diccionario castellano_quechua ayacuchano

CUSCO - COLLAO Y AYACUCHO - CHANKA

DEDICATORIA

Con profunda gratitud a nuestros padres y profesores, quienes

encaminaron el logro de nuestros objetivos y metas tanto personales

como profesionales, plasmándose en este trabajo el cual va dirigido a

todos los maestros, alumnos y a la sociedad en general.

AGRADECIMIENTO

Nuestro agradecimiento:

Al ISPP "La Salle" de Abancay por brindarnos una formación profesional basada en los principios: "FE, FRATERNIDAD Y SERVICIO".

Director:

Hno. Manuel Segundo Marín Herrera.

Profesores:

• Raúl Peralta Vera. • Elías Javier Lopinta Valenzuela. • Víctor Necochea Tello. • Elio Rozas Valenzuela. • Humberto Barrionuevo León. • A la Municipalidad Distrital de Ocros (Ayacucho)

Autores:

• Elizabeth Espinoza Rojas. • Carolina Silvertrina Leon Silvera. • María Saavedra Durand. • Lidia Juarez Ccorimanya. • Wilber Oscco Carrión.

Especialidad de Comunicación I.S.P.P. "La Salle"

PRESENTACIÓN

El presente diccionario bilingüe está basado en las lenguas: castellano y quechua, dentro del idioma quechua están los dialectos quechuas del Cusco -Collao y Ayacucho - Chanka.

Está dirigido a la población en general, pero fundamentalmente a los estudiosos del quechua y a todos aquellos que, en alguna forma, se interesan por la integración nacional, ya que no es posible hablar de ella mientras una parte importante de la población peruana se sienta discriminada a causa de su idioma.

El grupo "Hatarisun", comprometida con la cultura de su pueblo no ha escatimado ningún esfuerzo, para brindar este material, que sin lugar a dudas contribuirá a mejorar la comunicación y las relaciones interpersonales con nuestros hermanos del Ande, de está manera reformar el desarrollo de nuestro país y la gente andina.

4

A

CASTELLANO

Abajo Abalorio Abandonar

Abanicar Abanicarse Abanico Abaratado, a Abaratar Abastecerse Abatido,a Abdicador,a Abdicar Abdomen Abeja Abertura Abierto,a

Abiabigeato Abigeo Ablandar

Abobado,a

Abobnar Abobarse

Abofeteador Abofetear

Abofetearse

Abogado

Abogar

Abolido,a Abolir

QUECHUA CUSCO COLLAO

(Palabras simples)

uraypi, urayta, uray, urayman piñ'i saqerpariy, wikchuy, saqey saqeypariy wayrachiy wayrachikuy wayrachina uraykachisqa urayachiy chaninta, uraykapuy kamaríkuy willpusqa, ullpuykusqa haqepoq, haqereq wasqey, haqepuy, haqerey wiksa wanqoyro, wayronqo kicha, raqra, kichasqa kichasqa, hawa sonqo, kicha raqrasqa uywa suway uywasuwa apiyachiy, ñapuyachiy, chulluchiy oqarayaq, opa, opayasqa, oqarayay

opayachiy opayapuy

maqaq, saqmaq maqay, saqmay

maqanakuy, saqmanakuy amachaqe, yanapaqe

amachay, rímapuy qollochisqa, chinkachisqa amatay, qollochiy, chinkachiy

QUECHUA AYACUCHO CHANKA

uray, uku piñi, qisqi muru saqiy, wischuy

wayrachiy wayrachikuy wayrachikuna pisiyasqa, uraykusqa pisiyay, uraykuy kamaqta maskarikuy kumusqa, putisqa saqiq, saqirquq saqiy, saqirquy wiksa wanquyru, mapa mana raqra, kallpi, qasa kichasqa, raqrasqa, kicha uywa suway, uywa suwakuy uywasuwa llanpuyachiy

upa, upayasqa

upayachiy, upayarqachiy upayay, upayarquy, puqisyay maqaq, laqyaq, saqmaq maqay, laqichuy, lapyay, laqyay, lapuy maqanakuy, laqyanakuy rimaq

rímapuy, warkay chinkachiqa, anchuchisqa chinkachiy, chinkarqachiy

5

Abombado,a Abominable Abominación Abominar

Abonar

Abono Aborrecedor

Aborrecer Aborrecerse

Aborrecible Aborrecido,a Abortar

Abortivo

Aborto Abrevadero Abrevar Abridor Abrigado,a Abrigar

Abrigarse Abril Abrir Abrirse Abrumado,a Abrumadora Abrumar Abrupto,a Absolución Absorbente Absorber Absorto,a Abstinencia

Abstinente Abstraido,a

asnaq, asnasqa millaymana, millana miJJay millana cheqniy, millay

wanuchay, yakay, wanuy, kullchay

wanuykachiy wanu, kullcha, yaka cheqnikoq, cheqneq, cheqnipayaq cheqniy, cheqnikuy cheqninakuy

cheqnina cheqnisqa sulluy, malpariy, pisiyay, sullurqoy sulluchikoq, sullucheq

sullu, sullun uywa ukyachina, unu oqyana ukyachiy, unu oqyachiy kichaq, kichana, kichareq qatasqa qatay

qatakuy ayriway killa kichay, kichariy kichakuy qatirisqa qatireq llakichiy, qathiy sayaq qhata, soqlla soqlla panpachay híwíkacheq hiwikachiy utisqa sasi

sasikoq sapan kawsaq, uteq, oqarayaq

asnaq, punkipakusqa

millay runa, chiqnipasqa millarikuna chiqnipay, chiqnipayay, anchuchiy wanuyachiy

wanu, ispay, qupa chiqniq, chiqnikuq

chiqniy, chiqnikuy

chiqninakuy, chiqnipayanakuy chiqnipaslla chiqnisqa sulluy, sullurquy

sulluchiq, sulluchikuq, Sullunapaq hanpi sullu yaku upyana, qucha, pukyu upyachíy kichaq, kichariq quñi, quñilla, quñi kay quftichiy, quñiykachiy, aytuy qataykacihiy maytukuy,quñirikuy, quñikuy ayriwa kichay, kicharquy, kichariy kichakuy, kicharikuy qiqipayasqa, ñitirqusqa qiqipachikuq, ftitiq qiqipayay qachqa, sasa panpachay suquy, míllpuq, apakuq suquy, millpuy, apay qanllarayasqa mana aycha mihuna punchaw mana aycha mikuq runamanta sapaq chakuq

Absuelto,a

Abuela

Abuelo

Abultado,a Abultar

Abundante

Aburrido,a Aburrir

Aburrirse Abusar Abyecto

Acá Acabable Acabado,a Acabar Acabarse

Acallado,a Acallar Acaricíado,a Acariciadora Acariciar

Acarreado,a Acarreador,a

Acarrear Acarrearse Acaso

Acatado,a Acatar

Acaudaladla Acudalador,a Acaudalar

qespisqa, panpachay, panpachasqa hatun mama, hatuku, paya, hatumama yaya, machula, apucha, hatuku hatun tayta, apuski, machu, machuyaya hatunkaray, hatun, hatunyasqa hatunyachiy

llasaq, puchu puchu, waleq

mahisqa, amisqa mahichiy, amichiy

akanayay, mahiy, amipuy alqochakuy, mana chaynimpi ruray usuriy, usoq

kaypi, kayman tukunalla, tukukoq tukusqa tukuy tukukuy, tukukapuy

upallachisqa upallachiy wayllusqa lulukoq, luloq, waylloq luluy, waylluyukuy, waylluy munayukuy astasqa astaq

astay astakuy paqta, ichas, ¡chapas

yupaychasqa yupaychay chapaq, kapuyniyoq, qollqeyoq qollqe huñoq qollqe huñuy

qispichiy, panpachay, panpachasqa paya, mamap maman, taytap maman machu, íayíap taytan, mamap taytan

hatunyasqa, mirachisqa hatunyachiy, mirachiy, wifíachiy achka, tukuy mana, sinchi, tukuy riqchaq piñasqa, piñanasqa piñachiy, amircpchiy, pisryachiy piñakuy, amirquy, pisiparquy mana allin ruray wischusqa, putisqa, kumuykachisqa kayman, kaypi tukuqlla, puchukaqlla puchukasqa, tukusqa tukuy, puchukay tukukuy, puchukapuy, qullurquy, paqway upallachisqa upallachiy, upallarqachiy kuyapayasqa, wayllupasqa wayllukuq, kuyapayakuq kuyapayay, waylluy

astasqa, apasqa, qipjsqa astaq, astapakuq, apapakuq, qipipasqa astay, qipiy, apay astakuy, astakurquy, ripuy ichas, ichapas, paqya, ñaqapasña yupaychasqa yupaychay apu, qullqisapa, kapuyniyuq qullqí huñuq, apuyay munay qullqi huñuy, apuyay

6

7

Acceder Acción Accionar Acechado, a Acechadora Acechar Acémila Acepillar Aceptable Aceptado,a Aceptador, a Aceptar Acercado,a Acercar Acercarse Acertijo

Aciago Aclamación Aclimatar Aclimatarse Aclocar Acné Acogedor, a Acoger

Acogerse

Acogido,a Acometedor ,a Acometer

Acomodable Acomodado,a

Acomoda dor,a Acomodar Acomodarse Acompañante

Acompañar Acompañarse Aconchavarse

uyñikuy, huñiy, munay, uynuy aknay, ruray, imanay aknaykachay, waqywaykachay watiqasqa toqllay, suyapakuy, wateqay toqllay, wateqay, suyapakuy uywa llaqllay chaskina, chaskinapaqkaman chaskisqa, ari nisqa chaskeq, huñeq chaskiy, huñiy asuykachisqa asuykachiy qayllay, asuykuy, sispay watuchi, watuchina, qomachiy qomachina aqoyraki haylli, waqyakuy yachakachiy yachakuy toqtoy suchi chaskeq, qorpachaq chaskiy, amachay, qorpachay

chaskichikuy, qorpachakuy

chaskisqa, qorpachasqa qallaríq, qallaríkoq waykay, qallariy, qallaríkuy

churana, churarina allichasqa, kapuyniyoq, qollqeyoq, kaqniyoq, churasqa allichaq, churaq allichay, churay churakuy, alDchakuy pusaq, tiyapayaq, tiyayseq

pusay, tryapayay, tiyaysry riysiy, puriysiy, kuska puriy kamachinakuy

munay, aw niy, anri niy

ruray makita waywistin rímay watiqasqa, qawasqa watiqay watiqay, qawasqa uywa llanpu llaqllay chaskipalla chaskisqa, anisqa chaskiq, ari niq, uyakuq ari niy, anri niy, chaskiy asuykachisqa asuykachiy, hichparkachiy asuykuy, hipchakuy watuchi, watuchinakuy

chiki, mancharichina huk similla qaparíy yachakachiy yachakakuy uquqyay, uquqyakuy suchi qurpachaq, chaskiq chaskiy, qurpachay, samaykachiy samakuy, pakakuy, qurpakuy chaskisqa, qurpachisqa qallaykuq yuyariy, yuyarikuy, yuyarikurquy allichapasqa, allichallaña allin churasqa

allichaq, allíchakuq allichay allichakuy, allichakurquy kuska riq, pusapayaq, pusaq, pusaqnín kuska rry, pusay, pusapayay kuska riy, riysiy kamachinakuy

8

Acongoja do, a Acongojarse Aconsejado,a Aconsejadora Aconsejar

Aconsejarse

Acopiado,a Acopiador,a Acopiar Acoquinarse Acordado,a Acordante Acordar

Acordarse

Acordelado,a Acordelar Acorneado,a Acorneador,a Acorralar Acosado, a Acosar Acostado, a Acostarse Acostumbrados Acostumbrar

Acostumbrarse

Acrecentados Acrecentador,a Acrecentar

Acrecer Acreedor, a Acribar Acriminado,a Acriminador,a

llakisqa llakikuy kunasqa kunaq kunay, anyay, yuyayqoy yuyaychay kunakuy

huñusqa huñoq huñuy, karmay manchaykachakuy, manchapakuy yuyasqa, rimapanakusqa yuyakoq, rimapanakoq yuyariy, yuyaykuy, rimanakuy, yuyachinakuy yuyay, yuyariy, yuyarikuy

tupusqa tupuy waqrasqa waqrakoq qayqoy qatikachasqa qatikachay, qatipayay sirisqa, sirichiy, siriy suchuy, sirikuy, siriy yachasqa

yachachiy, yachaykachiy, yachakuy

yachakoq, yachaykachakoq

mirasqa, mirachisqa miracheq mirachiy, yapakuy, miray

miray, wiñay, hatunyay manoq icharapi suysuy tunpasqa tunpaq

manchasqa, llakisqa pisipay, llakikuy, putikuy allin kunapasqa, kamachiqa willaq, yachachiq, niq willay, yachachiy, yacharqachiy yachachinakuy, rimanakuy kamachinakurquy huñusqa huñuq, tantaq huñuy, tanta y chintipakuy, chintipakurquy willanakusqa willanakuq rimanakuy, kamachinakuy

yuyariy, yuyarikuy, yuyarikurquy tupusqa tupuy, tupurquy waqrasqa waqrakuq qayquy qatikachasqa qatikachay, qatipayarquy ustusqa ustukuy yachasqa yachakachiy, yachakarqachiy yachakakuy, yachakakurquy amañay, amañakuy wiñachisqa, mirachisqa mirachiq, mirachikuq mirachiy, mirarqachiy, wiñachiy wiñay miray, hatunyay manuyuq aqichay, suysuy huchapayasqa, tunpasqa tunpaq, tunpakuq, huchachakuq

9

Acriminar

Actualmente

Acuclillarse Acudir Acudirse

Acueducto Acumulado, a Acumulador,a Acumular Acuoso,a Achaca do,a Achicador,a, Achacar Achacoso,a Achiote Achispado,a

Achispar Achisparse

Adaptable Adaptar Adecenable Adecenado Adecenar

Adelantado, a Adelantar Adelantarse Adelante

Adelgazado,a Adetgazador,a

Adelgazar Adelgazarse Además

Adementado, a Adentellado, a

tunpay

kunan pacha, kunan pachapi, kunan runkuykuy yanapay, amuchamuy amachakuy, amachanakuy

pincha huñusqa, tantasqa huñoq, tantaq taqey, huñuy, tantay unusapa, unu unu tunpasqa, huchachasqa, tuapaq, huchachaq tunpay, tanqasqa, huchachay onqoli, onqorayaq, soqsoq achiwirj

tunpan machasqa, sinkasqa susunasqalla sinkachry, sinkay, machachiy macharíy, sinkariy

tinkuchina tinkuchiy chunkachana chunkachasqa chunkachay, chunkay

ñawpachisqa hatariy, ñawpay ñawpany, ñawpakuy ñawpaqpi, ñawpaqta, ñawpaq ñawpaqman ñañusqa, ñafiuyasqa, llapsayasqa tulluyachikoq, llapsayacheq, ñañuyacheq

