىكىنىڭ كۇھهممهدنىڭم

مى قىلىـش نـا ەت زىیـار هلىـپىىن خ ۇ،ئ. قوميىدى ۇرۇپ بوشاشت ېزگىنلهشىن ت هلىپىلىكىىن ئابباس خ هلىكشامهۇ م ۇرغانئولت

همرىلالھنىـڭ قـائىم بىئ . بولـدى ۋاپـات باغداتتا هلگهندە ك ېتىمق - 3یىلى - 1093. هلدى ك ېتىم ق ۈچ باغداتقا ئ هنبىل

هقهت پ ۇزىىن نوپـ ېمىنىـدىكى ز) هرەبىـستاىن ئ هئۇدىسـ ( هرەبىـستان ئ ۆزىنىـڭ مـرىلالھ ئ ه بىئ ۇقتهدى بولغـان مـ هۋرىسىن

نامىغـا هلىفهلىـرى پـاتىمىالر خ هدىـنىلهردە مهكـكه، مۈچۈمنـۇ ئۇنىڭشـ . هنىـدى ئارقىلىق تىكلىگ ۈچى ك هلىكىشاھنىڭم

هجلۇقىالرنىڭ سـ ۈتـۈنلهي پ همـرىلالھ بىئۇقتهدىمـ . بولـدى ۇلىدىغان نامىدا ئوق ڭ بىلالھنى ۇقتهدى م ۇتبه خ ۇلىدىغانئوق

بولغـان ۇلاق مـ هسـتىرەك ت ېرىـشكه قىـزىىن ب ۇلغـا توغر ۇلتان س همرىلالھ قائىم بىئ ۋىسىبو. دائىرىسى ئاستىدا ئىدى هسىرت

ېرتاپ ئـ هلىفهنىـڭ خ. هخىرلهنگهنىـدى پ هن ئالغـانلىقى بىـل هلىكـشاھىنىڭ م ۇلتان قىزىىن سـ ۆز بىلال ئ ۇقتهدى م ۇ،بولسىم

همـدىن ئالهلىكىـشاھ م. ۇالتىت ئوقـ ۇتبهلهر خهسچىتلهردە مۈنلىرى كۈمه نامىغا جسۇلتانلىرىنىڭ هجلۇقى س هنقىلىشى بىل

ئـورنىىن ۇلتانلىق سـ ۇنتهزھىرى مـ هلىفىـسى باغـدات خ . ۇرغـان ئورنىغـا ئولت ۇنىـڭ ئ ۇھهممهد ئـوغلى مـ ېیىن ك ۆتكهندىنئ

تـارىخچى ئىـبىن خوللىكـان هقـته ھ بـۇ . ۆتكـۈزگهن ئ ۇراسـىم سارىیىدا كاتتـا م ۆز ئ ۈزىسىدىن ئاتا قىلىش ی ۇھهممهدگهم

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

6 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

سـارىیىدا تهزھىرنىـڭ ۇن م هلىفه خ ه بویىچ هلىۋى ت ۇھهممهدنىڭ م ۇلتان ئوغلى س هلىكىشاھنىڭم«: ۇ قىلىد ېكایه ھ ۇنداقم

بـار همهلدارالر ئ ەرىجىلىك د ۇقىرى ی هربابلىرى، ئ ۆلهت د هتراپىدا ئ ۇنىڭ ئ ۇراتىت، ئولت هختىدە ت هلىفه خ ۈزۈلدى، ت ۇنسور

. ۇراتىت قولىـدا ھاسـا تـ هلله، سـ ېـشىدا ، ب )هكتهكی( رىداسى هلهیھىسساالمنىڭ ئ هیغهمبهر پ ۇچىسىدا ئ هنىڭهلىفخ. ئىدى

بوینىغـا ۈردى، تـاج كىیـد ېـشىغا ب ۈردى،كىیـد ) تـون ( هت قـات خىلـئ هتـته ی ۇھهممهدگه مـ ۇلتان س ه بویىچ ەت ئاد هلىفهخ

ئىككـى ۇنىڭغـا باغلىـدى، ئ ۇغ تـ هن قـوىل بىـل ۆز ئـ ۇلتانغا سـ هلىفهخ. تاقىدى هیزۈك بىل ۆھهر ئاسىت، قولىغا گ ۇنچاقبوی

ــدى ــاپ قوی ــۈن پۇنىڭغــا ئۇنداقالشــ. قىلىچــىن تاق ــدۈت ــلۇقلىرى جاب ۇلتانســ. قىلــدىۋغا ســو ئارغىمــاقهش بهن بى

ۇنىڭدىنشـ . قىلـدى هقـدىم ت ۋغىالرىنسـو . ۈردى كىیـد هت خىلـئ ۇقىرىقىـدەك ی هجنهرگىمۇ س ېرىندىشى ق ۇھهممهدنىڭم

». بولدىۇلىدىغان ئوقۇتبه نامىغا خۇھهممهدنىڭ مۇلتان سهلىرىدە جامۈتۈن پڭ باغداتنىهلىپه خېیىن،ك

، ) قىلىچىۆلهتنىڭد( »هیفۇددەۋلهس«، )هدەتكارى مۆلهتد( »ۇددەۋلهناسر« ېرىلگهنلهرگه بۇنۋاىن ئۇلتان سخهلىفهلهر

ــڭد( »هزەدۇددەۋلهئ« ــسى یاردۆلهتنى ــارلىق ل) ەمچى ــلهرىنقات ــرەتىت بهقهپ ــۋى،غ. ې ــهزنى ــهجلۇقى س هم ھۇلتانلىرىغا س

ئىـسھاق هبۇ قاراخـانىیالردىن ئ هربىـي غ) یىلى - 1061 دىمىال(یىلى - 453 هھىجرىی. ېرىلگهن ب هقهپلهر ل ۇشۇنداقم

. هۋەتىلگهنىـدى تـون ئ ۋە ېـرىلگهن ب هقهپ ل هرىپىدىن ت همرىلالھ قائىم بىئ هلىفىسى خ ڭئىرباھىم ئىبىن ناسىرغا ئابباسالرنى

ه بـویىچ ئىدىـسى قا ڭ زاماننىـ هیـىن ئ ۇنـۋانلىرى ئ هقهپ ئىسھاق ئىرباھىم ئىبىن ناسىر نامىغـا ل هبۇ بوغرا قاراخان ئ ۋغاچتا

