DİONYSOS DİONYSOS FELSEFESİ FELSEFESİ

&FOÇA&FOÇADoç. Dr. Vural YiğitDoç. Dr. Vural Yiğit

Ağustos 2012, FoçaAğustos 2012, Foça

Dİonysos SöylenlerİMit tanrısı olarak da bilinen Dionysos (Bakhos), bir Lidya-Frigya tanrısıdır. Yani Anadolu kökenlidir. Kadmos ve Harmonia'nın kızı olan Semele ile Zeus'un oğludur. Doğum söylencesi ise çok ilginçtir. Dionysos'la ilgili bilgileri; M.Ö 5.yy'da yaşayan ünlü düşünür Euripides'in, "Bakhalar" adlı tragedyasında görüyoruz.

Euripides «Bakhalar» Atılmak Lydia’nın, Phrygia’nın dağlarına!O zaman yeryüzünde derelerde süt akar.Derelerde şarap akar, bal akar;Yükselir sanki yerden…Dionisos tanrıların en mutlusu,Güzel çelenkli şölenlerin baş tacı,Odur tanrı sofralarında kederleri dağıtan…Akınca şarap testilerinden pırıl pırıl özü salkımın,Sarmaşıkla bezenmiş şölenlerde,Odur veren zengine de fakire de,Keder dağıtan şarabın ferahlığını….

ETİMOLOJİETİMOLOJİDionysos, "Dio” ve “Nysos" köklerinin birleşmesinden oluşmuştur. «Dio», tanrı anlamına gelmektedir. «Nysa» ise antik dönemlerde Anadolu’da birçok dağ ve yerleşime isim olmuştur. Böylece Dionysos; "Nysa Dağının Tanrısı" anlamına gelir.Diğer bir görüş ise, "iki kez doğan" anlamından gelen "ditrambos" kelimesiyle karşılık bulur.

MİTOLOJİK TANRI DİONYSOSOniki Olympos tanrısından birisidir. «Ölümün ve yaşamın yenilenmesi» tanrısı olarak bilinir. «Aşkı», «Coşkulu duyguları» ve «Tutkuları» betimler.«Haz» ve «Acı» arasında iki uçta gider gelir.Dionysos, doğaya yöneliktir.Ancak simgelediği asıl güç; doğanın kendisi değil, insanla-doğa arasındaki ilişki ve insanı doğanın sırlarına erdiren büyülü bir güçtür.

Şarap ve Esin Tanrısı

Dionysos, «Asma», «Şarap», «Üzüm» ve «Bitkilerin», «Bol meyveleri ağaçların», «Baharda çiçek açıp yenilenen doğanın» tanrısıdır.Yazar ve Şairlere «Esin» verir. Yalnız içki yoluyla değil esin yoluyla da özgürleşmedir.

ANADOLU VE DİONYSOSAntik Anadolu’un pek çok

yerinde tanrı Dionysos’un izlerine rastlanır.Aydın İlinin Sultanhisar İlçesindeki, «Nysa» antik tiyatrosunda, Donysos’a ait pek çok kabartma bulunmuştur. Seferihisar, Teos’ta ünlü Dionysos tapınağı vardır.

Dİonysos’un Nysa kentİ YaŞanTI Örneklerİ

İZNİK SÖYLENCESİİznik, tanrı Dionysos’un kentidir.Irmak tanrısı Sangarios (Sakarya) ile tanrıça Kybele’ nin kızı olan zafer tanrıçası «Nikaia» ya tutulan Dionysos, kızın su içtiği bir ırmağı şarap akıtır ve kızı sarhoş edip muradına erer. Gebe kalan Nikaia, ona pek çok çocuk doğurur. Dianysos’ da Nikaia’ nın şerefine bir şehir kurup ona sevgilisinin adını verir.

ASPENDOS- PERGE-BERGAMAAspendos tiyatrosunun sahne binasının üst bölümünde bir Dionysos betimlemesi bulunmaktadır. 'Perge' Antik kentinin tiyatrosunun sahne binasını süsleyen ve Dionysos'un doğumunu simgeleyen kabartmalar vardır..Antik Bergama Akropolünde, Dionysos Tapınağı’nın kalıntıları bulunmaktadır.

Zeugma-Sagalossos (Burdur)Zeugma’da, Dionysos ile zafer tanrıçası Nikaia’nın birlikteliğini betimleyen pek çok mozaik çıkarılmıştır.Burdur kazılarından bulunan «Dionysos ve satyr» heykeli ünlüdür.

