.' a'

Volum i ireil! PRILL 1928,

Nilmu,'>-6

"

II

,.~

"

". ',"',0\:

, ,II

'i'c,

. ,

";.,';"

,

' D'

'1"' 1

' ~,,;:

U'

,T R,' I' JA '" \ '""

"-',;~,'",,\,,. \,:

0'#

",' "

rJ

',' ..,,'

","'.' ',',',

I"

~. . .,:~

".-";

'I.'

"

./.."

'..},;

..

\7.

"'" '"I

E '~PERK(jHESHME ,SHQiPETARE"

,", . . ,

"'.,

,;'Del nje

"I,. ,: -j

\"III

/'

:)~

1",'<C

.: t,','( ",

.~ /

-"{ , . .'. , ..' '1..-,

Y

.;

"

"'..

.. .'... ~ ,

'

,". -'j._\

4;'~; '~;,

.:.~.

MBAN: ~,"

"

? '~~ ',','

" ,

',

~ pJ,~~~.~j~~

'II 'P~qbl~~nf1 ,'e SJ1qiP~'risdfnrjep?ndent~: - 'iujt,a !e ndmfet Sh'qipeiare';d~~~t*~~'~,: Malazesvet.

"'- Veprat e Et~nvet'Jezuit~ ne Shqipi 1841-1928. ... UdhUar.et.\,.' ,. <e'~l!qj,:neShqlpiirigje,' n.e')unt: te'shiiellit tt, 19-te: .::1"J)ibli?grafi,~' \~.. Libra {e marra. . . , ,',

~:' "I'.o! ~D~

., )1

'-,.' . . ",' '..\

-~~".(:' ~~

~..

"'w,'t.

"

~~

,'" ,. --.. . .~

. >,,,,.:~,"~. ',i

"'~''1'-.

'".f ';"'0",..

, .",

'

>,~. ,. ...-. ."

"' '.~

~..,.,;. "n'-

>',

,

4 .~.,

,I

.-

;t:~~: ,

:'\11','i

J

'J", .: r

T'I ~,t\N,£l.l BRA RIJ,A;;' LU ~O'

1928.'

\.',

"I'>,

r;""" ...., ,, , t.)o:

",,'1:

"

..'\, ;

,c

,."

,.

:.',J'

._2.: s =-_,-,::--.;":',',\hi\..L.:;:6,""

"'....,~

;

~;i;~_~~~£~L:~-~:...';;'

DITURIJA:, Pajtimi p~~ nj~mo~,:M. 1 gje; m~':;'\e, ~d~ I:

"

,volumi, 10 franga ar'per t~kd6 ne,Stiqip~ri." '.'

., ..' 1

~

"",

,", ,.",'0, ',; ..;:~,',,!,'~' .

;.;'~-', - -

,..

"""', '..j

Jashte Shqiperise,' p~r clletfd6 -v~nt, ,pajtimi." eshte 2 ')1'", '

,...' ...,:" v

".' .h

"

, Idollare amertk'e~, . "" ',,'

.

,

"'.,' '"I

.,." ,

'~:.' ,j' 11,' Per "trUR.i~",-~fs!~,or:,''~esu.es "d~,e"'nka~esJt, ,~p~jtimt'-~sht{, ., I 7 fr. ar.-=.

'. ' ., 'r", ~>" ,"~

- l'.~

paj~i'me,t ge~g~fi~~e ;~Sfii,G,'~~~~'ke.,b~r~"~O'~O~ija;~'"

,

'i':;'! ' . '-

.~; " ' I'- -

, 1''ZoteTinjte,q'e rid~roine'adre'sen: jan~'{e 'Iut!.!r~ tena shenojne, j

;ba~!ike;~;drejiimfn e.'~i, 'e'dh~ te vietrin.,', \' '.I,: >,~( ""~:,,,

:..:.~:

'>' ~'" '.' 1../;.

".:: ::::-L~- ,\

," I':).

,"..

,( ~';' 't'.>:: j'

Me "Q~n~"s~ reyis,ta ionl(~ihete ,'ne po~te me,regulirzoterio}re,'!

q}(n:uk"e',ma'rrin, tane:t~ lutufje' 't~ bejhe an~ime' -n,e~''dr~i18.ri e;' !'",','postavet' n~ v@nt-ku(gjenden~ ',".;,' ;:; '~, . ,!

.~. ",. '., '-',;,~ .', .:'" ':""'_>-*";1"". ,',e,"c''., ..'

'['c

','

< x

'. -"-voruriii.~iwt~i.,,"Dituri§~'" S,el'ariik'~l'909,' i60..f~q,e;~m'e'fi>:\

.t ,~::,'.i 'gura",~hi'tei'~,>f~~ng~;,..4?:m~, p;vsie.f~., [)"';;.,,

"

.,'\ . ~.'r

-j \:

;~"~:;:,#

\~ 1;;~Y~kU§~i~~~~1~i~~tt}~B~~27, 4~9~~:'~:"'~:~~:b~~~,~,:t~;.f:!~,' '~

. r... ,u :., .t..-,-"'-"''''-'~"'''''~''

~\:~,j.-;:.t",,-:;/:.~:..\"':;'~.-i .,'f~-","-:'~

'<"'-'1',.,:>-)ttf~ne

.

,e. .

d!Je.~p~~,tq.i'pi,q'" ar~~m'b.):.'

.:' <;,~j6r i.',

.' t~r

.~'.i'

.' ". '

1'"

.'..::'

~.: v.. ,<./ """,~,'~, '",,'

,','f .-''1- .!;;-.

'\1""( '.- ~: ."-. ~>!"'"

..,~ ;{;"-'{. '('- ";;-NumeF,et Ldhe'3: J~:'IJit,un

".t;'.l~'I6;>pga t.Jran'ga I- ..;

.

.~, ~7dry~ ~O'sa,nirO]\ eo~f;~($\~$P'"

,:'"~~if!~: '~;~:i~~: \ .. {' ..:, ,~' LrBRARIJ~, l'UMO ;":~J:ND.0i' 'mb~'ri~~~jilh~~.," ','

:( >~JJbrate shqip Ie shty'pura prei Arsitn.it, 'prej Je~ultevet dhe Fran'~js~,"-.~" :

'.." ...~.' . . ..

"

..,

Ibln'~,vet ne Shkodre, si e"dhe at6 te botuara ne Kor~e, n'e T1rarte',~' :::.f ~'l S~fj~, n~' B lk'uresht, 'n' Amerike' 0~ .'

,,\,:,

"",,;k," ,;...,.;;.

-I'",..(~,>,", ;:"N,e,;),brarit t~ne kemi pra'pe 'Ili~ Atok te math libr'~,s,h~:fr,~n:-,

, . ~ii'sh~;~per shkollate, per t~ ine.s.ua.re?gfuh~n, fIC\I~re, $rainatil<~~.>~ .,

,:.~S:l1eno.j me ketu;'; . ,'. "I .'

',' ,.","0'"AF~~~~l,~'~,Ve'pr,art1a~ife "me Shqip~rjn~, prej' '~ut6re5h',te' li'nj

~.he" ,':':,w:;xi~~q~<.:':., ,"" .:',1" f '...

~.." ."f <.,"

.~.c;. "'I'-, '.

><r~;":~~.:;~~3Y:epnit"e shkritntarevtt>ldasii<e'{e F!~lUcesa,:,,:<:?.pnfe.iI1e,. ! ..',RI'3-;" :"~~'�:t;;Kr:i1~:

I"=t"" <.' .~'M ""

ot"V

I-,:"17 :

-',0/:""" ,.

.'~"{"~-"~~:"""':"";>';'

"'- "-: -

~

',,(!cl;p~e~.j~w):er~,. onlalgne,. o,lalr~, 0 ~J,,' ..::. ,."",,-.''".'' I " ,';,

,i~~;:.";,:~,,,;:~J;;:LteH!~!;'. ere:' Balz'z.t, Aiatole'?:F:Jan~e';;~9~~ '-d~'1~'~.u'-\ I,'.., ':':.pa~siCJ,~,t1P:~li,p:?,~r,get,'~I?'honse, D~l,Id~t.,.;'i.' ,:"

"", ~:' ,,:', . '\~

"Kemh~aiJ~~nI~"~eri te madh,e:Jlbrash,rte' gjt{he e'ngleze, Ita'.' '\

liane, gjermarfe;i~'{;};f~"i'~..'< ,; < '.t'- " ~:', ...~,.