.ۇیدۇرۇلغانىدى قۇلالر پهڭگه تېزىلىپ، یۇ نامىمهلىفهنىڭخ

. زور ئىـدى ۈچى كـ هسـىر تهمهلـدارالرنىڭ ئهمـۇرى مۋە هربىـي بولغـان ھ هقلهردىـن خۈركىي تـ هلىپىلىكىـدە خ ئابباسالر

ۇغـا كىچىـك ب ۇغـا، ب ڭ چـو هنـسىپىدىكى بىلالھـىن ھـاجىپلىق م ۇسـتهئىن م ۇرغـان ئولت هختكهیىلى ت - 863مىالدى

ــ ــارلىق ت ــابالر ئۈركىيقات ــهرب ــدى چۆلهپ ی ــ. ىقارغانى ــاخلۇتارىخ« ۇیۇتنىڭس ــلهرخ( »ۇلهف ــارىخىهلىفى ــدا ) ت كىتابى

هلىـفه خ. » ئىـدى ۇغـا ئىـسمى ب ڭ بىرىنىـ هنه یۋەسـىف، ئىـسمى ڭ بىرىنىـ ڭ ئىككـى ھاجىپنىـ ۇب«: ۆرسىتىلىشىچهك

ېیىن، ك هندىنۆگ ئ ۇغا ب ڭ باللىرىغا قاالتىت، چو هنسىپى م همهلدارلىرىنىڭ ئ ۈركت. ئىش قىالملایتىت ېچ بىسوراق ھ ۇالردىنئ

باغـدات، هلىپىلىكىنىـڭ چـاغالردا ئابباسـى خ ۇ بـ ېـمهك، د. قىلـدى ۋارىـسلىق ۇسـا ئـوغلى م ئورنىغا ھاجىپلىق ۇنىڭئ

ــام ــارهررادىنس ــى مەت ئىب ــدە ئىكك ــڭ خهركىزى ــاش ھ هلىپىلىكنى ــاجىپلىق، ب ــهرىب ھ ــو هركهردىلىك س ــارلىق چ ڭ قات

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

7 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

قولىـدا هلقلهرنىـڭ خ ۈركىي تـ ۋالىلىقىمـۇ ۋىالیهتلىرىنىـڭ هلىپىلىـك خ. هنىـدى ئىگىلىگ هلقـلهر خ ۈركىي ت هنسهپلىرىىنم

مىـالدى هھیا سالىھ ی هبۇ بولغان ئ ۈركلىرىدىنئاالیلى، نىشاپور ت . قىالتىت ە ئىدار هلقلهر خ ۈركىي ت ۇ جایالرنىم ۇ ئ ۇپ،بول

ۇرغـان ت ىدەهنـسىپ م هركهردىلىك بـاش سـ هربىي ھ ۇئىتهمسىنىڭ م هلىفهخ. قىلىندى هیىن ت ۋالىلىقىغایىلى مىسىر - 777

ۋالىلىقىغـا ڭیىلـى مىـسىرنى - 844یىلى، ئىنـاج - 853 ئىبىن خاقان مىالدى هتھىیىلى، پ - 834 ۈركىيسابىت ت

ۈرك بولغـان تـ ۋالىـسى مىـسىر ۇن ئىـبىن تولـ همههد بولغـان ئ هردارلىرىدىن سۈركت. ئىدىهمهلدارالر ئۈركىي ت هیىنلهنگهنت

ــسىق ــاردىمى بىــل ڭ ماجورنىــېینىئاتى ــسىرنىهن ی ــا كۋالىلىقىــىن ڭ مى ــاي، یۈپالهلتــۈر قولغ هلهپ ھۈرىیه، ســهنه قامل

ېخىمـۇ دائىرسـىىن ت ېمىـن ز ۆكۈمرانلىـق ھ ۇۋېلىپ، قوش هقاتارلىق جایالرىن مىسىر دائىرىسىگ ) هھهر بىر ش ۈرىیهدىكىس(

مىــسىردا . ۈردى ســۆكــۈم ھه یىلــچ20 ېلىپ، ئاســاس ســۇرۇلۇشــىغا قۆلىتىنىــڭ دۇنىیه ئــارقىلىق تولــۇ شــېڭهیــتىت،ك

. ۇر قالغــان یادىكــارلىقتۇنــدىن ئىــبىن تولهمههد ئۇ شــهنهئ »هســى جامۇنئىــبىن تولــ«تقــان ېلىۋا ســاقلىنىپ كهھــازىرغىچ

. ئىــدىهلقلهردىــن خۈركىي تــهییۇبىلهرمــۇ ئهگلهر، ئاتــابهخــشهدىلهر، ئۇرغــان قهلتهنهت مىــسىردا ســېــیىن كۇنىڭــدىنئ

ئانىـسى هئموننىـڭ م هلىـفه خ. دى قازىنىـشقا باشـلى ۇز نوپـ ېنىزەكلىرىمۇ ك ۈرك ت هن سارایلىرىغا كىرگ هرەم ھ ڭئابباسالرنى

ــالتڭ بىلالھنىــۇســتهكفى مهلىــفه خهن، ئانىــسى چىــچڭ بىلالھنىــهلىفهمــوكتهىف خه،ھــاراجىل ــفه خۇن، ئانىــسى ئ هلى

ــىرلىدىنلالھنى ــسى، ڭناس ــفه خۋە ئانى ــسربىلالھنىڭ مهلى ــسى ئۇستهنى ــهنه ئانى ــۇ ش ــلهرگه خۈركىي ت ــسۇپ مهلق هن

ۇپ بولـ ۈزلىنىش یـ ۇمىي ئومـ ۇ قىلىـشىم هشـكىل ت ۇن قوشـ هلقلهرىـدىن ي خ ۈركى تـ ڭئابباسـالرنى . ئىـدى زەكلهردىنېنىك

50 ۈركلهردىن تـ ۈچـۈن ئ ۇرۇش قارشـى تـ ۇسـتهئىنغا م ۇئتهز، مـ هلىفهیىللىرى خ - 865 - 864مىالدى . قالغانىدى

. قىلغانهپهرۋەر سۇن كىشىلىك قوشڭمى

ــڭ ــي ئئهرەپلهرنى ــهســهرلىرىدە ئهدەبى ــدىغان ماختــاپ مۈركلهرىن ت ــكه خاھىــشالر كهدھىیىلهی . باشــلىدىۆتۈرۈلۈش