Dionysos SİmgelerİDionysos, yaşamın tüm gizemli yönlerini, ölüm-dirim gibi karşıt ikilemleri simgeler.Kırsal halk için bolluk, bereket ve iyi ürün sağlama gücüne sahip çok özel bir tanrıdır.Dönüşüm/değişimin görüngüsüdür.Anadolu’da, Dionysos bir fıçı üzerinde oturmuş olarak betimlenir, Kimi zaman da kaplan ya da panterlerin çektiği bir arabanın içindedir.

Dİyonisos maskelerİDionysos, kadınların gerçekleştirdiği sarap yapım törenlerinde, “maske”olarak kişileştirilirdi. İlksel törenlerde «maske», Dionysos’un gerçekteki görüntüsüdür, Oldukça büyük boyutlarda olan maske, ahsap bir sütunun üzerine yerleştirilir, törenler de onun önünde yapılırdı.Antik vazolarda betimlenen Dionysos tören sahnelerinde yer alan maskeler, bunu doğrular niteliktedir.

Dionysos ve sanatDionysos, Apollon gibi sanatla ilişkili bir tanrıdır.«Apollon sanatı» ile «Dionysos'un sanatı» arasında, köken ve erekler bakımından çarpıcı karşıtlıklar vardır.Apollon Sanatı; «Heykel, Resim, Mimarlık» gibi, idealize edilmiş ve durağandır.Dionysos Sanatı ise yaşamsal, dinamik ve gerçekçidir. - Müzik ve Drama gibi.

Ditrambos ve DramaDitrambos, tanrı Dionysos onuruna söylenen, onun yaşamından, acı ve tatlı serüvenlerinden söz eden, kimi kez ciddi kimi kez de açık saçık ezgilerdir.Tekil ile çoğulun karşılaşmasından (tekil oyuncu-çoğul koro) diyalog ortaya çıkar ve diyalektik bütünlük içinde drama sanatı doğar. Dişiyle erkeğin karşılaşmasından yeni hayat doğduğu gibi, Tiyatronun kökeninde «Karşıtlıkların birlikteliği» yatar.

Dionysos Ve TregedyaAntik tiyatro oyunları yani tragedyalar, aslında Dionysos adına yapılan şenliklerden doğmuştur.'Dionisyak' adı verilen ve Dionysos'a şükran amacıyla her yıl düzenlenen ve üzümün bolluğu ve bereketi için yapılan şenlikler tarihin ilk tiyatro etkinlikleridir. Dolayısı ile Dionysos aynı zamanda da tiyatro sanatçılarının tanrısı olarak karşımıza çıkar.

Foça Antİk TİyatrosuFoça antik tiyatrosu (İ.Ö.340-330) Anadolu’un en eski tiyatro kalıntısıdır.Birinci bölümde, «Analemna Duvarı» iyi korunmuş bir halde ortaya çıkarılmıştır. (4,5 m. yüksekliğinde) İkinci bölümde 4 ayrı basamak bulunmuştur.Basamaklarda «Fuyte Oyta» yazısı vardır. Buradan her mahalle için ayrı bir izleyici bölümünde olduğu anlaşılır. Anfitiyatro yörede Foça Taşı olarak anılan Tufa'dan yapılmıştır.

DİONYSOS ŞENLİKLERİOnun onuruna düzenlenen şenlikler kış sonu ile ilkbahar başlangıcını belirleyen; Şubat-Mart ve ayrıca bağbozumu aylarında kutlanırlardı. Dionysos şenlikleri, insanın 5 duyusuna hitap edecek nitelikte olup 5 gün sürerdi. Törenlerde kullanılan tef, davul, dümbelek ve kaval Anadolu kaynaklı sazlardır. İnancın özünde bulunan kendinden geçme, coşku ve taşkınlık gibi davranışlara, Anadolu’nun pek çok yerindeki kutlamalarda rastlanır.

ŞENLİK BETİMLEMELERİ

Dinoysos, Satyrs ve Maenatlar: Geç Arkaik dönem

Dionysos FelsefesİÇağdaş düşünürlerden Nietzsche (1844-1900), pek çok felsefi sorunun açıklamasında; mitolojideki olaylar ile Dionysos ve Apollon’u öne çıkarmıştır.ApollonApollon; ; Biçimin, uyumun ve kontrolün, DionysosDionysos ise; Aşkın ve coşkun duygular ve tutkunun simgelendiği kavramlardır. Nietzche, 1870 yıllarında yayımladığı "Tragedyanın Doğuşu” adlı yapıtında; bu karşıtlığı sorgular.