ñañuyachiy, tulluyachiy, llapsayay llaqayaq, sukyay, tulluyay chaytawan, hinaspapis, chaywanpas, chaymanta upayasqa kanisqa

tunpay, tunpakuy, willay, huchachay kunan, kunanpuni, kunallan

unchuykuy, unchukurquy yanapay, amachay, rirquy yanapakuy, yanapanakuy

amachanakuy yarqa, yaku pasanan huñusqa huñuq, tantaq qutuy, huñuy, tantay yaku yaku, yakusapa tunpasqa tuapaq, tuapakuq

tunpay, huchachay iqu, iquyasqa, unqurayaq achwti

sinkarisqa, tunpa upyasqalla sinkarichiy, sinkarirqachiy sinkariy, sinkarikurquy, susunalla-susunay tinkuykachinalla, churanalla tinkurqachiy, churaykuky chunkayachinalla chunkayachisqa chunka chunkallamanta churay ñawpasqa ñawpay, ñawpariy ñawpakurquy, ñawparquy ñawpaqpi

llañuyasqa, tulluyasqa llafluyachiq, llapsayachiq

llañuyachiy lañuyay, llapsayay chaymanta, aswan, astawan

apayasqa, upa kanipasqa, kachusqa

10

Adentellador,a

Adentellar

Aderezar Adeudado,a Adeudarse

Adherirse

Adicionarse Adiestrar Adinerado,a Adivinable

Adivinado,a Adivinadora

Adivinar Adjunto, a Adjutor,a Admirable Admirado,a Admirarse Admitido,a

Admitidor,a Admitir

Adobe Adolorido,a A dónde

Adondequiera

Adoptado,a

Adoptante Adoptar

Adormecedor,a

kaneq, kanikoq kaniy

sumaqyachiy manu manu, manuyasqa manuchakuy, manukuy

ratay, ratachry

yapay yachachiy qollqeyaq, qollqesapa yachanalla, watumalla

watusqa watoq, umulleq

watuy kuska kaq, kaqmasi yanapakoq, yanapaq utichikoq, utirayana utisqa, utirayasqa utiy, utirayay chaskisqá, ari nisqa

chaskeq, ari neq haykuchiy, kachakuy, chaskiy, ari niy tika, arwi llakisqa, nanasqa, nanaq mayman, mayñeqman, maytan mayta maymanpas, maytapas, mayñeqmanpas

uywa, uywasqa, churichasqa, wawachasqa uywaqe, wawachakoq, churichakoq wawachakuy, churichakuy, uyway, uywakapuy

puñuchikoq, muskacheq, susunkacheq

kaniq, kachuq

kaniy, kanirquy, kachurquy allichay manuyasqa manukuy, manuchakuy, manukuykuy laqay, laqarquy, ratachiy llutarquy yapay yachachiy, pusapayay apu, apuyasqa, qullqisapa musyapaslla, musyanalla yachanalla musyasqaña layqa, musyaq, yachaq umu, chuqaq musyaya, musyarquy kuska kaq, paywan kaq yanapaq qanllarayachikuq qanllarayasqa qanllarayay, utiy chaskisqá, ari nisqa, anri nisqa chaskiq, a niq chakiy, ari niy, anri niy

tika nanasqa mayman, mayta, mayniqman may mayllamanpas, maymanpas, mayniqmanpas churichakusqa, wawanchakusqa churichakuq, wawachakuq, wawancha-karquy, churichakuy, wawanchakuy, churichakurquy susunkachikuq, susunchachiq

11

Adormecer

Adormecerse

Adormecido,a

Adormecimiento Adormitarse

Adornado,a

Adomador,a Adornar

Adornarse

Adquirido,a Adquiridora Adquirir Adrede

Adúltero,a Adunar

Adunarse

Advenedizo,a Advenimiento Adversario Adversidad Advertencia Advertido,a Advertir Advertirse

Afección Afectuoso,a

Afeitar Afeitarse Afeite Afeminado

puñunayachiy, puñuykachay, susunkay, susunkachiy, muskay tunuyay, utiy, kaywin, muskakuy, susunkachikuy susunkasqa, muskasqa susunchachisqa kukupa, tuni, uíi muskay, puñunayay, muskakuy

wailparisqa, sumaqchasqa,

allichasqa sumaqchaq sumaqchay, allichay

allichakuy

tarisqa tareq usachly, rantiy, tariy waktanta, wakta, yanqa, tunpalla

wasanchaq, ayoq tantay, hukllachay, huñuy, hukllachiy hukllachakuy

mitma chayamuy, hamuy hayu awqa, awqa, tinkunakoq masi aqoyraki, hatun llaki willay, willana willasqa musyay, rikuchiy, niy, willay willanakuy

munay, munapayay munay sonqo, munaq munakoq sonqoyoq pasikuy, mumikuy, pasikuy, hawikuy hawi, hawina, pasikuna chinaku, chinanayaq, maqlla

susunkachiy, susunkarqachiy, puñuyac

susunkay, utiquy, susunkarquy, susunkankuy

susunchachisqa,

susunka puñutiyay, puñutiyarquy, puñuywan aysachikuy allichasqa

allichaq, allichapakuq allichay, allicharquy, sumaqyachiy allichakuy, allichakurquy,

sumaqyakuy tarisqa

tariq,tarikuq tariy, tarikuy chiqaypa, munaywan,, sunqumanta wasanchakuq, waqra runa hukllaway, hukllawarquy, kuskachay, taqrurqachiy hukllawakuy, kuskachakuy,

taqrukuy hawa runa, kuk llaqtayuq hamuy, hamurquy awqa, tinkuq masi ñakarikuy, llaki, waqay willay, kunay, willakuy willasqa, kunasqa willay, kunay, yuyaykachiy willanakuy, yuyaykachinakuy kuyay, munay

kuyakuq, munakuq, wayllukuq sapra rutuy, allichay

allichakuy allichakuna maqlla, warmiyasqa,

warmihina

12

Afianzador, a Afianzar Afición

Aficionarse

Afirmado,a Afirmar Aflicción Afiictivo,a Afligido,a Afligir Afligirse

Aflojado,a Aflojar Aflojarse

Afortunado,a Afuera Agave Agigantado,a

Agitar Aglomerar Aglomerarse Agonizar

Agorero Agostado,a Agostarse

Agradar Agradarse Agradecer

Agradecido,a

Agrandado,a Agrandar

Agrandarse

takyacheq takyachiy munapakuy, munapayay

munapakuy, wañupakuy

taqyachisqa takyachiy llaki llakichikoq llakeq apasqan, llakisqa llakichiy llakinayay, llakikuy

wayayasqa, kacharisqa wayayachiy, wayachiy, kachariy wayay, wayayay, wayayarqoy, kacharikuy samiyoq, atawnisqa, usapu hawapi, hawa paqpa, chuchaw hatunkaray, sunisapa runa

maywiy, aytiy huñuy, tantay huñunakuy, tantanakuy wañunayay

umu qarwayasqa, qarpamanasqa qarwayay, qarpamanay

kusichiy kusikuy reqsikuy, sonqonchakuy, añaychay yupaychay, allí kutichiy reqsikoq, añay, yupaychakuy alli kutichikoq hatunyachisqa hatunyachiy

hatunyay

takyachiq yakyachiy, takyarqachiy kuyay, munay, kuyapay, kuyaparquy munakurquy, munapayay, wañupakuy, kuyarquy takyachisqa takyachiy, takyarqachiy llaki, llakikuy, muchuy llakichiq, llakichikuq llakisqa, llakikusqa llakichiy, waqachiy llakikuy, llakikurquy, nanakuy, putikuy wayayasqa wayayachiy, paskaríy wayayarqukuy, kacharikurquy samiyuq, kunisqa hawa, hawaman, hawapi paqpa, chuchaw hatun runa, chikankaray runa aywiy huntay, tawqay, pirway tanqanakuy, huntanakuy wañunayay,tipinayay, wañuy patapi kay yachaq, musyaq chakisqa chakikuy, chakikurkuy, awikurquy kusichiy kusikuy, kusikurquy riqsikuy, yupaychay muchaykukuy ríqsikuq, yupaychakuq

hatunyachisqa hatunyachiy, hatunyarqachiy, wifíarqachiy hatunyakuy, hatunyakurquy

13

Agravar

Agraviado,a

Agraviar Agregado, a Agregar Agresor,a Agreste Agua Aguacero Aguado Aguanoso,a

Aguador,a Aguar

Aguardado,a Aguardadora Aguardar Agüero

Aguijoneado,a Aguijón Aguja Agusanado,a Agusanar Agusanarse Ahí Ahijar

Ahuyentado,a Ahuyentada, a

Ahuyentar

Aire Aislado,a Aislarse Ajeno,a

Ai Ajiaco

anchayachiy, aswan ruway watuykayay, llasaykachiy, yapay watuykayasqa

watuykayay yapasqa yapay maqaq, qallareq llaqtaku, wasu, puna runa unu para seqwe, chirli, unusapa unuy unuy, unu, seqwe, chirli unusapa, hilliyoq unu astaq, unu apaq unuchay, unuyachiy

suyasqa, suyakusqa suyaq, suyakoq suyay, suyaykuy, suyakuy tapyaraki, a ti tapya, qollu, aqoyraki yumaykusqa kisara, yumay yawri, sirana, akwa, rawrí kuru, kurusqa kuruy kuruyay, kururqoy chaypi, anchaypi wawachakuy, churichakuy, churíyay, mukmuy ayqesqa ayqecheq

ayqechiy

wayra puruntasqa, sapanchasqa sapanchakuy hukpa, runaq, runaqpa

uchú uchú, roqro

llasaqyachiy, llunpaychay yapay kamisqa, qaqchapasqa, sintichisqa kamiy, kamirquy, sintichiy

yapasqa, masyasqa yapay, yaparquy qallaykuq, qallaríq chakra runa yaku

para chirli, yaku yakusapa, yaku yaku, yakusapa yaku astaq, yaku astapuq yakuchay, yakuyachiy, yaku tarquy suyasqa suyaq, suyakuq, suyarikuq suyay, suyakuy chiki, tapya

tuksipayasqa puya, wachi, ullu sirana, tipa, yawri urusqa, uruyaq uruy ururquy, urukurquy chaypi churíyay, wawachay

manchachisqa, qatisqa manchachiq, qarquq, wischuy manchachiy, qarquy, wischuy wayra sapanchasqa, sapankay rakikuy, sapanchakuy hukpa kaq, runap, runapkaqnin uchú puqti, tiqti

14

Alabado,a Alabanza

Alacrán Alanceado,a Alanceador,a Alancear Alardear Alargado,a Alargar Alarido,a Alaridos Alarmado,a Alarmador,a Alarmar

Alarmarse Alba

Albañil Albedrio Albergado, a Albergador,a

Albergar Albergarse Albergue Alborotado,a Alborotar Alcahuete

Alcanzar

Alcapara Alcoba Aldea Aleccionado, a Aleccionar Alegrar

Alegrarse Alegre

yupaychasqa, añaynisqa yupaychay, apuskachay, mañayukuy, añay ñiy sira sira, sirara chukisqa

chukeq chukiy anchakachuy, yawnay suni suniyachiy, chutay qapariy, qaparikuy, ayllakuy qaparqachay tukurisqa tukuricheq takurichiy, wahakachakuy, waqaríkuy tukurikuy achikyay, paqar, illariy, warallikuy, pacha paqariy, paqariy wasichaq, perqaq, perqaq kamayoq munay qopachasqa qorpachaq

qorpachay qorpachakuy qorpa wasi, qorpachama takurisqa takurichiy, takuríy kachapuri, hucha pakaq

taripay, aypay, hayway

mutuy pitita, puñuna llaqta yachaykuchisqa yachachiy, yachaykuchiy kusichiy, qapachariy

kusikuy, chamay, qochukuy kusisqa, kusi sonqo, kusi

yupaychasqa muchakuy, yupaychay

atuq atuq tuksirkusqa tuksiq, tuksipayaq tuksiy, tuksipayay willaykachay suytuyasqa wiñachiy, hatunyachiy qapariy qapariy, qaparikuy mancharisqa, manchasqa mancharichikuq manchachiy

manchakuy, manchakurquy illariy, achikyay, paqarímuy, pacha achikyay, wachimuy pirqapakuq munay samasqa, qurpachasqa samachikuq, qurpachiq, qurpachikuq samachiy, quepachry samakuy, qurpachakuy samakuna, qurpakuna wasi chaqwasqa chaqway pakaq, kacha puriq, kacha pakaq, hucha, pakaq taripay, taríparquy, hayway haypay mutuy puñuna sallqa llaqta yachachisqa yachachiy, yacharqachjy kusichiy, kusirqachis, asichiy, quchuchiy kusikuy, quchukuy kusi, kusisqa, kusi kusilla

15

Alegremente

Alegría Alejado,a Alentado,a

Alentar

Alforja Algo Alguien Alguno,a

Algunos,as Aliado,a

Aliarse Aliento Aligerado, a Aligerar Alimentar Alimento Alienado,a Alienar

Alienarse Almacigo Almohada Alpaca Alrededor Acuitamiento Aluvión

Alza Alzado,a Allá

Allanado,a Allanar Allegado,a Allegador ,a Allegar Allí Amable

kusiy kusiylla, kusikusilla kusikuywan, kusilla kusi, kusikuy, chama, qapa karu, karunchasqa kallpachasqa, sinchichasqa

kallpanchasqa kallpachay, kallpanchay

sinchikay, kusirichiy vvayaqa, mariwayaqa tunpa, ima pis, imapas, imallapas

pipas, pillapas, maypas imapis, mayqenpas, pipas

pitapas, hukninchis wakin, wakinninku ,

nmanakoq

wakinchakuy samay, waqsiy, sama pisiyachisqa pisiykachiy mihuchiy mihuna, mihuy seqechasqa wachuchaq, seqechay seqechakuy wanpal sawna, kiraw paqo, paqocha muyuyninpi, muyureq, patastin wachay lloqlla seqay hoqarisqa haqaypi, chahaypi, chaqayman anchahaypi panpachasqa mallmay, panpachay wakichisqa, huñusqa wakicheq, huñoq wakicheq, huñuy chaypi, anchaypi munay sonqo, munakoq sumaq sonqo, rnunana, munaypaq

kusi sunqu kusikuywan, kusikustin kusikuy, quchukuy, kusi

karunchasqa kallpachasqa

sinchichay, kallpachay

quqaw apaña ¡mapas, imallapas pipas, mayqinpas

pipas, mayqinpas, hukninchik, wakin ninchik wakin ninkuna huñunakusqa, kamachinakusqa huntanakuy, kamachinakuy