~.,

~~~~~':;,~;~~d;~'" '::,~ ,'J~::~~~~~~:~~i~:,:~~ .:~ ,,\,

-;:'~ '10;'

"":f'.-!" t, ~ ..t"t. ";f!i

>:~'

~,~-.ii,

'0

'I:'

'.,

,.",,:',.,

o,

,.,,' -'l" '.".~

..'"J.,,'"

...,

"

"c.'''''

...','

-"~

~

DITURIJAE PERKOHESHME SHQIPETARE

Del llje here lle muaj

Volum i trete PRILL 1928 Numur 6

Problemet e Shqiperise independente(Shkruare pas kujtimcvct pcrsonalc)

Me independencen e saj Shqiperija u-gjend perpara problemeveme tc rcnde dhe me te veshtiri> qe munt te takoje nje komb. Ngush-tesf e kufivet, pakica e numurit, ne vent qe te lehtesonin situaten, ebenin dishprimfsht akoma me te komplikuare.

Nga haosi i nje mbledhje fisesh duhesh nxjere nje komb dheIlje Shtet. Me brumcn amorf te popuIlsivet te vogla, ishte per te berenje kristalizim i reguIlte, ne kondita tepre te pavolitshme, perpara cir-konstencavet te krijuara prej nje lufte se egre. .

Tridhjet e pese vjet para se te bu()tnje luiza balkanike, me Sh'o-qerin e StamboIlit dhe me Lidhjen e Prizrendit, ishte bere nisja e njepritmi per Shqiperine, te ndryshme prej jetese qe ishte rrojture gjerme atehere. Levizja dhe zgjimi kombiar - c;faqureprej tronditjese qesoIli lufta ruso-tyrke, me traktatin e Shent Steranit, dhe kongresit. teBerlinit - po e vinte Shqiperine perpara realitetevet te rrojtjese, dukei deftyere gjithe rrezikun qe i ishte ngrehure ne funt ie asaj gremineqe gjendesh: pa nje shvilJim kombesije, pa forcene morale qe pieHbashkjmi, pa te drejien e pranuare prej boies' se qyteteruare kur shehnje sl1viiIim dhe nje ku1ture, pa konsakrimin e kesaj se drejie prejperpiekjevet, dhe me tepr' akoma prej gjakut qe derth nje popuIl; du-ke mos pasur as nje nga keta tituj, Shqiperija ndodhesh ne rre-zik te konsiderohesh e identifikuare me Tyrqine, solidare me te, ehumbure ne trupin e saj, dhe keshtti e destinuare te copetohete ba-shke me te, kur te vinte likuidimi definitif i te selllurit, fundi qe popritesh prej afero nje shekeIli.

.

. I njohure jo dot me tepre se gjysme shekeIli e tehti si nje po-pulI me vetehe, me nje gjuhe dhe race te tijne, si nje prej vendesvet

lJITUI{I.)A :'\ r fi

me te vjetre te Ba!kanise dhe te Europese, Shqipetari akoma s' kishtefituare tituj dhe tc drejta kombesije; askush nuke mejtohesh t3 kon-sideronte si nje shok, makar te voglc, po me te drejta barase, njf:shok ekzistenea e te eilit duhet respektuarc, ose, tC pakcn, toJeruare.

Ne shkreptimc te furtuncs, popul1i e l\UpCioj ku gjendesh dhe~e duhesh bere: Bashke me protestimet kundre copetimit - eopeiimi pieseshme qe dukesh fort i math atehere - protestim qe kishte perqeliim te vere ne evidence dallimin e te dy <;eshtjevet, asaj se Tyr-gise dhe asaj se Shqiperise, te nda!oje nderlikimin e lmerrshme, ba-shke me at6 perpiekje, themi, po fillonte eohe nje punim i brende:-.h-me, ne trup te individevet dhe te kombit, nje elaborim i frymese, perlindjen e nje brumi te ri, te ama1Jgamuare ne bashkesf dhe njesf H:aspiratavet, me nje qok ne veprimet e ve<;ante dhe kolektif. Ne qoftese memoranda e dhene fuqivet te medha dhe lufta ne Koshara,afre Ka<;anikut, jane dy manifestime politike me nje importence krye-sore - njeri pcrkundrejt shoqeris' se Shtetevet europiane, tjatri balJi.:pushtetese qe sunonte token arberore - m' ane tjatre abetareja e shty-pure ne Stambo1J, me te nje qint e tridhjete faqel dhe te katre ncne-shkrimete, eshte nje eveniment qe vitet dhe sheke1Jet do t'i rrefejncrendesin' e vertete, importencen e madhe te asaj nisjeje, <;e roJ kaJojtur ay filJim.

Perpara Europese Shqipetari revendikonte te drejten e rrojtjese,te drejtene qe te konsiderohet' edhe ay si nje komb dhe kombesf mevetehe, me nje karakter te caktuare; nga Tyrqija Shqipetaret kerkoninrespektimin e te drejtavet te tyre per shvillimin kombiar, ne. kufilt:.'etnografike le Shqiperise, te mos konfondohen me tokate dhe popujtmbi te ciJet formulonin pretendime fqinjet balkanike; po, edlle yeWprej Shqipetarevet kerkohesh qe, jo velem t3 ndjejne te drejten e si;drejtese, po edhe te marrin <;do mase qe duhete per te bere le du-keshme rrojtjen e kombit, ekzistencen e kombesise, te ndjejne resp6n-sabilitetin qe 11takonte me detyren ere, perpara personavet dhe ko-lektivitetit. .

Shqipetarisma fiJloj qe nga ajo dite te behete nje fare fe, njcbesim, jo individuaJ, si me thane i posa~me per <;do fis, po nje fe cperbashket, nje fe e vetem, ose me mir' akoma feja: njeres qe s' ki-shin pare kurre shoku shokne, te pa njohure dhe te pa degjuarcgjer die, gjenin nje Jithke dhe nje velJazerfm ne fene dhe besimin cri, zbulonin se ishin adepte dhe konfrere, me mire te themi vllezre,me kuptimin qe ka fjala ne disa shoqeri fetaro-poJitiko-shoqerore, dhcaqe me tepr' akoma sa, persekutimet e ardhure prej kundreshtarevet tekoaJizuare, i shtrengonin t3 mbajne te pshehte kete beseJidhje.

Nr. 6 DITUH1.JA Faq,' 201

Per te kupetuare bashldmin te heshteshme qe kishin kunc1resh-. tarete ideS2 shqipetare, ;min te kujtojme konditat e lindjese ie kesaj

ideje: lakmimet e popujvet fqinje per tokene shqipetare, te gjithe po-pujvet, tre Shqeh, ne veri dhe ne ]indje, dhe greku ne juge, deshirae pushtetavet te medha te realizojne ~gjanimin e Shtetevet te vegje]me damin tene, qe na konsideronin si eopet misb te Tyrqise, te nje-riut te semure. M' ane tjatre pazotesi e sunimtarit legal, e Tyrqise,dobetuare dhe regjwHe, per te mprojture vetehene dhe neve. Ne pa-

: rim do it pandehe njerill se, i zoti i vendit prej drejtit te zaptimitdhe ne, do te ishim it lidhure me ,* te vetem inieres, sikur qeveri.;2 StamboJIit te ishte e zonja te shihte dhe te kupetonte intereset esaj, kur se, ne reaJitet, njerezit e shtetit mbi Bosforin qene fare in-

j kompetente ne <;eshtje politike, £anatike dhe intolerente: donin me, mire nje katastrofe se sa zgjimin e nje nasionalisme qe inteligjenea e. tyre s' e kupetonte dot. Keshtu qe, balkaniket gjetne nje aleat ne Tyr-

qija, kur ishte fjala per popul1in dhe trua11in e Adrjatikut.

Pregatitjadonte kohe dhe perpiekje te mMha; k1she te bcsh me. tradita konservatore, me ide rebele, me zakone reaksionare, me iner-. sine qe paraqit grumbuJli, 'citet e ka!uare, te vdekuret e shkuarc. Me

nj' ane kishim pra punimin cliie gatimin e brendeshme; m' at' ane an-tipatinc dhe hostilitetin e sunimtarit; dbe, nga ana tjatre kisbim njedetyre me imediate, problemen e raeese, e voglesuare, e pakesuare

. prej trubuJJimevetpermanente, dhe me tepr' akoma prej sherbimit ush-tarak dbe menyren me te cden aplikohesh I. Mezi, qe pake vjet e te-hu, kishte fjl1uare rac'a te mane nje zgjerim, te behete prap' e zonjae kufivet etnografike, te hyje ne pronje, dhe te jipete pas nje punepel10re2,

Ne keto kondita Shqipetari ishte j shtrengnare, kishte detyren temejtoje: ne ishte me mire te duroj' akoma ea kohe zgjedhen e shkL-teru,He te nje dominate se dobesuare, dhe te drejtoje gjitbe fuqinedhe vjtalitetin e tij per te siguruare pritmin e raeese, per te ndaluare

, su]min e Shqehvet dhe te Grekevet, a po ne dubesh te humbase d1:-

rimin kundre dominonjesit pese here shekullor? Nga ky dilem i tmerr-shme edbe hezitimet e patriotevet: e shihnin se, rrezimi i Tyrqi:;e

1 Autori i k~tyre radheve ka par!', me 1906, ne Manastir, taborin e Elba-sanit qe po kthehesh nga Jemeni: n~a shtateqint veta klshin mbeture_nje qint enjezet, ber!' nje fare hie njeriu, teverdhure, vetem me cipen dhe eshtrate.,

2 Fushate qe raca jone is:,te shtrenguare t'i zbrasrJje perpara sulmtarevt"t'Ie huaj, ne Manastir, ne ShkHp, nc Janine, kishin fil!uarc Ie marrin gjyre dhe. :karakter shqipetar.

Faqt> 204 DITURI.JA ~r 6'--

muntte te sieIIe me vetehe fatkeqesin' e Shqiperise, copetimin e tokes"arbenore. Dhe ne mes te dy udhevetpreferohesh - te paken ne teo-ri - shtegu i pare: pake durim akoma, qe te forcohete ndergjegja, temarre fuqi i rilinduri, te fitohete nje e drejte perpara opinionit te per-boteshme. Qe nje menyre punimi per te fituare qint per qint, te mos.Jozim fatin e kombit me nje zar.

Regjimi qe u-prokJamua me aqe buje ne korrik te motit 1908 e.pruri ~eshtjene shqipetare ne nje shkaIIe me akute, e beri me te gja-lIe problemin e kombit tene: a duhesh nje lufte e ~elure kundre do-minatorit te huaj, nje shkeputje e krejte, pa Ie te dale ku te dale, a,po nje perpiekje e brendeshme, per nje fuqi intrenseke, per koheren-cen e mo!ekulevet qe i quajme individ dhe njeres. Pyetja qe e tmerr-shme: alternatifa e pare kishte terheqjen e aventurese, e nje luftimi te'rebte, ashtti si e ka dashur' Arbereshi. Vepra e dyte ishte mbase mepeIIore, po edhe me e rende; pemet e saj do te ishin me te duru~h-me, po edhe Iypte nje bashkepunim, makar per ca kohe, me autorite-tet e njohure, nje fare paqe, bese provizore, kur se menyra e pare pa-rashihte nje kolaborim me ba!kaniket, me atf, qe lakmonin truallindhe gjakun arteror. E para donte kohe, vuiInet, organizim, disipline,.edukate kombiare, nje patriotisme inteligjente,

,* politike te mature,me fuqi mbi vetehene tene. E dyta Iypte buje dhe zhurm.

Tek gjendeshim nermiet dy udheve, tek perpiqeshim here mevetehene t' ene, here me sieIIjete verberore dhe fanatike te Tyrqvet te'Rinj, here edhe me pritat e ngrehura prej fqinjeveF, kercelJima e luf-tese balkanike i dha zjarin barutit. Lufta po ngjante bash kur nje suk-ses, qofte dhe i pjesshme, ishte fituare mbi Tyrqine, kur qeveri e

-'StamboIIit po ulesh perpara kerkesavet nacionale te Shqipetarevet.Edhe lufta balkanike kerciste per it ndaluare kete realizim te revendi-kimevet te Shqiperise. Ne ate zjar, si edhe kurdohere qe flakeron shte-pija, duhesh te shpetonim ~e t'ish e mundure.

Independenca jone na gjente perpara nje faktori te vetem, nje.ndalim qe kishte zene vendin e te trevet te meparshme: tani me s' be-hesh fjale as prej dominatorit te Bosforit qe nuke perfaqesohesh prejnonje fuqije, as edhe prej vepres' se brendeshme te Shqipetarevet, te ci-Jet rreziku i befte po i bashkonte ne nje te vetem aspirate: Shpetimi,ne independence. Po, mbetesh faktori i trete, i tmerruare tani qe kish-te ndihmen e armevet dhe te ushterivet: ambicioni pa mase i fqinj-

,. U-provua se fqinjet punonin me nje sistem dhe metodE', duke ndiekUJc'qeIlimin, ashtu si e deshmon bashkepunimi dhe bashkimi i Grekevet kundrc'Shqipetarevet, dhe paqa e miqesija fallshe qe Malizi diti te bjere me Malsorct..

Nr. 6 DITURIJA faqp- 205

'vet tane, tt atyre qe kishin marr' armet ne emre te njerezise dhe te,drejtesise, per te shpetuare te roberuarit dhe qe tani donin te apli-kojne keta parime te bukure duke eopetuare, roberuare, shkretuareShqiperine, kryengritjet e se eilese kundre Tyrqise u kishin lehtesuare

,dhe siguruare arritjen e qellimit :;:.

Ne mendjet te aliatevet balkanike nuk' kishte zene vend ide e te,drejtavet shqipetare: ne mes te tyre nuke parashihesh tolerimi i nje: kombi, i nje Shteti shqipetar. Ishte mohimi komplekt, pa pergjigje.;Edhe me tepre se nje fuqi e madhe, te paken dy, Rusija eariste me,aliaten e saj, favor!zonin qellirnet e Shqeho-Grekevet.

Qeverija provizore e Vlorese qe ne fillese u-gjend perpara nje te'vetemi problem: ay i kufivet, shpetimi i tokese prej ushterivet ttEhuaja. <::eshtja e Tyrqise me nuke preokuponte njeri; kereellimat e to-,pavet bul1gare mbi vijen e mprojtjese te <::atallxhese, me nuke linin,asnje dyshim per ~keputjene definitife 'te ~do marredhenejeje ndermietiBosfori dhe Adriatiku, keshtLi qe, edhe kush kishte shpresuare nje for-,.cim te kombesise shqipetare dhe te shqipetarismese me fitimin e Tyr-o qise dhe mundjen e fqinjevet lakmimtare, tani po e shihte realitetin:fata1. Mbetesh vetem brenga e tokese, e trua1Jit arberesh, i shkelure;.prej ushterivet serbe qe po perparonin pa gjeture ndaJim, dhe pounjeshin ne zal1 te detit. Te dy luftaret e tjere kishin gjeture nga nje

rpengim ne Shkodre dhe ne Janine, dhe, perpara rrezikut fare t' afrem,',yete Shqipetari, pas zakonit te tij dhe instinktit, mbante nje qetesi,:pa no njesforeim.

Shqiperija e lire kufizohesh nga veriu me Fierin dhe MalJakas-'hen, ndehesh ne Jindje gjer ne Berat dhe nga juga mezi zgjatesh gjer'ne Gjinokastre. ,Shkodra qe rrethuare, pa komunikim me boten e jasht-me. Janina. i bente balle ushterise greke, me nje ushteri te prishure

'1yrke, nje pjese e saj e mbledhure prej mbeturinavet te ushierivet teKosove.se dhe te Makedonise, e gjendure keq per munieion dhe ush-

.qim. Kfo situat e jugese zgjoj pyetjene: a duhesh ndihmuare ushte-rija tyrke ne Janine dhe t'i behesh bal1e Greqise me ~do menyre qe

;te ishte,a po, duke besuare fatin e saj ne duart e fuqivet te medha,.Shqiperija Guhesh te ruante njeneutraJitet strikt, te mos dukete se kalufte me ndoke, se luft6n me fqinjen e saj te jugese?

Teza e pare nisesh prej pikepamjese se, ~e vise te shpetoninIprej shkeljes'se balkanikevet, nga trupi i tokese shqiptare, nuke munt

... Shi koni. L' Alliance balkanique, prej Gechoff, dhe raportin e anketese.;.Carnegie.

F'aQe 201) DITUR:.IA Nr. 6.----

ve~ so: t'i mbeteshin Shqiperise. Fuqi e Tyrqise duhesh ndihmuare,.me gene se rezultati do te ishte, jo per Tyrqine, po per Shqiperine.-Nje tjatre pike, dhe jo me pake me rendesi e argumentavet te tyre,ishte kjo: Shqipetaret duhet te kupetojne se kane per detyre te mproj-.ne dben e tyre; te bejne therori per te mprojturit e tij, te luftojne, tevritene, te perpiqene qe te ndjejne te drejtene, detyrene perkundrejtmemedheut. Pm, nje therori, edhe e dishpruare te ishte, do te kishtefitimin e saj moral: ishte nje lis qe po mbillesh ne shprese per l' ar-thmene.

Teza e dyte pretendonte se Shqiperija, sa po e Iindure dhe pamjete mprojtjeje, nuke mllntte pa rrezik te rrdehete sikur merr pjese--ne 111ftenme balkaniket. Fuqi e saj ishte dhe duhet te jete neutrali-teti. Mbi kete parim qe shtrenguare te mbeshtetesh qeveri e re kur-8reket kishin bere tentative te ~karkojne ne Himare, ose diten qe nje-vapor grek kishte ardhure perpara Vlorese dhe qelIlIare me top.. S' ki- -shte dyshim se qeverija, dhe me tepr' akoma kryetari i saj, prierontenga kjo an' e dyte, e cila, ne mos ishte fare pas idealit te patriotis-.mese, kishte, se paku, meritin te jete diplomatike dhe kerkonte nje-sforcim me te paket, pra mbante me vetehe edhe nje aparellci! (nuke-them reaIitet) sigurimi.

Edhe, sa do qe, miturise dhe pafuqijesise u pelqen me tepre-inaktiviteti, prape u-be nje sforcfm per te interesuare batajonete shqi-petare ne mprojtjen e Janinese, ne perseverence dhe therori patriotike..Mjerisht gjendja psikologjike (e cila i shtynte shume njeres te besojne-se proklamimi i independencese e lironte dhe e ~karkonte Shqipetarin,prej ~do pergjegjesije) u-kornpIiklla edhe me nje veshtiresi krejt ma-teria!e, mllngesa e ushqimit, dhe shkaketoj nje dezertim me tufe, de-zertim nga me te pikellushmet, i vazhduare prej nje mesyjtjeje te ush-terivet armike, nje shkelje te tokese. Nuke rnundim ketti te mos kuj--tojme me nje lavdi te maJIengjyshrne te posa~me taborin e Gjinokas-trese qe, duke kupetllare detyren e tij perkllndrejt mernedheut, fIamu-rit dhe Shtetit, u-be prape gat! te veje ne IIogoret e Janinese t'i vere-krahrorin obuzevet dhe mitralozit, dhe, ne qofte se ky veudirn i tyre-mbeti pa zbatirn praktik, faji esht' i fatit qe plotesoj rrenejen e Jani-.nese.

Te mbeture, ose me mire, ie Iindure pa tug! per rnprojtjen e tra--shegimit te stergjyshevet, Shqipetarevet s' u paraqitesh ve~ se -fuqi e-drejtesise :- ishin te shtrenguare qe te vene gjithe shpresen e tyre ne.gjykatoreja qe u tfaqesh neue formen e Konferences te Ambasadore-vet, ne Londrt'. Kriza e arriture ne nje forme akute, rreziku immediaL'me gjithe te keqijat -e luftarevet balkanike, na shtrengonin qe te ngre;:-

:-11. 6. DlTUl{IJA Faqe 207

-- -.-----

me duart drejt te medhenjvet qe rrinin rreth tryezese diplomatike. Pa-dyshim eshte nje fatkeqesi e madhe per nje popull te vere gjithe be-simin e tij ke nje i huaj, te prese shpetimin e tij prej nje dore setrete. Gjendeshim lark atyre luftimeve - qofshin dhe me therori edeshprim, me mir' akoma, bash prej atyre perleshjeve te pergjakta -ne te cilat zgjuhete dhe mprehete ndergjegja kombiare, ata rreziqe teperbashket qe ngurosin njesine, forcojne karakterin dhe mberthejnesolidartetin. Cirkonstencat ne te cilat ishte shpejtllar !indja e Shtetit teri, kriza e flakeruar qe s'e linte k shohe gjekllnt no njc ndihmc tebrendeshme, po ngjallte nje mentalitet te regretushme, ay e «he perhese», e «provizorese», e shpresimit vetem prej «Europesc», qe s' u-beme vetc, po na bene te tjerete, besim, pa dyshim, jo i pershtatunrealitetit, t~ ati fakti qe deshmonte per nje perpiekje me teper se trihere dhjetvje<;are, po edhe me komod, me me pake mundime. Ne ketokondita, dhe diten qe nje vapor grek perpiqesh te priste kablon tele-grafik te Vlorese (te vetemin mjet komunikimi me boten e jashtme)u-derguan revendikimet delegatevet qe ishin emeruar pcr te mprojtureIe drejtat' e Shqiperise: kufit e Shqiperise ne truallin etnografik; inde-pendenca e plote e Sbtetit te ri.

Revendikimet e formuluare ne ate telegraf ishin njc program perpoliti ken e ndjekure prej Shqiperise, njc program, plotesimi i te cilit,vertet dependonte prej fuqise dheqejfit te tjerevet. Ne oret kur poshkrojme ket6 radhe procesverbalet e Konferences' se Londrese akomas' jane botuare qc te dijme faqen e brcndeshme te politikese e loj-ture prej te dy pale Shteteve. Po, s'duhet te ketc njeriu nje imazhi-nate te madhe per te kupetuare ~e, mamite qe kryesonin Jindjen tenekishin kujdese fare te kundrete, dhe jo kurdohere konform me gjalli-min e foshnjese. ", '

