DilbilgisiDilbilgisiBişkek-2006Bişkek-2006Serkan BaSerkan Başakşak

1. Ana Dili Türkçe Öğretimi:1. Ana Dili Türkçe Öğretimi:

““Öğrencilere Türk dilinin Öğrencilere Türk dilinin

konuşma, yazma ve okumayla konuşma, yazma ve okumayla

ilgili ana kurallarını sezdirip, ilgili ana kurallarını sezdirip, ana ana

dilini kullanışta güvendilini kullanışta güven

kazandırmak.”kazandırmak.”

2.“Yabancılara Türkçe Öğretimi:2.“Yabancılara Türkçe Öğretimi:Dil bilgisi öğretiminin amacı,Dil bilgisi öğretiminin amacı,öğrencilere bir takım kurallar ve öğrencilere bir takım kurallar ve tanımlar ezberletmekten ziyade, tanımlar ezberletmekten ziyade, yabancı dil olarak öğrendikleri Türk yabancı dil olarak öğrendikleri Türk Dili’ni doğru kullanmak adına, dilin Dili’ni doğru kullanmak adına, dilin kullanılışına dair kuralları dinleme kullanılışına dair kuralları dinleme okuma-yazma konuşma gibi okuma-yazma konuşma gibi etkinlikler vasıtasıyla sezdirmek ve etkinlikler vasıtasıyla sezdirmek ve

bu bu yeteneklerinin gelişmesine katkıda yeteneklerinin gelişmesine katkıda bulunmadır.bulunmadır.

Ders kitabındaki konularlaDers kitabındaki konularla

dilbilgisi kitabındaki konulardilbilgisi kitabındaki konular

paraleldir. O hafta dersparaleldir. O hafta ders

kitabında hangi dilbilgisi kitabında hangi dilbilgisi konusukonusu

varsa dilbilgisi kitabından da o varsa dilbilgisi kitabından da o

konu anlatılmalıdır. Ders konu anlatılmalıdır. Ders

kitabındaki konular kitabındaki konular hatırlatmadır.hatırlatmadır.

Dilbilgisi kitabında verilen Dilbilgisi kitabında verilen tanımtanım

cümleleri ve edebiyatcümleleri ve edebiyat

terimlerinden ziyade terimlerinden ziyade kullanımlarkullanımlar

( Nerede?, ne zaman? ve Hangi( Nerede?, ne zaman? ve Hangi

durumlarda kullanılır?) durumlarda kullanılır?) üzerindeüzerinde

durmak gerekir.durmak gerekir.

Konuları anlatırken örneklerKonuları anlatırken örnekleryakın çevreden seçilmelidir. yakın çevreden seçilmelidir.

Dilbilgisi anlatımlarında amaçDilbilgisi anlatımlarında amaç

dilbilgisi kurallarının doğrudilbilgisi kurallarının doğru

öğretilmesidir. Örnek öğretilmesidir. Örnek cümlelercümleler

verilirken anlamı bilinmeyenverilirken anlamı bilinmeyen

kelimeler ve kompleks kelimeler ve kompleks cümlelercümleler

kurulmamalıdır.kurulmamalıdır.

Dilbilgisinde anlatımlarındaDilbilgisinde anlatımlarında

günlük plan çok önemlidir. Bazı günlük plan çok önemlidir. Bazı

yapılar yakın anlamlar yapılar yakın anlamlar taşıyabilir. taşıyabilir.

Bu yüzden örnek cümleler iyi Bu yüzden örnek cümleler iyi

seçilmelidir. O kuralı en iyi seçilmelidir. O kuralı en iyi

yansıtan cümleler örnek olarak yansıtan cümleler örnek olarak

verilmelidir.verilmelidir.

Örnek: O yarın okula gidiyor.Örnek: O yarın okula gidiyor.

O her gün kitap okuyor.O her gün kitap okuyor.

Özellikle birinci kitaptaki Özellikle birinci kitaptaki

konuların çoğu senaryo ders konuların çoğu senaryo ders

tekniğine uygun konulardır. tekniğine uygun konulardır.