samay, kallpa pisiyasqa, pisiyachisqa pisiyachiy, pisiyarqachiy

mikuchiy mikuy, mukuna siqispa siqichiy, siqirqachiy siqikurquy mallki

sawna paqu

muyureq wachay, wachakuy

lluqlla miray, masyay uqarisqa wakman, chaqayman

panpachasqa,kuskachasqa panpa chay, kuskachay ayllu, huñusqa, tantasqa

hufíuq, pirwaq

huñuy, tantay wakpi, chaypi kuyayllapaq, munayllapaq

16

Amado,a

Amador,a Amamantado,a Amamantamiento

Amamantar

Amancebado, a

Amancebamiento

Amancornado, a Amancornador, a Amancomar Amanecer

Amansar

Amante

Amar Amarrarse

Amarse

Amarrado,a Amarrar Amasado,a Amasador, a Amasar Ambición Ambicionado,a

Ambicionar

Ambicioso, a

Ambos,as Ambulante

Amedrentado,a Amedrentador, a Amedrentar Amén

munasqa wayllukoq, munaq ñuñoq ñuñuchiy ñuñuy waynayoq, sipasniyoq, warmiyoq

uywanakuy, kuska tiyay, wachuy, huchapi tiyay chaqnasqa, watasqa chaqnaq, wataq

chaqnay, watay illaríy, paqariy, pacha paqariy,

yuriy sonqo tiyachiy

inka, munaq, waylloq

munakuy, waylluy, munay watakuy, watanakuy

wayllunakuy, munanakuy

watasqa watay chapusqa, chapoq

masay, chapuy munapayana munapayasqa munapayay

munapayaq

iskayninku, iskaynin purirkachaq, pureq runa

mancharisqa manchacheq, llakllacheq llaksachiy, manchachiy, llakllachiy

hinataq kachun

kuyasqa, wayllusqa kuyaq,kuyakuq ñuñusqa,chupusqa ñuñuy, ñuñuchiy, chuchuy ñuñuy, chuchuy qariyuq, waynayuq, sipasniyuq

qaranakuy, waynanakuy

makin watasqa, chaqnasqa makin wataq, chaqnaq chaqnay, watay achikyay, paqariy, punchawyay, pacha achikyay sunqu llapuyachiy, sunqu tiyachiy walluq, kuyaq, munaq, yana wayna, waynan kuyay, munay, waylluy watanakuy, chaqnanakuy, chaqnakurquy, watakuy kuyanakuy, munanakuy, wayllunakuy

watasqa, chaqnasqa watay, chaqnay, kipuchay masarasqa masarakuq, masaraq chapuy, masaray astawan munay munapasqa achka munay, llunpay, munapayayay munapayaq, munarayaq, llunku, munalli iskaynin, masintin puríkuq, mana llaqyanpi tiyaq manchasqa, manchachisqa manchachiq, manchachikuq manchachiy, mancharichiy hinataq kachun, chaynataq kachun

17

Amenaza Amenazado,a Amenazador,a Amigo, a Amígdala Aminorado, a Aminorar Amisible

Amistar

Amistosamente

Amo Amojonar Amonestado,a Amonestador,a Amonestar

Amontonado,a

Amontonada, a

Amontonar

Amor

Amotinado,a Amotinad», a Amotinar

Amotinarse Amparado,a Amparador, a Amparar Ampararse Ampo

Amuchachados Amurallado,a Amurallador, a Amurallar Anciana

manchachiy mapasa nisqa, manchachisqa mapas neq anasu, urpi amoqllo, amoqlli pisiyachisqa pisiyachry chinkaqlla

allipunachiy, allipunakuy, tinkuy reqsinakuy, yachanakuy allin sonqolla

apu, wiraqocha, wasiyoq saywachay, sayway willasqa, waqyasqa willaq, waqyaq kunay, willay, woqyay, anyay, anyanakuy pirwasqa, suntusqa, qotusqa, taqwasqa suntoq, qotoq, taqwaq, perwaq, qollqaq qotoy, luyluy, pirway, waruy, tawqay, qollpay munakuy, urpi, warma yana, munay, muña ankalli, hatarisqa, takurisqa ankallicheq, hataricheq, takuricheq ankallichiy, takurichiy, ankallikuy, runa hatarichiy runa hatariy, takurikuy amachasqa amachaq, amachaqeq amachay, sayakuy amachakuy surunpi

wawaykachaq, warmaykachaq perqasqa perqaq perqay, kanchay mamaku, paya

manchachiy manchachisqa manchachiq riqsinakuq masi, kuyaq masi amuqllu pisiyachisqa pisichiy, pisiyachiy chinkaqlla, tukulla, puchukaqlla kuyanakuy, riqsinakuy, yanapanakuy allin sunqulla, kuya kuyayllawan wasiyuq, wiraqucha, apu

rumi suntiy willasqa, anyasqa willaq, yachachiq willay, anyay, kunay, yachachiy pirqasqa, muntusqa, tawqasqa qutuq, suntuq, tawqaq, huñuq, pirwaq qotuy, suqyay, arkuy, tawqay, huñuy kuyay, munay, waylluy

hatarisqa runa hatarichiq runa hatarichiy, hatarichiy

hatariy, hataririy amachasqa amachaq, yanapaq amachay, yanapay ayqikurquy, qispikurquy ritip yuraqnin, ritip yuraqkaynin warwa tukuq, warmahina qinchasqa, pirqasqa qinchaq, pirqaq pirqay, qinchay paya,yuyaq

18

Ancianidad

Anciano Andado,a Andador, a Andar Andariego,a Andarín

Andes Andenes Andes Angustia Angustiado,a Angustiadora Angustiar Angustiarse

Anillo Animado,a

Animal Animar Aniñado,a Aniquiladla Aniquiladora Aniquilar

Aniquilarse Anoche Anochecer Anochecido,a Anónimo Ansia Ansiado, a Ansiar

Antaño

Ante Anteanoche Anteayer Anteceder

payayay, machuyay

machula, yuyaq, taytaku, machu purisqa pureq puriy purínkichu, musti, chanchaku puñylla pureq, chanchaq, pikichaki

pata, mallma pata pata antikuna Kaki llakisqa, waqanayaq llakicheq llakichiy llakikuy

sirwi kawkachisqa, kawsaq

uywa kallpachay, kawsachiy wawakachaq, wawarayaq qollusqa qollucheq qolluchiy, peqtukuy

qollupuy qayna tuta tutayayay, sipi sipiykuy tutayasqa mana sutiyoq sinchi munasqa sinchi munasqa imakachakuy, wañukuy, sinchi munay ura wata, ñawpa pachapi, qayna wata, wayma wata ñawpaqenpi, qaylla, ñawpaq qayna tuta qayninpa, qayniwanchay qayninpa ñawpariy, ñawpay

machuyay, payayay, yuyaqyay yuyaq, machu purisqa, ríqsisqa puríq, puríkuq piriy, purikuy purinklchu sisichaki, puríq chaki, ancha puríq pata pata pata ritiurqukuna llaki, puti llakisqa llakichikuq llakichiy llakikuy, putikuy, kichkichakuy surtiha kallpanchasqa, kawsarisqa kawsaq uywa kawsarichiy, unanchay wawahina puchukarqusqa tukuchiq, puchukachiq tukuchiy, chinkachiy, qulluchiy puchukakuy, tukukurquy chisi, tuta, chisilla tutayay, chisiyay, tutaykuy tutayasqa mana sutiyuq, manariqsisqa munapayasqa munapayasqa sinchi munay, mancha munay qayna wata, qayna kuna, unaykunaraq qaylla, ñawpaq qayninpa tuta, qayna chisi qayninpa punchaw ñawpay, ñawpariy

19 20

Apacible

Apaciguador, a

Apaciguar

Apagar Apalabrados

Apalabrar Aparado,a Aparar Apareado.a Aparear

Aparecer Aparejado, a Aparejadora Aparejar Aparejarse Aparentado.a Aparen tador, a Aparentar Aparentemente Apartarse

Aparte

Aparvadero Apear Apearse Apedreado.a Apedreador.a Apedrear Apedrearse Apegado,a Apegarse Apego Apelativo Apellidar Apellido Apenado,a Apéndice

qasi sonqo

hawachaqe, amachaq

qasiykayachiy, amachay

wañuchiy, mukiy rimanasqa, kamachinakusqa

rimanakuy, kamachinakuy kamarisqa, mallmasqa kamariy, mallmay, kasmay masachasqa masachay, warkuy, pituchay

rihurimuy, alayriy, rihuriy kamarisqa kamareq kamariy kamarikuy tukusqa tukoq tukuy tunpalla ayqerikuy, anchakuy

chaywanpis, chaywantapis, waqman, waqpi, cheqanpi wayrachina uywamanta uraykuy uywamanta uraykukuy allqa, chanqasqa. chuqasqa chanqaq, choqaq chanqay, choqay chanqanakuy, choqanakuy ratasqa ratakuy ratakuna. ratana sutiyoq, sutichasqa sutichay suti llakisqa yapa, yapana

llanpu sunqu, qasikawsay, sumaqsunqu, ñukñu llanpuyachiq. tiyayachiq. amachay llanpuyachiy, tiyayachiy

wañuchiy, pukuy, tasnuy rímanakusqa, kamachinakusqa rimanakuy, kamachinakuy kamarisqa chaskiy, kamariy kuskachasqa, tinkisqa kuskachay, tinkiy, mayarqachry, kuskacharkuy rihuriy, qispry kamarukusqa kamariq, kamaykuq kamariy, kamarichiy kamarikuy tukusqa tukuq tukuy, llullakuy qawanallapaq anchurikuy, sapaqchakuy, rakikuy, anchukuy sapaq, sapaqman

wayrachina, urkita uraykarqachiy, urkachiy uraykuy, uraykukuy chamqasqa, chuqasqa chamqaq, chuqaq chuqay, chanqay chanqanakuy, chuqanakuy ratasqa laqakuy, ratakuy, ratakurquy ratay, laqakuy. ratakuy suti sutichay, qayay suti ayllu suti llakisqa, llakiwan huntasqa yapa, yapan

Antecedido, a Anteponer

Anterior Antes Anticipado,a Anticipador, a Anticipar

Anticuado,a Antidoto Antifaz Antiguamente

Antiguos,as Antipatía Antojadizo, a Antojarse

Antojo Anualmente

Anuencia Anuente Anunciado,a Anunciador, a Anunciar Anverso Anzuelo Añadido,a Añadidura Añadir Añejo,a

Año

Añoso,a Aovar

Apacentador Apacentadora

Apacentar

ñawpachasqa ñawpaqman churay, ñawpachiy, allichiy ñawpa, ñawpaq, ñawpaq ñawpaqta, ñawpaq qa, ñawpaq ñawpachisqa ñawpaq, ñawpacheq ñawpay, ñawparuy, ñawpachiy, uriy ñawpa hanpi saynata ñawpa pachapi, ñawpaqqa

ñawpakuna, awkikuna cheqni, cheqniy, cheqmry hillu, munaq munarqoy, munapayay, hillikuy, munapakuy hilluna watan watan, sapa watan, sapanka watan uynikuy, huñiy uynikoq, huñeq willasqa willaka, willaq willay, willachiy, willakamuy uyan, ñawpan yawnna yapasqa yapa, yapana

yapay unayniyoq, watasapa, ñawpa

wata

poqosqa, taqyasqa runtuy

michisqa micheq

upsay, michiy

ñawparichisqa llallichiy, ñawpaqchay, ñawpaqninmam churay ñawpa ñawpa, qayna ñawparichisqa qallariq, ñawpa qallariq qallaykurquy, ñawparquy, ñawparirquy ñawpa hanpi, tinkuqnin hanpi uya panpana unayku,ia, ñawpaq watakuna ñawpakuna chiqnipakuy, chiqnirikuy munaq, munayninta ruraq munarquy, munapayarquy

munapay, munay watan watan, sapa wata

munasqa, uñisqa nunaq, uñiq willakusqa willaq, willakuq willay, willarquy, yachachiy uyan pinta, sinpi yapasqa yapa, yapachan yapay, masyay waqaychasqa, machu, machuyasqa, payayasqa wata, chunka iskayniyuq killa watasapa, puqusqa runtuy, runtu churay, wachay michisqa michiq, michikuq, michipakuq michiy, michichaykuy

21

Apersonarse Apertura Apestado,a Apestar Apestoso,a Apetecedora Apetecer

Apetecible Apiadarse Aplacado,a

Aplacar Aplanar Aplauádo,a Aplaudir

Aplazado,a Aplazar Aplicado,a Aplicarse Apoca do,a Apocar Apodar Apodo Apoltronado,a Apoltronarse

Aporcado,a Aporcar Apotar Aporreado,a

Aporrear Aposentar

Aposento Apostado, a Apostar

Apostrofadla Apostrofador,a Apostrofarse Apreciable

qayllakuy kichana asnaq, asnasqa asnay asnaq munapayaq munapayay

munapayana, munapayan llakipayay, llakipayakuy sonqon tryachisqa

sonqon tiyachry panpachay kusipayasqa, pawqarchasqa kusipayay, pawqarchay

suyachisqa, anchuchisqa apapatatay, suyachiy, anchuchiy qokusqa qokuy pisi sonqo pisi sonqo kay sutiyay, sutichay hawa suti, sawkay suti llasayaq llasapayakuy

hallmasqa aysay, hallmay, kut'ríy qoy maqasqa, waqtasqa maqay, waqtay qorpachay

qorpa wasi, wasi misanasqa mísay, makipuray

anyanakusqa anyanakoq anyanakuy chaniyoq munaylla

rikuriy, tupay, tinkuy kichakuy, kichasqa asnaq asnay asnan, asnaq munaq, munapayaq munay, munapay, munapayay munapaslla, mikupaslla llakipayay sunqun tiyaykachisqa, sunqun tanichisqa

sunqun tiyachiy, tanichiy panpachay kusipasqa kusipay, kusipayay, allin nipayay suchuchisqa, anchuchisqa suchuchiy, suchurqachiy uti rurakuq qukuy, qukurquy pisi sunqu pisichiy, asllarkarqachiy sutichay, suticharquy maqna allin suti, musuq suti llasaqyasqa llasaqyay, qillaman muyurquya hallmasqa hallmay, panpay, kutiriy apay maqarqusqa, waqtakusqa

maqay, waqtay qurpachiy, samachiy, pachachiy

wasi puñuna churasqa misanakuy, churay,

makipuray anyasqa, qaqchasqa kamuq, qaqchaq kamiy, qaqchay kuyapaslla

22

Apreciado,a Apreciar

Apremiado,a Apremiador,a Apremiar Aprendido,a Aprendiz Aprensivo,a

Apresar Aproximadamente

Aquel,lla Arado Arar Arbitrariedad Arbitrario Arbitrio Árbol Arbusto Arcada Archivar Arder Ardid Ardido,a