Apollon ve dionysos

Nİetzsche’ye Göre;Dionysos, varlığın özünü;

«Sezgiyle kavramaya» Apollon ise; «Görünen dünyayı yansıtmaya» yarar.

«Sözün, müziğe yönelmesiyle şiir sanatı, müziğin egemenliği altına girer.» "Bu iki sanat arasında, köken ve erekler bakımından karşıtlık meydana gelir."

Dionysos ve EytİŞİm (Dİyalektİk)

Doğadaki «Değişim» ve «Dönüşüm», aslında yaşamın sanatsallığını işaret eder. Sürekli çatışan cinsiyet ikiliği (karşıtlığı) gibi, diyalektiktir. Estetiğin temeli, bu iki kavramın içinde bulunur.İnsandaki yaratıcı güç, Nietzsche'ye göre doğanın bu iki kavramında odaklanır.

DİONYSOS VE APOLLON KARŞITLIKLARI

DiONYSOS APOLLONDOĞAL KÜLTÜRELKAOS DÜZEN

DİNAMİK/DEĞİŞKEN STATİK/DURAĞANENEJİ MADDE

AKIŞKAN DURGUNÇEVRİMSEL ZAMAN DOĞRUSAL ZAMAN

BAĞIMLI BAĞIMSIZBEDEN VE DUYGU AKIL VE RUH

İÇGÜDÜSEL AKILCIAŞIRILIK ALIŞILAGELMİŞLİK

ÇOĞULLUK TEKİLLİKÇEŞİTLİLİK BİRÖRNEKLİK

GÖKSEL YERSEL/YÖRELDİYALEKTİK MANTIKSAL

KOMEDİ VE TRAJİK DRAMA/ROMANTİK

DİONYİSOS APOLLON

MÜZİK/DANS RESİM/HEYKELRİTM/DAVUL ARMONİ/ARP

ANTİK ÇAĞDAŞBİLİNÇALTI BİLİNÇTOPLUMSAL KİŞİSELÖZGÜRLÜK DİSİPLİNLİ/YASAL

EŞİTLİK HİYARARŞİHALK ASİLZADE

DEVRİMCİ TUTUCUCİNSEL ARZU PLOTONİK AŞK

SAĞ-SOL MERKEZ/ORTADÜNYASAL DIŞ DÜNYASAL

TEZ KARŞITEZ BİREŞİM

Dionysos karşıtlığı, «Doğallık» ve «Aşırılık» birlikteliğini de taşır.«Dişil» ve «Eril» den doğan yaşamın kaynağı ve kendisidir.Esin ve Esrime (coşku) yoluyla sanatın doğuşudur. (Müzik-şiir- tiyatro)Karşıtlıkların birlikteliği düşüncesi, Efes’li Heraklit(M.Ö. 535- 475)ile başlar. Ona göre de; «Karşıtlıklar, ahenk doğurur»

Dİonysos ve Foça Foça (Fokai), antik İyon yerleşimlerinin en

önemlilerinden biriydi. Foça, felsefe, mimarlık ve heykel yapımında

öncü oldu. Phokaia'lı Telephanes (İ.Ö. 5. yy) Pers saraylarını yapıtları ile donanmış bir heykeltıraştı.

Theodoros (İ.Ö. 4. yy) ünlü bir mimardı. İ.Ö. 494 yılındaki "Lade Deniz Savaşı"nı

yöneten ve adını mitolojinin Şarap Tanrısından alan “Komutan Dionysos” da Foçalı idi.

İçki kabı(Kylix) üzerinde Dionysos gemisi- Exekias, i,ö 540

Foça kazıları halen sürmektedir.1995–1996 yıllarında yapılan kazılarda, İ.S. 2. yüzyıla tarihlenen “atrium”lu bir evin bir odasında renkli taşlar ile yapılmış mozaik döşeme iyi korunmuş durumda ortaya çıkarılmıştır.Bu mozaik üzerinde 12 adet kare biçimde panel içerisinde, Dionysos ile ilgili maskeler ve çeşitli kuşlar, simetrik olarak yer almaktaydı.

FOÇA KAZILARI

ANTİK FOÇA(Fokaİ)Antik dönemde, Foça ve civarının bağlık olması nedeni şarap yapımı da çok gelişmişti.Zevk ve eğlence düşkünü olan Foça’da, etkin bir Dionysos kültürünün ve şenliklerinin de yaşanmış olması kaçınılmazdı.Bağcılık ve şarap, eski bir sanat kültüdür. Homeros’un en önemli mitolojik eseri olan İliada’nın satır aralarında; Pramnios adlı bir şarabın, Symrna bağlardan elde edilen üzümlerden yapıldığını yazmaktadır..