Öğretmen beden dilini Öğretmen beden dilini

kullanabilecek aktiviteler kullanabilecek aktiviteler

bulmalıdır. Sınıf içerisindebulmalıdır. Sınıf içerisinde

öğretmen tarafından öğretmen tarafından gösterilecek gösterilecek

cümleler hareketlerle cümleler hareketlerle

canlandırılmalıdır.canlandırılmalıdır.

Dilbilgisi genellikle öğretmeninDilbilgisi genellikle öğretmenin

aktif olduğu bir ders gibiaktif olduğu bir ders gibi

algılanmaktadır. Kullanımları vealgılanmaktadır. Kullanımları ve

yapılışları anlatıldıktan sonrayapılışları anlatıldıktan sonra

öğrencilere aktif hale getirmeköğrencilere aktif hale getirmek

gerekir. Öğrencilerden de örnekgerekir. Öğrencilerden de örnek

istenmelidir.istenmelidir.

Senaryo Ders TekniğiSenaryo Ders TekniğiÖğretmen bir tiyatro oyunu gibi dersi Öğretmen bir tiyatro oyunu gibi dersi

sunabilmelidir.sunabilmelidir.

Örnek: Pencereyi açarken ‘Pencereyi açıyorum.Örnek: Pencereyi açarken ‘Pencereyi açıyorum.

Yeterlik fiilinde gücü yetme anlamını verirkenYeterlik fiilinde gücü yetme anlamını verirken

sandalyeyi kaldırıp ‘Ben sandalyeyi sandalyeyi kaldırıp ‘Ben sandalyeyi

kaldırabilirim. kaldırabilirim.

Geçmiş zamamnı anlatırken Öğrencilerden Geçmiş zamamnı anlatırken Öğrencilerden

birinin hayatının anlatma.birinin hayatının anlatma.

Gelecek zamanda öğrencilerin falına bakma vb.Gelecek zamanda öğrencilerin falına bakma vb.

KelimelerKelimeler

Konunun anlaşılmasını sağlayacak Konunun anlaşılmasını sağlayacak

kelimeler cümle içerisinde kullanılmalı kelimeler cümle içerisinde kullanılmalı ve ve

öğrencilere bu kelimeler özellikle öğrencilere bu kelimeler özellikle

hatırlatılmalıdır.hatırlatılmalıdır.

Şimdiki zaman: Şimdi, şu anŞimdiki zaman: Şimdi, şu an

İhtimal: Belkiİhtimal: Belki

Gereklilik: Mutlaka vb.Gereklilik: Mutlaka vb.

Şekil Özellikleri - Formül:Şekil Özellikleri - Formül:

Şimdiki zaman olumlu:Şimdiki zaman olumlu:

Fiil+zaman+şahıs ekiFiil+zaman+şahıs eki

Şimdiki zaman olumsuz:Şimdiki zaman olumsuz:

Fiil+olumsuzluk eki + zaman+şahıs ekiFiil+olumsuzluk eki + zaman+şahıs eki

Dilbilgisi SorularıDilbilgisi Soruları

Dilbilgisinde sorular edebi terimlerden Dilbilgisinde sorular edebi terimlerden ziyade ziyade

anlama yönelik olmalıdır.anlama yönelik olmalıdır.1. Soru: Aşağıdakilerden hangisi ‘Geniş zamanın 1. Soru: Aşağıdakilerden hangisi ‘Geniş zamanın

hikayesinehikayesine

göre çekimlenmiştir?göre çekimlenmiştir?

A)A) Gidiyordum.Gidiyordum.

B)B) Gidecektim.Gidecektim.

C)C) Gitmiştim.Gitmiştim.

D)D) Giderdim.Giderdim.

E)E) Gidiyormuş.Gidiyormuş.

Kurallara yönelik soru yöneltildiğinde Kurallara yönelik soru yöneltildiğinde

örnek cümle verilmelidir.örnek cümle verilmelidir.