Ardiente

Ardor Arduo, a Arena

Arenal

Argamasa Argentado,a

Argolla Árido,a

Armadillo Arpón Arrancharsse Arrado,a Arrasador,a

chaniyoq munasqa chaninchay, munakuy chaniyoq munay qatarisqa qatirikoq qatiriy yachasqa yachapu, yachapakoq, yachachikoq manchaykachaq

watinkay, piñaschay yapa haqay, chahay, anchahay taqlla yapuy, chaomay

munasqata ruray munasqan ruray munay mallki taqsa mallki millanayay, qepnunayay waqaychay yawray, rawyay artiy yawrasqa, yawrasqa, rawrachisqa

yawraq, yawrareq, yawraq sonqo,

yawraq yawray sasa aqo aqo aqo, aqosqa, aqo panpa

chapusqa isku qollqeyasqa, qollqechasqa

watana suti puruma, panpa, purun kirkinchu puya, yawrina, yarina qechunakuy purunchasqa

purunyacheq

kuyasqa, chaninchasqa kuyay

ancha qalisqa ancha munakuq, qikutaq qikutay, amuylay yachasqa yachakuq, yachapakuq manchariq, manchapakuq, muchkiykachaq hapiy, hapirquy hiña wak taklla yapuy, chaornay munasqalla ruray munasqalla ruray munay sacha taqsa sacha, yura wischunayay waqaychay, churay rupay, rawray, ratay sakrirya rupasqa, kañasqa, qaspasqa rupay, akachay

rupay, rupakuy sasa, ñakachikuq aqu, ñutu aqu aqu aqu, aqullaña, aqu

sapa, aqu panpa chapusqa isku

qullqichasqa hatun suti chaki, chakisqa

kirkinchu qillay sinpi wakanakuy, qichunakuy puchukasqa panpayachiq

23

Arrasar

Arratrador,a Arrastrar

Arrastrarse Arreada Arreado,a Arreador,a Arrear Arrebata dor,a Arrebatar

Arrebol Arreglado,a Arreglador,a Arreglar Arrepentido,a Arrepentimiento Arrepentirsse Arriba Arribar Arribado,a Arrodillado,a Arrodillar

Arrodillarse

Arrogancia

Arrogante

Arrogarse Arruinar

Arruinarse Articulación Articulado, a Articulado* ,a Articular Artífice Artificial

Asa

purunyachiy, qolluchiy

aysaq qaratatay, asyay

suchuy yawa qatina, michina qatisqa qateq qatiy qechukoq, qechoq qechuy, kapuhay, ayqechiy, waykay akupana, antawara, aqapana ailichasqa allichaq allichay, allchay wanakoq, llakisqa wana, llakikuna, wanakuna llakikuy, wanakuy hanaq, wichaypi, wichay, hanaq, chayay, chayamuy chayamusqa qonqor chaki qonqorichiy, qonqorikuy

qonqorikuy, qonqoriy

apuskachay, anchaykachay, hatun sonqo kay apuskachaq, wallpari,

anchaykachaq, hatun sonqoyoq hapiykukuy taqmay, tukukurquy

tukukapuy moqo sumaq rimasqa sumaq rimaq allin rimariy ruraq, kamayoq rurasqa, rurasqalla rinn, aysana

panpayachiy, chaqway, chaquy aysaq, chutaq asyay, chutay, qachachichay aysakuy, lluqaykachakuy qatiy, qatiríy qatisqa qatirquy, qatiq qatiy, qatirquy, qayquy qichukuq, waykaq qichurquy, waykay, ayqichikuy, qichuy anta, puka puyu ailichasqa allichaq allichay, allinchay putikusqa llakikuywanakuy, putikuy lakikuy, wanakuy, putikuy hana chayay, siqaykuy chayamusqa qunqurasqa qunqurichiy, qunqurirqachiy hullpuykachiy qunqurikuy, qunqurichakuy, qunquray, qunquri sayay

hatun runa tukuq

wapuyasqa

hapiykukuy mawkayachiy, tukuchiy tukurqachiy wakchayay muqu sumaq rimasqa sumaq rimaq sumaq rimay, allin rimay ruraq rurasqa, rurasqalla rinri, hapina, aysaku

24

Asable Asado

Asar Ascender Asco

Ascua Asegurar

Asentado,a Asentar Asequible Aserrable Aserrado,a Aserrar Asesinado,a Asesinar Asesino, a Aseverar Así Asiento Asistir

Asociado,a Asociar

Asociarse

Asolador,a Asolar

Asoleado,a

Asombrado,a

Asombrarse Asombroso,a

Aspirante Aspirar Asquear

kankanalla kankasqa, aycha kanka, kanka, kusasqa kankay, kusay wichay, seqay millanayay, milla, millay, millapakuy, millakuy sansa takyachiy, waqaycay, allin waqaychay yuyaysapa, takyachisqa tiyachiy, wahachiy, takyachiy taripanalla kuchunalla kuchusqa kuchuy sipisqa, wañuchisqa wañuchiy, sipiy qomalli, runa wañucheq ari niy hinata, hiña tiyana, pata yanapaykuy, sasay, haykuy, riy

masinchasqa masinchay

tantachakuy, hukllanakuy, masinchakuy purunyacheq, taqtaq taqmay, purunyachiy, taqtay

qawiyachiy

utisqa

utiy, utikayay utichikoq, utipaqkama munaq samay, munay, hapkay millachry, millakuy

kankapaslla kanka,kankasqa, kusay,

1 watya kankay, kankarquy, kusay siqay, wichay, wichariy millay, millakuy

sansa, rawraq nina waqaychay

tiyasqa, takyasqa tiyachiy, tiyarqachiy taripaslla, tari na II a kuchupaslla, kuchunalla

kuchusqa kuchuy, kuchurquy wañuchisqa wañuchiy, tuksiy, sipirquy runa wañuchiq, runa sipiq ari niy, aw niy, wa nirquy hiña, chayna, kayna tiyana chaypi kay, kaypi kay, karayay, kaypi kay, yanapay masinchasqa, masanchasqa masanchay, kuskanakarqachiy huntanakuy, kuskachakurquy chinkachiq, chinkarqachiq chinkachiy, chinkarqachiy, chaqway rupaykachiy, rupaywan-mastarquy

qanllayarqusqa, mancharisqa qanllarayay, qanllarayarquy qanllarayachikuq

munaq munay, suquy, suqurquy millakuy, millakurquy, millapakurquy

25

Asta Astilla Astucia Astuto,a

Asueto

Asustadizo,a

Asustar

Atadero Atador,a Atajadizo,a Atalaya Atalayar Atar

Atarse

Atascado,a

Atascarse Ataúd Atemorizado,a

Atemorizar Atemorizarse

Atender Atenderse Atento,a Aterido,a Aterimiento Atesorar Atetar Ático Atontado, a Atontarse Atorado, a Atorarse

waqra chulpa yachaysapa kay, atoqrayaq wati, yachaysapa, atoq runa

samana, samay

manchali, manchaykachay, Ilakllaq, manchay sonqo mancharichiy, mancharikuy, manchay, llakllachiy wayana wataq qencha, perqa chapatiyana chapatiyay watay

watakuy, watanakuy

qaqnasqa

qaqnakuy aya wantuna manchasqa, manchachiy, mancharisqa, llakllasqa manchachiy, llaksachiy manchakuy, manchapakuy, Ilaksay

urariykuy, urariy uyarinakuy yupa, uyariy chirayasqa alankuy, chirayay qollqechay, qollqe huñuy ñufiuchiy marka uteq utepuy chakachikoq, qaknakoq chakachikuy, qolochikoq qaknakuy, chakakuy

waqra killpi sakrikuy, sakrikurquy sakríruna, atuq runa, yachaypa pasasqa, sakri samay, samaykuy, samana, samana punchaw manchapakuq, mancharichiq manchachiy, mancharqachiy

watana wataq qincha, pirqa qawana qaway, qawarayay watay, chaqnay, wankurquy, kipurquy watakuy, chunpinakuy, watanakuy kichkirqusqa, kichkipakurqusqa kaksarquy, kichkipakuy, aya wantuna mancharisqa

manchachiy, mancharichiy manchakuy, manchapakurquy urariy, waqaychakuy qawaychanakuy uyariy, yupaychakuy chiripayasqa, chirisqa chiriyay, chirikurquy qullqi huñuy, qullqi maskay ñuñuy, ñuñurquy marka uparqusqa muspaykachakuy, puqisyay kichkipakusqa kichkipakuy, qiqipakirquy qiqipay, kichkipakurquy, hiqipay

26

Atragantado,a Atragantarse,

Atraíble Atravesador Atravesar

Atrevido,a

Atrevimiento Atribuir Atribulado,a Atribular Atropellador,a

Atropellar

Atroz

Aturdido,a Aturdir Aturdirse Atusado,a Atusador,a Atusar Augusto,a Aulladora Aullar

Aumentable Aumentador,a Aumentar Aumentarse

Aumento Aumentarse

Aunado,a

Aunar

Aunarse

chakachikoq, qaknakoq qolochikuy, oqoy, chakachikuy aysanalla chakachisqa, chakasqa chinpay, chakapay, chakay, chakachiy mana manchakoq, mana manchaq churapakuy tunpay llakeq qatisqan llakischiy, llakikuy tanqakoq, saroq

tanqarpariy, tanqakuy yustuy, saruy aqoylla, millay, mana chanin, hatun nanaq upayasqa chukakayachiy, upayachiy chukakayay rutusqa rutoq rutuy qollanan waqvvaq awtiy, waqway

mirachinalla, yapanalla miracheq, yapaq yapay, miray, mirachiy mirakuy, yapakuy

yapa, miray mirakuy, yapakuy

hukllachasqa

hukllachry, hukllachay

hukllachakuy

kichkipakusqa kichkipakuy, kichkipakurquy

aysamunalla, aysapaslla pasaqa, chakarqusqa chakay, chakarquy pasarqachiy mana manchaq

mana manchay tunpay, tunparquy llakisqa llakichiy, llakirqachiy tanqaq, tanqakuq, tanqaykachakuq yanqay, tanqarquy

chika hatun, chikankaray llunpay hatun musparqusqa muspachiy, upachly muspay rutusqa rutuq, kuchuq, kaptaq rutuy, kaptay, kuchuy qullanan wanyaq, waqaq, ulwaq wanyay, waqay, allwan, awllay mirachinalla, yapanalla mirachiq, yapay mirachiy, mirarqachiy mirakurquy, mirakuy, achkayakurquy, wifiakurquy miray, yapay, hatunyay mirakurquy, mirakuy, wiñakurquy, achkayakurquy hukllachasqa, hukllawarqusqa hukllaway, hukllawarquy,

b'nktquy kamachinakuy, hukllawanakuy

27

Aurora

Autor,a Autoridad Autorizado,a Autorizador,a Autorizar Auxiliado,a Auxiliadora Auxiliar Auxilio Avaluar Avanzar Avecindado, a

Avecindarse Avejentado,a Avejéntense

Avenida Aventado,a Aventador,a Avetajar Aventar Averiguabte

Averiguadora

Averiguar

Averrugados

Averrugarse Aversión Avezarse Avido,a Avigorado,a Avigorar Avisador,a Avisar Aviso Avispa Avistado, a

achíkyay, illariy pacha paqariy, yuraqyamuy paqaricheq apulli, kamachikoq, yalleqe kamachisqa kamacheq, ruracheq kamachiy, rurachiy yanapasqa yanapaq, yanapaqnin yanapay yanapa, yanapana chanínchay ñawpariy, usachikuy mitma, llaqtachakusqa

mitmakuy, llaqtachakuy machuyasqa, payayasqa machuyay, payayay

lloqlla wayrachisqa wayrachina, wayracheq yallry wayrachiy, wayray yachanaWa, tapunalla

tapukoq, yachay munaq, tapoq tapukakuy, tapukachay, tapukuy, yacharíy tiktikama, tiktisapa

tiktjyay, tiktichikuy cheqni, cheqnipakuy yachaykachakuy yupa munaq kallpanchasqa kallpanchay willaq, willakoq wiíiay, wiffakuy willakuy urunqoy rikusqa

achikyay, paqariy

qallariq, ñawpaqlla-ruraq warayuq kamachisqa kamachiq, kachaq kamachiy, kachay, rurachiy yanapasqa yanapaq, yanapakuq yanapay, yanaparquy

yanapay chanínchay, chaníncharquy ñawpay, ñawpariy llaqtachakusqa, wasinakurqusqa llaqtachakuy, wasinakurquy machuyasqa, payayasqa machuyay, payayay, suqu umarquy lluqlla wayrachiqa wayrachikuq, wayrachiq llalliy, llallirquy pukuy, wayrachiy yachanaWa, tapunalla, tapuy, atinada tapuq, yachay munaq

tapuy, tapuykachay, tapupayay tiktisapa

tiktipakurquy chiqnirquy, mana munay yachakakuy, yachakakurquy llunpay munaq kallpanchasqa

kallpanchay, kallpata quy willaq, willakuq willay, willakuy willakuy waylis, aya wantu rikusqa, qawasqa

28

Avistar

Avistarse

Ayer

Ayuda

Ayudador,a

Ayudar

Ayudarse

Ayuno Ayutable

Ayuntador,a Ayuntar Azada Azotar Azorarse Azotado,a Azotar Azotarse

Azuela Azul

Azuzador,a Azuzar

rikurqoy, iikuy

rikunakuy

qaynunchay, qayniwanchay, qayni unchay yanapa, yanapana, haywa, yanapay yanapakoq, yanapaq

yanapay, hawmay

yanapanakuy, aynínakuy

sasi huñunalla

huñoq huñuy lanpa, qurana, kuti Kaqllay llaqllakuy saqsa, waqtasqa, sikwasqa sikway, waqtay waqtakuy, seqwakuy

llaqlfana anqas yachaykachacheq yachaykachachiy

rikuy, rikurquy, qaway, qawarquy rikunakuy, qawanakuky, tinkurquy, tuparquy qayna punchaw

yanapay, yanaparquy, ruraysiy, amachaysiy yanapakuq, yanapaq, ruraysikuq, rurapakuq yanapay, yanaparquy, ruraysiy yanpanakuy, ruraysínakuy, ayninakuy

sasi punchaw tinkinalla, tinkipaslla, watanalla, taqruchinalla tinkiq, wataq, masanchaq watay, tinkiy, tinkirquy lanpa tlaqllay, llaqllarquy mancnapakurquy waqtasqa, asutisqa siqulluy, asutiy, waqtay asutikuy, asutikurquy, waqtakurquy, waqtakuy llaqllana anqas yachachiq, chuschuqaq yachachiy, chuschuchay, chuschuchiy,

chuschucharquy

29

CASTELLAO

Abandonado,a Abandonar Abandono Abatido

Abatir

Abatirse Abismo

Ablanda do,a Ablandar Ablandarse Ablandativo, a Abochornado, a

Abochornarse Abofetear Abogado, a Abogar Abollado, a Abolladura Abollar

Abrazador, a Abrazar

Abrazarse

Abriga do,a Abrillantar Abrochar Abrocharse Abundancia

Acabado, a Acabar


(Palabras glotalizada)

wikch'usqa wikchuy wikch'uy q'anparmanasqa, k'umuykuksqa, k'umuchisqa

k'umuchiy

k'umuykuy p'uytu

llanp'uyasqa llanp'uyachiy, ñup'uyachiy llanp'uyay, llanp'uyakuy llanp'uyacheq p'enqarqosqa

p'enqarqokuy ch'aqlay p'ltuykoq p'ituy, p'ituykuy q'aqñusqa q'apñu q'apñuy

marq'aq, mak'alleq marq'ay, mak'alliy

mak'allmakuy

q'oñi k'ancharickiy sinp'iy, t'ipay, wisk'ay t'ipakuy p'uchu p'uchu

mavA'ayasqa p'uchukay ch'usaqyachiy, q'aruchay


saqisqa, wischusqa saqiy, wichuy saqly, wischuy kumuykusqa, chiqnichasqa, llakirqachlsqa, putisqa, ullpusqa chiqmichay, kumuykachiy, ullpuykachiy llakikuy, pufjkuy, kumuykuy uku pacha, uku, puyunisqa, tiraqcha llanpuyachisqa llanpuchiy, nupuchiy llanpuyay, llanpukuy llanpuyachiq rupapakusqa, pinqakurqusqa rupapakuy, plnqakurquy lapuy, laqichuy rimaq rimapuy, markay taqñusqa, puqru, taqñu taqñu, taqñusqa taqñuy, taqñurqachiy pukruyarqachiy makallaq, marqaq makallay,makallarquy, makallakuy makallanakuy, makallanakurquy qtiñuq, quñi chilluchay sinpíy, sinpichiy sinplkuy, sinpikurquy achka, anchallaña, nanaq, imaymana mawkayasqa tukuy, puchukay