Ne qofte se ne <;cshtjene tokesore, ajo e kufivet, Shqiperi e reishte fare e pafuqishme dhe zgidhja e saj dependonte prej vullnetitdhe interesavet tc fllqivet te medha, mbi piken e statutit te Shtetit teri munf tt thtihete se deshira e vete Shqipetarevet nuke qe fare pefl' u-neglizhuare.' Opinioni ishte i theksuare ni~ Vlore: Ilje mbret i huaj;as komisar i fl1qivet te medha, as nje princ nene suzeranitetin otoman,as edhe nje Sl1veran mys!iman. Kjo pik' e fundit s'ishte per t' u-ha-ruare; meritonte nje verejtje: Zihjete dhe 11lftimet nermiet Shqipetaredhe Tyrqvet, qene nje konf1ikt nermiet orienti dhe oksidenti. Autorite-tet e Stambollit donin te na orientalezojne me fene, me konviksionetpolitike, me shkronjat e tyre, dhe ne kundreqendronim, se e njihnim

* Shikoni per disa pika, artikuilin e zotit Alfred Rappaport, faqe 178

F'aqc 208 DITVRIJA ~r 6.

'Cles' kishim gje te perbashket me Orientin; pa diture, dhe instinkte-risht, e ndienim vetehen tene te ndare prej Tyrqvet, nje race te Oksi-dentit. Nuke muntnim te kemi nje mentalitet ne kundreshtim me pari-min e raeese. Nuke qe e mundure per Shtetin e ri qe shkeputte C;domarredhaneje me Orientin dhe sunimin e nje mbreierije orientale, tepranonte kandidatuI:en e nje prinei mysliman dhe oriental: do te ishte.mohimi i vullnetit te perparimit, i deshirese te behemi nje faktor ner-miet te kombevet dhe Shtetevet te Balkanit, ie asaj pjese te Europese.

Ata te J\onfereneese, ne eshte se rane Jehtazi ne godi per kontrolinnerkombiar dhe ofieeret e huaj te gjindarmerise, hoqne mjaft veshtiresiper te zgjedhure nje suveran: kandidatura e prineit Wilhelm de Wiedn-pranua me gezim prej Shqipetarevet, dhe fuqit e medha dukeshin-- ne aparenee - te bashketa ne kete zgjedhje, ter duke pasurepshehtazi dhe nga nje kandidat te dyte te tyre.

Nje breng' e madhe, nga ana tjatre, i kishte dale Shqiperise sinje lunge e helmuare: ne qofte se rreneja e Janinese kishte pasure perkonsekvenee perparimin e Grekevet gjer ne Logora, Gurin e Ylynecitdhe Guri i Prere, ajo e Shkodrese u-vazhdua prej lirimit te nje pjesese Shqiperise nga ushterite serbe dhe malazeze. -Mjerisht, gezimi i li-rimit do te shperbJehesh fort hidhurc me personen e Esadit. Ky njeriu-be foleja drejt se eilese rodhe gjithe c;enunt te kishte te keqe ne Shqi-peri: tratheti, konservatisrne, ambieion, lakmim, neqeseri, shpage,frike prej dritese dhe se mirese. Esadi, per te eilin fJitesh nje marre-veshje me Shqehte fqinje sa pa rrene fare mire Shkodra, u-beqendrae gjith atyreve qe ndiqnin nje qelIim kundre Shqiperise. Fuqija e tiji vinte aqe prej shokevet te brendeshme, sa edhe prej relaeionevet iejashtme: mbi intrigat qe kishte lidhure me Serbine dhe Malin e Zi,pa vonuare shume u-shtuane dhe marredhanejet me Greqine. Edhekjo fuqi nefaste u-instalua ne Tirane, duke krijuare nje reaksion, meemre «Qeveri e Shqiperis'se rnc:sme». Ne keto kondita, dhe si kishtevene pak regull ne punet Komisioni i Kontrolit. dhe ofieeret Holan--deze te gjindarmerise, arriti ne Durres prine Wiedi, me titullin mbretWlihel m i pare.

Ardhja e mbretit e normaIesonte pake gjendjen' e Shqiperise, ~:2-doqe shtate marsi nuk' e fiku esadismen, edhe ne ja pakesoj fuqin' ekryetarit te saj. Po, ajo qe duhesh regulluare, veshtiresi e madhe qeduhesh prapsure, ishte lirimi i kufirit te Shqiperise: Konferenea eLondrese kishte vendosure qe, kaza e Kor<;esegjer ne hunda e Sti-lose dhe nisija Sazan, do t'i mbetene Shqiperise; sa per vendin ner-miet ketyre pikave ekstreme, do ie eaktohesh ne vent, gje qe e beri

. Nr.6. IJI'l'lJIUJA Fagc 209

nje komision mikst, duke vajturc ne at6 krahina, duke kotlstatuare ka-rakterin shqipetar te popullsise, dhe duke ngrehure vijen e kufise neate akt te emeruar Protokol i Firenecse.

Te dy provineat e jugcse gjendeshin ne dore te Greqise. Serbija'dhe MaJ'i Zi, perpara atitudese energjike te Austrise, ishin shtrcnguarek lirojne vendet' e njohure Shqiperise. Per Greqine s'dilte no njepushtete te mirrte nje pozite energjike. Situata poiitike enkurajoj Gre-qine, passi lega!isht e kishie humbure te drejten e 'okupimit tc kra-hinavet jugore, ie pcrdornje nje dredhi duke krijuar' organizaten e pshe-hure qe morri tituillin Autonomi e Epirit, me ushtare, ofieere, burraShtetl, arme dhe munieione tc Greqise zyrtare.

Ne qofte se qevc:rija zyrtare e Athlnese nuke mirrte dhe s' ku-xonte te mirrte nje pozite <;iltazi ne kundreshtim me vendi met e Kon-ferenees'se Londrese, krijesa okulte e saj, Autonomija, pandehte seishte e lire te marre masa kriminale. Nje bu<;:itjee fanatismese greke,11evere te motit 1914, u-Ehokerua prej nje furije destruktife, e nderembi gjithe katundet e te dy provineavet prospere Kor<;:e dhe Gjino-kastre, ku, pla<;:kitjadhe djegja e afer6 treqint katundeve te lulezuare,shkaketoj eksodin e me tepre se njeqint e ea mlje frymave, prej te eilavet'nje shumice do te gjente nje vdekje mizerable ne malaria te Vloresc,dhe nje pjese, jo me pak' e madhe, do te shtrengohesh te kerkoje njestrehe duke ikure ne dhe it huaj.

Ne kohet qe kjo tablo e zeze po vizitohesh ne shekell te nje-z~tte, nje skene jo me pake <;:uditerisht dramatike, po shvi1lohesh neShqiperi te mesme: Esadisma morri trup dhe forme nene' nje trini

.apokaliptike: Esad Topotani, myfti Musa, Qazimi, Haxhi Qamili trekrere te nje hidre qe perfytyronin ambieionin, trathetine dhe lakmimin,fanatismen e verbre dhe ignorante nene' masken e fese, marrezine bru-tale, jo ne figure Jiterare, po reale, Qamili, nje katundar nga Sharrime qene se kishte ndenjurc ne hekura si i prishure mentsh. Edhekeshtu ne'. ate mot Shqiperija u-be deshmonjese e nje sendi te pa paregjer atehere: Agjentet e Greqise dhe e Patrikanese te lidhure ngushteme «fetarin» Musa Qazim; njerezit qe pretendonin se luftonin perdill dhe daviet te bashkePllnOjne me <;:etat destruktore greke; Esadi

.dhe .partizanet e tij te «Sadai MII-Jetit» te behene. veg!a te Shqehvetdhe Grekevet.

Po, nje pjese e esadismese, fytyrate me shtazore te saj, at6 qeiinallguruane bolshevismene ne Shqiperi medjegje, pla<;:kitje dhe rre-nime, tre vjet me pare se sa te bu<;:asebolshevisma ne Rusi, partija ~Haxhi Qamilit dhe e Musa Qazimit, ktheu armete edhe kundre. kry~-

Fqe 210 DlTURIJA ~r. 6.

tarit dhe inspironjesit te tyre, dhe Esadi u-be aq' i urrejtl1re sa edheShteti, qeverija, regl1Ila, patriotism a, kaq' eshte vertet se, ay qe lot me-zjarin shpesh digjete dhe vete.

Ne kete katastrofe, perpara sl1lmevet te jashtme dhe te brendesh-me, mbeture pa nje pshtetje morale, perkundrazi e marre nermiet dyzjareve te dy grupevet

-rivale, te dy pushtetavet te medha qe buc;itja eluftes' europeane i kishte ngrehure c;iItazi kundre njera tjatrese, Shqi-perija, Shteti dhe qeverija, u-ndodhe perpara nje shkaterimi fatal: Du-ke kupetuare se sulmet nga c;do ane qe 'linin kishin per burim krye-sor rivalitetet dhe intrigat e fuqivet te medha, qeverija shqipetare u-shtrengl1a, duke mos gjetur udhe tjatre, te dorezoje fuqine ne komi-sioni nerkombiar i kontrolit - emeruare prej pushtetavet te medha -- dhembreti te largohete nga Shqiperija.

Eshte vertet se autoriteti efektif i qeverise kishte katre muajqe ishte pakesuare dhe kufizuare fort tepre; po, mergimi i saj soIlinje haos te vertete, nje anarshi materiale dhe morale: prestigji dheposibilitet i punimit te komisionit te kontrolit gjendeshin ie reduk-tuare ne minimum, ne nje menyre qe rebelet, «ehli kijami" gjene fareshesh te lire ne Tirane, u- ndene ne EJbasan dhe Berat; prefekturat eGjinokastre dhe Kon;ese i okupl1ane zyrtarisht Greket duke i dhanefund komedise epirote, dhe Italija c;barkoj ne Vlore, duke mos '10-nuare edhe MaJazeste me Serbet qe te zbresin nga Veriu.

Barka e Shqiperise kishte mbeture pa komandan, pa timon, pa~rema, e lukundure ne nje det te shfryre, e rahure prej taIlazevet tepasionit. Ne keto kondita c;do organizim, c;do politike ishte e pamun-dure. PopuJJi, rrene ne mizere dhe anarshi, po priste ngjarjek ne nje:menyre pasife, pa shvilluare dot asnje vullnet.

(Ka cdhe me)

. Lufta nermiet Shqipetare dhe Malazesvef-

Luftat e Shpftzes.Shpuza asht nji vend i vogel e .gjindet gadi14kilometra.'

ne veri perendimi te Podgorices. Qyteti i ShpCtzes ka l~jikeshtjeIJ ne mjedis te nji fushe; banoret janeperrreth te keshtjellit.Ne kohna te hershme ishin shume Shqiptar por tashti nuk ka mbdasnji i vetem. Asht per t' U vCte re se Shpflza c;e ne kohen e Vezira-'Ie se Shkodres kje bi! lame lufte ne mjes"te ma]azezve e te Shqip-

:>if 6 UITUl{lJA- ~---------------~._--------

Faqe 211

farve. Kete qytet Kara-Mahmud Pasha e kishteshume te nevojshem,.

ne pikpamjen strategjike per Shkoder; prandej e pat marre me pac

hir nga sundimi i Bosnjes. Keshtu edhe ma vone shpesh here Shpu-

za u-ba vend gjaku e luftimi.Luftat ma me randesi qe prej vjetit1834

i ndajme ne tri rende:

I.- Ne luften e pare te Shpuzes qi bjen nga vieti 1837 marrin

pjese shkodrante bashke me malcore; te paret kane per kryepar Be-

qir Begun, e te dytet Hasnag Hotin. Kesaje fuqijei bashkohen edhe

kufizoret e Shpuzes, te cilet kane komandant Maliq-agen, nji oficjer prej

Bosnjet, edhe fuqija e tij ishte e perbame prej Toskve. Kjo lufte

u-shkaktue prej te mesyemeve te Malazezve, te cilt nuk prajshin tue

qite trazime qi te shkyejne ndo i cope vend te Shqipnis.

Shkodra tue kuptuem randesin qi kishte Shptlza, edhe tue mar-

re parasyshe te shkelunit e tokve Shqiptare, nuk ngurronte te dal ne

Jufte per ball t'anmikut.

Edhe ne kete lufte te Shpl1zes shihet trimnija shqiptare, burrni-

ja, karakteri e atdhetarija e te parve t'one.

Prej Shkodre, bashke me Beqir Begun, ma tefamshmit ishin edheDasho Shkreli, Nasuh Beg Dizdari, Braho Berceta etj.Keta tue shkue

ne ShptlZe, rruges shtien pushke si shej gezimi; por Beqir Begu zem-

rohet dhe i qorton shoket e vet per kete shprazun pushkesh. Da-sho Shkrelit i 'vijn ronde fjalet e Beqir Begut, e per me diftue zotsie trimnf lufte, proponon te lidhet nji bese q' as njeni nga shoket ekesaje kompanije sikur ishin, mos t'i kethejne shpinen anmikut. Mbaskesaje beslidhje lufta nise m,l pare prej Dasho Shkrelit e Nasuh Be-gut, mandej ndezet gjith kah, e Shkodrant arrijnc me i ~ue Malazestderi ne Danilograd; ketu mbet Dasho ShkreIi me shume shoke te tij.Nasuh Begu ne kete 1ufte xuer tre krena, por tue u kethye ne Shpu-ze nuk e dijte se i kishin mbet ne Iufte te gjith shoket me te cilt ki-shte lidhe bese; atehere persri u kethye qi te mbesin dhe aj vet, meqene se kishin lidhe besen me vdeke sbashkut. Vertete shkon e ba-het deshmor si kur 5hokte e tij.Kaq forti kishte marre menera shkejtqi kur vdiq, prej s' largu e shtyen me dajak se mos l' ishte gjalJe; i.pren kryet edhe i moren armte te cilat thone se ishin ne muze te

krajt NikolJes. Lufta ildolJi ne kohen e Ymer Pashe Frankut. Kangae kesajelufte, si edhe gojdhanat, thone se Hasnag Hoti, q' ishte memalcore, nuk i u ndihmoj ne lufte aspak, prandej ketyne i u desht te-qindrojne deri ne ~asin e fundit te jetes se tyne. Ne kete lufte ko-mandanti i kufizorve, Maliq agaj, luftoj trimnisht kundra anmiqve. Luf-ta perfundohet me humQjene te dy palve, d. m. th.. vendi metet shperpara.

. ,Faqc 212 I

)IT LJ H I.J A Nr. 6

Ketu poshte po shkruejme kangen e Dasho Shkrelit, e cila na~rrefen historine e Juftes:

Kanga e Dasho Shkrelit

1 - Kush i a nisi Jurtes ma iDasho Shkreli e Bajraktari,Nasuh Begu e Bejlektari,Lufte po ban Brahim Tivari.

2 - Beqir Begll hjek tagan,Mos ik djal kush a i Shkodran!Dasho ShkreJin mos t' a Jam,Se ne Stambolle i a kane ndie zan.

pari,

3 - Se i ka pre kater nizame.Njashtu a more si te kane thane.Del bre Beg se mbetme mbrende,Hasnag Hoti na la ne rrene.

4 - Un nuk dal more per te gjalleMarroj vedin e iJakane, .

Un nuk jam nji burr qi ikin,Se marroj vedin edhe fisin.

.5 - Maliq-ag, more MaIiq-ag!U!ju atit te bajme gaza,Gaza te bajme e shehid te jesim,Sod asht dita qi do te desim.

(6 - Ulju atit kambe per kambe,. Dasho Shkrelin mos t' a lam,Kush Jufton nder ata roska?MaJiq agaj' i par' i Toskve.

7 - Kush po i njitet malit perpjete?Dasho Shkreli, sokol me fIete,Kush i njitet ma!it per te gjane?Dasho Shkreli me Shkodran.

:8 - Kush po i djeg njato ksolla?Dasho ShkreJi mesokola,Dasho Shkrel te rafte pika,Kryet tand ta muer VJadika.

:9 - More Vlladike C;'ka te kam thane,Ke me i pre dy Shkodran;

Nr.6 DITURIJA Faqe 213

Oy Shkodnln, Shkodran te fi,Oasho Shkrelin fistanli.

10-Oasho Shkrel te kerkon na11a,Kah Jen dielli e prendon hana;Oasho Shkre!in se ban nana.Dasho shkreii fjale ka <;:ue:

JJ-Thuejmi nanes jam varruc,Dymdhet plumba me kan pershkue,Deri ne Kanice un kam shkue,Vet-vedin c kam pague.

12-Amanet ti mori grue,Mos kqyr m' u martue!Deri sa te gjejsh nij burr. si mue.- Tabake e Terzi kerkovaBurr si Dashton s'mund t'a mora,Mora Hasin qi shet molla.

II. - Ne vjetin 1278 (1860) fillon nji luIte tjeter e Shpuzes; ke--saje here luIta bahet nen komanden e Abdi Pash <;erkezit, pak mbasJuItes se Vranines. Ne kete lufte te Shpflzes, Shkodranet nuk morenpjese pergjithesisht, ri1e qene se ishin te thyem moraIisht <;:'prej luf-tes se Kernices. Me gjith kete prap se prap shkuen kund 200-300 vetvullnetar te cilt u-mblodhne, si mbas te grishunit qi ban Haxhi SelimKaraka<;:i,bajraktari i Terzihanes, e Selo Shema, bajraktari i Tabakuttue qit bajrakt e tyne ne Teqe te Pazarit. Ma teper erdhen shqiptarprej anes se Tosknis, te Dibres, te Matit etj. Numri i fuqis kundra.Malazezve ishte afer 20,000 vetve, tue marre pjese edhe maleoret eShkodres. Kjo ushtri mblidhet ne Shpuze prej ku do te bate te msy-met kundra anmikut.

Luna nise ma pare ne Katundin e Ri, e, si mbas urdhnit te Ab-di Pashes;, lypsej me mrsye yry<;:n' anmik. N' ate kohe, kurse fillonlufta e te shprazunit prej anes s' anmikur, populli frigohet sado qi ish-te nji mOrl ushtrije per ball l' anmikut. Ne kete rase Ahmed EfendiKaIaja, myderris shkodran, i permendun per trimni e burni, tregon njiaftesi te ve<;:antekundrejt luftarve me fjale te thekshme q' aj u fJet aty-ne tue u thane «Kush te duen me hye ne Xhenet, sod i ka dyert ~i-Ie!» Keto fjale thone se i ndigjoj gjith ushtrija e cila forcohet mora-lisht dhe mesyen kundra anmikut pa fare frige. Ne llogore te Mala-zezve mai pari e vuninji Toske fJamurin, ne vend qi ketee preten-donte nji ushtar Zejbek se do t' a ngulte. r

F'aqe 214 i.>1'1'UKIJA Nr.'6~ ,---~ -'.'''--~-_._._-_._-_.

Kjo Jufte u kushtoj Malazezve m3 teper se 500 krena te prem,perve<; te pJaguemve; 3sht e dijt!ln se anes s' Shqiptarve e te Turqveu kushtoj ndoshta edhe ma teper, me qene se keta ishin ne ofensive.Ne keto ditet anin Dervish Pasha prej Bosnes, me nji fuqi afro dym-,dhet bataJjonash; tue pershkue Malin e Zi vjen ne Shpo.ze; ketu bash-kohen dy fuqit dhe mbas pal-::pushimit nisen per ne Rjeke, te ciJen e.dogjen; mandej vendojne te vejne ne C::etine,po ne kete kohe Rusijatue pa humbjen ,. Malit-te-Zi ndermjeton ne Stambone. Mbreti i Tur-kis, Suntan Azizi (1) urdhnon qi te zmbrapet ushtrija ne vendet e tnaparshme. Lufta ne fjale mbaron me fitimin e Turko-shqiptarve; por'edhe u kushton shume njerz e materjal Jufte.

Edhe per kete lufte kemi kangen historike qi pjeserisht na ka:mbet e sod kendohet prej populJit:

Kanga e Katundit te Rf

Te hanen me bismilah,Don me i ra Katundit te Ri,Abdi Pasha gjithve u tha:Ku je Shkoder me hasbi!Molla Ahmed Efendij;1,Gajret bani me Shkodran,UJqinaku e hasbija,I Kercyen tabes ane per ane.Disa Toske, disa Zejbeke,Ulqinaket me Shkodrane,Porsi bunat me gajret;Dogjen Zagar<;in,E ran ne Koman.<;' ka po'i thote'Shkina NikoJIes;Mos kujto se je ne Kernice!Vjen asqeri prej Stambolles, .DaJ-ka-daJ po te hyjne ne C::etine.Iku raja e ra ne mal,Na keshtu s.'e kena dijte,Kujtuen denat se u ban hajj,I ban Mirku perenike.

.'

. ,

".

, ,Perpara se te shkruejm /TIbi l\lften e tre! se $hpuzes, kemi ate.te,,Podgorices. Ky qytet asht, nga' VericPrendimU Shkodres,i, nMr-tU~lll ne nji fushe; me nji ane ka maJet e Malcis se Shkodres. Ne

(1) Histori Qainat c Ahmed Midhatit, facio 556.

NT. 6 DITURI.JA-- _._----- -----------

-lwhna te hershme Podgorica perbcinte nji pjese te Shkodres; ne Pod-garice Jane ba Jufta edhe ne kohna ma te vjetra se kja qi po deftoj-me. Luftat qi bahen kcsaje here even qytetin ne rrezik, pse maroj-ne me te tbyemen e lishtr!:; Turko--Sbqipta're.

Ne fillil11te sundimit te Sul1tan Abdyl Hil!l1idit II nisin trazimet'edbe nji here per mbrelenin Otomane, Malazest, te kalJun prej Rusfs,nuk rrisbin kurr ie qet, por mundoheshin se si te qesin trazime qi ke-

-shtu te kepnsin ndo'i cope toke nga ShqipI~ija.Ne kete ldte te Podgoricesprap Sbkodra nuk ngel mbrapa, par men pjese me gjith krahinat esaja; komanden e ushtrfs vu1!netare Shqiptare e kishte liodo Begu iShkodres, e ate te pergjithshmen e mbante Ahmed Hamdi Pasha. Luf-ta ma e para krisi ne fushe te Podgorices; ketu Shkodrante prcn kund14-15 krena malazezsh. Ne mjes Ie plaguemve shqiptar ishte HafisMaliq Begu, te ciJit desht te i a presin kryet nji pop i quejtun popDrecun; por i ati i te pJaguemit, Shaban Beg Busbati e vegoj dhemesyen mbi popin tecilin e mbyte aty, atehere e muer te birin neluah dhe <;oj ne Podgorice, kl1 vdiq.