ۇمـى شـائىرى ئاببـاس ئىـبىن ر هرەپ ئاتاقلىق ئ ېتىشكهن باغداتتا ی هدھىیلىگهن، م ۇپ بول ۇجنى ت ۇرلۇقىىن بات ۈركلهرنىڭت

:ۇ یازىدۇنداقم

ۇنالۋاتقانـدەك دولقېڭىـز دۆزىگه كـ ڭكىـشىنى . ۇرىدۇ ساباتلىق تېپىلدەك سۆمۈر تهیدانىدا م هڭ ج هسكهرلىرى ئ تۈرك«

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

8 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

هققىـدە قىپچـاقالر ھ » .ېگىـدۇ تۇپ ئـوت بولـ ۇرغـان ت ېنىـپ ی ۇددى قارشى خـ ۈمشهنگه باشالنغاندا د هڭج. ۆرۈنىدۇك

ئالدىــدا ېلىــشى سېلىــشتۈرۈپ كۈمشهنــلهرىن درىنىــڭ یىگتىلىۈرك تــۇربــات«: هســۋىرلىنىدۇ تۇنــداق مېئىردا شــېزىلغــانی

ۇ، ئوخـشاید هرىـشتىلهرگه قىلىشتا پهرھهمهت دوستالرغا م هۋمدۇرىكى، بىر ق ۇنداق ش ۇالرئ. ېشهملهیدۇ یىپ ئ ۇچاقماقم

.)هتلهرب – 83، - 63جىلد - 1 ،»هلپىقۇلئهخبات«( »ېگىدۇ تۋىدەك دىۇددى خۈمشهنگه دهیدانىدا مهڭج

ۇراسـان، خ ۈركمهنلىرى تـ ۇز ئوغـ ۇپمـۇ بول. بولـدى ەۋر د ۆچكهن كـ هنۇبقا ج ۆپلهپ ك هلقلهر خ ۈركىي ت ەۋر، د كېیىنكى

جـایالر ۇبـارا شـ - بـارا ۆهنلهر ك ۇب. ۆچىت ك ۈركۈملهپت - ۈركۈم كىچىك ئاسىیاغا ت ۋە ئىران، ئىراق، شام هرقىش

جایلىرى ۇرغۇن ن ڭ ئاسىیانى ۇرا زامانىدا، ئوتت ئهمهۋىلهر. باشلىدى ۆرسىتىشكه ك هسىر ت هركىۋىگه ت ېتنىك ئ ڭئاھالىسىنى

گاھى بـاج ۆلهیتىت،ت) باج( خىراج هرەبلهرگه ئاھالىلىرى ئ هرلهرنىڭ ی ۇئ. ئىشغال قىلىندى هرىپىدىن ت ۇنلىرى قوش هرەبئ

همالىـك یـاكى م ، هملـۇك م ۇالرغـا ئ ېتىلغانلىقتىن، ئوخشاش س ۇلغا ق ۇالر ئ ېرەتىت، ب هۋەتىپ ئ ۇ بالىلىرىنىم ۇالرغائورنىدا ئ

ۇنىغا قوشـ هلىـفه خ. ېـرىلهتىت قىلىنىـپ ب هقسىم ت همىرلهرگه سارایلىرىدا ئ هلىفه خ هملۇكالر م ۇنداقب. ېیهلهیتىتد) چاكارالر(

- 775 - 754( هنسۇر م هلىفه خ ۇاللىسىدىن قاتنىشىشى ئابباسىالر س ۇنىغا قوش هرەپ ئ ۈركلهرنىڭت. ۇرۇالتىتقاتناشت

.نىدىزامانىدا باشالنغا) یىللىرى

ۈركلهردىن تـ ۇئتهسـىم م. ایىىت زورایـدى ناھ ۇزى نوپ ۈركلهرنىڭت) یىللىرى - 842 - 838( زامانىدا ۇئتهسىم م خهلىفه

ۇسـۇملان مهیـرى غ. ېلىـۋىرەتىت ئهسـكهرلىككه ئ هممىـسىىن ھ ۇالرنىڭ ئایرىماستىن ئ ەپ د ۇسۇملان م هیرى غ ۋە ۇسۇملانم

قولىـدىكى ڭ ئىرانلىقالرنىـ هن بىلۇنىڭش. قىالتىتۇل دىنىىن قوب مئاستا ئىسال - قاتناشقانالر ئاستا ۇنغا قوش ۈركلهردىنت

. بولىـدىغان بولـدى ه راىي بـویىچ ۈركلهرنىـڭ ت هممىسى ھ ڭ ئىشالرنى هلىفهلىكتىكىخ. ۆتىت ئ ۈركلهرگهبارا ت - بارا ۇزنوپ

چىققـان هتكهخ ت هلىفه خ ۇئتهز زورایدى، م ېخىمۇ ت ۈچى ك ۇالرنىڭزامانىدا ئ ) یىللىرى - 861 - 847( ۇتهۋەككىلم

سورىغاندا ەپد »ۋاملىشار؟ قانچىلىك دا هلىفىلىكى خ ڭۇئىتهزنىم«: ۇنهججىمدىن بىرى م ېقىنلىرىدىن ی ۇنىڭچاغدا، ئ

ۋاب جـا ەپد »ۋاملىـشىدۇ دا ه چـاققىچ ۇ شـ ۇ خالىـسا، ئـ ۋاملىشىـشىىن دا ه قاچـانغىچ ۇنىـڭ ئ ۈركلهرت«: ۇنهججىمم

ۇئتهسىمنىڭ م هلىفه خ ۈچهیگهنىدى، ك ە ئاالھىد ۇزى نوپ ۈركلهرنىڭ ت هللىرىدە زامانىدا ئىسالم ئ ۇئىتهسىمنىڭم. هرگهنب

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

9 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

ۈمشهنلىـك دۇالرغـا ئەپ دۆلتـۈرۈۋەتىت، ئىـرانلىقالر ئ همىـنىن ئاكىـسى ئ ۇئىتهسىمئ. ئىدىهلقلهردىن خ ۈركىيتئانىسى

هلىفهقالغان، خ ېلىپ باغداتقا ك هن یول بىل ۈرلۈكت. ۋالغانىدى قىلى ەمچىسى یارد ېقىن ی ۆزىنىڭ ئ ۈركلهرىن قاراپ، ت هنبىل

ۆپ كـ ۇنىنىڭ قوشـ ۇئىتهسـىمنىڭ م هلىـفه خ. ئاشـاتىت ڭـدىن مى 18 ۆزىال ئـ ڭ غوالمالرنىـ ۈركىي ت هۋە ت ۇئىتهسىمگهم