1. Aşağıdaki boşlukları yeterlik fiiliyle 1. Aşağıdaki boşlukları yeterlik fiiliyle

tamamlayınız.tamamlayınız.

1. Aşağıdaki boşlukları uygun eklerle 1. Aşağıdaki boşlukları uygun eklerle

tamamlayınız.tamamlayınız.

Örnek: O Türkçe konuşabilir.Örnek: O Türkçe konuşabilir.O bilgisayar kullan……………O bilgisayar kullan……………

Bugün yağmur yağ…………Bugün yağmur yağ…………

AktivitelerAktiviteler

Dilbilgisine yönelik dikte çalışmaları Dilbilgisine yönelik dikte çalışmaları yaptırabilirsiniz. yaptırabilirsiniz.

Örnek: 7. ve 8. sınıf dikte MetinleriÖrnek: 7. ve 8. sınıf dikte Metinleri BALIKÇILAR (Çokluk ekleri, ad durum ekleri, BALIKÇILAR (Çokluk ekleri, ad durum ekleri,

saatler, şimdiki zaman)saatler, şimdiki zaman) BENÎM OKULUM (Var yok, şimdiki zaman, ad BENÎM OKULUM (Var yok, şimdiki zaman, ad

durum ekleri, i-eylemi)durum ekleri, i-eylemi) MEMLEKET SEVGİSİ (Var yok. şimdiki zaman, MEMLEKET SEVGİSİ (Var yok. şimdiki zaman,

bildirme eki. iyelik ekleri)bildirme eki. iyelik ekleri) TÜRKİYE'DE İLK GÜN (Var yok, şimdiki zaman, TÜRKİYE'DE İLK GÜN (Var yok, şimdiki zaman,

i-eylemi, belirli geçmiş zaman) i-eylemi, belirli geçmiş zaman) HASTAHANE (Şimdiki zaman, ad durum ekleri, HASTAHANE (Şimdiki zaman, ad durum ekleri,

j- eylemi) 82j- eylemi) 82

Resimlendirme Resimlendirme Anlatılan konuları öğrencilerden Anlatılan konuları öğrencilerden

resimlendirerek anlatmaları istenebilir.resimlendirerek anlatmaları istenebilir.

Örnek: 1. Yeterlilik fiiliÖrnek: 1. Yeterlilik fiili

Gücü yetme: Halter kaldıran adamGücü yetme: Halter kaldıran adam

İhtimal: Bulutlu havaİhtimal: Bulutlu hava

Rica: İzin isteyen bir öğrenciRica: İzin isteyen bir öğrenci

2. Gereklilik kipi: 2. Gereklilik kipi:

Kaza Resmi: Kırmızı ışıkta geçmemeliKaza Resmi: Kırmızı ışıkta geçmemeli

KarşılaştırmaKarşılaştırma

Özelllikle zamanlar karşılaştırmalı Özelllikle zamanlar karşılaştırmalı olarak olarak

verilebilir.verilebilir.

Öğretmen: Ulan pencereyi aç. Öğretmen: Ulan pencereyi aç.

Ulan pencereyi açacak. Ulan pencereyi Ulan pencereyi açacak. Ulan pencereyi

açıyor. Ulan pencereyi açtı. açıyor. Ulan pencereyi açtı.

Cümle BölmeCümle Bölme

Fiilimsilerle yapılan cümleleri basit cümlelerle Fiilimsilerle yapılan cümleleri basit cümlelerle ifade etme.ifade etme.

Örnek: Bahçede futbol oynayan çocukları gördün mü?Örnek: Bahçede futbol oynayan çocukları gördün mü?

1.1. Çocuklar bahçede futbol oynuyorlar.Çocuklar bahçede futbol oynuyorlar.

2.2. Onları gördün mü?Onları gördün mü?

Cümle BirleştirmeCümle Birleştirme

İki cümle uygun fiilimsi ekleriyle birleştirilir.İki cümle uygun fiilimsi ekleriyle birleştirilir.

1.1. Çocuklar bahçede futbol oynuyorlar.Çocuklar bahçede futbol oynuyorlar.