Pren krena edhe Velo Suma, Zybeir Myrtoja etj; lufta vazbdoj.1/2 ore nen komanden e Major Beqir Begut. Malazezt ishin sbtat baj-rakenen komanden e ~kerno Grui<;in, prej Ceklinit. Lufta qi u-baketu ne Zagorice (fushe e Podgorices) mbaroj me fitimin e Turko-shqiptarve qi pren gjithmare me teper se 70 krena. (I)

Per sa ngjati lufta e Podgorices, 11ban tri here luftime te mdha-ja; nji asht aj qi shkruem nalt; e dyta lufte bahet per memarre nji koder te quejtun Curr; ketu mbetne Hyso Fetahi, bajrak-tar' i Parruces, Hafis Taip Guraziu, Him Maha etj; lufta ndolli ne kryete javes me te paren. Lufta e tret 11ba ne Rashoviq, ne malin Ostri-ca; ketu, ne mjes ca tjerve mbet edhe nji kolonel turk i ql1ejtun SaidBej, i cili perve<; ushtarve la dhe dy tapa ne duert t' anmiqve. Kesajhere kie thye ushtrija keqas, por Shkodrante nuk paone marre pjese;me qen se ishin tue ruejt nji krah tjeter t' ati mali, ata gjindeshinte kroni 'i Rashoviqit, kund 200 vet te mbledhun nen komanden e Ho-do Begut; bashke me keta ishte edhe Ahmed Ef. Kalaja. Kurse ikeushtrija turke, Shkodranet e mbledhun ne at vend, tue pa rrezikun se

-mund te bijne ne dore t' anmlkut, japin vendim te qindrojne aty derine nesre. Ne kete rase nji pjese e tyne mendon te kaloj nga aj vend;por Osja i Mehos, Caf Top<;iu, Kapllan Begue tjere kjene shkaktar qite lidhet nji bese per me ba deken ne qofte. nevoja.

. Keshtu qindruen gjithnaten, e ne kete rase Mark Milani pyeti se<;'-fare gjindesh ishin rethue m: at skaj mali; kilr ,e. -kuptoj se jane

,. (1) Kete mae difton Z. Ahmed i Dervish 'ages:

DTTUH J.J A Nr.6.

Shkodrane, tha: «Ata nuk dorzohen gjaI1 per pa ba deken, pse Shk()~dranet nuk mund t' eein fort, prandej lidhen me deke kundra anmiht;.por na ta~h po u bajme pritat e i vrasim». Vertete Malazezt u b{mpritat ketyne Shkodranve, Ie eilt nuk kaluen neper shtigje ku kishinpritat; ata vajten nji udhes tjeter.

Me humbjen e kesaje lufte transferohet komandanti i ushtrb,Ahmed Hamdi Pasha, dhe vendin e (ij e xen Mahmud Maxhar Pasha.Ne kohl' te ki:'tib,lhet nji lufte shum e madhe qi filIon ne Nl.eduneper te gjate kufinit ti:' Podgoriees; ushtrija turko-zejbeke e hum be.edhe kete lufte tue lane afro 3000 vet ti.' vdekun e (e p]aguem. Te thye-men e ushtrfs populli thote se e shkaktoj Baba Hysejni i Krues, i ei]iishte me nji tog Krf!t;'l11ne kalani:' e Medunit prej ku nisi te smrapu-nit e ushtris.

Mahmud Pasha, me qene se nuk e fitoj luften kundra Malazezve,transferohet gjetiu; vendin e tij e xen Dervish Pasha (i kohes se Mile-tit) i eili qindron gjashte muej; mandej vjen Ali Said Pasha; ky fillonluften e tret te Shpuzes, kah vjeti 1876-77. Me kete raste Shkodra,bashke me Malci merr pjese serjozisht; kesaje here. vijne ne ndihmeedhe nji parti Dibransh e Pezrenjansh. Kurse ushtrija po qindronte neShpuze, arrini Sylejman Pasha me nji ushtri 19,000 vetesh qi me ke-te pershkoj Mulin-e 2f deri ne Shpuze tue ardhe prej Bosnes. Sadoqi perpiqen dy ushtri, Sylejman Pashes nuk i tokon. me qindrue shu-me ne Shpuze, pse mbas nji urdhni qi i vjen prej Stambolle, i duhetm' u nise, me qene se ishte <;pall lufte ne mjes te' Rusis e te Turkfs.Sylejman Pasha me te marrunit e urdhnit zyrtar, niset bashke me ush-tri tue ra ne per Shkoder e del ne Tivar; ketu ngarkohet n' avullorrete ardhuna enkas edhe shkon ne balle te luftes. Me te shkumen e Sy-lejman Pashes, fuqija vullnetare e Shqiptarve largohet pjeserisht ng-a!Shpuza; ketu nuk tregohet se u-ba nd6 i lufte me Malazez.

Mbas tre muejsh ra shkjau ne Tivar; ne kete vend nuk kishtend6 i fuqf te madhe qi te bahet difensife, prandej u jipet urdhtnShqiptarve te vejne ne Muriq, prej ku do te . rueshin udhen e Shko-dres. Nji pjese e Shkodranve niset per ne Tivar, por nuk murrden 'ce.hyjne ma teper se 102 vet ne kala, pse u pre rruga edhe Shkodrante.mbeten te rethuem ne kalan' e Tivarit. Ketu qindruen dy muej e dhctdit; hoqen shume keq e kl1'r i u mbarue ushqimi e muniejoni atehere-nuk mujten ma te qindrojne ve<;se m' u-dorzue. Ne mjes te rrethuem-ve kjen edhe Shaban Begu me gjith te birin, Shaqir Begu, Sylejmandhe Malia Beg Gjylbegu, Beqo Qoshja, -Mud dhe Can Karaka<;i,Haxhi.Mehmed Beci, Haxhi Bet Gjyli prej Ulqinite shume tjere lOtni. Kur-se ra kalaja e Tivarit, knjazi i Malit te 2i, Nikolla, dha urdhun qi t'li

Nr.6 DITURIJA t'aqe 21-'( -~

]ehen armet. vetem bejlerve Bushatas e tjerve t' u .mirren. Ne kete fa.~;e thone se thirri Knjazi parin e Ulqinit qi kishin ndoJie ne kala terrethuem e u tha se, mbas tri ditsh do te vi te marr edhe Ulqinin,prandej te m' a dorzoni. N' ate kohe hlr kalaja e Tivarit ishte e rre-~hume, nji pjese e Malazezve nisen t' afrohen Shkodrt;s, par ne Bre-::igaqe (n'Ane te Malit) tokojne nji kompani ushtarsh turq, bashke menji <;ete Leshnjanes qi kishin Mehmed Beg Leshen per kryep<'n. Ketubahet nji Iufte e rrepte e duket se lvlalazezt lane shume te vdekun ete plaguem dhe thyhen e ikin. .

Pes jave mbrapa kalas se Tivarit ndolle te pushtllemt e Ulqinit;menyren e te marrunit t' Ulqinit e tregojne keshtu: Populli i keti qy-teti foreohet tue ba llogore ne Mal. te Bardhe, e n' ulishten e AsilanBegut, ne lim,! ke Pusi i Latinit. Kryepare te popullit ishin Haxhi Mel1-med Bed, Arsllan Begu, Haxhi Beg Gjyli etj. Malazezt i komandontePop !iija; keta foreen e tyne e kishin pjestlle ne dy krahe; njenin krahe sundonte Serdar Rado, e tjetrin Petro Popovi i eili mesyente ngaKulla e Kardashit. Te dy palet e kishln qendren ne Maxhur. Fuqija'e Malazezve perbahej prej shtat bataljonash. Ulqini qindroj vetetl1 njidite kundra Malazezve.

Populli i UIqinit, i vogel pOl' me ndiesina te forta atdhetare, mUI1-dohej te qindroje me <;do mendyre kundra anmikut e ketu asht per tepermende seedhe grate sherbyen ne kete lufte, madje nji grue hara-peshe kje plague' ma e para, e mandej dhe sa tjera mbetne. Kjo luftee Ulqinit mbaron me te bjerrun te Ulqinakve e me humbjen e qytetitte tyne per te paren here prej dores se Turqve. Duhet dite se Ulqiniper te paren here nuk qindroj shume kohe ne dore te Malazezve, e iu dorzue persri Turqve; ma vone, ne kohe te Milletft bahet nje luft'edyte ne Ulqin.

Me kete artikull kryhet serija e luftave qi Shqiptaret kane ba,deri ne kohen e Miletit, kundra Malazezve. Sa i perkitte ketyne lufta-tave, jam mundue te baj hetime prej shume njerzve e sidomos mateper nga njata qi u kane arrijte 2.tyne kohnave. Sikur kemi Hetin eMolla Sylos, Nag Behrin, NlalJ Mallen, A. Harapin eij. te eilt pergjithe-sishi jane gjinde vet nder luftat e permenduna. Ne it mbledhunit eketyne gojdhanave c kam me detyre ie permendi Z. Kasem Taipinedhe shoqin t' im Z. Tevfik Gjylin, te eilt lJuk jani~ basye aspak teme ndihmojne per ki~te punt;.

Asht e dijtun se gojdhanat kane dhe gabime e te meta, 111£1te-per nMr data, emna njerzisl! dhe vendes!i; pOl'lexuesat e ndershcm kur-se te ken burime e dokumenta ma te sigurt per ngjarjet e sipertre-gueme do te bajshin nji sherbim shume te madh, ne pikepamjen mo-~ale e te historis kombtare, po qe se i botojne vet, ase na i dergojne ne.

HAMDJ BUSHA TI

Faqe 218 DITURIJA Nr.6--- ---------

Veprat e Etenvet Jezuite ne Shqipnin e veriut1841-1928*

Seminari1842-1928

Per me kuptuern natyren dhc frymen e veprfs teper perfshisef Etenvet jezuite oe ShqlPDi (si dhe gjithkahe tjeterkund), duhet q~lexuesi te niset prej ketij parimi themeluer, i cili mbas De katholikeve.nuk kaveper kulture, per ne qofte se kejo nuk ka per themel dhe perqellim te mbram trajtlmin fetar e moral te njeriut. Per ne nuk ka njiedukate thjeshteslsht filosofike dhe aq ma pak politlke e partije, si-kunder edhe me te vertete nuk eksiston nji moral i pa rranjuemne burim e ne fuqfn efektive te njij besimi fetar. Per ne katholike! kybesim asht katholikizmi, e prandej edhe Etent jezuite nuk kerkojne tje-.

tESrne trajtimin e rinis me vepra kulturore, ve<; Die e shpiere ke e ver-1eta fetare dhe me e <;uem shkencen ne harmor.in e madhe H~ se verte-ies besimtare, qe asot e zotueme nga fakti i madh fetar, i cill quhet

krishtenim katholik. Ky qe dhe ka p~r te qene gjithmone qellimi the-meluer i aktivitetit \' Etenvet Jezuite ne Shqipni dhe kudo, lue bash-kepunuem me te giitha fuqit katholike te vendit, si kishtare ashtu edhe,shekullart',

Ne qofle se ndonjeni mund te sjelIe pyetjen, pse Etent Je'zuite er--Chen ne Shqipni, pergjegja asht shum e thjeshte: per me dhane ndih-men e vet per mbajtjen e fes katholike Ie trashigueme ne ket due;me fjale tjera, peT me i rrafshuem rrugen qytelnimit dhe kullurls ka-tholike n~ keto vise, te cilat jane porta e Lindjes, ate kuJture e at qy-,tetnim, per Ie cilat luftou Skanderbegu, kreshniku shqiptar.

jezuitet e pare italjaae, qe, tue ndjekun udhet hislo-rike Ie kultu-res romake dhe gjurmet e urdhnavet te mdhaj, Ie cilet lu]zuen dhe lul-zojne ende ne ket vend, Benediklinet, Franc skanet dhe Dom€oikanet qenEtent Vin<;encBasile, Salvator Bartoli dhe Zef Quagliata prej Provinces (s'Urdhnit) Sfciliane, qe merrijten De Shkoaer ne vjelin 1841. Ne kete koh~gjindej si Episkop i Shkodres Emzot Luigj Guglielmi (1805-1853), i cHi

kish menduem te themelonte nji Seminar, tue i a leshuem ne dare je-zuitve. Fort I nderueshmi At Giovanni Roothan, Generali i jezuitvet,nuk donte me e pranuem proponimin, "quippe res erat periquli atque

* Mbi Iutjen!! t' !!n!! At!! Cordignano pati miresine t!! shkroje posa~erishtkete artikull per revisten t' ene. Ishte. shkruare ita!ishr dhe Z. Karl Gurakuqi patibujarinc ta perktheje shqip.

"Diturfja"

r~r.. 6 DITURIJA Faqe 219----------.-------

~.-

tnvldi(1e plena: id quod non multo Dost osiendit eventus", sikurse she-non kroniku i shtepis. Me gjith at~ Episkopi qendIOU lie mendimin e

'vet prane Propaganda Fides, dhe ne Gusht Ie vjetit 1842 nxansit e:paket, qe alehere kishte Seminari, i:>ailOjshin ne nji shtepi me Etent~e Gjunadol, aty ko. sot gjindet Kuvendi i Franciskanvet. Numri i nxan-svet u shIue shpejt, pse prej 11 u bane 30, dhe dukej se puna do H!'shkonte mbare, kur qe ne vjetin 1843 plasi sulmi i pare fanatik turk:~Senimari qe rt~ouem, dhe Etent me mzi shpetuen jeten, Jue jk~ prej'vendi!.

Atehere nxansit ran nen dreitimin e disa priftenve shekullare, de-r!sa ne vjetin 1854 Emzot GjoR Topi<;-i O. F. M., episkopi i Ii i Shko-dres, fillou me bam marreveshjet me Propaganda Fides, tue marremendimin edhe t' Episkopve te t.ere, per themeJimin e njij Seminari

:Komtar per krejt Shqipnin ne Shkoder. Episkopi ne fjale, passi banihapat e duhuna me Propaganden dhe mt: Generalin e ]ezuitvet, grishiAt Klaud Sianislaun Neri, i c Ii kishte qene dergucm ne Shqipri kahmbarimi i vjelit 1848; per me riven dose Shoqnin e Jezusit, per me'M.m planin e nderteses dhe per me u !<lm mbrapa punvet. J) Dr. Vir:-.-:enc Ballerini, Konsulli i Austds ne Shkoder, e lajmou qeveIin e vet,,e cila ra ne godi me Selin e Sh~jte, q~ Jezujt~t t(l mirrshin drejtimin

e Seminant te ri, dhe qeii ciktuem 3000 florinta p~r mbaj1jen e nxans-vet. U vendos, q~ p{'r nd~rtesen te ndihmonte Propaganda me Ie tre-.t"n pjese te 5hpenzimEvd dhe mUf ges12n l' a plolsonte Austrija.

Nderteses se re, qe ishte lue u godite, i u suI rdi fud tjeler: tur-ma fanatike prefendonte se ishle tue u ngrehe nji fortese. Qeverija u

"tregue e ligesht, poene u bind n' at pretendim, prandej me 12 Qer,shuer 1854 P.drrtrsa qe qite per tok~ dhe At Neri-t i u desh me pa-,guern shkatruesit. Atehere u duk ne gryk:!n e Bunes nji eskadron aus-)riak, pastaj nji ad lufarake inglize dhe nji franceze. Konsulli francfz'bashke me ate 1'Austris u perpoqen per me rivenduem qetEfn.Kish'n ven-dose ma pare me pushtuem qytetin, se me hjeke dore prej mendimit.'Pak nga pak u rifilluen pregalitjet per me ringrehe ndertesen. Nt vjetin,1857 konsulli austriak urdhnou qe puna te vijonte, ashtu edhe qe paguem

1) Sipas katalo~vet t6 Provinces se Venedikut, deri ne vjetin 1854 nukpermendet aspak Misioni shqiptar. Ne ket Vlt shihet "Missio Albaniensis inchoataDyrachii" me At Klaudin Stanisla Neri-n qe qe famullitar. Nc vjeiin1858 Missio Albamensis dhe Seminarium Scodrense kane ket personal: At KlaudinStanisla Neri-n si Kryetar, At Kaietanin Sit vani si mesues ~ramatike dhe Zef'Bartolomasi-n per punet shtcpijake. - Ne vj. 1860 katalogu shenan: Missio AI-

. baniensis, Seminarium Scodrense inchoatum me ket personal: At Anton Voltolina,.super., Procur. et Prof. theoL moralis - P. flarinus Grassi, Praef. spiro et Cosf., dam. et cleric. Prof. ling. lat. et ita!. - Njehen edhe dy fratela ndimtare, Gius.

. Bartalomasi, Raffaele Giusti.

Faqe 220 DITURIJA Nr.o

nga Turqija nji damshp~rblim prej 1600 t~ holJash ari; ne kete m~ny"re ~ u c;uene vend nderi i marrun. Gjithashtu erdhi edhe nji dekretrprej Konstantinopolil, me anen e te cilit urdhnohei, qe ndertesa te kry-hej. U kap vjet! 1860: numri i xhakojvet shtohej gjithnji; shkollat qen.hape; Vjena dha ndihmen e premtueme dhe n~ vjetin 1861 merijten'eten te tjere ne Shkoder. Puna kishte zane themele te forta; ndertesa,e. re gjindej aty kG sot asht krahu i Seminarit te vjeter; H! banuemprej xhakojvet.

Kejo qe fillesa, mjerisht e veshtire, e ketij veprimi, i cili ne vet-vedi ka shum pengime dhe asht delikat. mbassi me aniln e tij do.te formohen pjestaret e alij kleri, ne duert e te cHit mbeshtetet gjyq-sisht dhe jeharhisht ,drejtimi i shpirtenvet katholike shqiptare.

Ne vjetin 1862 qe barn kryetar i shtepis At Anton Voltolina me-titu1lio Rektor. Numri i etenvet ishte 4 me 1 mesues (student jezuit;qe nuk ishte barn pritt ende) dhe 4 vlJazen ndihmtare. NxAnsit e ate-hereshem (20 giithsejt) qen ndam ne tri klase; ne te paren mesohejkendimi e shkrimi, ne te dy te tjerat jipeshin ate mesime, qe ne kur-sin e atehereshem, quheshin mesime te nevojshme per njerin. Etent'mbaheshin me shpenzimet e Propaganda Fides; i5 I1xanes i mbanteAustrija dhe 5 paguheshin prej Episkopvet te tyne. Seminari qe quej-te »Seminari Papnuer Shqiptdr" dhe si delegat AposloJik i qe she~nuem Krye-episkopi i Tivarit, qe atehere ishte Emzot Karl Pooten. Stu-dimet 0' ate kohe nuk ishin as nuk mujshin me qene t' organizuemesi ne Seminaret e tjere. Vete ndertesa smadbohej pak nga p2k, per meu a pershtate nevojavet te jetes se perbashket, ashtu edhe numrit t~nxansvet, qe per dite shtoheshin. Ne vjetin shkolluer 1865-66 nji je:-zuit mesonte ne klaset e ndryshme gramatike, nji tjeter letrat e buku-ra, njl i trete filosoHn, nji i katert theologin dogmatike dhe sidomos theo-login morale. Aso Kohe ishte nevoje e ngutshme me derguem sa ma

.pare nder famullit, qe i prHsbin, priftent e rij, ngase ishte nj! munge-se e madhe ne kler.

Ne vjetin 1874 studimet e uJta i shohim te ndame ne pe:.e v.ieH>.,dhe theologin dogmatike bashke me theologin moraI~ te ndame ne ka-ter vjeti:. De~hej] t' u shtojshin klasve t'l1Ita edhe ndonji vi! tjeter stu-dimesh, por Propaganda nuk, e dha lej(~n. Atehere u fillue me i dha-ne nii shvillim gjudes shqipe me anen e predtkimevet dhc te botime-vet Iibrash te vogjel fetare, dhe Provinciali Marcucci, ne viziten qe ibani kolegjit ne vjetin 1870, nguli kambe dhe urdhenou qe te mesohetajo gjuhe, cje n' ate kohl! isbte shum e veshtireshme nga mungesa emjetevet te duhuna per me u nxane. Nt: vjetin 1870 u fldertlie per po-puli kisha e sotme e jez~j(vet dhe me kete gjuha shqipe natyrisht do-

'Nr.6. DITURIJA Faqe 221

'te mirrte nji zhvillim veprimi. Por atthere, perve<;: predikfmit shqip,ibahej edhe italisht sipas dishi!"itte disci Shkodranve. '

Ne kete shultine, qe qe ma e turbullta kohesi ne Ballkan dhesidomos n~ Shqipni, atehere kur do te zbatoheshin vendimet e Kon-gresit te B~rlinit, qitej fara prej Eteovet per themelimin e Kolegjit tif'Shifn Francisk Saverit dhe fiiloheshin te paral shetitje misjonare. Por,poerkete gja do te flasim ne nji artikull tjeter.

Numri i seminarist~vet ne vjetin 1880 u ba 30, nga se Emzot Ful-ogene Czarev i, Krye-~pishkop i Shkupit, e shkatrrou seminarin e vo-gel te diecesit te vet dhe e bashkou me seminarin korntar te Shko-dres; De vjetin 1882 sasija e nxansvet kishte mrrijte nurnrin 38. Aus-trija kishte shtuem ndihmen e vet deri ne 6000 florinta ne vit per membajte, jo si deri atehere, 15 nxanes, por 24. N' ate kohe u mendueedhe per nji lokal Ie pershtatun per shtypshkroje dhe per kabinetinfilikuer. At Domenik Pasi, te cilin do t' a shohirn ne fushen heroike teMisjonit shetites, pass; rnuerne dore drejtimin e Seminarit mbas AtAnton ZambonH, ndertou, me ndihmen e Propagandes dhe te qeve-ris austriake, krahun e madh te Seminarit, i cili sherbeu dhe ~herbenedhe sot si banese per Etent jezuite. Me 14 Fruer 1886 vdiq nji mproj-tes i shkelqyeshem dhe nji bamires i Seminarit Ernzot Karl Pooten,:Krye-episkop i Tivarit, Episkop i Shkodr~s dhe Delegat Apostolik.Ne vjetin vijues erdhi nE!vendin e tij Koadiutori Emzot Pashk Guerini 1.

Ne kete mE!nyre,<;:'prejasaj kohe kur Seminari kishte marre titullin",Kolegji Papnuer Shqiptar", kishin kaluem 25 vjete (1862-1887). Mun-det me u than, se veprimi i EH!nvet jezuite tashma ishte organizuernmire. Kishin nj! banese te posa<;me per xhakojt dhe per Etent, njind~rtese per Institutin e Shea Francisk Saveri1, typografin dhe kishen.