. قىالتىتهشكىل تهسكهرلهر ئۈركىيقىسمىىن ت

ۆزىنىــڭ ئۇئىتهســىمم. باشــلىغانۆتۈرۈلۈشــكه كۇقىرى یــۇزى نوپــهرەبلهرنىــڭ ئهیــرى زامانىــدا غۇئىتهســىم مخهلىــفه

نـام ەپد »هغـارىبه م« ۇالرغـا ئهشـكىللهپ، تۇن قوشهخسۇس مىسىرلىقالردىن مۈچۈن ئ ۈچهیتىش ك هۋىپسىزلىكىىنخ

.هرگهن نام بەپد »هتراكئ«یاكى »ههراغىنپ« ۇالرغا ئهشكىللهپ تۇن بىر قوشهلقلهردىن خۈركىيت. هرگهنب

ئارمىغـان قىلغـانلىقىىن تىلغـا همرىلالھقـا بىئ ۇقتهدى مـ هلىـپه خ ىن»ۋاندىـ « ۇقهددىمىسىدەم »ۋاندى« هشقهرى ق مهمهۇد

ۇھهممهد مـ هبۇلقاسـىم ئ ەخىـرۇددىن ئاتىـسى ز ۇپ، بول ۇلال ئابد ۇددىن ت ۇدرە ئ هبۇلقاسىم ئىسمى ئ ۇنىڭئ. ۆتىدۇ ئ ېلىپئ

هربىـیلهپ، ت ېتىرقىنىـپ ق همرىلالھ قائىم بىئ هلىپه دادىسى خ ڭ چو ۇىنئ. قوسىقىدا ئىدى ڭ ئانىسىنى ېخى قىلغاندا ت ۋاپات

مىـالدى (یىلـى - 476 ه ھىجرىیىداېش ی20 ۇقتهدىم. ېتىشتۈرىدۇ یاراملىق قىلىپ ی هھهتتىن ئىلىمىي ج ۋە هخالقىيئ

ۇرت یــۋە همىــرلهر ئۋەزىــرلهر، ۈنىــدە كۈمه جــۈىنكــ - 13) ئــاي - 7 هھىجــرىی( ېیىنىــڭ ئهئبانشــ) یىلــى - 1075

هرىف شە خوجىزادۋۋال ئاهڭ ئهربابالردىن ئڭچو. ۇرىدۇ ئولتهختىدە تهلىپىلىك خۇراسىمدا قاتناشقان كاتتا م ڭلىرىچو

باشـلىق ەرئـارىمىزدىن بىـر «: هبـۇجهئفهر ئ هریانىـدا قىلىـش ج هیئهتب. ۇ قىلىد هیئهت ب ېرىپ قول ب هلىپىگه خ هئفهر ج هبۇئ

.ۇ باشالیدېئىر شدەپ -» .ۇ بىر باشلىق چىقىدهنه ئورنىغا یۈگىسه،ت

. ۈشـۈرىدۇ ئـایىغىىن چ ېئىرنىڭ شـ ەپد »ۇرىـدۇ یاقت هر بولـسا، كىـشىل همهلىیهتچىـل باشـلىق ئ ۇبـ «: هلىـپه چاغـدا خ بۇ

هبـۇ ئ هبباغ، ئىـبىن سـ هسـىر ن هبـۇ ، ئ )ۇدەررىـسى باش م هدرىسىنىڭ م هنىزامىی( ئىسھاق شىرازى هبۇ ئ هلىپىگهنال خ ئارقىدى

.ۇ قىلىدهیئهت قاتارلىق ئالىمالر بهممى تۇھهممهدم

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

10 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

. ۇ قىلىـد ۇئـا د هققىـدە ھ ۇنىڭ ئ هرىپلهپ ت هن بىل ۈپهتلهر یاخشى س ۇقتهدىىن م هلىپه خ هشقهرى ق همهۇد م دە»مۇقهددىمه«

ۆپ كـ ۈچۈن ئ ۋاتلىقى ئا ۆلىتىنىڭ د ۇقتهدى م هلىپهخ. ئىدى همهس ئاساسسىز ئ ۇ قىلىشىم ۇنداق م هشقهرىنىڭ ق همهۇدم

بىكــار هپتهرۋازلىــق،ك. پاھىــشخانىالرىن یوقاتقــانارخانــا، قىمۈچهیىتكهن، ئامــانلىقىىن كــهمئىــیهتج. ئىــشالرىن قىلغــان

. توسـقان ېقىتىۋېتىـشىن ئ ەریاسـىغا د ەجـله د ۇالرىنپاسـكىنا سـ چىققان هرراپالردىنس - ۇنچام. قویغان هك چ هلهپلهرگهت

ېرىـپ، ب ئىمكـان ۋاجىغـا را ڭ چىقىرىشىن یولغـا قویغـان، ئىلىـم ئىـشلىرىنى ۇالرىن كولىتىپ پاسكىنا س ۇدۇقالرىنئایرىم ق

ۆگىنىڭالر، تىلىـىن ئـ ۈركتـ «: ۇقهددىمىدە م هشقهرى ق همهۇدم. ۆستۈرگهن ئورنىىن ئ ۇالرنىڭ ئ ۆرمهتلىگهن،ئالىمالرىن ھ

هلتۈرۈپ، كهقىل نهدىسىن ھېگهند) هتب - 2 توم، ،»ۋاندى«( »ۇ قىىدۋام داۇزاق ئۆكۈمرانلىقى ھۇالرنىڭ ئۈنكىچ

ۇبـ . ېیتىـدۇ ئالغـانلىقىىن ئ هلىم ت هىن ی ڭلىغانلىقىىن بىر ئالىمدىن ئا نىشاپورلۇق هن بىر ئالىم بىل ۇخارالىق ب هنچىلىك ئىش ۇىنب

ــدىمئا« هردەی ــم تەپد »ڭلى ــان ســ ههرجى ــلى ئۆز قىلىنغ ــستىدە تهس ــ« ېكى ــ »همئىتۇس هدىســشۇناسالرنىڭ ھۇپ،بول

ۆز سـ ۇك، بـ ېـمه د. ۇ بولىـد ېـگهن د »ۆگهنـدىم ئ هدىـس ھ« هنىسى م ۆزنىڭ س ۇ ب ېیتقاندا، ئ هبویىچ) هبىرىت(ئىستىالھى