2.2. Onları gördün mü?Onları gördün mü? Örnek: Bahçede futbol oynayan çocukları gördün mü?Örnek: Bahçede futbol oynayan çocukları gördün mü?

YarışmaYarışma

Fiilimsi ekleri kullanılarak en doğru ve en uzun Fiilimsi ekleri kullanılarak en doğru ve en uzun cümleyi yazma yarışması düzenlenir. cümleyi yazma yarışması düzenlenir.

AktarmaAktarma Sınıf içinde öğrenciler arasında aktarma çalışmaları Sınıf içinde öğrenciler arasında aktarma çalışmaları

yapılır.yapılır.

Diyalogları düz yazıya çevirme.Diyalogları düz yazıya çevirme.

A: Merhaba Ali.A: Merhaba Ali.

B: Merhaba Ahmet.B: Merhaba Ahmet.

A: Maç kaçta başlıyor?A: Maç kaçta başlıyor?

B: İkide başlıyor.B: İkide başlıyor.

DönüştürmeDönüştürme

Cümleler anlam bakımından farklı şekillere Cümleler anlam bakımından farklı şekillere (olumlu-olumsuz, olumlu soru vb.) dönüştürülür. (olumlu-olumsuz, olumlu soru vb.) dönüştürülür.

DönüştürmeDönüştürme

Cümlelerdeki boşluklar anlama uygun olarak Cümlelerdeki boşluklar anlama uygun olarak çeşitli eklerle (edilgenlik, dönüşlülük, ettirgenlik) çeşitli eklerle (edilgenlik, dönüşlülük, ettirgenlik) tamamlanır. tamamlanır.

Altını çizmeAltını çizme Öğretilen konuyla ilgili metin verilere bu metinde geçen Öğretilen konuyla ilgili metin verilere bu metinde geçen konuyla ilgili eklerin bulunması istenir.konuyla ilgili eklerin bulunması istenir.

Örnek: Örnek: Benim adım Mahmut. Cezayir'den gelBenim adım Mahmut. Cezayir'den geliyoriyorum. Heum. Herr gün Türkçe gün Türkçe öğrenöğreniyoriyorum. Türkçe çok kolay. Okula bazen geç kalum. Türkçe çok kolay. Okula bazen geç kalıyorıyoruumm. O zaman . O zaman dolmuşa bindolmuşa biniyoriyorum.um. Sınıfta on bir öğrenci var. Beş öğrenci Avrupa'dan, beşSınıfta on bir öğrenci var. Beş öğrenci Avrupa'dan, beş öğrenci de öğrenci de Asya'dan. Hafta sonları izmir'de geAsya'dan. Hafta sonları izmir'de gezziyoriyoruz, insanlarla tanışuz, insanlarla tanışıyorıyoruz.uz. Bugün cumartesi. Sabahleyin okula erken gelBugün cumartesi. Sabahleyin okula erken geliyoiyorruuz. Bir otobüse z. Bir otobüse binbiniyoriyoruz. Kırk öğrenci pikniğe giduz. Kırk öğrenci pikniğe gidiyoriyoruz. Piknikte sohbuz. Piknikte sohbeet edt ediyoriyoruz, top uz, top oynoynuyoruyoruz, öğleyin yemek pişuz, öğleyin yemek pişiriyoririyorum, yemek yiyoruz. Sizim Türkçe um, yemek yiyoruz. Sizim Türkçe

müzik müzik kasetimiz de var. Biz müzik dinliyoruz, dans ediyoruzkasetimiz de var. Biz müzik dinliyoruz, dans ediyoruz. Ö. Öğleden sonra saat ğleden sonra saat beşe çeyrek kala şehre dönüyoruz, ama ben dönmek istemiyorum, beşe çeyrek kala şehre dönüyoruz, ama ben dönmek istemiyorum, çünkü bugün hava çok güzel.çünkü bugün hava çok güzel.

TamamlamaTamamlamaVerilen cümlelerdeki boşluklar anlatılan dilbilgisi kuralına Verilen cümlelerdeki boşluklar anlatılan dilbilgisi kuralına göre tamamlanır. göre tamamlanır.