30

Acabarse Acacheteadla Acachetear Acardenalado,a Acardenalar

Acecinar Acedar Acedarse Acezador, a Acezar Aciago,a Acicalador, a Acicalar Acido, a Aclarado,a Aclarar

Aclararse

Acobardados

Activamente Activar Activo,a Acuchillado, a Acuchillador, a Acuchillar Acuchillarse

Acurrucados Acurrucarse

Acusado,a Acusador, a Acusar Achatado,a Achatar Achatarse Achicado,a Achicador, a

p'uchukapuy ch'aqlasqa ch'aqlay q'oyo, q'oyoyasqa q'oyoyachiy

ch'arkiy, ch'arkichay p'osqoyachiy p'ochqoyarquy, p'ochqoyay sayk'oq sak'uy ch'iki lluchk'ayacheq, llanp'uyacheq lluchk'ayachiy p'osqo, p'ochqo, k'arku, p'oshqo sut'ichasqa sut'inchay, ch'uyanay

sut'inchakuy, ch'uyayay, ch'uyay, ch'uyakuy k'uytusqa

k'uchilla k'uchiykachay ch'iti, k'uchi t'urpusqa t'urpoq t'urpuy t'urpukuy, t'urpunakuy

k'uytusqa k'uytuykuy

ch'atasqa chat'aq ch'atay p'altayasqa, t'añusqa t'astay, p'altayachiy, t'añuy p'altayakoq huch'uyasqa, q'entisqa huch'uyacheq, q'enticheq

qullurquy pagwav takapasqa, maqapasqa takay, maqay, takarquy quyuyasqa quyuchiy, quyuyachiy, quyuyarqachiy charkiyay, charki ruray puchquchiy, qamyarqachiy puchqukuy, puchkuqurquy sama tiyaq samatryay ckiki, mancharina llanpuyachiq llanpuyachiy, lluchkachiy puchqu, qatqi, qayma sutictiasqa,willasqa sutinchay, chiqaychay, nkunchiy, kaqllata sutinchakurquy, chuyay, chuyakuy, sutinchakuy manchasqa,uchuy, kutuy,

taksachiy, kuchupay utqayllamanta utkayachiy, utqaykachiy tuki, manchay ruraq tuksisqa tuksiq tuksiy tuksikuy, tuksinakuy tuksinakurquy, tuksikurquy unchuykukusqa unchukuy, unchukuykuy chuychuy tunpasqa, willasqa willaq, willakuq, willapakuq willay, willapay paltayasqa paltayachiy paltayakuy, paltakurquy taksayachisqa uchukyachiq, taksayachiq, chintichiq

31 32

Agotado, a Agotable

Agotar Agotarse Agraciado, a

Agreste Agridulce Agrio Aguijoneador, a Aguijonear Aguileno, a Agujerear

Agujerearse Agujero Ahogado,a Ahogar Ahogarse Ahondado, a Ahorcado,a Ahorcador, a Ahorcar Ahuecado, a

Ahuecar Ahumado, a Ahumador, a Ahumar S Ahumarse Aislar Ajustado, a

Ajustador, a Ajustar Ajustarse Alacena Alargado,a Alargador, a Alarma Alazán

ch'akichisqa, sayk'usqa, q'ala ch'akichinalla

ch'akichiy ch'akichipuy munay rikch'aq, k'acha, allin rikch'aq sanp'a p'ochqoyaq misk'i posqo, k'arku, q'oymi t'urpoq t'urpuy k'umu senqa, suyt'u uya t'oqoy, utk'uy, haphq'ey, p'ukruchay

fuqorqokuy, utk'urqokuy t'oqo, hutk'u hap'ipasqa heq'epay, heq'epachiy heq'epay, heq'epakuy p'ukruchasqa seq'osqa seq'oq seq'oy, seq'okuy t'oqosqa, hutk'usqa, p'ukruchasqa

t'oqoy q'oqñichisqa q'osñicheq q'osñichiy, q'osñiy, q'osñiriy ¡jg q'osñichikuy t'aqay mat'i, k'iski, mat'isqa

mat'eq, mat'irqoq, ruk'eq mat'iy, mafirqoy, ruk'iy mat'ikuy t'oqo suyt'uyasqa, wask'a, suyt'u suyt'uyachiy ch'aqwa ch'unpi, llanka p'aqo

tukusqa, puchukasqa puchukanalla, puchukaqlla, tukunalla, tukuqlla puchukay, tukurquy puchukakuy, tukuy, tukurquy sumaqlla, sumaqchalla

chakra runa as michki as puchqu puchqu puyuq, wachiq, ulluq, tuksiq puyuy, wachiy, ulluy, tuksiy suytu uya, qiwi sinqa uchkuy, ukuchay, aspiy, uchkurquy, puqruchay, tuquy uchkukurquy, tuqukurquy uchku, tuqu iqipasqa, kichkipakusqa iqipachiy, iqiparquy iqipay, ¡qipakurquy, qiqipay uchkusqa, pukruchas'qa warkusqa, warkurqusqa warkuq, iqipachiq warkuy, warkurquyuy siqurquy, uchkusqa, pukruchasqa tuquy, uchkuy qusñichisqa, qusñirqachisqa qusñichiq qusñichiy, qusñirqachiy qusñichikuy, qusñichikurquy sapachay tiqusqa, tiqurqusqa, qiru, tiqu patachaq, tiquq, tiqurquq patachay, tikuky, tiqurquy tiqurquy churana suytuyasqa wiñachiy, hatunyachiy manchay, mancharikuy quchu, kusi, kusikuy

Achicar

Achicarse Adherido,a

Adherir

Adherirse

Adolescente

Adoración Adorado, a Adorar Adormecerse

Adulador, a Adular Adunado,a

Adunar

Adunarse

Afable

Afanarse Afilado,a

Afilador, a

Afilar Afluir Afrecho Afrenta Afrentado,a Afrentar Agachado, a Agacharse

Agarrado, a Agarrar

huch'uyachiy, q'entichiy

huch'uyay, q'entiy k'akasqa

k'askay, k'askachiy

k'askakuy, rast'akuy

maqt'a, t'aski

much'aykuna much'asqa much'aykuy, much'ay k'aywin

llunk'u, Ilunk'oq llunk'uy p'atachasqa

p'atachay

p'atachakuy

llanp'u sonqo

p'itwikuy ñawch'i, ñawch'iyasqa

ñawch'iyacheq ñaweh'iyachiy hunt'ay hamch'i p'enqay p'enqachisqa, q'esachasqa p'enqachiy, q'esachay k'umu, k'umusqa k'umuy, k'umuykuy, f uytuykuy

mich'a, qap'ipakusqa hap'iy, hap'ipakuy

uchuykachiy, taksayachiy, quruy taksayakuy, uchuykyakuky laqasqa, laqarqusqa, ratasqa laqay, laqarquy, ratachiy, llutarquy laqakuy, laqakurquy, ratakuy hatun maqta, sipas, hatun sipas muchaykuy muchasqa, yupaychasqa muchaykuy, muchaykukuy utirquy, susunkarquy,

susunkarikuy llaqwaq, llaqwapayakuq llaqway, llaqwapayay hukllawasqa, kuchkachakurqusqa hukllaway, hukllawarquy, huskachay, taqrurqachiy hukllawakuy, kuskachakuy, taqrukuy ñukñu simi, miski simi, wawa simi ñakarikuy ñawchiyachisqa, ñañuyachisqa, ñawchi, ñawchichay llapsayachiq, llafiuchiq fiawchiyachiy, flafluyachiy huntamuy, huñunakuy qamchi, qaran pinqay pinqasqa pinqarichiy, pinqarqachiy kumusqa, kurku kumuykuy, kurkuykuy, kurkukurkuy hapisqa, micha, maqlla hapiy, hapipakuy, hapikurquy

33

Alcoba Aldea Alfarería Alfiler Alga Alineado, a Aliñar Alisado,a Alisador, a Alisar Alumbrador, a Alumbrar

Alumbrarse Amansar

Amarillear Amarillo Amoratado, a Amoratar Amortajado,a Amortajador,a Amortajar Amputado,a Amputador,a Amputar Angosto Ángulo Angustia Anhelado,a Anhelante Anhelar

Anidado,a Anidar

Ano Anoche Anochecer

Anochecerse

rYitita, wasi k'uchu huch'uy llaqta raqch'i t'upu, t'ipana, t'ipki ch'ankil waq'a misk'irichiy lluchk'ayachisqa lluchk'ayacheq lluchk'ayachiy k'anchacheq, k'anchareq k'anchachiy, k'anchariy, k'anchay

k'anchachikuy sanp'ayachiy, llanp'uyachiy sonqo llanp'uyachiy

q'elluyay q'ello q'oyu, q'oyuyasqa q'oyuyachiy aya p'istusqa aya p'istoq aya p'achachiy, aya p'istuy witusqa wit'oq wit'uy ch'uku, k'ikllu k'uchu, huk'i p'itikyay, sonqo q'erisqa p'itusqa p'itoqlla p'ituy

q'esachasqa q'esachakuy, qesachay

sip'uti ch'isi ch'isiyay, ch'isinyay

ch'isiyarqoy

puftuna sallqa llaqta allpa manka ruraq tipa, tipki unqina siqisqa allichay llanpuyasqa lluchkachiq, lluchkayachiq llanpuyachiy, lluchkayachiy akchiq, akchirichiq, kanchaq akchiy, kanchariy, wachay, wachakuy akchikuy, kancharikuy

sunqu tiyachiy, tiyachiy, sunqu llanpuyachiy, llanpuyachiy qarwayay qillu quyu, quyuyasqa quyuyachiy awituchisqa aya pachachiq aya pachachiy kuchusqa, qurusqa kuchuq, quruq kuchuy, kutuy, quruy kichki kuchu llakisqa munasqa llunpayay munaq munay, munapay, ñakay samay qisarqusqa, qisachasqa

qisachakuy, q'istachay, qisachay uquti, siki, chiputi

chisi, tuta, chisilla tutayay, chisinkkuy, chisiyay, chisiyamuy, tutayay tutayarquy, chisikurquy

34

Anochecido Anteayer

Antorcha Antro Anzuelo Añicos Apacible

Apaciguador, a Apachurrar Apadrinar Apaleado,a Apaleador,a Apalearse

Apañador,a Apañar Apañuscado,a Apañuscador,a Apañuscar

Apariencia Apartado,a Apartador, a Apartar

Apedreador,a Apedrear Apegado,a Apegarse Apego Apenas Apiñado,a

Apiñar

Apiñarse

Aplanado,a Aplanador,a Aplanar Aplastado,a

ch'isiyasqa qayna p'unchaw

k'anchana mach'ay, p'uytu hach'una, sinp'i ñut'u, t'una llanp'u sonqo, sanp'a

llanp'u sonqoyachry hap'ipayay, naq'oy, ñaq'oy marq'akuy, marq'ay q'asusqa, panasqa p'anaq, q'asoq q'asunakuy, p'ananakuy

hap'eq hap'iy sip'usqa, q'aqñusqa sip'usqa, q'aqñusqa sip'uy, q'apñuy

rikch'ay t'aqasqa faqaq faqay

ch'aqeq, ch'anqaq ch'aqey, ch'anqay k'askasqa k'askakuy k'askakuy ñak'ayllataña, ñak'ayta ch'unkunasqa, ñit'i, k'ichki

ñit'inachiy, ch'unkuchiy, ñifichiy, k'ichkikuy ch'unkunakuy, ñifinakuy, k'ichkinakuy lluchk'asqa, p'aqpa, t'aqta lluchk'ayachiq lluchk'ayachiy, t'astay, t'aqtay ñit'isqa

tutayasqa qayninpa punchaw, qayninpa akchi akrhikun M , »vi i i ( anwi i i i \u \ j

machay pinta sinpi qillay sinpi ñu tu, chame ha llanpu sunqu, sumaq sunqu, ñukñu, qasi kawsaq llanpuyachiq, tiyayachiq taqnurqachiy marqay, marqakuy waqtasqa v/aqtaq, "maqaq waqtanakuy, wirunakuy, kaspinakuy pakaq, waykaq hapiy, waykay, hapirquy llapisqa llapirquq, supuchiy sipuchiy, Hapirquy, taqnurqachiy rikchay, hiña niraq rakisqa sapaqchaq, akllaq, rakiq sapaqchakuy, anchurikuy, rakikuy, anchukuy chuqaq, chanqaq chuqay, chanqay ratasqa laqakuy, ratakuy, ratakurquy ratay, laqakuy, ratakuy ñakayta, sasataraq tawqasqa, pirqasqa, pirwasqa tawqay, pírway, pirqay, ñitinakarqachiy tawqanakuy, qiminakuy, ñitinakuy panpayasqa panpayachiq panpayachiy, kuskachay ñitichisqa

35

Aplastar Apocado,a Apocar Apoderarse

Aportillado, a Aportillar Apostatar Apostema Apostemarse Apoyado,a Apoyar

Apoyarse

Aprehendido,a Aprehender Aprensado,a Aprensador, a Apresar Apretadizo,a Apropiado,a Apropiarse Apufialeado,a Apuñalear Arafíado,a Arañador,a Arañar Arañarse Arañazo Arboleda

Arbusto Arcilla Arcilloso, a Arco iris Arena Aroma Aromático,a Arrancado,a Arrancador,a Arrancar

f astay, fiifry sanp'a t'aqariy hap'ikuy, hapiykukuy, hap'iyukuy

q'asasqa q'asay t'aqarqakapuy ch'upu, q'eyayasqa ch'upuyay, q'eyayapuy q'emisqa, k'irasqa q'emiy, k'irachiy

q'emikuy, k'irakuy

hap'isqa hap'irkuy, hap'iy, hapirpariy mat'isqa ñit'ipaq, mat'eq, mat'icheq hap'iy k'ichkinayaq hap'ina hap'ipakuy, hap'iyukuy t'urpusqa t'urpuy hallp'ísqa hallp'eq hallp'iy, hasply hallp'ikuy hallp'ísqa sach'a sach'a

sach'a, ch'awkra llank'i t'uru, ílink'i, chank'a llank'i atipa, llank'i, llank'iyasqa k'uychi t'iyu q'apay, k'apay q'apaq, k'apaq t'irasqa t'iraq t'iray, sik'iy, p'itiy, k'itay, k'ipray