ۆرۈۋالغىلى كـ ۇىن شـ ۇنىڭـدىن ب. ۇ ئارىسىدا قوللىنىلىـد ۇستازنىڭ ئ ۆگهتكۈچى ئ هن شاگىرت بىل ۆگهنگۈچى ئ هدىسھ

. قىلغـان هھـسىل ئىلىم تېرىپ نىشاپورالرغا ب ۇخارا، ب ۇغۇلالنغان، ش همنۇ ئىلمى بىل هدىس ھ هشقهرى ق همهۇد م ۇكى،بولىد

هدرىسلىرى، م ۆزىنىڭ ئ ۇخارا بولغان، ب هركىزى م ڭ ئىسالم ئىلىملىرىنى ۋە ڭهدەنىیىتىنى ئىسالم م ۇخارا زامانالردا ب هیىنئ

. قىبلىگاھى بولغـان ۆلىماالرنىڭ ئۋە ۇلئىلىملهرنىڭتالىب. چىقارغانڭق جاھانغا دا هنبىل چىققان ئالىملىرى ېتىشتۈرۈپی

ۇلئىلىملىرى تـالىب هدەم پىـشق ققان چى ۈزۈپ ئ هدرىسلىرىنىڭ م ۇخارا ب ۇرغۇىن ن ڭ ئالىمالرنى ڭدار دا ه ئاسىیا بویىچ ۇرائوتت

هڭ پىــرى، ئهدىســشۇناسالرنىڭھ. ۋاجالنغانىــدى راە ئاالھىــدۇخــارادا تارتىــپ بۇرۇنــدىن بهدىســشۇناسلىقھ. ئىــدى

.ېتىشكهنىدى یۇخارادا بۇ شهنه ئۇخارى ئىمام بۇئهللىپى منىڭ»هھىھىلبۇخارىس« كىتاب ۆتىۋەرم

ئىككـى ئىلىـم ۆلىتىـدە د ه چـاغالردا ئابباسـىی هیـىن ئ. بىـرى ئىـدى هركهزلىرىـدىن ئوخشاش ئىلىـم م ۇخاراغا ب نىشاپورمۇ

هلـگهن ك هیـدانغا م ۇپ بولـ ۇجنى تارىخىـدا تـ هتئىـسالمىی . بىـرى نىـشاپور ئىـدى هنه بىرى باغدات، ی ۇپ، بول هركىزىم

جـایلىرى ېلىش بىلىم ئۇنلىرى،ئىلىم سور. قىلىنغانىدىهسىس تا بىرى نىشاپورد هنه بىرى باغداتدا، ی هدرىسىنىڭ م هنىزامىی

ۆلىماالرنىـڭ كـاىن، ئ ڭ فازىلالرنىـ ۆزنىكى، كـ هرقىنىڭ نىـشاپور شـ ەۋرلهردە د ۆچكهن كـ هدرىـسلهرگه م هسچىتلهردىنم

.ماكانىغا ئایالنغان ئىدى

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

11 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

فىقھــى هدىــس، ھهفــسىر، تهن بىــلۇشــى بولۇناس تىلىغــا توشــقان تىلــشهرەب ئهن بىــلۇیغــۇرتىلى ئهشــقهرى قمهمهــۇد

ۋە رالىقۇخـا ب هدىـسىن ھ هزكـۇر م. هنىـدى ئىگىلىگ ۇختـا پ ۇ بىلىملىرىنىمـ ۇناسـلىق قاتارلىق ئىـسالم ش ) ۇنشۇناسلىققان(

هركهزلىـرىگه نىـشاپور قاتـارلىق ئىلىـم م ۋە ۇخـارا ب ۇنىڭ قارىغاندا، ئ ۈگهنگهنلىكىدىن ئالىملىرىدىن ئ هدىس ھ ۇقنىشاپورل

هھھىسـ « كىتـاىب هدىـس ھ هشـھۇر م ۇرىـدىغان، ت ۇنـدا ئور - 2 قالـسىال ۇخارادىنئىمام ب . قىلغان هھسىل ئىلىم ت ېرىپب

هلگهنـدە، نىـشاپورغا ك ۇخـارى ئىمـام ب . ئـالىم ئىـدى ۇقججـاج نىـشاپورل ئىـبىن ھو ۇسـىلىم م ۇئهللىپى مـ نىڭ»ۇسلىمم

هبۇلئاببهسۇلئهسـهم، ئ -نىـشاپور . ئالغانىدى ۆرنهك ئ ۇخارىدىن ئىمام ب ۋە ۆگهنگهن ئىلىمى ئ هدىس ھ ۇنىڭدىنم ئ ۇسىلىم

ــدهنــسۇر، مهبــۇئ ــالىملىرى ئــ ۇلالھا ئابــدهبــۇ ئۇملهلىك، ئاب ــم قاتــارلىق ھــادىس ئ ــ. ئىــدىۇرت یــۆتكهن كى ۇقىرىقىی

ڭنىـ »ئىمـام « هردىكـى ی ۇ بـ هنگهن، ئىپـادىل هن بىـل ۆز سـ ېـگهن د» ئىمـام « ېكىـستته ت هسلى ئىككى ئالىم ئ هدىستىكىھ

ۇالرىن ئـ هردە ی ۇ بـ ۇئهللىـپ م ېكىنلـ : ۇ بولىـد ېـگهن د »ېـشۋاسى پ هدىس ئالىمى، ھ هدىس ھ هدىسشۇناس،ھ« هنىسىم

ۇنــداق مهۋەبىىن ســۇنىــڭب. تىلغــا ئاملىغــانېنىــقئىــسمىىن ئ ۇالرنىــڭ ئۇپایىلىنىــپ، كهنــال ئاتــاش بىلەپد» ئىمــام«

ۋایهت رىـ ېیتقانـدا ئڭلىغـانلىقىىن ئا هردىن كىشل هنچىلىك ئىش هدىسىن ھ ۇقىرىقى ی هشقهرى ق ۇدهمه م ۇ، بولىد ۈشىنىشكهچ

هنچ تازا ئىشهدىسكه ھهزكۇر مېرىپ ئىزاھىن بېگهند »هقدىردىمۇتوغرا بوملىغان ت « ،»ۋابكار جا ۆزىئ« ۇچىالرنىڭقىلغ

ئىـسمىىن ئاتـاپ ېـشۋالىرىنىڭ پ هدىـس ق ھ ۇ یوللـ ۇسـتاز ئ ۆزىگه ئـ ۇئهللىپ م هنكى،روش. ۈرگهنقىالملایدىغانلىقىىن بىلد