Typografija e se Paperlyemes kishte filluem te punoje qysh prejNjetH 1871, por i pari liber shqip qe duel prej asaj shtypshkroje qe.~Dotrina e Kerscten" e Don E:ngjell Radojes ne vjetin 1876; pastaju botue'libri "Regole Grammatlcali sulla lingua albanese" i At jcikjungg-ut i S. j. (1880) dhe ne vjetin 1882 u botuen "Vakinat e t' figs/Ju!rscme e t'ligs ree" te Don Pascko Babbi-t (1882). Keta janE! libratfqe 'kane ma teper randesi ne pikepamje te g;uhes. Ne Marc 1891 u'fillue botimi i se perkoheshmes "Elfija" ase "Lajmtari i Zemres .:sl.:Jezu-KrishtW', e cila vijou pa pushuem asnji here, keshtu qe, perve~,te tjeravet, ka edhe nderin te jet revista ma e vjetra shqipe.

1 Sclija e Shkodres ishtc barn krye-episkopore ne vjetin 1866, ateherektir Ernzot Karl P00ten qe barn Bari.

Faqe 222 DITURJJA Nr.6

Shultina e 25 vjetve te pastajme, deri ne levizjet shqiptare~ q~shkaktuen luftat ballkimike dhe shgatrrimin e Turqis, pat oji veprim t~.ngadalshem.por perparimtar ne fushen e kulturps shqiptare. 1 u dha:,nji 'zhvil!im studimit kishtar; gramatika dhe letrat e bukura ndoqen mebesniki parimin gojdhanuer ie siudimevet ie S r (Ratio StudiorumS. }.). Studimet mosofike u kufizuen ne dy vjetedhe vijuen mbi pari';.met gojdhanore e skolastike sipas gjurmvet te trakueme prej PapesLuanit XIII. Ne fushen theologike u shtue Historija Kishlare dhe E.Drejta Kanonike 1.

Me At Anion Zanonil1, Jezuit shqiptar, gjuha shqipe muer njirandesi ma te madhe nga shkrimet e tija dhe nga mesimet qe jipte n~'Seminar: Ne kete periudhe u bane Episkopet e pare shqiptare te dallun nga Seminari i Shkodres. Ne vjetin 1893 Emzot Pashk Trokshierdhi ne vendin e Emzot Logonci! ne selin kry-episkopore Ie Shku-pit, dhe Emzot Prenk Bianku ne vendin e Emzot Rafael d' Ambrosit neselin e Durrsit. Me 20 Kallnduer 1901 qe shuguruem si episkop iSapes (Zadrime) Emzot Lazer Mjedja, i cHi pastaj qe ndihmlar i Em~zot Guerini-t n' arkidiecezin e Shkodres e ma vone qe zgjedhe si.Krye-episkop ne Selin e Shkupit. So: asht Klye. episkop ne Shkoder.Me 29 Tetuer 1905 qe shuguruem epishkop i Sapes Emzot jak Se~rreql, i cHi ma vone u ba Krye-episkop i Shkodres (1910); Ne vjetin,1909 qe kremtuem me njl shkelqim te pcsa<;em pesedhetori j Kolegjit;Papnuer, tue qene prane edhe dy prej Dxam,vet ma te pare>e ma te shkelqyeshem te vjdit 1859: Emzot Pre1k Doc;i, Abati 1Mirdites, dhe Don Ndue Bytyqi, poet i famshem shqiptar. At LuigJICattaneo, Rektor i atehereshem. per me i dhaoe ma shkeJqim ~ per>me lane nji kujtim te pesMhetorit, vuni gurin e pare Ie Seminarit t~-rit i cili nuk Asht mbaruem ende .

Me kremtimin e pesedhetorit mbyllej nji periudhe veprimi te nga--dalshem par te vijueshem, ndoshla Ie ma te miril, ne qofte se manimpara sysh perfundimet praktike l' edukates se dhanun ne SeminarN.~'kete periudhe, mbas stuhis se pare, mundet m'e uthane se Etent Je~zuite mujten me e forcuem veprimin e vet, tue ndertuem pak nga pal{'shtepijat, tue u pershtate programiri shkolluer kerkesavet t' Austris, 'qif-ishte mprojtsja e besimit, tue i dhane nji zhvillim ITa fi!imsjelH>smi!)"simi! dhe kultures se gjuhes shqipe. Po ne ket vit (1909) u themelne-prej Etenvet Shtjefen Zadrima dhe Frano Gjenovici "Vepra Pijore\<e

1 Ne vjetin 1905 studentet 'e theoIogis fillurn me shkuem n' UniversHetine Innsbruck-ut per me mbaruem dy vjetet e fundit te theologis. Ketegjf\ e nxoriqeverijaaustriake.

Nr.6 DITURIJA Faqe 223

cila pat sigurisht meritime t~ mdhaja .ne letersin shqiptare me botimete saja. Ne filUm botau disa ramana dhe disa veperza dramatike (per-kthime) t~ Z. Kale Tha<;it dbe te tjerve, dhe vijou deri ne ditet e janatue botuem Kalendarin e vet.

Erdhi pastaj periudha e fundit, e cila qe plot me stuh! e me pa-siguri, nga shkaku i luftavet qe ngjan dhe nga ndryshimet politike q~ndadhen. Nuk na perkei me barn fjale mbi ngjarjet e ndryshme; mjaf-ton me thane, se Seminari ndoqi besnikisht programin e vet deri nepushtimin austro-hungar, i cili i dha drejtimit ie Kolegjit persor:al dheprograme thjesht germane. At Luigji Ersin mbajti detyren e Rektorit-dNi ne mbarimin e luftes se madhe. Me Austrfn u zhduk gjuha ita-!ishte, dhe, nga rr~thanat. gjuha shqipe nuk mujti me marre nji zhvi-lIim mA te pertejshem. Ne vjelet qe vijuen, <;'prej 1919 deri 1924,programi ketheu prap pjesesisht ne gjuhen italishte si theme! kuHure,tue i lane rrugen hapet perparimit te shqipes, deri~a pak nga pak teperpiloheshin ne kete gjuhe tekstet shkollore. Passi Austrija u shga-trrue, qeverija. italjane muer persiper pengesen per me tI ndihmuemSeminarit edhe Kolegjit. Nga shkaku i gjendjes se keqe ekonomike teshkaktueme nga tufta, keja ndihme u bil edhe nji here ma e madhese ajo e Austrfs. Deri atehere qen bashkuem .ne shkollat e Gymnazltdhe te Lyceut (8 klase) Seminanstet me ata nxanes te jashtem, qedishrojshin me u pregatite per n' universitet me nji kurs te rregullshemstudimesh klasike. Qeverija e Mussolini-t akordou ne vjetin 1924, qeprovimi i matures gymnasore te jet i mjaftueshem per ne ~do univer-sitet te Shtetit. Prane Gymnasit \'Etenvet Jezuite u tbemeJuen mbasltlftes Gymnast Franciskan e Gymnasi Shtetnuer.

11.

Kotegji

. Po permendim ketu, si shtese di~a shenime ma te randesishmeie Kolegiit Ie Shen Francisk Saverit, nji veper tjeter ne t~ cilen u <;faqaktiviteti i Etenvet ne Shqipni.

Nji prove e pare mesimi te dhaoun disit kalamajve ie zgjedhunIe qyletit qe barn ne vjetin 1868 Sbkolla bahej prej njij Ati ne njishtepf private, derisa Shkodranet e ioteresuem ie gjejshn nji ndertesete pershtateshme per Kolegjin e rf Mirrshin mesim vetem 5 nxanes,dhe derisa mas te gjindej nji lokal si cruhej, nuk qen pranuem ma tetjerfl, por kejo gjendje Buk ngjati mA teper se Iri vjele. Seminari patinxanes te jashtem qysh prej vjetit 1865, por Kolegji j Shen Francisk

Faqe 224 DITURIJA Nr.6.

Saverit qe hape me 17-X-1877 1), tue marre pjese familjet kryesore teqytetlt. Pas njij periudha, e cila u duk se lulzotJte, ra poshte,kur u desh te perdorej Kolegji edhe si Uratore me qeWm te permbli-dhte te bijt e popullit. Prova e bame deshtou, kaq ~a ne klaset 4, 5edhe 6 qe kishin qel1e te bashkueme, numri i Dxansvet zbriti ne 4-5.Por per se shpejti muer prap fuqi, dhe De vjetin 1890 u hap' n' Insti-tut nji saJlon per akademi e per theater, ashtu l dhe u themelue njishoqni e vogel, e cila permblidhte si ne nji rreth Mmirsije e kul!urt',te gjith nxansit, qe kishin mbaruem kursin e studimevet ne Kolegjin eShen Franciskut. Me gjith perpjekjet e disa shoqnive te mshehla, tecHat deshen me prishe edukaten katholike te Shqipnis se siperme, Ko-legji mujti me mbaHe gjithmone lart prestigjin e vet, sado qe progra-mi i mesimevet, ne perballim me shkollat e jashteme, nuk ishte aq iplote. Gadi te tana familjet ma te pikatunal e qytetit c;uenfemijt e vetke Etent Jezuite ne shkollat fillo/e, ne tekniken ase tregtareil, (keto dyte fundit te ndame ne nji kurs t' uIte dhl' De nji tje:er te nalte). PoeDe(bile) Qeverija austriake kishte filluem te dergonte C;dovit disa nxaneste Kolegjit ne Klagenfurt ne shkollen e shtetit per formim mesuesish.Eksperienca ma vone vertetou se shum nga nxansit e Kolegjit, te c,letduelen me nder prej as.aj shkolle, mUffen persiper detyrel rra Ie mirate vendi!. Gjithashltl Kolegji lerhoqi vrejtjen dhe simpathin e ndonjijfamiljeje musulmane, qe fillou me derguem femijt e. vet ne shkollen etij, Edhe Shaqir Pasha ne vjetin 1903 u deojue bashke me konsullinaustriak te vizitonte shkollen e Jezuitvtt doc t' asistonle ne ndamjen ec;mimevet.

Rrotull krizes se kryengritjes se Malsorvet kunder Turqvet te Rij,ashtu edhe sa ngjaten luftat ballkanike, shkol1a vjjou me rregull pandonji ndrY5him te madh ne sasin e nxansvet. Edhe gjate rrelhimitte Shkodres, shko]la u mbajte gad! gjithmone r;ele.

Rreth stuhivet qe erdhen mbas luftes se madhe europjane nukngjau ndonji gja me randesi, vetem se, me pu~hlimin austriak, progra-mi i :studimevet u ndryshue krejt dhe u hap i pari gymnas ne Shqipni,i eili u zhvillue pak nga pak, dhe ne vjetet pas luftes, u hymzue ri:"shtazi nga programet italjane. Por gjuha sbqipe l'rdhi gjithnji tUe za~n~ vendin c pare me botimet e tekstevet te ndryshme per mesimin egjuhvet klasike dhe te letravel te bukura. Ne vjetin 1925 Lyc€u qe iplate dhe nxori, sikunder tbam ma naIt prej qtveIis italjane te drej.ten per te dhane nji diplome per Universitl't. Perparimi qe i ngadal:""

') Ne kataloget Instituti ShkoJrane i Shen Francisk Saverit filion meupam vdem ne vjetin 879. Si gjuhe tregtije dhe kulture mesohej eche frangishtja.

Nr.6. DITUIUJA Faqe 225

"shem, por i pershtatun per nevojal e vendi!, dhe ciUdo 'qe te vreje'kushlel e edukates e te kultures 'ne Shqipni, duhel Ie pranoje se Etent-Jezuite kerkuen nji menyre I' urte dhe tekthiellte per me shvilluemveprimin e vet, tue bashk@punuem per perparimin' e verlete teketij'populli, qe asht aq mendjeholle dhe q'e ka gojdhana aq te lumnueshme.

Kulture sbqiptare prane Etenvet Jezuite

Jezuitet e kane per rregull per me nxane gjuhen e populi it ne"mes te ciIit gjinden, ne sa kejo asht e dobishme edhe e nevojshmeper veprimin e tyne. Prandej shohim se qysh <;'prej fillimit ndonjeninder ta u muer seriozishl me gjuhen shqipe. Keshlu ne vjetin 1873,

"U botue ne shtypshkronjen e Propagandes "Dottrina e Kerscten" e Kar-dinall Bellarminil, e perkthyeme shqip nga At Zef Quagliala qe qenjeni prcj he misjonareve Ie pare Jezuite ne Shqipni (1841). Qyshprej vjeti 1863 At Gaetan Bruschi baote ushtrimel priftnore ne gju-hen shqipe dhe shtypi ne Shkoder te parin liber "Mue; i'Majit". Ne

"vj~tin 1868 At Marcucci provincial dha urdhen qe Ie ~tudjohet gjuhashqipe. Ne vjetin 1878 nji Jezuit prej Tiroli, At Jak Jungg UJ meson-te ne Seminarin Papnuer kete gjuhe, Tne lane ne njene ane meriiimete mdhaja qe ka ky nieTi, i cili ka mbete i gjall ne kujtimin e popu-

dlit si misionar dhe si edukues, aji asht i permendun si nji nga ku1-toret kryesore te gjuhes shqipe, se ciles i dha, perve<; libravet te tje-

're, nji gramatike dhe nji fjaluer (Regale Grammaticali sulla lingua alba-nese. Scutari 1880~- Fia/uur i voghel. Shkoder 1895); bashkepunouoe redaksin e E/fis. Thohet, se e kishte nxan~ gjuhen shqipe aq mire,sa mos me mujte me e dalluem prej njij Shqiptari. Passi merrijti ne

-.Shkoder ne dhetorin e vjetH 1861, hi vjete ma vone, qe i zoti me'pfedikuem shqip ne kishen e Jezuilvet. Edhe ,apostulli i madh, qe qeAt Domenik Pasi, i cili ka mbete i pa-shlyem ne gojtn e banorvet temaievet nen emnin Pater Deda, qe oji puntuer i madh i kesaj gjuhe,

,par per nji qellim praktik misionar. Aji bani me perktliyem e me har-tuem shum kange kishtare ne gjuhen e popullit, tue perdoruem sido.mos penden e Emzot Lazer Mjedjes dhe te'Don Ndue Bytyqit; ketokaoge, te c'lat keodohen edhe sot prej popullit, sado qe dl~a hfTe ja-ne shum te thjeshta, kane gjallesi e fuqi Ie madhe. Jo. nuk duhet te

'.barrojme nder nxaosit e pare te Seminarit Don Ndue Bytyqin, vjershat.~ te cilit ne pjesen ma Ie madbe .kane mbete Ie pabotueme, por qe ja-'TIe te madhnueshme ne fraza dhe te fuqishme'ne ndiesi.

Nii perplotsim klasik ne 'forme 'earrijti si poet dhe si prozatuer.,At Anton Zanoni, i lindun ne Durrtls me 12 Kallenduer 1863, (i, cili

Faqt', 226 0lTUIUJA

mbassi mbarou sludimet p~rjashta, e kalou j,len e vel veprimplole n~Shkoder n~ delyren priftnore dbe sidomos si sbkr,m'ar i _EJ,is. e ba-shkepuntuer me Don Ndre Mj,djfn ne perplimin e t,ksltVet Ie paraI~ leximil shqip p~r sbkollat, Ie sblypuna nga qeverija auslriake. Nala shu:J] p'rkthime dramasb, kallximesb, poezi,h; gjilhash:u perpilou shumshkrime originalf; ishle i miresjellshem me Ie gjilh dhe shum i url~,prandej nuk mbeti kush qe mos t' a. doni,; vele AI Fishl>, ma i miripoet epik, salyrik e dramalik I Shqipnis u shly qe Ie banle disa vjer-sha Ie zgjidhuna, Ie cilat kane mbe'e Ie paharruesbme mbi rrasen evorril te lij. - Nji Ijeler AI shqiplar, Gjnn Bazbdari, I lindun n~ Shko-der ne Qershuer 1877, la nli kujlim Ie pervajtueshem nga shkaku ivdekies s~ shpejte q~ e mori; ky lezull, me ak:ivitdln e vet letrar eme theme!imln dhe me d;ejtimln e revis:;;s .Perparimi'. pal dhiin~shpresa Ie mira per ardhmeoin, sidomos oe lushen e kuItmes bislori-ke. - Nuk rnutldetni me harFuem kelu, se ne fushen.£' Imimevet his-torike - arheologike, ashtu edhe per nji koleksion I~ pasun Ie numis-matlkes shqiplarr, qe ndam ue slrei AI Karl VassiJicc; duhel p?rmen-de edhe Al Andon Busse!!i. I cili asht rnde gjall; ky p'lpilou ne vje-tin 1911 njl lialuer it.lisht - shqip. - Ne Hla vjetn e fundi! veprimii Jezuitvel u zhvillue sidomos ne lush~tl e librave! shlwllore me ko-leksionin .1ub;; lzbrash per shkolle Gymnasike e trfglare".

Mii n~ fund duhet Ie mos barrojm~, se ashl meritimi i edukalesletrare t' Elenvel Jezuil~ formimi i alij poEti lirik qe s' e I a ,hoqllldhe i alij njohtesi te thelle t~ giuhfs shqipe, qe ash! Don Ndre Mjedja..

(Vijon) Ate Fulvia Cordlgnano S f.

Udhetaret e huaj negjer ne funt te shekellit

Shqiperfte XIX"

Journals of a Landscape painta io AlbOliia. prej Edward Lear,-London 18')1.

Ay q~ shkron kete llbre eshle nle p'ktor qe ben paeuzhe, kaudheluar~ dy here n~ Shqipi'rJ, ne kele vent pcr Ie c,lin ka kampo--nuue vepren e lij plot admir!n. Pelqimin e marre I'ga udhelimi e rr~-fen sa pa IllIuale mire I b'~n: .Ne Shqlperf gjEn !ljeriu ale qe esht' e.pa mundure te sr.oh~ gietke, bukuri natyre te ndlyshme, hollhl linje-dhe shkelqim drlte qe te kujlojn~ viset~ nee te kandsbme t~ Greqis~, po...

Nr. ,6 DITURIJA Faqe 22'1

mbi ket6 edhe nje abondence bimesije, me drure te medhenj dhe gjeth'te shpeshte qe 5' e takojme as ne Greqi, as ne Itali Kjo bukurt;eshte me e madhe n~ jage, kur se, malet e veriut jane tepre grandi-'oze, te medhenj e te giere, dhe furca e nje piktori nuke munt t'i vi-zatoje...."

Piktori yne niset nga Stambolli n~ shtator 1848, del ne Selanikme vapor, dhe, nga jenixhe dhe Vlodena, arrin ne Manastir qe e. p~r-shkr6n si nje qytet te math, te mire, te bukur dhe te pas're, me rre-thinat prej nje natyre fort te kandeshme. Godinat, pazari, shvillimi ush-teror i qytetit ane Drahorit. j bejne nje pershtypje te madhe, i japin ilu-zionin e nje qyteterimi. Disa dite ndenjtje ne qytetin e math autori i.perdor per te pikturuare skenat e rrugevet dhe ka nje piekje me ko-.mandanin, Emin pashen, serasqerin e Rumelise.

Ketej merr udhen per brenda ne Shqiperi. Pamja e Ohrise, me.keshtiellel1 e sai, liqenin, maletc qe zbresin drejt ne uje, e mbu::;hinme admirim, dhe jo me pake nje pelqim i bejne kostumet gege qesheil rte qytet. "Shihe:t>, thote, se jam ne nje vent te n". Duke dalenga saraji, ku poqi qeveritarin e krahinese, Sherif bejne, mbetete nehabitje perpara tabJose qe i paraqitete ne perendim te diellit, dhe shton::"Ohrija eshte fort rr.e e bukure se nga C;'e prisnja". Po, tek vente neOhri, piktori ka ndjere btlkurio e thdle te liqenil te Prespes - .q~ e.quan Liqenin e PepJit - dhe ngrihet~ posac;erisht nga Ohrija qe t~veje te pikturoje liqenin e pare. .

Duke lene Ohrine .udhetari artist arrin ne Struge ku grate jane.me ~arshafe ie bardhe, dhe jo me napa te zeza ase tt> kuqe, si mys--limankate q~ ka pare gier me tani Nuke na rrefen gje per qytetin evogle kaJuare mbi Drinin: kuptohete se qendron pake dhe s' ben nonje vizatim. l]dhene Qe shkon ne perendim te Struges e deften si njevent t' egre dhe te shkrete, me banesa fort te ralla; si kaperzen nje.radhe kodrinash Ie vogI'l, bje oe lugine te Shkumbinit dhe "atje pae--zazh'j merr nj1! rnelanko1i qe s' e haron dot lehte nje.iu. Ne te thyer~te ditese malete qe kerni perkundrejt nesh, nga perendimi, manin nje.pamje magjistare prej rrezavet te mbrapme te diellit dh ~ ngrihene sinje mur kurorezuare me dushk, kur se Shkumbini n~ dt!ftehete si nj~.lenk ergiendi ne permt'st nje skene se egre, me shkembenj te larte,..pyje dhe rripa, sa te sheh syri. Lumin e shkuame mbi nje. ure me nj~,qemer Ie vetem, dhe filluame Ie ngjitemi p~rpjete, anf's'se mengjre tebregut; nermiet tt:fevet te zeza druresh pame katundin (Qukesin) dh~..hanin ku d~) te bujtnim nattn". Me gjithf! se, n~ han te math, gjithebola flejti De te velemen ode te keti hoteli malesor, me njt! zjar, tymi,

J Ie cilit dilte nga nje vrime ne tavan, artisti pretendon se e shkojtb

.Fqe228 DITURIJA Nr.6,

'bukur natene; vetem veren se, kembet e Shqipetarevet, qe i kishin,~gjatur~ drejt fIakese, do te kene qene gjysme te thekura, sikur ecjame vite kembezbathure te mos u kishte forcuare dhe !rashure shuallin.

Nga Q'Jkesi udhetaret zbritn~ tatepjete, per te marre nje tjalre te.perpjete. Atje zoti L~ar kthehete prapa dhe mbetete oe <;udi perpara'tablose qe i tfaqete: Katundi, me druret gjigantike te arravet dhe mi-naret e fildishta, qe meshtillte linja greke, giyra itatiane dhe begatedbime engleze, te varure mbi greminen e rripese, formonte nje pikturete egre dhe madheshtore. Pastaj udha behesh e ngushte, e keqe, e rre-zikshme: nje here takuane nje karvan pesedhjete mushkash, Ie ngar-kuara, qe vinin nga E!basani; ne nje vent tjatre nje ka i ngordhure,rrjepure lekure, kishte zene shtegun dhe kafshet e udhetarevet tiwe re-fuzonin te kaperzejne gien' e jashtezakoneshme; ca me tej, ne pikenme te lige dhe te veshtire, nje kale rrezoj barren Po. gjithe ket6mizere i haronte njeriu kur gezonte syne l1e bukurit qe vizatonte menj' aoe tatepjeta e tmerruare, m' ane tjatre muri shkembor i maJit mbi

'te cHin shkelqente Ie bardhet e vdorese, skenate aqe terbeqese, Ie bu-kura sa edhe sublime.

E!basani, ne mes te ulllOjvet, ne fushet te bukure ku rrjeth Shku-mbini, i dukete aqe pik!oresk se jashtmi, sa edhe i ndyre dhe i felli-