ñitirquy, Hapiy, piqay, fiitiy

pisi sunqu pisichiy, asllaykarqachiy hapikuykuy, hapikuy, manakachariy munay kichasqa, qasachasqa

qasachay, kichay

rakikuy

chupu, qiya chupuyay, chupupakurquy qimisqa, qimipakusqa qimirqachiy, yanapay, asuykachiy, qimiykachiy qimikuy, qimikuykuy, hapipakuy, asuykukuy, hichpaykukuy hapisqa, watasqa hapiy, watay ñitiparqusqa ñitiq hapiy, hapirquy, watay tuqupaslla hapisqa, hapikurqusqa hapikuykuy tuksipasqa tuksirquy aspisqa aspikuq, aspiq aspiy, aspirquy, chapriy aspikuy, aspikurquy aspisqa, aspiy sachasapa, sacha sacha,

9 yurasapa

sacha, yura llinka mitu, llinki mitu kika chirapa aqu, ñutu-aqu miskiasnaq, miskín

miski asnayniyuq sapintinta urqusqa chutaq, sikirquq, chiptiq tipiy, chutay, sikírquy,

36

Arrancarse

Arrastrarse Arregazado,a Arregazar Arregazarse Arremangar Arremolinado,a Arremolinador,a Arremolinar Arrestado,a

Arrestar Arrinconado,a Arrinconar

Arrojadízo,a Arrojado,a Arrojador,a Arrojar Arrojarse

Arromadizo,a Arromadizarse Arropado,a Arropar Arroparse Arroyuelo

Arruga Arrugado, a

Arrugar

Arrugarse Asaetado,a

Asaetador,a Asaetar Aseado,a

Asear

firakuy, sik'ikuy, p'itikuy, saq'akuy hat'ay q'ollurisqa, q'allpasqa q'allpay, q'olluriy q'ollurikuy, q'allpakuy q'allpay fuyurkachasqa fuyurkachacheq t'uyurkachachiy wikchq'asqa wichq'ay k'uchuchasqa k'uchuchay, k'uchunay

wikch'unapaqkamalla wikch'usqa wikch'oq wikch'uy, ch'aqey wikch'ukuy

ch'ullmisqa ch'ullmisqa p'istusqa p'istuy p'istukuy huch'uy mayu

ch'ipu, sip'u, ch'awi, q'enti sip'usqa, q'aqno, q'aqñu, ch'awi, q'entillisqa, q'aqnosqa, q'aqñusqa q'entilichiy, ch'ipunachiy, sip'uy hawch'ay, q'aqñuy, q'aqnoy sip'ukuy, ch'awíy wach'isqa wach'ichaq, wach'eq

wach'ichay, wach'iy llunp'a, ch'uyanchasqa

llunp'achay, ch'uyanchay

chiptirquy urqukuy,chutakuy, rachukarquy, chutarquy aysakuy, lluqaykachakuy qinpisqa qinpichiy, qinpirikuy qinpikuy, qullurikuy qinpiy muyuchisqa muyuchiq muyuchiy wichqasqa harkay, wichqay kuchumanakusqa

kuchuchay, kuchuman, churay wischupaslla, wischunalla wischusqa wischuq, wikapaq wischuy, wikapay, chuqay wischukuykuy, wikapakuykuy chuliiwan unqusqa chulliwan hapichikuy mastisqa, qatasqa maytuy, qatay, qatachiy maytukuy, qatakurquy uchuk mayu, uchuy mayulla, paqcha sipu sipusqa

sipuy, sipuchiy, sipurqachiy

sipukuy, sipukurquy wachisqa wachiq wachiy

pichasqa, mayllasqa, alllichasqa, aywisqa pichay, mayllay, aywiy, altichay

37

Asearse

Asemejadla Asemejarse

Aserrable Aserrado, a Aserrar Asordado, a Asordar Asperjar Asumir Atado Atajador,a Atajar Atardecer Atolondrarse Atolladero Atollado,a Atollarse

Atormentador, a

Atormentar Atrancado,a AJrapado,a Atrapar Ausencia Ausentarse

Ausente Avaramente Avaricia Avarientos

Avegonzar Avergonzarse Avinagrado,a Avinacjar

Axila Ayunar Ayuntable

ch'uyanchakuy

rikch'akoq rikch'akuy

wit'unalla wit'usqa wifu roqt'uyasqa roqt'uyachiy, ch'allay hap'iy, hat'alliy

q'epi hark'akoq, hark'aq hark'ay, q"emiy ch'isiyay, ch'isiyakuy p'ankukuy hat'ansilla, p'unqo safirayasqa hafansilfay, safrykukuy

ñak'aricheq

ñakarichry q'emisqa hap'ipakusqa hap'irqoy, hap'ipakuy, hap'iy ch'usa ch'usay

ch'usanmi mich'apakusqa, mich'akusqa mich'akay mich'apakoq, mich'a

p'enqachiy, p'enqakuy p'enqakuy, p'ochqoyasqa, p'oshqoyasqa p'osqoyachiy, p'oshqoyay

waltwak'u, liuk'i ch'achay, sasi p'unchaw tlnkinafla

pichakuy, pichaykukuy, mayllaykuy rikchakuq rikchakuy, kaqlla-kay, payhínafíakay, chayhínaíía kuchupaslla, kuchunalla kuchusqa kuchuy, kuchurquy upayasqa upayachiy, upayarqach'ry chaqchuy, chaqchupayay hapikurquy, hapikuykuy qipi, maytu harkaq harkay, harkaykachiy, qimiy chisinpay, chisinkuy muspay, muspaykachay muspay, muspaykachay siniharqusqa sinihaqurquy, ñakarichly, satikurquy nakarichikuq, ñakarichiq, muchuchiq, amuylaq ñakarichry, muchuchiy qimichisqa hapirqusqa hapiy, hapirquy illay, illarquy, lluqsirquy ¡Hay, Jluqsiy, ripuy, illariy, illarquy illanmi, illarqunmi michakusqa michakuy, maqllakuy micha, maqlla, qullqimanta,wañuq pinqachiy pinqakuy puchqusqa, puchqu puchquchiy, qamyarqachiy, puchqurqachioy wallwa, wallwaku sasi punchaw tinkinalla, tinkipaslla,

38

Ayuntador,a Ayuntar Azotar Azucena

t'inkeq t'inkiy soq'ay hamanq'ay

taqruchinalla, watanalla tinkiq, wataq, masanchaq watay, tinkry, tinkirquy asutay amanqay

39

CASTELLANO

Abandonadla Abierto Abismo

Abochornado,a

Abochornarse Abrasador,a Abrasar

Abrasarse Abreviado,a Abreviador,a Abreviar Abrir Abrupto Acalorado,a Acalorarse Acanalado, a

Acanalar Acatarrado,a Acatarrarse

Acaudalado,a Acechador,a Acechar Acelerar Acequia Acercar

Acercarse

AcKJo,a Aclararse

Acometer A^'tfTy"Hí,/V» 3


(Palabras compuestas)

qhanra khapu, khapusqa sankha, akhu pacha

ruphapakoq

ruphapakuy ruphaq ruphachíy, ruphachikuy, ruphay

ruphaykuy usqhasqa usqhaq, usqhacheq usqhay, usqhachiy phanchiy, phatay sayaq qhata ruphapakusqa ruphapakuy yarqhachasqa

yarqhachay, sakhay, yarqhay chhullisqa chhullikuy

qhapaq qhawamíwaq qhawamíyay, qhamisay usqhachiy, usqhay yarqha, rayqha achhuyachiy, achhuykachiy, achhuykukuy

achhuyuy, achhuykuy

qhatqe, qhaqe phaksariy

phawaykuy ph'itisqa


saqisqa, wischusqa kichasqa, raqrasqa ukupacha, uku, puyúniqa, tiraqcha rupapakusqa, pinqakurqusqa rupapakuy, pinqakurquy rupaq, rawvaq rupay, rawray, rupachiy, kañay, kañarquy rupakuy, rupakurquy utiqman rurasqa utiqman rurasqa utiqman ruray, utqachiy tuqyaya, panchiy qachqa, sasa rupapakusqa, pukayarqusqa rupapakuy yarqachasqa, wuyquyaykachisqa tarqachay, wayquyaykachiy chullip hapisqan chullinwan unquy, chullikurquy apu, qullqisapa, kapuqniyuq watiqaq watiqay, qawasqa utqay, utqaykuy yarqa tupaykachry, tinkuykachiy, asuykachiy, hichpachaykachiy asuykuy, hichpakuyachikyamuy puchqu, qatqi, qamya kicharikuy, achikyay, achikyamuy atípakuy, qallaykuy manrJiasqa, llakisqa

40

Acongojarse Acre Activar Acueducto Acumulado,a Acurrucarse

Achatado,a Adentro Adinerado,a Adinerar Adinerarse

Admirar Aflicción Aflictivo Afligido,a Afligir Afligirse Afrecho Agazaparse Agitable Agitar

Agitarse Agriar

Agrío,a Aguatiar Agujereadla Agujerear Agujero Aguzado,a

Aguzar Ahombrado,a Ahondar Ahuecar Airado,a Airarse Ala Alado,a Alborear

phufay, phuíikuy qhaqe, qhatqe usqhachiy yarqha rawqhasqa usthuy

thatu, pharka akhupi, ukhu qhapaq qhqpaqyay qhapaqyakuy

qhawapayay phuti, phuteq phutichikoq phutisqa, ullphu phutichiy phutikuy, phutiy chhapa uathuy, usthukuy chhapchina chhapchiy

chhapchikuy aqhayachiy, aqhayay

qhatqe qhawamiway thapu, thapusqa khapuy, wawankhay, thapuy wankha, thapu thupasqa

thupay qharinchu ukhuy khapuy phiñasqa, phiña phiñakuy raphra raphrayoq rasphiyay

pisípay, ííakikuy, puíiokkuy qatqi, puchqu,qamya utqayachiy, utqaykachiy yarqa, yaku-pasanan tumpasqa unchukuy, unchukuykuy, chuychuy paltayasqa uku, ukupi apu, apuyasqa, qullqisapa apuyay apuyarquy, qullqisapayarquy qawapayay llaki, llakikuy, muchuy llakichiq, llakichikuq llakisqa, llakikusqa llakichiy, waqachiy llakikuy, llakikurquy qamchi, qaran pakakuy, pakakurquy kuchuchinalla, kuyuchipaslls tapsiy, taspiy, taspirquy, yawiy, maywiy pisiparquy, saykuy puchquchiy, qamyachiy, qatqirqachiy puchqu, qatqi warjqay, watiqarquy uchkusqa uchkuy, uchkurquy, tuquy uchku, tuqu ñawchichasqa, puntachaqusqa ñawchichay, puntacharquy qaríhina ukuchay, puqruchay, aspiy pukruchay, pukruchaykachiy piñasqa piñakurquy, piñakuy rapra raprayuq, rikrayuq paqarimuy, wachimuy,

39

CASTELLANO

Abandonado,a Abierto Abismo

Abochornadla

Abochornarse Abrasador,a Abrasar

Abrasarse Abreviado,a Abreviador,a Abreviar Abrir Abrupto Acalorado, a Acalorarse Acanalado,a

Acanalar Acatarrado,a Acatanarse

Acaudalado,a Acechador,a Acechar Acelerar Acequia Acercar

Acercarse

Acido,a Aclararse

Acometer

Aiongojsyfr'í,a



qhanra khapu, khapusqa sankha, akhu pacha

ruphapakoq

ruphapakuy ruphaq ruphachiy, ruphachikuy, ruphay

ruphaykuy usqhasqa usqhaq, usqhacheq usqhay, usqhachiy phanchiy, phatay sayaq qhata ruphapakusqa ruphapakuy yarqhachasqa

yarqhachay, sakhay, yarqhay chhullisqa chhullikuy

qhapaq qhawamiwaq qhawamiyay, qhamisay usqhachiy, usqhay yarqha, rayqha achhuyachiy, achhuykachiy, achhuykukuy

achhuyuy, achhuykuy

qhatqe, qhaqe phaksariy

phawaykuy phMtisqa


saqisqa, wischusqa kichasqa, raqrasqa ukupacha, uku, puyüniqa, tiraqcha rupapakusqa, pinqakurqusqa rupapakuy, pinqakurquy rupaq, rawraq rupay, rawray, rupachiy, kañay, kañarquy rupakuy, rupakurquy utiqman rurasqa utiqman rurasqa utiqman ruray, utqachiy tuqyaya, panchiy qachqa, sasa rupapakusqa, pukayarqusqa rupapakuy yarqachasqa, wuyquyaykachisqa tarqacnay, wayquyaykachiy chullip hapisqan chullinwan unquy, chullikurquy apu, qullqisapa, kapuqniyuq watiqaq watiqay, qawasqa utqay, utqaykuy yarqa tupaykachiy, tinkuykachiy, asuykachiy, hichpachaykachiy asuykuy, hichpakuyachikyamuy puchqu, qatqi, qamya kicharikuy, achikyay, achikyamuy atipakuy, qallaykuy mancha^qa, llakisqa

40

Acongojarse Acre Activar Acueducto Acumulado,a Acurrucarse

Achatado,a Adentro Adinerado,a Adinerar Adinerarse

Admirar Aflicción Aflictivo Aflígido,a Afligir Afligirse Afrecho Agazaparse Agitable Agitar

Agitarse Agriar

Agrio,a Aguatiar Agujereado,a Agujerear Agujero Aguzado,a

Aguzar Ahombrado,a Ahondar Ahuecar Airado,a Airarse Ala Alado,a Alborear

phuíiy, phuú'fcuy qhaqe, qhatqe usqhachry yarqha rawqhasqa usthuy

thatu, pharka akhupi, ukhu qhapaq qhapaqyay qhapaqyakuy

qhawapayay phuti, phuteq phutichikoq phufJsqa, ullphu phutichry phutíkuy, phutiy chhapa uathuy, uslhukuy chhapchina chhapchiy

chhapchikuy aqhayachiy, aqhayay

qhatqe qhawamiway thapu, thapusqa khapuy, wawankhay, thapuy wankha, thapu thupasqa

thupay qharinchu ukhuy khapuy phiñasqa, phiña phíñakuy raphra raphrayoq rasphiyay

pisípay, fíafcifcuy, puíiofcfcuy qatqi, puchqu,qamya utqayachiy, utqaykachiy yarqa, yaku-pasanan tumpasqa unchukuy, unchukuykuy, chuychuy paltayasqa uku, ukupi apu, apuyasqa, qullqisapa apuyay apuyarquy, qullqisapayarquy qawapayay llaki, llakikuy, muchuy llakichiq, llakichikuq llakísqa, flakíkusqa llakichiy, waqach'ry llakikuy, llakikurquy qamchi, qaran pakakuy, pakakurquy kuchuchinalla, kuyuchipaslla tapsiy, taspiy, taspirquy, yawiy, maywiy pisiparquy, saykuy puchquch/y, qamyachiy, qatqirqachiy puchqu, qatqi watiqay, wafjqarquy uchkusqa uchkuy, uchkurquy, tuquy uchku, tuqu ñawchichasqa, puntachaqusqa ñawchichay, puntacharquy qaríhina ukuchay, puqruchay, aspiy pukruchay, pukruchaykachiy piñasqa píñakurquy, píñakuy rapra raprayuq, rikrayuq paqarímuy, wachimuy,