. ئایىغانۇالرىن ئۆرمىگهن، كهپ یالغانغا چىقىرىشىن ئۇالرىن ئۇرۇپت

ۇىن ئـ ۈچـۈن ئۇنىڭىغـان، شـ قار ەپ تـوغرا، د هدىسىن ھ ۇ ب هشقهرى ق همهۇد بولساق، م ېلىدىغان ك هدىسكه ھ ئىككىنچى

ۋایهترىـ »ۇرسـى ق هدىـس ھ«. ئىـسمىىن ئاشـكارا تىلغـا ئالغـان ۇسـتازنىڭ ئ ەپ ئالـدىم، د هلىـم ت هلهپتىن خ ۈسهیىنھ

هردىكـى ی ۇبـ . ۈپهتلهیدۇ سـ هن بىـل ۆز سـ ئـۈچ ئىمـام، زاھىـد قاتـارلىق هیخ، شـ هشقهرى ق همهۇد م ۈسهیىنىن ھ ۇچىقىلغ

ېـگهن د ۇسـتاز، ئ ۇلغـان ئىلىمىـدا تون هدىـس ھ ېیتقانـدا، ئ ه ئىستالھى بویىچ ڭ ئالىملىرىنى هدىس ھ هنىسى م نىڭ»هیخش«

ېـشۋاسى پ ۇتهخهسىـسى، م هننىـڭ پ ۇ چىقىپ، ش ۈزۈپ ئ ۈرىدە ت ەر بىر هننىڭپ - ئىلىم هنىسى م ڭنى» ئىمام« ۇ،بولىد

هنــاىن مېــگهن دۇتهخهسىــسى قىلغــان مېرتاپ ئــهممه ھڭ ئىلىمىنىــهدىــس ھهردە یۇبــ. ېیتىلىــدۇ ئا قارىتــەمگهبولغــان ئــاد

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

12 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

ۇرمایدۇ، قىلىشتا یالغـانىن ئارىالشـت ۋایهت رىهدىس ھەم ئادهقۋادار ت ۇنىڭدىن ب هنىسىدە، م هقۋادارت» زاھىد«. ۈرىدۇبىلد

تىلغـا ەپ د ۈسـهیىن، ئـوغلى ھ هلىـفه لىق خ هشقهر ق هىنی» بىن الكاشغرى ۈىسیىنھ«دا »ۋاندى«. ۇ چىقىد هنا م ېگهند

ڭ ئالىمالرنىـ هدىسشۇناسھ. ېلىنغان تىلغا ئەپ د هلهف ئىبىن خ هىل ئىبىن ئ ۈسهیىن ھ بولسا، هنبهلهردەتارىخى م . ېلىنغانئ

هڭ ئ ۇدا ئـ )هرجىمھـاىل ت هدىسـشۇناسالرنىڭ ھ( »ۇلئئىتدالمىزان« قارالغان ەپ د هنچىلىك، ئىش ۋە ېزىلغان ی هرجىمھاىلت

بولـسا، ئىـبىن غىـالن هىل ئىبىن ئۈسهیىن ھهبۇلفهزىل ئۇنىڭدەكش. ېلىنغان ئەپ د هرى كاشغ هىل ئىبىن ئ ۈسهیىن ھ ېرەكز

. ېرىــدۇ باھــا بەپ دهمهس، ئهنچىلىك قىلىــشتا ئىــشۋایهت رىــهدىــسئىــبىن غىــالن ھ. ۇ قىلىــدۋایهت رىــهدىــسدىــن ھ

ــ ېـــگهن د) ېـــرەك ز( »هملهئـــى ئ«كىتابىـــدا »ۇلئئىتـــدال مىزان« ــ ڭۈســـهیىننى ھۆز سـ . ېلىنغــــان قىلىـــپ ئ ۈپىىت سـ

قىلىـپ ۈپىىت سـ ۇغهففارنىڭ ئـوغلى ئابـد ۈسهیىننىڭدا ھ ) چىسىۇم قوش ۇغىتىنىڭ ل ۈرراھهس( »ۇلھهقاتۇسسۇراھم«

ــانئ ــسۇرراھم«. ېلىنغ ــ »ۇلھهقاتۇسى ــڭنى ــدال« ۇئهللىپى م ــ» مىزانولئئىت ــدىن مڭنى ــرىم یۇئهللىپ ــىرچه ئې ــهس ۇرۇن ب

ۆزى ســـۇنىـــڭ ئهردە یۇ بـــۈچـــۈن بولغـــانلىقى ئۇرتدىـــشى یڭنىـــهلهف خهىل ئىـــبىن ئۈســـهیىن ھۋە ۆتكهنلىكىئـــ

ۇلھهقاتىـدا مۇغىتىنىـڭ ل »ۇراھسـ «جامـال قارشـى . ېلىـدۇ قاراشـقا تـوغرا ك ەپ د هنچىلىكرەك ئىـش ڭكىدىنباشقىالرنى

دادىـسى ۈسـهیىننىڭ ھ دا»ۋاندىـ « ېـمهك، د. ېیىلگهن د هرى، كاشغ هلهف ئىبىن خ هىل ئىبىن ئ ۈسهیىنھ) ۇمچىسىقوش(

ەۋرىـدە د ۆز ئـ ۈسهیىنھ .ۇلغان دادىسى قىلىپ قوی ۇنىڭ ئ ۋىسى بو ۈسهیىننىڭ قىلىپ، ھ ۈشۈپ چ ۆزى س هىلبولغان ئ

هفـسىر ت. ۆگهتكهن ئەرس دۇلئىلملهرگه تالىبۇرغۇن نهدرىسلىرىدە مهشقهرلهرنىڭ قۋە باغدات ۇپ، زور ئالىم بول ۇلغانتون

ۋاپـات هشقهردەق) یىلى - 486 هھىجرىی( لىیى - 1093مىالدى . یازغان هسهرلهرىن ئ ۆپلىگهن ئائىت ك هدىسكه ھ ۋە

دادىـسىغا ۇمـۇ ئ ۇپ، ئاتىلىدىغان بىر ئـوغلى بولـ ەپ د ۇلغهففار ئابد ېرەك ز هلهفىنىڭ ئىبىن خ هىل ئىبىن ئ ۈسهیىنبولغان، ھ