.qure .se breodeshmi, me rrugat e tij Ie ngushta, te mbuluara me ragezdhe recka t~ grisura: "Isha i shtrenguare, thot' arlisti i mjere, te kerru-

:sem dysh mbi kalin qe te mos me takoje kryet ket6 ndragesioat". Pa-mia e erret e njerezvet nuk i duke!e Die tepre e kandeshme, edheshton: .Dukete se jemi ne mes t' egrevet te Shqiperise", Qyteti kishtetre hane, te erret dhe plot bubHca dhe morra; iumteriEht kishte edhenje han te katret, qe kishte oje ode Ie erret si pus, dhe nje divan

Imbi rruget: duhesh zgjedhure ose t~ rnje kush 0' erresire, ose mbi udhe.Me nie dite qe rri ne Elbasan piktori yne kerkon te kete, jo ve-

.tem nje ide te plate prej qytetit, po edhe kujtime tE fiksuaIe mbi pel-11Ure,skica te vijosura ne album~ Qyteti i dukete jashtezakonerisht pik-1oresk; oie mur i larte dhe masif, oje hendek i giere, se jashtmi, rre-than nje katrekindshe me shtepi gjysme te rrezuara; ne te katre <;ipat'e murH jaoe nga oje kule, si edhe ne dy prej te katre dyervet. Pakevende ne bote munt te japin nje pershtypje shkretesi dhe pikE!lIimi'{desolation) sa Elbasani, sadoqe prej forteses njeriu gez6n nje pamjete kandeshme mbi rrethinate, me druret e gjalle, mlnarete, kodrinateose Tomori gjigant, atje ne juge. Tek vizatonte sendet e afret dhe telarget, populi!, ca nga ca, nisi te mblidhete rrtth tija, dhe, duke parep!kturen filloj te th~rese Shejtan, Shejtan! Nje dervish me 'sarek te,gjelbre u-perzje 'ne gjemet, 'dbe 'gure bresheruane mbi kryen e 'Iogli-

Nr. 6. DITURIJA Faqe 229'--~----

zit. Disa. prej sulmuesvet qene m~ elokvent: Frengu eshte Rus, thosh,.'nin, dhe Sulltani e ka ~uare te na shkruaje, qe te na shese pa&taj ne-Rusija.

Nga qyteti afre Shkumbinit zoti Lear vete ne Tirane, me udhen.e Krabese. Kur arrin ile qafe! ndalete dhe mbush dy faqe per te-na thene qe, kurre shpirti i nje artisti nuke munt te nginjete me pam-jen e ra!H~,dhe magjistare qe zgjatete tej gjer ne horizont, mbi te cilinngrehete Tomari: eshte nje bukuri qe me te ralle nje piktor e ende-,r6n! Si nginjete pake me kete tabl6, kaperxen qafen dhe filion te zbre--se drejtTiranese, me nje ere juge, me nje temperature si fure.

Tiranese i veren, ne radhe te pare, xhamit e saj te stolisura, me-gjyra te shkelqyera dhe elegante, qe u japin nje terheqesi te panjohurene faltoret e ketyre viseve Sa per qytetin i kujton Elbasanin, sadoqe'rruget pake m~ te gjera dhe sheshet e pazarit m~ te medhenj.

Te dy hanet e Tiranese ishin te pabanushme; i treti kishte famen'te jete m~ i miri, me fisniku, m~ selekt. dhe elegant!: atje vajti dhe-zuri vent piktori. lshte nje germadhe me shkallet qe tundeshin; murete'- prej balte dhe kallameje - plot vrima; tavani mveshure ne meri-maga, dhe godija e tere lene ne sunimill autokratik te minj\iet, te mi-zavet, te ~do fare insektesh, te medhenj a te vegjel, te dukur a tepshehte, N~ kete <;regullsi dhe situate te tmerrshme mezi u-gjend nje<;ip, me nje rogos pake si te pastre, ku udhetari i mjere gjeti pakl zegjuml', i lukundure prej kengevet me me10di Ie Gegevet. Kur se kuajtzjenin nen~ drasat e odese.

Estte vertet se piktori yne kishte nje bujrulldti ne dore, dhe-muoUe te veje te bujtnje ke beu, ke qeveritari. Velem ben kete gjy-kim: ne vafte ie nje zotenf eshte vertet se do te rraje ne pastri dheprehje, po edhe do Ie jete rob i seremonf dhe zakonevet: do te haje'kur H~doi' j zot i shtepise, dhe ne ore qe s'i konvenitin fare nje ar-tisH. Pra, nga dy mietet zgjodhi hanin, i keq dhe i ndyre, po, te pa-ken, i linte lirine te punoH~si donte vete.

Te nesremen -. pas nje nate qe lodhja i kishte dhene gjume,.me gjithe zhurmin dhe gjemen - piktori i ben nje vizite Mahmudbeut, kajmekamit Ie qyiftit, per t'i kerkuare nje ruajtes dhe nje Jetreper nipin e Iii, Aii bene, ne Kruje. Autori shenon oumurin e math H!dervishevet me petka ie gjelbra qe duk@n'ne Tirane. dhe karakterin.tepre fetar te qytelit. Dita qe mbledhje pazari, me kafshe ~dofaresh,djem, c;upa, gra, dhe kjo i jep rasje vizatuesit tene te begatoje fJetete albumit. Kur u-kthye mbremanet ne han, n~ ate ~erdhe thiu, qe tefJere, degjon se dera e odese fqinje hapete me nje <;eles, dhe drita a-rein' ne odet te tij, prej nje vrime nje pellemb'e gjysme te gjere, se.'

F'aqe 230 DITlJRIJA N:r. 6.

mu'ri kishte nj~ tok penxhere te tilla, ca Ie medha, C:i m~ te vogla.'V~ syrin ne nje nga k~to zbrazesina, dhe. ~' te shohe? Nj~ dervish fana-

'tik qe i ishte kanosure, dUen, ne pazar, disa here, me shkopin e tijme hekura: kishte zene Ie beje nje fare gjimnastike frenetike, me le-

vvizje dhe klithje te ~udileshme, Ie frikeshme. IngIizin e ze tmerri, dhe

'pret c;'do te dale. Po, dervishi yne (padyshim nje rufai) nxjer ne funtdisa veshe rrush, i ha, qetohete dhe bie ne gjume.

Kur iken nga Tirana zoti Lear gezohete qe i largohete' keti hani,m~ i ligu i hanevet te dheut, passi edhe zihete me hanxhine - qe'kerkon la zere monedhen dy grosh m~ poshte - dhe me kavasin,'Beqirin nga Ohrija, qe pretend6n se ka humbure c;ibukun me qehli-bar, duke ruajture kalin, ne nje vent imazhinar, ne Elbasan, dhe, ker-kOr1 shperblimin e tij. Mbi keto dy ~kena i huaji udhetar ka fatin teshtoje edhe c;faqjen e trete te dervish it, me fI,)k te zes dhe fytyre te

,zheshket, syte Ie fanatikuare, qe prap j kanosete me. stapin e hekurte,'bertet, kelthet, shan, mallkon.

Ne Kruje, ke Ali beu, nje djalosh nentembedhjete '�je<;;, mveshureme stambuline, piktori gjen nje hospitalitet te kandeshme, ne Dje odete mobilluare me gust, pas modes se vendit. Ky hospitalitet, ky luks

'kan' edhe inkonvementet e tyre: humbja e lirise Kur kerkon ingIizi tenxiere kepucet dhjete sherbelore derdhen t'i zene kemben, dhe tek pikafene, sikur te levisnje makar nje gisht, sakaqe nxiton nje tjatre sher-betor, duke lene kepucet jashte portese, per t' e pyeture c;e urdher6n.Autori yne perpiqet t' u jape te kupetojne se Frenqle s' e kane zakonte kerkojne ndihmen e dokujt tjatre, per punet qe munt t'i bejne veie.Nga ana tjatre, ne kU'fent e sipre, Ali beu e pyet per SlambofJin, per

> Frengjine - popujt e se c lese beu nuk'i c;quan dot, - per vapor dheudhen e hekurte; piktori vizaton mbi karte nje vagon dhe nje anije meavull, pastaj imit6n dhe zerin qe bejne kela miete udhetimi: ..Tik, tOka,toke, skuish, skuash, skuash, skuash" dhe, qe ate ore, Ali beu sa here shihte, i Jutesh te imitoje udhen e hekurte dhe vaporin, dhe mekeshse qeshuri, ay dhe sherbetoret e tij, keshtu qe, in'glizi i varfre gjeti be-lane. Dobare populli i Krujes e Ie te qete te p!kturoje, e veshtron se

'largu, po nuke vete ta merzitnjeSeremonin e tryezese piktori yne e shembellen me nje balel, kur

te dhjete trimat; mveshur dhe stolisur, hyjne pernjehere brenda ne odedhe pregatitn aparatin e ngrenejese. Vetem, nje her~ qe udhetari ki-shte zgja!ure pake si keq kembene, e zlfi cerma, dhe, duke dashurete rrije oe nje menyre m~ konveniente, rrezoj dhe derdhi c;orben mbimesallet: kjo pun' e papelqyere shkoj sik~r s' e kishte verejture njeri.

'sherbetoret pshine Jengun e perhapure dhe sualle njefas tjatre.

Nr.6. DITURIJA Fa:qe 231 .", ----------_._-

Pas Krujes i huaji qellonte te vizitoje Shkodren: Ne Lesh nda-let!! pdke, piek nje prift Kapucin, mik te vjetr~, nga Italija,' dhe e pyetsi shkon me kefa te krjshtere. "Te krishtere? i thote prifti; padyshimte krishtere: po, ~ikur Perendija te bu~jste Drinin dhe t'i mirrle tegjithe ne parrajse, do te behesh gje e bukure! n krjshtere? hajdute,derra, ujq, shlaze, majmune, budallenj, kafshe te egra! Greke,'Turq, Shqi-"

Ipetare dreqi i marrte te gjitbe bashk~, Te krishtere!".Ne Hte udhelim Englezin tene e kap nje shi i ma1h, gje qe 5' e

. nda16nte na kujfoje karakterin piktoresk te lundrese ITibi Drjnin, re-maret e saj me gune mbi krye. Disa kat.mde, qe gjejne n' udhe, prejderravet njihene qe jane te krishtere,nje race derri leshtok dhe te ligure.

. Ne Shkodre piklori vete dhe kerkon lOtin Banatt;, vis konsulin eAnglise, heq shum' mundime sa i zoul6n 5ht~pine, po, te nesremenmundohet akoma me tepre, dhe kot, per te gjeture liqenin. Pashajt teShkodrese, bosnak prej origjine, i ben vizite ne shtepit te tii, ne kalat,robi kodren: Osman pashaj esht'i vogle nga shtati, i majme; konakuku banan s' ka no nje luks, as si gadi, as edhe si mobila; vetem gezannje pamje .te bukure nga malete dhe liqeni Te nesremet valiu te the-ret per drev.e,dne Englezi i huaj numurol1 gjer ne 37 gjelle, s<:hani;me tutje pushoj se nu:nuruari, duke pandehure se dreka do te mbantegier mbrem<:net, po, shton, me dukete se erdhe mbi tryezen edhe dy-mbedhjete ose katrembedhjete gjelle :e tlera.

Nga Shkodra, ku gjithmone bie shi, piktori paezazhisht ktheheteprape ne Tirane, dhe se ketejmi, ng1 udha e Ndroqit, vete ne Durres.Dy ore passi dualle nga Tirana, autori def,en se shkuane mbi nje mete gurte dhe te bukur, padyshim Ura e Beshirit, ne Arzen, per te cileni kishin thene s~ e kishte goditure nje Tiranas qe ben trege\l me Triest.

DU1T~sine gjen si nje qytet me nje te veH~m rruge. Ne muret eketi qyteti veren pllaka guri mbi te cilat qene gdhendure skuda mefigure huruvejke dhe kubvaje. Kt~htiella e interesan dhe qyteti i du-kete me i pastre se tekd6 gjetke: dyqanet vertet jane gjysme te mbu-luare, nga rruga, po me piergulla te bukura, dhe jo me regoze te vje-tre. Edhe <;donjed i kuvend6n me miqesi, me emblesi, duke e quaj-ture kapetan, i dashur kapetan, miku im kapetan, se, gji1he sa te huajdalin ne kete skele duhet te jene kapetan vapori.

Ne Kavaje piktori piqete me Ahmed bejne, qeveritarin, qe kishtenje saraje mjaft te mire, po jo aqe te bukure sa te Ali beut. ne Kruje.Beu i siell, passi mezt e gjetne, nje harte te Frengjistanit, dhe te Lon-drese, dhe e ~palosin me kujdes te math: ishte nje harte e deti! teZhaponise, me nisine Java! Shetitari yne veren ne qendre te qytetit njevorreze, te rrethuare me shtylla te shuma, mbl origjinen e te cilavet

DITURIJA Nr.6---- --.------

nuke mesoj dot gje. Ke;u eshtE! mysafir ne Papa Andrea, ekonomi LKavajese i cili, me mjekren e gjatl! te tij, ngjan me statu1en e Moisit,bere prej Mikel Angeli!. Udhetari yne, qe ka pasure kohe ie famiJeso-hett! me jeten dhe vendin e Shqipetarevet, nuke rnung6n. te shenoje,me humurin e tij te math, ~do send qe takon mb' udhe, si kopete mepata qe kullosin ne fushen e KaVdjeSe, si cdhe nje nuse qe pc eshpiene krushqit, Ie mbuware me nj1:lmenyre groteske: s' j duket astrupi, as fytyra, me nje tufe lulesh mbi napen e kryese, dhe keshtilngjante me nje hime fantaslike shetitese. Dhe, me tepre akoma se C;dogje, veren bukurine madheshtore te fushese dhe Ie Tomorit.

Duke dale nga Kavaja piktori ishte nisure per ne Berat; atje piDqete me Hysejn pashen qe e rrHen me menyra te holla dhe Ie kan-deshme, ne nje shtepi piktoreske, plot me njeres dhe zyrtare.

Nga Berati - me ane te katundit Kadi pasha, dhe, passi vizit6nmanaslirin e Ardenicese - vete ne Vlore, pa haruare, padyshim dhePojanin. Vlora i duket e varfre, e pikeJ!uare, nje qytet i vogle qe kapesuare prej kryengritjes'se fundi!

Prej VIore merr udh1:!ne Himares, nga Trajasi dhe Dukati, kuveren qfilt e egre, po edhe shkembenjte dhe lisat e dushkut te medhenje romautike Ne Himare s' har6n te na shenoje se grate perdorene simushka, per te barture barre, sadoqe disa syrcsh, si edhe shume pre}~upavet, Jane fort te bukura, po edhe shtol1 se, kjo krahine i eshtedukure fort me pak' e qyteteruare se C;'e priste dhe nga c;'kishte paregjer atehere ne vise! e fjere Ie Shqiperise. Vunoj I rrefehele sl m~ i per-paruari i ketyre katundeve qe kane, te gjithe, shqipene si gjuhe shte-pije, dhe shlep! e Kasnecevet i tfaqete si nje .pallat i vertete i' disaprovincave Ie Italise. Aulori, si nje artist, s' duket te jete fare merzi-ture ne Himare, she lit gjithe katundet (Dhermi, Vuno, Palasa, Him~re...),jep detaje per jeten dhe zakooet e tyre. Pastaj kthehete prape ne VIore.

Tani drejtohete nga Tepelena, me ane te Kudhesit. Shkr6njesiyne ka Dje kuriozitet Ie math te shohe qytetin e Ali pashese, ku lordByron-i mbeti mysafir i vezirit. Po, thote, poeti me nuke rron, Ali pa~shes i eshle prere kryet, femlja e tij e farosure, pallati i tij djeguredhe rafshuare. Edhe vendi, katundete qe ka gjetUie ne udhetim te tij,i dukene gjysme shkretine, te zbrazure dhe varferuare, sidomos qe ngakryengritja e Gjolekese.

Hani i Tepelenes, not6n, eshte bere prej do odash dhe divaneshte vegjle, me dyer qe s' mbyllene ; qen dhe mace kane lid!e plote,si edhe nje sqap i mallkuare, me kernbore oe qafe, qelp divanet dhesh'etit tel' oaten; mb! kele sht6ni edhe nje ere te <;mendureqe fryn teroaten, kujis dhe argullis me te kalrlS ane!.

-Nr. .6 DlTURIJA Faqe'233-- :c;;o

Gjinokastra e intereson shume siqytet dhe si paazazh; po, .aj6.q~ec;udit, eshte kostumi i .gravet De rrugat, nj~ nap' e bardhe qe e mbu-Ion nga krei e ne kembH, me brylL t j(~ ngriture perpjete, njE:'"lugatme kater <;ipa ! Nga maska e fytyrese, ,prej tedy vrimavet, dukene -dys9, dhe poshte napese bu<;asin C;ltanet e kuqe .dhe kEpucet e verdhasi kanari! Tek udhetari yne kullotte syte me bukurine aparen1e tegra-,,:et Ie Gjinokastrese, pernjehere ngrihete nje klithje, nga C;do C;ip i qy-te,tit, dhe hoxha ne minaret bertet me nje ze te qarE'. Englezi kujtoj se-po shembesh Gjinokastra e ter~, kUT u-kupetua se ky vaj, qeokapernje zoteni qe paska vdekure ne Stamboll. "Shyqyr, shton, qe fqinjete mij te hanil, s' e pane vetehene te detyruare te ulerijne dhe ata".

Gjinokastr en e Ie per te vajture ne janine, duke shkuare ngaDropulli, Zharovina, Zica; nE' qytetin buze liqenit dhe rreze Mi<;qeli,t,loti Lear nuke qellete shume: e presin disa letra qe e Hojne ne .nj~udhetim ne Misir dhe ne Palestine. VetE:'m esht' Llumture la gieje vete-hen e tij te bujture ne shtepi te viskonsulit, passiter ,kohen e

'.tij

t' udhetimit kishte hequre gjithe veshtiresite dhe ,vuajtjet ne hane.LeShqiperise, te cilevet, ne C;dorasje u ben nJe proces te keq. Pa nakallzuar gje per janin~n, as edhe peT Prevezen, ku edhe ndalete .mepak' akoma, i hipen cutterit Ii' konsullajos~, per ni! Levkadhi>, me 12nentor, 1848, pas jo dot plot dy muajsh udhetimi te shpejte ne Shqipl!ri,

Me kete shelitj, autori qe ka perdorur aq~ bukure furcen e pik~timit sa edhe penden, ka mbushure treqint e katredhjete faqe, qe for-mojne per vendin tene nje dokurneot te ~mushme, 5i nje tufe skicashme figureo besoike te asaj per!ode.

Pas kesaj pje5e se pare, fill6nnje cop' e dyt' e vepres: me 25prill 1849, del prape oe Preveze, ardhure nga KorfuzL Kerk6nte per"domje gjashte javtit e lira qe i mbesin para se te veje ne Angli"p!!rte shpetuare nga ethete qe ka marre ne Greqf, dhe s' gjen rruge m~Ie mire ve<; se te plotesoje viziten e tij ne Shqiperi, te vejl' Ie shoheakorna nje here jugen e ketf vendi, janinl'n dhe Sulin. Dhe, me 2 temajit nisete per ne malet e ashpre ku nje grusht Shqipetare i kun-dreqendruaoe kaqe kohe Ali pashese. Na 'per~hkr6n Zalongon dhe his-torin e te njezet e dy gravet, vallen e tyre mbi shkemb, kengen evaj!imit kur oe <;do te sielle nje verJg' e' gjaJle pakesohesh nga vargu.

Pastaj kthehete nga lindja, vizHan Loron, Kanxane, Narten, pa:qehdruare shume ne as oje prej ketyre vendeve, admir6n' bukurin eiujravet dhe te shkembl'njvet te liqenit te vogle Zero, prane Leloves,'vjen prape ne Sui, dhe.tekd6 syt' e tij kenaqene me tabllot e bukur~,'g~zim dhe shperblese per nje 'plktor dhe amator nature. .

Faqe 234 DITUHI.JA Nr.6.---

-Nga SuB piktori yne, duke qendruare ne t;do katund, duke ku-

v~nduare me ked6 qe gjen robi udhe, vete ne Parge, !e shohe Came-rine; shkon nje nate ne Splanxe. Parga, me gjlthe bukurin e paezazhit~.te ullishtavet dhe te gjyravet, i dukete nje vent mepikeIlim, dhe kujti-mi i ngjarjevet ne kohe te pashajt ti:! Jani!Jesfi, e bejne te iknje dhete largohete. Margellet;i i pelqen me tepre, dhe sidomos Paramithia qe

, .s'men6n ta qlJaje qytetin me te bukur tt:! St!qiperise: Shkembenjt eParamithise, rreze Ie cilevet pirgosene shtepite piktort'ske, me kronj, ki--sha,- xhami, qiparise, dhe Ie dy keshtie!lale, sadoqe' as brenda frl1-gat e qytetit, as edhe hani me oden e tij s'i duk-en t~ pastre, dhe mezt.;shk6n nje nate.

Nga Camerija vete ne J imine, me udhen e OIiC;kes,DramushoS:.dhe germadhat e medha Ie Dodones, qe atehere i kujtonin te nje terr.-,pulli te math te Mollosevet. Pi! ndenjture me tepre se Iri dite ne Ja~'nine, zoti Lear nisete, me 14 maj, per nje udbWm te shkurtre ne Th,~-saU, prej kuhit kthehete me 27 te muajit, dhe Hte radhe, pa u-qe-IIure, vete ne Filat e ne Sajadhe: kehl i hipen barkese per ne Korfus..duke i lene shendet Shqiperise, po jo edhe pa nathene sa i bukur j

u-duk Filati, qe, edhe per te eilin thotl~ se eshie vendi mbase me, 1kandshml qe ka pare ne Shqiperi.

.

, Vepra eplktorit Edward Lear) 5i pershkrimi i nie artisti plot f;D-tusiasm p~r vendin l' ene, eshte nje libre me rendesi dhe interes t~math. Nje send qe i shton akoma nje here vl~ften e saj jane pikturat-e bubra, reproduktu,ara me Iil110grafi K.:'t6 piktura jane njezet gjithe-sej, ti! medha 17 ;ubi 91/2 santi metra, shtYPuiejash1e tekstit, mbi karte'te trashe. Gjashtembedhjele syresh jane Iii qytetevet aSe vendevet teShqiperise, do Die tbene : Manastir, Ohri, Tira'.1€, Kruje, Shkadre, Du-rres, B~rat, Himare. Vlore, Tcptlene, .GjirlOkastre, Jat1in~, Nikopol S,~Narte, SuI, Parge.