41

Alear Aletear

Algodón Algodonado,a Aligerado,a Aligerar Alimentado, a Alimentados a Alimentar Alimento Aliviar Alivio, a Amado,a Amador, a Amalgamador, a Amalgamar Amancebada Amancillado,a Amancillar Amancillarse

Amante Amar Amargo, a Amargar Amarse Amarrado,a Amarrar Amarrarse

Amtgo,a Amonestar

Amonestarse Amontonados a

Amontonar

Amor Amorto

raphapapay, raphra chhapchiy raphapapay, raphararayay

utkhu utkhuyasqa utqhayasqa utqhay, utqhachiy, usqhachiy mikhuchisqa, mikhusqa mikhucheq mikhuchiy mikhuna thanichiy thaniy khuyasqa khuyaq chhaqroq chhaqruy qhariyoq qhellichasqa qhellichay qhellichakuy

khuyaq khuyay qhatqe qhatqeyachry khuyakuy khipusqa khipuy khipukuy, khipunakuy

qhochu masi, khunpu khunay

phiñanakuy rawqhaq

phinay, rawkhay, munthuy, khuchuchay khuyay khuyanakuy

pacha achikyay rikra tapsiriy, rapra-tasirikuy

raprapyay, rapapapay, lapapapay, lapyay

utku utkuyasqa tukiykachisqa, utqayachisqa utqachíy, utqarichiy mikuykachisqa, qarasqa mikuchiq, qaraq mikuchiy, qaray, qarapay mikuna, mikuy tanichiy taniy kuyasqa, wayllusqa kuyaq, kuyakuq taqruchiq, taqrurqachiq taqruchiy, chaqruchiy waynayuq, qaríyuq qachachasqa qachachay, qachacharquy qachachakuy, qachachakurquy kuyaq, munaq, wayna, yana kuyay, munay, waylluy qatqi, qamya qatqichiy kuyakuy, wayllukuy watasqa, chaqnasqa watay, chqnay, kipuchay watakuy, watanakuy, chaqnakurquy, chaqnanakuy riqsinakuq masi, kuyaq masl willay, anyay, kunay, yachachiy piñanakuy, anyanakuy qutuq, suntuq, twqaq, huñuq, pirwaq muntuy, qutuy, suntuy, tawqay, huñuy, suqyay kuyay, munay, waylluy kuyanakuy

42

Amoroso,a

Ampolla Ampollar Amputado,a Amputador, a Amputar Ancho,a Andrajo Andrajoso, a Angustia Angustiado,a Angustiadora Angustiar Angustiarse Angustiosos Ante mf Anochecer Anubarrados Anubar Anublarse

Anudado,a Anudador,a Anudar

Apachurrado,a Apachurrar Apachurrarse Apagado, a Apagador,a Apagar

Apañuscados Apañuscador, a Apañuscar

Aparecer Aparecidos Apesumbrado,a Apetencia Aplacar Apolillado, a

khuyaq sonqo

phusullu, phusulli phusulluy, phusulluchiy qhorusqa qhoroq qhoruy phanka, sakha, qhanpu, wanphu thanta thanta runa, saphsa, chhachu phuti phutisqa phuticheq phutichiy phutikuy, ullphukuy phub'chikoq ñawkhiypi, manta sukhayay phuyusqa, phuyoq, llanthoq

' phuyumuy, phuyuy phuyuy, llathuy

khipusqa khipoq khipuy

thañusqa thañuy thañupuy qhopa, phukusqa, thaqnusqa phukoq, thasnoq phukuy, thañuy

thañusqa thañoq thañuy

ríkhuríy rikhurisqa phutikuy mikhunayay, mikhunaya wan phiñaray mullpha, thutasqa, mullphasqa

kuyakuq, kuyaq sunqu; wayllukuq supullu, pusullu , supulluy kuchusqa, qurusqa kuchuq, quruq kuchuy, kutuy, quruy hatun latapa latapa runa llaki, puti llakisqa llakichikuq llakichiy

llakikuy, putikuy llakichikuq qayllaypi, uyaypi tutayay, chisryay, tutaykuy puyusqa, llatusqa puyuy, Ilantuy puyurquy, puyukarqamuy, Ilantuy, llantumuy tinkisqa tinkiq, wataq kipuy, kipurquy, kipunchay, watay qapchusqa, taqñusqa taqñurquy taqñukurquy tasnusqa, wañusqa wañuchiq, pukuq, tasnuchiq wañuchiy, pukurquy, pukuy, tasnuy llapisqa sipuchiq, llapirquq sipuchiy, llapirquy, taqñurqachiy rikuriy, qispiy ríkurísqa, tarísqa llakikuy, putikuy yarqay, munay, mikunayay sunqu tryachíy, tanichiy puyurqusqa

43

Apolillar Apremiar Apresuracíón Apresuradamente Apresurados Apresuramiento Apresurar

Apresurarse Apretado,a Aprisa Aprisco Aproximar

Aproximado,a

Aproximada, a

Aproximarse Arañar Ardiente Ardor

Arraigado,a Arraigarse Arrastrar Arremeter Arremetido,a Animar

Arruinado,a Arruinador, a

Arruinarse Artemisa Acechador, a

Acechar

Asistir Asoleado,a Asolear

Asomado,a

thutay, thutakuy usqhachiy usqha usqhalla, usqha usqhalla, usqhaylla usqhachasqa usqhay usqhay usqhachiy, usqhachay, usqhay, usqhariy usqhay khaka usqhaylla, usqhay usqhay qhencha achhuykachiy, achhuykuy, achhuyachiy achhuykachisqa

achhuykacheq, achhuykatacheq

achhuykuy, achhuyuy raskbay rupha ruphaykuy saphinchasqa saphinchakuy lloqhay phawaykuy phawaykuy acchuykachiy, achhuyachiy

thunisqa thunicheq

thunipuy markhu qhawamiwaq

qhawamiyay

qhawaykuy khayasqa, khawnusqa ruphachikuy, khayachiy

rikhurisqa

puyuy, puyurquy kikutay utqa utqaylla, utqayllamanta utqachisqa utqay, utqay utqay, utqariy

utqay, kallpay mati, tiqu utqaylla, kallpaylla, tukilla qincha, kancha asuykachiy, suchuykachiy

asuykamusqa, hichpaykamusqa asuykachimuy, hichpachimuq asuykuy, asuykukuy aspiy, aspirquy, chapriy rupaq, akachaq rupay, rupakuy sapichakurqusqa sapichakuy, sapichakurquy qachachiyay, chutay, aysay qab'rquy, atiparquy qatirqusqa asuykachiy, hichpaykachiy, qimiykachiy tunisqa, tukusqa, mawkasqa tunichiq, mawkachaq, wakchachaq tunikuy, tunikurquy marku watiqaq, watiqapayaq, sapapayaq, tryapayaq watiqay, watiqapayay, sapayay, sayapayay chaypi kayyanapay rupaypi mastasqa rupaykachiy, rupayman mastamuy rikuchisqa

44

Asomar Asomarse H

Asombrar Áspero

Astilla Astillar Astillarse Atacar Atadero,a Atado Atador,a Atalaya Atalayar Atar

Atardecer Ataviar Atesorado,a Atesoracfor,a

Atesorar

Atisbador,a Atisbar Atolondrados Atolondrar Atolondrarse Atrás Atrasado,a Atrasar Atrasarse

Atrevido,a Atufado,a Atufar Avalentonados Avalentonarse Averno Azar Azogado,a

rikhurimuy, rikhurichiy rikhuriy

llanthuy qhasqa, qhuspa, khirki, chharpa qhanqo, qhatqe chhallpa, chhillpa chhallpay, chhillpay, khullpiy chhallpaílikuy phawaykuy khipuna khipu

khipuchaq awqa qhawana, qhawana pata qhawarayay khipuy, khipuchay, thunkuy

sukhayay, rankhryay, sukha qhapchichay qhapaq qhapaqyaq

qhapaqyay

qhawapayaq qhawapayay musphakoq, thanqosqa musphachiy musphakuy qhepaman, qhepapi, qhepa qheparisqa, qhepakoq qhepacheq, qhepay, qhepakuy qhepakuy

haphila, qhariy qhany phiñasqa phiñachiy qhariykachaq, qharitukoq qhariy kachaq ukhu pacha qhencha khatkay

rikurichiy, rikurichiy rikuriy, rikuchikuy, asuykukuy, asuy llantuy, Ilanturquy qachqa, qatqi

killwi, chiqta killwiy killwikuy, killwikurquy atipay, atiparquy watana

qipí, maytu wataq qawana qaway, qawarayay watay, chaqnay, wankurquy kipurquy chisimpay, chisinkuy allichay qullpi, waqaychasqa quííqí huñuq, quííqímaskaq, qullqimanta yarqasqa qullqi huñuy, qullqi maskay, qullqi tanaty watiqay, qawapayaq watiqay, qavvapayay muspayasqa, sunsuyasqa muspachíy, sunsuyachíy muspay, muspaykachay qipa, qipaman, wasaman qiparisqa, man yachaq qiparqachiy qiparquy, qipaririquy, qiparikurquy mana manchaq piñasqa ppiñachiy, piñarqachiy runa tukusqa qarít tukuy, runa tukuy supay wasi mana suyasqa llaki katkatay, katkatatay

45

B

CASTELLANO

Baba Babear Baboso, a Báculo Badulaque Bailador, a Bailar Baile Bajada Bajar

Bajarse Balbucear Balbuciente Baluarte Bamboleado", a Bambolear

Banda Bandido,a

Bañar Bañarse

Baño

Baqueano Barahunda Baratero,a

Barato,a Barbacoa Bárbaro,a Barbechado, a Barbechador,a Barbechar


(Palabras simples)

llawsa llawsa suruchiy llawsa suru, llawsaq tawna, kullku waroqlla tusoq, tusuykachaq tusuy tusuy uraykuy, uraykuna uraykuy, urakachiy, urayuy, urapay, urayachiy uraykuy, uraykukuy hamlluy, aklluykachay hamlluykachaq, aklluykachaq pukara maywiykachakoq maykachakuy, wanliyay maywiykachakuy chiripa apache, pistaku, wañucheq tapya runa, sepeq manchana runa armay, armakuy, armachiy armakuy, mayllikuy

arma, armakuna, mayllikuna reqseq roqya, sawka chanin uraqacheq

chanin urayasqa kawitu, watya, pachamanka salqa runa, purun runa chaqmasqa, yapusqa chaqmaq, yapoq kuskiy, chaqmay, yapuy


lawsa, lawta

lawtay, lawsapakuy lawta suru, lawta simi tawna, kaspi chuchilla tusuq, qachwaq, tusukuq tusuy, qachway tusuy, qachway uraykamuna urakachiy, uraykarqachiy

uraykuy, uraykukuy akakllastin rimay akwa akwa rimaq, akllu pukara kuyuchiq tanrí tanrí, kuyuy chanriykachay chiripa suwa, waykakuy, sipikuq runawañuchiq runa sipiq, wañuchiq armachiy, armarqach armakurquy, mayllakuy, armakuy, taqsakuy armakuna yaku armakunap yaku riqsiq, yachaq chaqwa asllataquy munaq pisillaquy munaq pisilla, manachaniyuq watya, pachamanka purun runa, tuksu runa chakmasqa chakmaq yapuy, cnacfnay

46

Barragana Barrer

Barrido,a Barrida Barrigón,a

Barroso,a Basar Basta Bastante Bastimento Batalla Batán Batido,a Batir Babedor,a Bebible Bebida Bebido, a

Becerro,a Bejuco Belleza Bello, a

Bendito, a

Benefactor, a Beneficiar Benévolo, a

Beodez Beodo, a Berro Bestia Bien Bienhecho,a Bienio Bienquisto,a Bigamo Bilis Bimestre

churi wacha pichay, kawchuy

pichasqa wiksa wiksasapa

suchisapa, muchisapa takyach'ry chayllata chanin, Ilasaq, waleq qoqaw, aqoya awqay, awqawan pukilay maran peqana qaywisqa qaywiy, tacjnay ukyaq, machaq wiksa ukyana, ukyanalla ukyana ukyasqa, ukyarisqa

uña, uña waka chaqlla munay kay, sumaq kay akmu, sumaq, ima sumaq, ima munay saminchasqa, añay nisqa, kusi samiyoq allin ruraqe, yuyapoqe allin ruray allin sonqo, allin allinlla, sumaq munakoq machay ukyasqa, machasqa, machaq

, oqoruru uywa allin allin rurasqa iskay wata llapaq munasqa iskay warmiyoq hayaqe, hayaqen iskay killa 1

uywanakuq pichay, picharquy, pichachakurquy pichasqa wiksa wiksasapa, punruru, hatun wiksayuq suchisapa qimichry, tryachiy, ñitichiy chayllataña, chayllapaqña achka, aypaq, kamaq mikuy-huñusqa maqanakuy, wañuchinakuy maray qaywisqa qaywiy, aychiy upyaq, sinkaq, upyakuq upyanalla, upyupaslla upyana as sinkarisqa, upyasqa, machasqa lia uña, uñacha arwikuq, arwi-arwi sumaqllaña sumaq, sumaqcha, kusa, kusacha wiña wiña kusikuyniyuq, kusisqa, kusi kawsayniyuq allin ruraq allinchay allillan, allin sunquyuqllan

machay, upyay, sinkay sinka, sinkasqa, machasqa uqururu uywa, tawa chakiyuq allin allin rurasqa iskay wata llapanpa kuyasqan iskay warmiyuq hayaq iskay killa 1

47

Bipedo,a Bisnieto,a

Bisoño,a Blanco Blancura Blanqueadora Blanquear Blanquearse Bocado

Bocón Bolsa Bonificar Bonito,a Borbotar Borbotones Borde Botar Bostezar Bostezo Brasa Brazo Brazudo Breve Broma Bromear

Bromista Brujo,a Buen, o Bufón, a Buho Burbuja Burbujear

iskay chaki anpullu, chupullu, pata haway

yachapakoq yuraq, ruyaq yuraq kay yuraqyacheq yuraqyachiy, pachaschay yuraqyachikuy huksimi

simísapa wayaqa, qamaña wanuchay, yakay munaycha leqliy, pullpoq pullullulluy patán, pata choqay hanllapakuy, hawnipakuy hanlla, hanyay sansa ríkra rikrasapa tinkulla, ratulla, ukpachalla sawka, chansa, yawna sawkay, aspayay, turíyay, chansakuy, yawnay asichikoq, yawnaq, sawkaq waqankiyoq, layqa, paqo, qamili ailin, kusa qamchu, qellma, sawka, yaqtoq tuku, huku pukutu, pukuchu pukpuy, pukututuy, pukuchuy

iskay chakiyuq willkap churin, willkap wawan yachapakuq

yuraq yuraq kaynin yuraqyachiq, yuraqyachikuq yuraqyachiy, yuraqyarqachiy

yuraqyay, yuraqyarquy simula, huk aimilla, huk millpuna simisapa, hatun simiyuq

wayaqa wanuyachiy sumaqcha, kusacha puqpu, timpu puqpuqyay patán, patacha hitay, wischuy, wikapay hanllakachay, hanllar'ry hanlla, hanllakuy sansa, nina ríkra rikrasapa tinkulla pukllay, pukllakuy pukllakuy, asipayay, pukllapayay pukllapayakuq musyaq, layqa, chuqaq allin, kusa asichikuq tuku, hatun tuku puqpu puqpuy