Mİtolojİ ve foçaMitolojik tanrı Dionysos’un öğretileri,

Psikolog C. Jung’un ve diğer birçok düşünüre, esin kaynağı olmuş, günümüze oldukça zengin ve renkli bir tablo bırakmıştır.

«'Horoz» ve «Fok Balığı» simgeleri olan Foça; mitolojik, arkeolojik, tarihi, doğal ve kentsel özelliklerin bir arada bulunduğu özgün bir yerleşimdir. Foçanın önemeli bir simgesi de «Griffonlardır». Phokaia sikkelerinin arka yüzlerinde genellikle «Griffon» betimi görülür.

İn vino veritas, İn aqua sanitas.“Suda sağlık, şarapta gerçek gizlidir.”Kısacası, yaşamın ve Doğa’nın gerçeğini şarapta bulmak mümkündür. Anadolu’da yetişen üzüm asmasının, Marsilya’ya geçişi M.Ö. 600 yıllarında «Euxenus» isimli Foçalı bir gemicinin aracılığıyla olmuştur. Fransa’dan Avrupa’ya yayılan pek çok üzüm çeşidinin kökeni Foça’dır.

Foça KarasIFoça karası (Fokiano), 2600 yıl önce foça'da yetiştirilen antik bir üzümdür. Bu üzüm günümüzde bazı Ege adalarında (İkarya, Limni, Sisam, Sakız, Midilli, Kikladlar) Ayrıca, Halkidiki ve Mora şarap yapımında kullanılmaya devam ediyor. Dolayısı ile Avrupa ve Ege’deki pek çok üzümün kökeni büyük olasılıkla Fokaino veya “Foça karası” dır.

FOÇA YAŞAMIİşte Foça, Anadolu antik yaşamın,

gönenç, felsefe, mitoloji ve macera dolu böylesine renkli bir kentidir. Küçük Asya’ya sığmayan bu özgür ruhlu insanlar, Karadeniz, Akdeniz ve Ege’ye kendi kültürünü de taşımakta ustaydılar. 2500 yıl sonra, bugün hala bu geçmişin köklerini ve kalıtlarını arıyor ve buluyoruz. Bu anlamda Dionysos, Anadolu ve Ege yaşamın bir göstergesi gibi.

DİONYSOS KÜLTÜDionysos kültü, Anadolu’da ve Ege’de, düşünsel olduğu kadar sosyal, kültürel izler taşıyor. Örnek mi istiyorsunuz? Günümüzde Hıdırellez denen bahar şenliklerinin en coşkulusu Ege’de yaşanıyor. Ateşler üzerinden atlanıp taşkınlıklar yapılıyor. Sonbahar, bağ bozumu şenlikleri de öyle.Bağcılık ve şarap yapımı azalmış ve kaybolmuş gibi görünüyorsa da yeniden canlanıyor. Bunun bir benzeri de Foça’da yaşanıyor.

Günümüzde DionysosHepsİnden daha önemlİsİ, Dionysos felsefesİnİn karŞItlIklarInI bİr yaŞam bİçİmİ olarak benİmseyen, İzmİr ve civarInIn özgür düŞüncelİ, hür İnsanlarI, batan Foça güneŞİne karŞI, geçmİŞİnİ de yaŞIyor ve yaŞatIyor.

Kaynaklar :Kaynaklar :Akurgal, E. (1998)“Anadolu Uygarlıklarının Dünya Tarihindeki Yeri” Bilgi Yayınevi, Erhad, A. (2007) “Mitoloji Sözlüğü”, Remzi kitapevi, 2007Euripides, (2003) “Bakkhalar” T. İş Bankası Yay. 129 sayfa, Çev. Sabahattin Eyuboğlu Foça Yerel Tarih Araştırma Merkezi çalışmaları.Jung, G.C,(2012) “Dört Arketip”, Metis yayınları, 3. BaskıKrugmann, R,(2003) “ Şarap ve Neşe ve Şarap Tanrısı Dionysos” Yurt Kitap, Ankara Nietzsche, F.W, “Dionysos Dithyrambosları”, Kabalcı YayıneviNietzsche, F.W, “Tragedyanın Doğuşu”, İş Bankası Kültür Yayınlarıİndirkaş.z, «Dionysos, tanrıların maskesi ya da maskelerin tanrısı»

DİONYSOS, «mmf 10 Sempozyumu’ nun» esİn veREN , çoŞku dolu VE BAŞARILI OLMASINI DİLİYOR.