Örnek: Örnek: Benim adım Mahmut. Cezayir'den gelBenim adım Mahmut. Cezayir'den gel…………. He. Herr gün Türkçe gün Türkçe ÖğrenÖğren……….……….. Türkçe çok kolay. Okula bazen geç kal. Türkçe çok kolay. Okula bazen geç kal………………. O zaman . O zaman dolmuşa bindolmuşa bin……………….. Sınıfta on bir öğrenci var. Beş öğrenci Avrupa'dan, beşSınıfta on bir öğrenci var. Beş öğrenci Avrupa'dan, beş öğrenci öğrenci

de de Asya'dan. Hafta sonları izmir'de geAsya'dan. Hafta sonları izmir'de gez……..z…….., insanlarla tanış, insanlarla tanış……….………... Bugün cumartesi. Sabahleyin okula erken gelBugün cumartesi. Sabahleyin okula erken gel…….…….. Bir otobüse . Bir otobüse bbinin…….…….. Kırk öğrenci pikniğe gid. Kırk öğrenci pikniğe gid……..……... Piknikte sohb. Piknikte sohbeet edt ed………………, top , top ooynuynu……..…….., öğleyin yemek pişir, öğleyin yemek pişir………………, yemek yiyoruz. Sizim Türkçe , yemek yiyoruz. Sizim Türkçe

müzik müzik kasetimiz de var. Biz müzik dinlikasetimiz de var. Biz müzik dinli……..…….., dans ed, dans ed………. Ö………. Öğleden sonra ğleden sonra

saat saat beşe çeyrek kala şehre dönbeşe çeyrek kala şehre dön………………, ama ben dönmek iste, ama ben dönmek iste………….…………., , çünkü bugün hava çok güzel.çünkü bugün hava çok güzel.

Örneklendirme-YarışmaÖrneklendirme-Yarışma Ünlü daralmasının olduğu fiiller öğrencilerle birlikte Ünlü daralmasının olduğu fiiller öğrencilerle birlikte

örneklendirilir. Ayrıca öğrenciler arasında bu kurala örneklendirilir. Ayrıca öğrenciler arasında bu kurala uygun uygun

en çok kelimeyi kim yazabilir şeklinde yarışma en çok kelimeyi kim yazabilir şeklinde yarışma yapılabilir. yapılabilir.

Ahmet İngilizce anla……………………..Ahmet İngilizce anla……………………..

Öğrenciler otobüs bekle…………………Öğrenciler otobüs bekle…………………

Özlem annesini çok özle ……………….. Özlem annesini çok özle ………………..

O Türkçe öğrenmek iste………….……..O Türkçe öğrenmek iste………….……..

Öğrenciler şarkı söyle …………………... Öğrenciler şarkı söyle …………………...

Bahçıvan bahçeyi sula …………………. Bahçıvan bahçeyi sula ………………….

Annem evi süsle ………………………...Annem evi süsle ………………………...

Öğretmen konuyu tekrarla…………..….Öğretmen konuyu tekrarla…………..….

Ayşe bulaşık yıka………………….…..…Ayşe bulaşık yıka………………….…..…

ÖrneklendirmeÖrneklendirme

Ulama kuralı çeşitli şiirlerde uygulanır, söyleyişe Ulama kuralı çeşitli şiirlerde uygulanır, söyleyişe kattığı kattığı

ahenk fark edilir.ahenk fark edilir.

Örnek: Örnek: Gurbet içinde bir ok; her şey bana yabancı Gurbet içinde bir ok; her şey bana yabancı

Hayat öyle bir han ki; acı içinde hancıHayat öyle bir han ki; acı içinde hancı

Sevmek korkulu rüya; yalnızlık büyük acıSevmek korkulu rüya; yalnızlık büyük acı

Hanki kapıyı çalsam; karşımda buruk acıHanki kapıyı çalsam; karşımda buruk acı

Farklı olanı bulmaFarklı olanı bulma

Fiillere gelen eklerden hangilerinde zaman anlamı Fiillere gelen eklerden hangilerinde zaman anlamı vardır vardır

veya yoktur. veya yoktur.