' '

,

- ------

.BIBLIOGRAFI. . ~\

Appendice alia" vetusla delia lin,qua albanese" prej Doktor Ago,..-stino R!becco (i Spezzano Albanese. Cosenza, [{31aQri) Napo!i 1927.

. Dr. Wbekun e njohin kendojesit lane me V/ersha Malli (1902,dhe 1917), me perkthimin shqipte Besesi!; kishte botuar~ me 1922-,nje broshure me tituJ1 Vertusta della lingua albanese, ~eciles sot po ,I,jep nje sh!im te vogle, 22 faqesh. Ne te dy keto Hbreza autori jipe1it.,

Nr.6. DITUlUJA Faqe235

,pas elimologjis~, ,n!e nje zel patriotik, dhe shume fjaleve W mo<;me-'<Ihe te ra, te giuh~vet te <;dukura te Ballkanise ose te ltalis se vjetr~,'u k~rkon nie afrim me shqipen tene.

Patriotism a e Agostino Ribekut nuke munt :ve~ se te na mallen-gjeje, duke' pare ne te edhe nje shenje te re per lithkate me meme-,dhent! qe kane !TIbajtur~vllezrH tane, me gjithe te pes!! shekujt qe na

'illdajne materialish L EdhE~ky mallengjim merr, nje karakter me real n~sMnofshim se, pake dite pas ke11 botimi, fati e desh qe auto~i i saj

. t{! ndahete nga kjo jete (ne janar te keti moti).

Shqypni;a e ilustrufme, Kalendar i v;etes perishtupe 1928; Shtyp.Zoja e Paperlyeme, Shkoder.

I pari kalendar, ose me mire almanak, shqip qe po del me Hguradhe me nie lande kaqe te bega<;me. Do te numurojme prej artikujvet:

c1{istorija e gjytetit te Shkodres, Nji te sjellun neper gjytet, ZakoneShkodre, Historija e Shkodres, Oy karrosat (vjershe) dhe ne funt Mu-stafa pasha i Shkodres, dram prej Zef M. Harapi.

Kjo piese teatroje ka qen shfaq heren e pare ne Shkodre me:'1.923,prej shoqerise Bogdani, dhe meriton verejtjene si nje vepre qeiutereson drejt per drej hjstorinc tl!ne, dhe aqe m~ tepr' akcma ngapik~pamja e hartimit '

Bashkepunetori yne Z Hamdi Bushati, na <;on do verejtje fort teJ:nteresatshme mbi kete cope te Z, Zef Harapi, shenime qe i perkasinhistorlse, duke analizuare do pika ne te cilat mbase disa ndollinavehistorike se shkalles' se dyte, ose me mire akoma, disa detajeve hi5to-rike, nuk' u ~shte dhene reodesi e merituare faktevet dhe te hejohen~

"me thetll~.Tere duke njohure se nje plese teatroje s' eshte nje teze'ase nje disertate historije, nuke mundim ve~ se te falenderojme bash:',ckepunetorin t'ene pi:'r observatat e tij, t1!cilate pol shenojme kiWi,meudhe si paraqitene pas aktevet te dramese:

1. Tahir pasha me Dervish bene nuke Jane bijt e Ahmed pashe:'':se, po te Mehmed pashese, vdekure ne Tirane 1809, birit te Mustafa"paSihe Qorrit; ky Tahtr pasha eshte vellaj i Shahin pashese, dhe Tahir"pasha nuke sunoj nonje here ne Shkodr~.

2. Nje fare ZeQir permendet si sekretar dhe nje Selim bel si ku-o'mandant, gje qe nuke ngjajne te jen afre se vertetese, me qen~ se ve-.zlret e Shkodrese ka~e pasure kurdohere sekretare Shqipetare dhe joTyrq, si Mustafa efendi Shkodra, Myrteza efendiShahl,' Ymer efen-..QiOogoli, Mustafa eiendi Boric;:i.Dukete dhe afre logjlket!e qe dhe\!kolliandant tyrk temos kete pasure ne Shkodre, sidomos ,kur atituda,~ pashajt Ishte aqe c;iltazi kundre Sulltan it.

,'

DITURfJAN\". 6.

3., Duke bere fjaJeper te djejgurit te shlepint Ie Tahir pashese doeDervish beuf, ,autor! kujton se keto shti~pi kar:t qene atje ku ~h!fq]e

'sot renimete qe mbajn' emrin Muret e Dervishajvc keta renime ne la-gjet Durgut, jane Ie femijese Dervishajve, nga e ciia zbret Hodo pa-sha i koh~s' se ,Miletit. Sa per shtepit e Tahir pashese dhe Dervishbeut, ata Ishin nen kalane, ku ka qene depozita e arme dhe municio-nevet, xhephaneja; edhe sot pleqt r njofin me emere "Saiajet e Zyhra,Hanmit" qe eshte bija e Ibrahim pashese

4. Mbytja e vlJeUtvet Tahir pashe dhe Dervish bej ka ngjare mendermjetsf te Xheladin bej Ohrise, duke' he!muare te parin dhe dukethere me tagan ie dytin, pastaj qe te dy u-varrosne ke Xhami e Plum.bit, dhe Mustafa pasha e mbRjti dy jave te pshehure vdekjen e Ie dydjemvet, duke derguare gjel1e ne burg, sikur te ishin gjalle,

i"1e keletperje thane qe ka lojture nje rol te keq Pejamja, grua e pare e Mu-stafa pashese.

5. Passi vrau Tahirin dhe De!vJshin qe l' u-zaptoje radhl:n si w-zir oe Shkodre, Mustafa pasha vlau edhe Mehmed begun, antarineforte ie dy vilazneve, e ftuare nje dite ne kala dhe duke i yelle prite.Z. Hamdi deflen ke111do hoilesira ti! mbledhura prej pJeqsh shkodralJe.

MbJ kela shcoime do shtojme dy verejtje Ie tjera per fibrin qetftullohete Shqipniia e ilusirume: jemi Ie bindure qe autorN e saj kuj-

iojnt' qe Shqiperi esht' e tere Shqiperia, dhe prandaj g' kupetojrne dotkujdesin e tyre pCI' Ie ~hkruare nene do portrete fjaIen

"Shkodran"~ur se per Shqiperine tene Ie vogle - te pakrn oe libra dhe OP shkri-91eser!Qze~ duhet Ie c;dukene <;do send qe rnund Ie na kujtojti!regjionalismen: S' ka dyshim se "O[a e Malevet" qe nje here eade-ronte coptimin e Shqiperise ne kantone, ne fise, ne bajrake dhe ne

,shtepi, do me thene mohimin e nje kombesijr, e nje memedheu, e ojeShteti, sol e kupeloj. edhe v~te gabimin e vdekshme, dhe kJo aQe metepre qe, me <;dukjen ~ bashkimit dhe t~ njesise Shqipetare, Shkpdra,,qyteti dhe rrethi i saj, do te pesoje rrezikun me te math,

Shenimi tjatreyne do te jet~ relam. me nje porlrt'! ne faqei 58,me legjenden: Prek Bibe Dada, Pdnci. i MirdiEes, .B~sojme se pr,incketu nuke paralajmon nje program-, se do te ishte gje fatkeqe neqof-te, se ~do pasha i Tyrqise te kQilside,rohelesi nje prine. .

Jemi kaqe te vegjeJ dhe~aqe Ie dobet prej, numuri, kern! nj~ lI,e-yoje kaqe te madhe per bashkimdhe njesf; sa duhete nje kujdes fort iplath edhe.per' !1}eIe voglen fjale. '

,

L'Italfa, fa !ligoslavla e i~Alb)mia, prej Verax, ne Nuova 1\ot,9-loghi (Ronia) fashikul! 1339,' 1 'j~nar J.928, f. 1-30,

Nr. 6 DiTlmIJA Faqe 237----------~

'---"-

Nene pseudonimin Verax pshihete zoti Tittoni, ish kryetar i ki.!,.sitillit.minislror te HaUse, dhe nga kjo p:k~pamje auloTi kerkon te rr~-feje marredhanejet nermiet !tali dhe Serbise, mamdhaneje qe kane qe-ne Ie mira, miqesore dhe te binqerla gjer ne keto kohe Ie fundi!, dhesidomos kur Auslrija kishte nje atitude <;i1tazikundre interesavet te qe-veris' se Belgradil Ne Konferencc te paqese qe u-mbloth ne Paris me1919,thote Verex, relaciontt ne mes te Italise dhe Ie Serbise per zbatimine paktit te Londrf;Se(tratat te pshehle te motit 1~15) zune Ie prishene; po kjolehtazi do Ie ndreqesh sikur Franca me Ingilteren te kishin respektuare~otimet e lyre; mjerfsht Lloyd George dhe CJemenceau profituane ngaatituda e Wilsonit dhe keshill tratati i Londrese nuk' u aplikua (faqe4). Me poshte (f. 16) aulori e shpiegon me kthielltazi ke!e ide: Mbikerkesen e Rusise dhe te Francese tr-paraveshtrua copetimi i Shqjp~-rise ne tratadn e Londrese, po kele copetim e ndaloj Wilsoni, kundreLloyd George dhe Clemenceau it, i cili donte rjl{(ijimin e Shqiperisesi pas kufivet te caktuara me 19i3. Shqiperija, basbke me te dhe Ita-IIja, duhen 1'i jene rnirenjohes Wdsooit. .

.Pas regullimit te paqese ltalija bed me Serbine marr~veshjet e

Belgradit (1924) dhe Netturo (1925) me ane te se cHavet mormalizo-heshin dhe zbuteshin marredbanejet midis dy Shteleve: Serbija qe ajQ

'qe nuke ratifj)wj marreveshje!e, qe filloj nje fushale shiypi kundr' lta-lise dh e qe rrefeu dispozila armiqesore. Me kele Tnenyre defte hetese,miqesija ne mes !tali dhe Serbise nuk' eshle ttohure nga shkaku ipaktit te Tiranes (1926), po kishte filluare dhe me pare. .

Sa per Shqiperiae ay qe kuptoj me pare interesat e Italise. p~rate.,venl qe F~an<;esko Krispi, me 1877; kele polilike e vazhdoj dhe eshviHo] Visconti Venos!a, 1897, dhe San Oiulianua me 1914.

Shkronjesi i artikulJit ka per qelJim kryesor Ie provoje: !nteresate Italise ne Shqiperi; vullnet i lik i Serbise perkundrejt Shqiperise sidhe ItaUse; rezultati naturali kesaj atitude esh!e: afrimi i Shqi,periseI11eHaHne, dhe ftohtesija nermiel Serbise dhe Italise.

A tale of two villages (nie histor! e dy katundeve) prej HubertD. Wa'tson, ne revistet "The World's Children" vol. VIII NT. 3. Dhj{-;-tor 1927. London.

, ,. f{endonjesit e Diturise e dijne se,'ne Shqiperi kemi <;eshtjen e re-fugjiatvet. nje proble?1aq~ te rcnde sa ephe ti~zjar:e, le mjere Ie a,r-

'9hijre nga Kosova, nga c;am{'Tlja paslaj edhe nga Tyrqija, prej atyre:-.,

"

.,.. ..j

:,

ye M kishin ikure me .1914 perpara shkretimevet dhe diegjeveL t~.<i.fJekvet.iNj~ shumic~ prej ketyre te ardhurvet jane vendosure neto:k~t d'i~po~;ble : rreth Krujese -

dhe Durresif, ne Myzeqe... Vend~ja .,~

Faqc 238 DlTURIJA Nr. 6.

.ketyre te gjoreve -- vllezre lane te eksponuare ne rrezik ie vdekjese

-- perpiqete ne vi!shtiresija ekonomike, per toke, per shtepi si eahe enj(! kapitali gjer sa te vije te korruri! e pare, problem i rende qe kom-plikohete dhe me tepr' akoma kur inslalimi - behete ne njt! vent mala-.rik: elheja i korr refugjiatet e mesuare ne nje klime te shendoshe,menjl:! rebetsi Ie tmershme.

Duke pare nevojat e nje popullsije qe Yuan, leng6n dhe luftan'me vdekjene, shoqerija mireberese engleze, hSave the Children Fund"-qe kujdesete per te shpetuare foshnjat, djemte e mbeture je!ime, morripersipre te goditnje dy kalunde, nje ne Libofshe (Xhebaj), dhe i dyJine Radan (Leskovik), qe Ie dy nga 20 shtepi. I derguari i Sboqerise,

~Zoti Sams ndenj afero dy vjet ne Shqiperi dhe. si u-krye puna, erthedhe atketari i shoqerise, zon Watson, me zonjene, per te vizituare1e dy katundete, historin e te cl1evet Z Watson po e deften me aqesimpati dhe dhempshuri njerezore ne rivistet qe kemi perpara syve!.

S'eshte pa dobi te kujtojme ketu se, prej refugjiatevet gjer me sot jan'inslaluare ne Shqiperi 1060 femije, te perndara ne 30 katunde, me shtepi

-1e goditura vete prej te. ardhurvet dhe te bera enkas per ta; rreln kt!-tyre katundeve jane <;elur ana dhe kopshte, keshttl qe tokes' j eshtedhene nje vlefte ere. Nje '"'rej ketyre katundrve mban emrin Herbert(ne Kavaje) per kujtim te ndjerit mikut tene Aubrey Herbert dhe sishenje mirenjohjeje per ndihmate qe beri Konlesa Carnarvon', mema eU! ndjeri!. Me ke1e rasje do te shtojme se, per kete Geshtje me kaq'im-partence Ie madhe per' neve, per instalimin e refugiiatevet - vllezrettane q~ vijne te forcojue Shqiperine tene me numurin dhe punimin

~lyre - ~shte mire qe te interesohete dhe vete populli, duke qen'i bin-dur~ se <;10 ndihme dhe lehlesi qe u behet te ardhurvet se jashtmi.~5hte dhe per forcimin e vendi! tene. .

La nostra spezidione in Albania 1915-1916, prej gjeneralit E. Ber--lotti, ish komandant i trupit Ie posa<;me \' ushtrise italiane ne Shqiperi.Milallo 1926.

r Libra prej se cilese do te perpiqemi t' u japim nje ide kendonjfs-vet tan~, eshte shkruare me nje qellim polemike nermiet te autorH dhemareshalit Cadorna: ky dukete se nuk' ka folure mire per fushatenitaliane De Shqip~ri, ne vitet 1915, 1916, ne libret Ie tij te titulluare~Altre pagine sulla grande guerra it, dhe gjenerali Btrtotti pergjigjete,per te mprojture vetehene dhe ushterine qe 'komandonte: "Misiani i

-1talise ne Shqiperi, thote, me dukete se nuk' ka mbaruare, dhe per t~filluare pune s' eshle mire. qe te pakesohete prestigji yne, sidomos n~"njl! popull' ku prestigji italian eshte mjaft pakesuare....

Nr. 6 Ol'l'URJJA Faqe 239--

Ne kaptine te pare autori deften shkaket e ckarkimit italian ne'Shqip!!ri, Ie bazuare mbi interesat politike tii qeveris' se Rromese neShqiperi, politike te drejtuar' atehere prej Sonnino dhe te njohure me'vone me paktin e Londrese, pakt qe i jipte te drejte Italise te pronojenje pjese tij madhe te Shqiperis2. Misioni i Italianevet duke ardhure neDunes e ne Vlore esht edhe vezhgimi i Esadit, te cilit autori i jep njeportret besnik duke numuruare gjithe te metat dhe veset e tij.

Sa per vetehen e Hj, gjen. Bertotte na lajmeron se, nga 1895 gjerme 1905, kishte shetiture Shqiperine p~r Ie studiuare vendin dhe njere-zit; pra s' ishte i huaj dhe i pa pregatiture per misionin me te cilin-ngarkohesh: Po kryetar i shtatit major italian ishte kundre ekspedicio-nit te Shqiperise, dhe, ne vent te 27 batajonevet qe kish1e projekti i;pare, u-derguane vetem 18 batajone per Vlore dhe Durresin, dhe atanga mosha e teritorialevet.

Autori deften arritjen e tij me 2 cthjetor 1915 ne Vlore, te vaj1u~rit me nje pjese te ushterise ne Durres, pershkron me fjale te pikellu-shiTIe zbrazjen e 100,000 prizoner~ve Austriake te zene prej Serbevet,vetem 30,00n prej te ci!evet muntn\! Hi shpetojne te gjalle, dhe pastajikjen e mbeturinavet l' ushterise serbe: Me 24 Ie shkurtit kishin genetrasportuare nga VIora 1~8,OOO serbe per ne Korfus dhe 6000 per ne-B serte; afero 30,000 serbe dhe nje tok kuaj - SerbU kishin sieBe20000 kafshe ne Durr~s -- u-ngarkuane prej Durr~sit. Passi u-semurgjenenili Guerrini, komandanti i Durresit morri vendin e tij gjeneraliGiacinto Ferrero. Po pika m~ interesatshme qe ox~me prej kendimitte kesaj libre eshte se, Ilia Stojanoffi. i derguare nga ana e Bulgarevet,Idshte vajture nga shkurti i motit 1916 ne Vlore per t~ hyre ne prek-je me komanden e trupit italian dhe t'i nje,ftoje qe Bulgaret komita-xhinj do te regu!lonin veprimin e tyre ne marreveshje me ushterin ita-liane, dhe komanda bulgare jipte sigurime se kurre s'do t'atakonle Ita-liaoet ne qofte se edhe kela nuke goditin Bulgarete.

Me 22-23 Shkurt behete lufte ne Durres me Austriaket, dhe me26 Italianel imbarkopene per ne Vlore; pas kesaj zbrazjeje, edhe ko-manda e trupavet italiane - qe gjer ahere dependonte nga ministri epunevet te jashtme .- shkon ne koinanda e pergjitheshmedhe ne kryette saj vihete, ne vent te gieneraJit Bertotti, gjenerali Settim:o Piacenti-

. ni, per Ie cilin autori thote se eshte njed f~tar dhe i pazoti te kupe-toje mentalitetin dhe psikologjin e Shqipetarevet myslimane, qe i ze-m~roj pa pune dhe me kele menyre pregaiiti ngjarjet e motit 1920j{"undre'Halise; nje tjatre faj dhe gabim, thot~ autori, qe Ie vene! mevon~ Ie gjeneraJit Ferrero ne vent te Piacentinit;gjenerali Ferrero,ish-

Faqe 240 DITURJJA Nt. 6

te, ne syt e Shqipetarevet, i munduri i Durresit, kesh1u qe, kur u-ngar-kua qe te proklamoje ne Ojinokastre indipendencen e Shqiperjge, 'a5-kush nuk i dha no nje rendesi kesaj prokIamate. '

Autori e mbaron !ibren e tij me komanden qi! ka pasure nft'Shqiperi. Do te shenojme akoma dy pika: R'ienerali Bertotti, para sezbrazene Serbet nga Shqiperija, kishte qen' n' ide qe, mbeturinat eke-saj usht~rije, ne vent te yen' ne KOflus, te meshtillene r.e Gjinokastredhe Saran de, Ie riformohene dhe s' andejmi te yen' ne Manastir te ba-shkohene me Francese! dhe Engltzet nen' urdhrin' e gjetHralit Sarran:-ktlte ide e kishte pelqyere vete mbreti Petro i Serbise, si edhe krye-tari i shtatit magjor, po nuk' e pranoj kryes! e komandese italiane. 2.taMareshali Cadorna cne urdhre qe i kishte dhene gjeneraJit Bertotti, ikishte shenuare: :Duhet pasu're nje komande e[ ergjike, te shpejte nete ndaluare ngjarjet e papritura dhe me masa te forta; keshtu duhet~.per ne Shqiperi ku popullsija esh!' akoma primitifr, nuH sheh pres-tigj ve«; ku eshte lorca dhe qe miresine e merr per dobesi-.

- "~------

LIBRA'TE 1\t1ARRAZoologjia, botim i drejtoris' se pergjitheshme s' Arsimit, 1927.Anatomi, fisiologji, zoologji,per I<lasate funditIe shkollavetplotore.

Kendime per rendin e peste te shkollavet filiaTe,hartuer.n prej Dh.Paparistos e S. Hurit.

Botim i MinistTise s' ArsirnH, 1927. Cope kendimesh moral, his-torik, shkencor.

. Edukatemorale e mesime clvtke per te treten kJastl filIoTe j botirni Ministris s' Arsimit. 1927.

Njohtime b~jqesiie, per klasen e trete te shkolJsvd fillore; bc-Urn i Ministris s' Arsimit; 1927.

Edukata morale dhe mesime civike per Ie pesten dhe te gjashtenklas~ fillore j botim j Ministris s' Arsimit j 1927.

Njohtime bujq,ifsi;e peT klasen e peste dhe t~ giasht~ te shko-lIavet fillore, 1927.

l<alendari Korfa ]828, Kor~e; Dhori KotL 1928.Vjersha,rrefenja, zbavitje,artikuj te ndryshm~,mbledhurenl' 48 faq{'.

SHTYPURE NE SHTYPI!SHKRONJ£T .MBROTH£SIJA' KRISTO P. LUARASJ - TIRAN£

.. j,:;.: / ..

"'.'I

"

~:rRl~,HJ~.~ .,' '.

~:f.

Iii!

"

I.,,:

i '

I

'

I I

, ,

--- "I

";".:

~~ ~~--

'-.,' . ... .'.

~ , ,

',

'.. ~: \j."

,",~

"

""

: +,,'.', .'

\/

"

1 . '."

.,',. ~.

~,,\'\ '"',zetU:fnJ,. "'; '.,,'1(

,,:.."\ .,,".:\} .

'~"" '",

~.

". "

.,

~. ",

,,J.'.

"'. . ,-. I,',""'\,

" ',"

j \;

, ". Me'rasjen, e)festttS"f,e:'.:S hen' t}j e i';gj i t -'revista"','.-

".'f

~'...,.-.;!.,. ,",,'. I~.

W;,.'1

":[)ituriia~.'d(YJe.6/gaJlizo)e; m~23 te pri11it)'fJj~ ek'kpozite.\. ..;f. , r -( ~ .,,'.

,

"';0 per. Skeqaer.' B~nl', me :1'ihra te. ,boiuare mbi' h.ero'l1~-. ..

" :.tI. e'ne;, ~st~:mpi~Qh'~ figu'ra.;'..

. \ \.'"'".

\. . . .. ~ .f ,

~ ! :. ,.'

,Ekspo~ifa'jon.e1oe'sht~ noe J,.UJraritLJimo S~endo. tihe' ."

,'"

, J,"I' I

:.'.''''

,., .~. 'r ." ',? I ..d,o te jete <;e1'u.reter'drten,g,j.er m~ 2:' te prill it, iTlbrelJ1anet.

. .'

.- ~.

'-.. . j..

,jini, te Iyture ie n~'r;@~(1.i'kefe festim,te ,kuttirnitte- "

r.'"

'...

',-

Gjegr,~asfriotit~ i\eh'e,~nie jar'dhjene 'Juaj, dhe ti!rniqvet'tu.aj."

. ":, '.,' I . I,

~[ , . -':M,e"pderime

", ,1 ,;

':'1,:f,";(~;" ~", ': .Drej~?~~~vi,~::...t;~"~.

~ja" [~'I

'"S'n'~"~'n

.;i,;m:,,",,")<

<j>' }"~'.i'~

.'i:'

.',~::.~'~::/ '... l!.t<,.

': I. . I""",,:'

1.'''{

t: '~, .;I.~ ;0;, ,\ "". .

"', '"Es~p'9iife\ j,oqe beli~ft,nte- ,~je' q~l~irP ;~sj()rik: 6b~' I

'

I'

~,te.~!e~..,~):e.

g.