. قىلغانهسنىپ تهسهرلهرىن ئائىت ئهدىسكه ھۋە هفسىرئوخشاشال توشقان ئالىم بولغان، ت

هختىـدە تلتهنهته سـ ڭ زاماننىـ ۇ ش ۇىن ئ ۇۋاتقاندا، ئوق ەرس د ۇرىدا ھوز ڭ دادىسىنى هشقهردە ق ۇ قارىغاندا، ئ ئېیتىشالرغا

جایـدىال ۇ شـ ۈشـۈپ، یىقىلىـپ چ ۇالغدىن ئ ېتىۋېتىپ یولدا ك ۇغهففارئابد. هۋەتىدۇ ئ ۇالغ خان چاقىرىپ، ئ ۇرغانئولت

ۇغهففارنىڭئابـد . ۇ قىلىنىـد ەپـنه جایغـا د ېـگهن د ه قىـبل هتـته سىرتىدىكى ی هشقهرنىڭ ق هسىدى ج ڭ نى ۇئ. ۈزىدۇجان ئ

ۇ شـ هنهئ. ۇمكىن مـ ۇشـى قىلىنغـان بول ەپـنه جایغـا د ېـگهن د »ه قىبل هتتهی« هلهپمۇ ئىبىن خ هىل ئىبىن ئ ۈسهیىنئاتىسى ھ

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

13 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

هدەر كىتــاب ھازىرغــا قۇ بــهپــسۇسكى،ئ. كىتــابىىن یازغانىــدى) » تــارىخىهشــقهرق«(» تــارىخ كاشــغىر« ۇغهففارئابــد

ېچقایسىـسى ھرىدىنهسـهرلى ئهلهفنىـڭ ئىـبىن خ هىل ئىبىن ئ ۈسهیىن ئاتىسى ھ ۇنىڭ ئ ۋە ۇغهففارنىڭئاب. یوق بایقالغىىن

.ېلهملىگهن كېتىپ یهزامانىمىزغىچ

ئىككى ئاتقا ئوخشاش ۈشكهن چ هیگىگه ب هن تىلى بىل هرەب ئ ڭ تىلنى ۈركىيت: هنه ی دە»ۇقهددىمهم« هشقهرى ق مهمهۇد

»ۇلئهینكىتاب« قىلغان هسنىف ت همههد ئىبىن ئ هلىل خ ۇرامهان ئابد ۈچۈن ئ ۆرسىتىش ك ېنىق ئ ېتىۋاتقانلىقىىن ك ېپىپ چ هڭت

ۋاننىـڭ قىلغانـدا دى ۇنـداق ئویلىغانلىقىىن، مۈزۈشىن كىرگ هرىنۆزل ئارخائىك س ۇغىم »ۋاندى« ۇغهتىتىدىكىدەكناملىق ل

ئىخچـاملىق قاتـارلىق ۋە قىزىقىـشى هرنىڭ كىـشىل ېـپىش، تڭـاي ئوۆزلهرىن سـ ېكىن بولىدىغانلىقىىن، لـ ۇكهممهل م ېخىمۇت

ۇبـ ). هتب - 6تـوم، »ۋاندىـ «( ۇ ئاملىغانلىقىىن بایـان قىلىـد لهرىنۆز قالغان س ېستىمالدىن ئ ۇتۇپ، ت ۆزدە ك هھهتلهرىنج

ۈشـكهن چ هیگىـگه ب هن تىلـى بىـل هرەب ئ ڭ تىلنى ۈركىي ت ۇئهللىپم: ۇكى ش ۇقتا بىر ن ه ئىنچىك ۋەر سازا هتكه دىقق هردەی

ئىبىن هلىلخ ۇرامهان ئالىمى ئابدهرەب ئۈچۈن، ئۆرسىتىش كېنىق ئېتىۋاتقانلىقىىن كېپىپ چهڭئىككى ئاتقا ئوخشاش ت

ۆز ئـ ۆزلهرنىمۇ قىلىـپ قالغـان سـ ېـستىمالدىن ئوخـشاش ئ هگ» ئـایىن ۇلكىتاب« ۇسـى قام هجىملىـك ھ ڭ چو همههدنىڭئ

ۆزىسـ » اوب« ېكىستتىكى ت هسلىئ. ەیدۇ بوالتىت، د هتراپلىق ئ ېخىمۇ یازغان بولسام ت ىن»ۋاندى« ئالغان ھالدا هئىچىگ

ــېخىمــۇت« ــاالردا مېــگهند »هتراپلىــق ئېخىمــۇ تۇكهممهل، مــېخىمــۇ تۇق، تول ۇیغــۇرچه ئنىــڭ»ۋاندىــ«. (ېلىــدۇ كهن

هشـقهرى ق همهـۇد م هن بىـل ۇنىـڭ ب). قىلىنىپ قالغـان هرجىمه ت ەد »هرتىپلىك ت ېخىمۇت« ۇ قانداقت ۆز س ۇ ب هرجىمىسىدەت

. ېرىلىـدۇ بەت بىـشار هنلىكىدىن ئىكۆپ ناھایىىت كۆزلهرنىڭ سهتكهن ك ۇپ تىلالردىكى ئارخائىزم بول ۈركىيزامانىدىال ت

ۇسـتا، قامهجىملىـك زور ھۇنـداق م. ېزىلغـان جىلـد قىلىـپ ی 84 كىتـاىب » )هیىـن ئ( ۇلكىتـاب « همههدنىڭ ئىبىن ئ هلىلخ

غا ئوخشاش »ۇلئهیىنكىتاب« هجىمىمۇ ھ نىڭ»ۋاندى«. قىلىنغان همسىل ئىككى ئاتقا ت ۈشكهن چ هیگىگهئىككى تىل ب

، ەتلىنىـشىپ ر ېرىیـالالر مات ۇبـ . توپلىغـان ېرىیـال مات ۇرغـۇن ن رىهشقه ق همهۇد م ۈچۈن ئ ۇنىڭب. پىالنالنغان ۇشىزور بول

ۆزدىنمۇ ئىككـى سـ ۇنـۇ مۇقتىىن نـ ۇبـ . ۋېتىلگهن قىـسمى شـاللى ۇرغـۇن ن ۆتكۈزۈلـۈپ، ئ ۇچلىرىدىنتاللىنىشىپ باسـق

.ۋاالالميىزبایقى

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

14 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

توم، »ۋاندى«(» اشلىدىم ت هیدىغانلىرىىن ئالدىم، ئىشلىتىلم ۆزلهرىن س ۋاتقانئىشلىتىلى« ۇقهددىمىسىدىكى م نىڭ»ىۋان«