Örnek: O okula gidiyor.Örnek: O okula gidiyor.

O okula gidebilir.O okula gidebilir.

O okula gitmeli.O okula gitmeli.

O okula gidecek.O okula gidecek.

O okula gidelim.O okula gidelim.

O okula gider.O okula gider.

O okula git.O okula git.

Eşleştirme/BirleştirmeEşleştirme/Birleştirme

Çeşitli isim ve sıfatlarla, iç içe geçmiş tamlamalar ve Çeşitli isim ve sıfatlarla, iç içe geçmiş tamlamalar ve zincirleme tamlamalar kurulur. zincirleme tamlamalar kurulur.

Örnek: Öğretmen – kitap – okul – güzel – arkadaş – uzun – akıllı Örnek: Öğretmen – kitap – okul – güzel – arkadaş – uzun – akıllı ––

sınıf – masa – bahçe – ağaçsınıf – masa – bahçe – ağaç Örnek: Okulun bahçesinin ağaçlarıÖrnek: Okulun bahçesinin ağaçları

Yerine koymaYerine koyma

Zamirlerin yerine karşıladıkları isimler yazılır. Zamirlerin yerine karşıladıkları isimler yazılır.

Örnek:Örnek:

O çok akıllı. - UlanO çok akıllı. - Ulan

O çok güzel futbol oynuyor. - NurbekO çok güzel futbol oynuyor. - Nurbek

Onun babası doktor vb. - UlukbekOnun babası doktor vb. - Ulukbek

Anlam özelliğini bulmaAnlam özelliğini bulma

Edat ve bağlaçların veya kelimelerin cümlelere Edat ve bağlaçların veya kelimelerin cümlelere kattığı anlam özellikleri ifade edilir.kattığı anlam özellikleri ifade edilir.

Ali ile Veli geldi. ( ve )Ali ile Veli geldi. ( ve ) O futbol oynamayı seviyor. ( hoşlanmak )O futbol oynamayı seviyor. ( hoşlanmak ) Yalnız o geldi buraya. ( sadece )Yalnız o geldi buraya. ( sadece )

GruplandırmaGruplandırma

Farklı türlerdeki kelimeler yapılarına göre (İsim - Farklı türlerdeki kelimeler yapılarına göre (İsim - fiil) gruplandırılır.fiil) gruplandırılır.

Örnek: gezmek – sınıf – okul – yemek vb. Örnek: gezmek – sınıf – okul – yemek vb.

Cümle tamamlamaCümle tamamlama

““Hâlbuki, ne var ki, böylece, oysa, bu nedenle, Hâlbuki, ne var ki, böylece, oysa, bu nedenle, bundan dolayı, ama, fakat...”edatları kullanılarak bundan dolayı, ama, fakat...”edatları kullanılarak cümle tamamlanır. cümle tamamlanır.

Boşluk doldurmaBoşluk doldurma

NNoktalama işaretleri kullanılmamış bir metne oktalama işaretleri kullanılmamış bir metne uygun noktalama işaretleri konur uygun noktalama işaretleri konur

ÖrneklendirmeÖrneklendirme

Anlam/zaman kayması olan fiiller, gündelik Anlam/zaman kayması olan fiiller, gündelik konuşma kalıplarıyla örneklendirilir konuşma kalıplarıyla örneklendirilir

TüretmeTüretme

Kök halinde verilen bir kelimeden yeni kelimeler Kök halinde verilen bir kelimeden yeni kelimeler türetilir.türetilir.

Örnek: YaşÖrnek: Yaş

1.1. YaşlıYaşlı

2.2. YaşlılıkYaşlılık

3.3. YaşlanmakYaşlanmak

4.4. YaşamakYaşamak

EşleştirmeEşleştirme

Ünlemlerle, onların ifade ettikleri duygular Ünlemlerle, onların ifade ettikleri duygular eşleştirilir eşleştirilir