~~~"r~"J~~e ~fp,~j~:\~~T~~P

.

'~'~~,~~';

~,rej(o\it'te: 'i ",> ! 'I D1t~~I,~,e. Idp'.e, n~~~ 'la...~e~d~~tIIlu'aJ:eper. ,shltle;' ," '. I,

'~

..,

'

I

>'., Te ,byniit'~Sht'

.

'i lire p~r gjilh~ vjzi~oret; nga ora,'I.' :

.

!

:<,;. , '10 Ie .m~,ttgjezit e gjer sa perendon dieJl).

,,';

':)~~~i~~~~~i~'d~~L;~'~;h1~~~-~;~28~;':; ~~;,.'ij

". ,

"~,:;;~:~~;i;::;:';'~':~,

::'~.~L:~,:~

,.:,/",

'~:<~~?':"~ . ",:\~;t,;., .~:' \,~"'~ :.~.,,' ;, '.:~

;!~rf:~~'.;)Pp!tl>j,qga',5~typf.,"M9alJ' n{e, fak, art!ku.t" 'r,eJattJ.;we ,S9qlpe,-,,';.;;:. "'rjfM~~:k~'i1g~~'P0'Pulfbte' qe u p'ea?asin ngjarj,ev,e~ ,,'hr~t0iiket J,', .:.' ,<),<,

,. . '\\i,'~\'.:J'~~fs,t':''r.','.{!-j.''}f(~':e, ;', >:. b,'

':~.:."~'''i'

i L~. '~..,

S""""' d "~ ,,"".~ ~.\.-<,:;

. '\." > . 'j'" ,): >;:';::??¥;t:-:;~?IJ~j.~~p,~<;\ '}!>~atlja:.Du}PR,k)-e.~ .8"<"~#. 1'~ '\'

, ..-,:..,!

"'..

. ':»j; :tM.1~i:; ~:1;~{(ange"2.0' qiri'tfa:rI<a..pef:ni"Ti'cafi'-e .. ..,,'

,",'~ ",,'

\" ~;~,~~~'~"..:'~y::,,~t11~~~1*~j~~;'~i,,}~,''''50 ' H.~\ ~::~:~"'~~do

,;~~~fk~..

.,~;~. ,~

"\',

fi .1~;,J~"j'->~~,', .," ":;f.:(')o;".,".~~>?

'\-" f'~.~. ,i'"

,,,,,,,I'~J~~~~..~ ."\J; "t....~. ,. ..~".,.~"\:"l

,.,:~.. . ,.. .',')'- ~.;.,\~..~

...,l 7\,- ',-' ',,~.,,'i

~"'~.

.

'f1j. '.a

t:'

.\

~ "t'

I

'.I.

,'

,

t '/-.,~~'.....1 I,;' '0(.

:!l '.~. ~