»هسـبىھهتتۇ ئ« ېكىستته ت هسلكى ئ ۆز، س ېلىنغان ئ ەپد» ئالدىم« هرجىمىسىدە، ت ۇیغۇرچه ئ نىڭ»ۋاندى«). هتب - 6

»همههلتـۇ ئ« ېكىـستته تهسـلى ئۆز سـ ېگهند »شلىۋەتتىمتا« بار، هنىسى م ېگهند »ۇقىمالشتۇرۇشم« ۇنىڭ ئ ۇپ،بول

یـاكى مـول ۆزلۈكلهر مـول سـ هقلهشـكهن نۇمـدا قول«: ۇئهللىـپ مۇنـداقتا م. بـار هنىسىم »ۇرۇشقالد« ۇنىڭ ئ ۇپ،بول

ــالالردىنمات ــسمىىن م ېرىی ــر قى ــور ۇقىمالشــتۇرۇپ، بى ــابتىن ئ ــم بۇن كىت ــا ب . هردى ــسا، كىتابق ــسمىىن بول ــر قى ــشتىنبى ېرى

غـا ئوخـشاش كىتابى »هیـن ئ« مـۇ »ۋاندى« بولسا، ۇرۇۋېتىلمىگهن قالدۆزلهرئارخائىزم س . ۇ بولىد ېگهند» تىمۇرۇۋەتقالد

. بوالتىتېزىلغان ئون جىلد یهچچهن

ېـیىن، ك هلگهندىن ك هیدانغاكىتاىب م »هینئ« هلىلنىڭ ئىبىن خ همههد ئ ېرەككى، ك ۆتۈش قىلىپ ئ هیت ق ۇنىمۇ ش هردە ی بۇ

هزىلىرىب. قارشى ئوخشاش بوملىغانڭ زامان ئالىملىرىنىهیىن ئۈستىدە، ئۆزلهر سهیدىغان بایان قىلىنغان ئىشلىتىلمۇنىڭدائ

همهـۇد م. خاتاغـا چىقارغـان ۇىن بولـسا ئـ هزىلىـرى بۇللىغـان، ماقۆزلهرىنغان سـ هیدىكىتابىدا ئایرىلغان ئىشلىتىلم »هینئ«

هۋەرســىز ئىختىالپلىرىــدىن خۆلىماالرنىــڭ توغرىــسىدىكى ئۆزلهر ســهیــدىغانكىتابىــدىكى ئىلىتىلم »هیــنئ« هشــقهرىق

ۈركىي تـ ۋە ۈچـۈن ئۆگىنىـشى تىلالرىن ئۈركىي تهرنىڭ كىشىلىن»انۋدى« هشقهرى قهمهۇدم. هلۋەتته ئىدى، ئ همهسئ

بایــانالردىن بىلىــپ ۇقهددىمىــدىكى چىققــانلىقىىن مېزىــپ یۈچــۈن ئۇشــتۇرۇش باشــقىالرغا تونهدەنىیىــتىىن مهلقــلهرخ

.ئاالالميىز

ېزىـشتىكى كىتابىىن ی »هینئ« همههدنىڭ ئىبىن ئهلىل خهقسىدى، مېزىشتىكى یىن»ۋاندى« هشقهرىنىڭ ق همهۇد م دېمهك،

قىلمـاي، ۆرنهك ئ همههدىن ئىبىن ئ هلىل خ ېزىشتا ی ىن»ۋاندى« ۇ ئ ۈچۈن، ئ ۇنىڭش. ۇ ئوخشىماید ۈپتىن ت هن بىل هقسىدىم

هسنىف تهمههد ئىبىن ئېلىل خۇرامخان ئابدهقدىرى، تتۈپلىنىش قایتا ېتىپ یوقىلىپ ك نىڭ»ۋاندى«. ۇتقان یول ت هباشقىچ

170 ه ھىجرىی ۆرسىتىشىچه، ك هت»فىھرسىت« هدىمنىڭئىبىن ن . ېتىدۇ ئوخشاپ ك قدىرىگهه ت نىڭ»ۇلئهینكىتاب«قىلغان

- 248 ه چىقاملـاي ھىجـرىی هیـدانغا م ۋاقتىدا ۆزكىتاىب ئ »هین ئ ۇلكىتاب« ېزىلغانی) یىللىرى - 787مىالدى (یىلى -

ەید ئىبىن ئورهكرى بهبۇئ. ۆرۈشهلىگهن كۈز ی هن بىل هتچىلىك ئاندىن جامائ هلگهندەغا ك )یىللىرى - 863مىالدى (یىلى

دەۋىر بىلوگى-دەۋىر ئىلكىتابلىرى

15 قىىن مهرھهمهت!تىخىمۇ كۆپ ماتىرىیالالرىن دەۋىر بىلوگىدىن تاپاالیسىز

ۇپ بولـ هیـدا پهھرىدە شـ هسـرە بهلگهنـدە، یىلىغـا ك - 248كىتـاىب »هیـن ئ« همههدنىـڭ ئىبىن ئ ېلىلخ«: ەیدۇ د ۇنداقم

ۇ بىـز بـ ۇرۇنبـ . هپتـۇ ك ېلىـپ ئ ېتىۋېلىپ تىلالغـا سـ 50اسـاندىن ۇر كىتابىن بىـر كىتـابچى خ ۇ جىلدلىك ب 50. قالدى

ەملهر ئـاد ۇرغـۇن ن هممائ. ۇق ئىد ڭلىغان ساقالنغانلىقىىن ئا ۈتۈپخانىسىدا ك ڭھىرىالر خاندانلىقىنى تا ۇراساندا خ ڭكىتابنى

هملىــگهن،نغا كهیـدا مهتبهئهچىلىـك م. ېــگهند »هیـتىت زادى بىلمهیهردىلىكىـىن قۋە هتكهنلىكىىن ئىــشلڭ كىتابنىـ ۇنـداق م

ــهرلهرئ ــدىن هس ــا ك - قول ــۈپقولغ ــدىغان ئۆچۈرۈل ــىن تارىلى ــدا مهی ــداق زامان ــڭ ئۇن ــهھۋالالرنى ــى تۇپ بول ۇرۇش

.هلۋەتته ئىدى ئهمهس ئهجهبلىنهرلىكئ

ـ سان3 ـ یىل 2003 ۇۈنىلىژ »هتقىقاتى تهنلهر ئىجتىمائىي پڭشىنجا«: مهنبه