48

CASTELLANO

Bacinica Bagazo Baldado,a Baldar Baldarse Baldón Baldonar Barraca

Barranca Barrancoso, Barro Barroso, a Barrenadora Barrenar Basurero Batea Befar Befo Belfo Bemba Bermejo Beso Bezudo Bisojo, a Blando, a Berro,a Bofe Bofetada Bollo Bombo Boquerón Boquituerto,a Boscaje Botar

Botarse Breña


(palabras glotalizadas)

hisp'ana hach'u, q'opa, hamch'i such'u such'uyachiy such'uyay, such'upakuy p'enqay, k'ami k'amiy ch'uklla, hap'aka

wayq'o, Iloqllay q'asa q'asa q'asa

t'urukama, lap'oti, lapu t'uru kutk'oq hutk'uy q'opa apaq, q'opa churana wanp'ur, hanq'ara k'amiy wirp'asapa ch'utu wirp'a p'aqo much'a wirp'asapa lerq'o, wesq'o llanp'u, ñup'u ataq'o sorq'an, surq'a ch'aqla, kaqllanchay misk'i t'anta wank'ar q'asa wist'u simi sach'a sach'a wikch'uy, q'aruy

wiqch'urqokuy ranra mach'ay


ispakuna qamchi, qaran, hachu willu suchurqachiy suchurqukuy kami, pinqachikuq kamiy, kamirquy samakuna, samana wasi, chuklla wayqu wayqusapa

suchisapa uchkuq, uvhkukuq, tuquq uchkuy, uchkurquy qupa churana artisa, watiya piñachiy, qisachay, kamiy rakta wirpayuq, wirpasapa raku wirpa, rakta wirpa raku wirpa, rakta wirpa puka mucha rakta wirpa churchu, winku ñawi llanpu, llanpulla ataqu, qura kipchan, qapsan lapya, laqya, incha miski tanta hatun tinya hatun uchku, hatun simi wistu simi, wiksu simi sacha sacha hitay, wischuy, wikapay, chuqarquy hitakuykuy, wischukuykuy ranra, ranra ranra

5U

CASTELLANO

Baba Babear Baboso

Bacín Bailadora Bailar

Baile Banquete

Barba Barbado,a

Barbinegro Barbirrubio

Barbotador, a

Barbotar

Bobo,a Bochorno Borrado,a Bozo Bravo,a Brotado,a

Brote Bruma Bumoso Buba Bufar Buscar



thalta, thawti, llawtha thaltay, thawtiy thaltaykachaq, thalta

wirkhi

qhachwaq qhachwa

qhachwa

phunsun, mikhuna ukyana sunkha sunkhasapa

yana sunkha puka sunkha

thutupakoq thutupakuy

phoqes ruphapakuy qhachqa uya phlslu, millma sunkha phiña, qhari sinchi, phiñasqa

phutusqa

phutu, phutumuy qocha phuyu, qocha wasphi phuyu phuyu wanthi

phususuyuy maskhay


lawsa, lawta lawtay, lawsapakuy qallu qallu

ispakuna tusuq, qachwaq, tusukuq tusuy, qachway tusuy, wintuy

mikuy, mikuna sapra saprasapa, hatun saprayuq yana sapra, yana saprayuq puka sapra, qillu sapra, qillu saprayuq rimapakuq rimapakuy, hampatu hin arimaq puqis, upa rupapakuy chipru, qachqa chukchachakuna pina, piñasqa, qaqchu tuqyasqa, lluqsisqa,

chikllisqa chiklliy

puyu, quena waspi puyu puyu wanti pukuy maskay

Brillante Brillar Brlncador,a Brincar

Brinco Brincotear Brotado

chikllisqa Bruces

Bruñidor, a Bruñir

Bulto Bullir

k'anchaq k'anchay pitaq, p'itaykachaq

p'itay p'ita p'itaykachay, p'itakachay

ch'eqesqa

laq'a, laq'akuy llunk'ucheq, Iluchk'ayacheq k'ancharichiy, llunk'uy, lluch'kay

q'onpu, q'epi t'inpuy

llipipiq, lipipiqyaq llipipiqyay, chipiqyay pawaykachaq

paway pawa pawaykachay, saltaykachay tuqyasqa, lluqsisqa,

pakchanpa urmay, siqaykuy

llunpayachiq llunpay

qipi, palta, saway tinpuy

49

51

CASTELLANO

Caballero Cabecear Cabecera Cabellera Cabelludo,a

Cabello Caber Cabeza Cabezada Cabezadas Cabezudo,a Cabizbajo, a Cabuya Cacao Cacareadora Cacarear Cacería Cacerón Cachete Cachetudo,a Cachivache Cachorro Cada Cadáver Cadavérico,a Caducar Caduco,a Caedizo,a Caer Caerse Caída Caído,a Cal Calabaza Calandria


(Palabras simples)

wiraqocha muskay, umawan k'asuy umala, uman, sawna chukcha chukcha sapa, suni chukcha

chukcha chayan, kaman, haykuy

urna taka takapakuy umasapa umachakimpa, umalayaq suru, paqa, paqpa kakaw runtunayaq, qotututoq runtunayay, qotututuy chakuy hatun wasi uyatuüu uyasapa yanqan kaqkuna uña allqo sapa, sapanka aya ayauya hiwikay hrwikaq urmanayaq urmay urmanayay urmay urmasqa, urmaq isku lakawiti tuya


wiraqucha, qala urna aywiy, urna aywitiyay sawna chukcha chukchasapa, hatun chukchayuq chukcha haypay, kamay, kamarquy urna takay, tupay takay, tupay umasapa kumuysan llakisqa paqpa kakaw taraq taraqyaq taraq taraqyay, takikuy chakuy, chakurquy raqay, pirqa uya uyasapa, wirasapa mana waliq uña allqu sapa aya, wañu, wañusqa ayayasqa yayaqyay yuyaq, machu, paya lluchkaq, lluchkakuq, urmaq urmay, siqaykuy urmanayay, luchkanayay urmay, wichikuy urmarqusqa isku kalawasa tuya

52

Calaña

Calavera Calcinado,a Calcinadora Calcinar

Calculable Calculadora Calcular Caliginoso Calma Calmar Calmoso,a Calumnia

Calumniador Calumniadora Calumniar Calzón Calladamente Callado,a Callar Cama C amarada Camarón Camilla Caminado,a Caminadora Caminar Camino Camote Campesino,a

Campo Candela Canilla Canina Canoa Canoso,a

Canoro,a Cantable

niray

aya urna, urna tullu kanasqa kanaq kanay

yuyaykunalla yuyaykusqa yuyaykukuy tutayaq samay, wayra thaniy, ñañi samay, ñañichíy, ñañikuy kachasa, samaq siki yanqa tunpay, hoqariy, qasi tunpay qasin manta tunpasqa tunpakoq, qasi tunpaq qasitunpay, tunpaykay wara, waralli upallalla, upallamanta upallakoq, mukmikoq sonqo upallay, upallakuy puñuna ríqsinakoq masi, kaman yukra wantuna, kallapi purisqa puriykoq puríríy, puriy purina ñan apichu chakra runa, purun runa

panpa nina, sansa chakisenqa, pichu tullu allqo aka wanpu soqo urna, paqpa urna, soqosapa

ñukñu yaki takina, takinalla

rikchaq, niraq, rikchaq masin urna tullu uchpayachisqa uchpayachiq uchpayachiy, kañay, kañarquy tantiyan, tantlyanalla tantiyasqa tantiyay tutapayaq wayra qasi, qasilla qasikay, qasillakay qilla tunpay, huchachay, qasi tunpay tunpasqa tunpaq, huchachaq tunpay, huchachay wara, muqukama kallpi wara yachayllamanta, upallalla upallasqa upallay, pakay, mana rímay puñuna, kawitu ríqsinakuq masi, kuyaq kamarun chakana, wantukuna purisqa puríkuq riy, puriy, puríríy, kallpay ñan, purina, purikuna miski sapa purun runa, chakra runa, purun warmi panpa, purun, chakra nina, sansa tullu, chaki tullu allqup ispaynin wanpu suqu urna, suqusapa, yuraq urna sumaqcha takiq takispaslla, takinalla

53

Cantar Cantera Canto Cantor, a Caña Capa Capacete Caparis Caparrosa Capsiosamente Capullo Cara Caracol Caracolear

Caracha Carámbano, a Carbunco Cárcel Carcelero, a Carda Cardador, a Cardar Carear

Carearse Carecer Carero, a

Carestía Carga Carga do,a

Cargador, a

Cargar

Cargarse

Canalegre Cariarlo,a

takry, wankay rumiqollpa, rumi horqona taki, patán, qaylla

takeq

Wiru yaqolla, llaqolla chuku

tara millu, qollpa yachaymanta mukmu

uya churu, qallutaka, machas muyuykachay

qarachi chullunku nina qispi umiña watay wasi, pinas watay masi kamayoq pillchana, pillcha pillchaq pillchay uyapurachiy, uya puray

uyapuranakuy muchuy, prsiy ancha mañaq

muchuy winay churkusqa, chaqnasqa

qateq

churkuy, chaqnay, paltay, wantuy, sillwryukuy

chaqnakuy

asiquya, kusiquya ismusqa

takry

rumi hurquna taki, pata, patacha

takiq

wiru punchu lliklla

mutuy qullpa yachayllamanta

umpu uya churu muyuykachay, muyuriy,

qiwiykachay sama, isu riti, lasta qispi rumi watay wasi watasqakuna qawaq tisa tisaq tisay tinkuchiy, tinkunachiy, uyapurachiy uyapuranakuy wanay, mana tariy ancha mañaq, achka mañakuq wanay qipi, winay, samay, palta huntasqa, hipisqa, sawasqa,

apasqa, astasqa apapakuq, qipipakuq, sawapakuq qipiy, paltay, wallway, saway, wantuy, qipirquy, sawarquy qipikurquy, qipirikurqiry, sawakuy, churkukurquy kusi uya, asikachaq uya ¡smusqa

54

Cariarse

Caribobo, a Caricia

Caricioso, a Caridad

Cariho

Cariñoso,a

Carmenar Carnaval

Carnal Carne Carnero Carnívoro, a Carnoso, a Caro, a Carpincho Carpintero Carrizo Carrizal Carta Casa Casadera Cardero Casada Casado Cascajal Cascajo

Casarse Cascara Casco Cascudo,a Caserío Caserón Casi

Casi casi

Caso

ismuy

upa uya waylluy, lulu wayllukoq, lulukoq wakcha khuyaq

munaychay, sumaq sonqo, munakuy, muña

munaychaq sonqo, munakoq, wayllukoq pillchay pukllay wachoq sonqo, fiuki aycha

ukya, uwiha aycha mikhoq, aycha mihoq aychasapa ancha chaniyoq, sinchi sallqa waka

llaqllay kamayoq soqos soqos panpa qellqa wasi taqyaq sipas takyaq wayna qosayoq warmiyoq, sawasqa silla silla, suqlla silla, siqlla rumi

yananchakuy, sawakuy qara urna chuku, choqe churu sillusapa aylu wasikuna, wasi wasi hatun wasi yaqa, yaqalla, yaqallamanta

yaqa yaqa, yaqachalla

kay, níspaqa

ismuy, ismurquy, ismukuy ismukurquy upa uya kuyapay, waylluy kuyakuq, wayllikuq kuyay, kuyakuy, munay, munakuy

kuyay, kuyakuy

kuyakuq, wayllikuq

pillchay, tisay pukllay, hatun pukllay wachuq aycha uwiha aycha mikuq aychasapa chanbiyuq, chanin sacha waka kullu llaqllaq suqus suqus panpa qillqa wasi sipas, hatun pasña hatun maqta, wayna qusayuq wamniyuq rumisapa, rumi rumi taksa rumikuna, akapa rumikuna yanachakuy qaran urna chuku sillusapa wasikuna, wasi wasi raqay, pirqa yaqa, yaqalla, uchuyllamanta yaqa yaqa, yaqa yaqalla, yaqallaya kay

55

Casta Castigador, a Castigar

Catear

Catequizados a Catequizar Catorce Catre Cauda Caudal Caudaloso,a Causa Causante

Causar Cautela Cautelosamente Cauteloso, a

Cautivador, a Cautivo,a Caverna Cavilado,a Cavilar Caviloso, a Caza Cazable Cebar Cebo Cebón Cedozo Ceder Cegar

Cegatón Ceguedad Celada Celaje

Celda r , l? r

ayllu, panaka, yawar muchucheq, miraraq, wanacheq muchuchiy, miraray, wanachiy

maskaykachay

yachacheq, iñicheq yachachiy, iñich'ry chunka tawqayoq sirina, kawitu qoysu, chupa kaqiyoq, illayoq, kaqniyoq hatun mayu rayku, tepsi, qallariy raykoq, teqseq, qallareq, kuchayuq kay raykuy, teqsiy, qallariy mukmiy, yuyay, yachay sapa kay mukmi mukmiylla, llañulla yuyayniyoq, mukmikoq, mukmi sonqo sonqo suwa, piñaschay pinas, atisanka, piñaschasqa chinkana yuyaymanasqa yuyaymanay yuyamanaq chaqku,chaqo chakuma, chaqoma wirayachiy wira wira wira suysuna ari niy, huniy, kacharipuy ñawsayay, ñawsayapuy, ñawsayachry ñawsayaq ñawsa kay, antichoqa chapatiyay, toqllay akupana, antaruphay, umulli, antav/ara wasi r-r- ^,,rnl,]r/

ayllu, niray, rikchay muchuchiq, asutiq muchuchiy, maqay, panyay suqulluy maskay, maskaykachay, taqwirquy yachachiq yachachiy chunka tawayuq kawitu chupa kapuqniyuq, qullqisapa hatun mayu, yakusapa rayku kuchayuq, huchayuq kay

ruray mana musyachikuq mana musyasqalla pakalla ruraq

sunqu suwa, wataq watasqa, waqaychasqa uchku, machay yuyaymanasqa yuyaymanay yuyamanaq chaqku hapinalla, hapipaslla wirayachiy, puquyachiy wira wira, wiray wiray suysuna ariniy, anirquy ñawsayay, ñawsayakurquy

ñawsayasqa ñawsayay suyarquy antaqa

wasi, wasicha miiyupayay

56

Cellisca Cementerio Cena Cenciño, a

Censurador, a Censurar Centella Centelleados a Centellear

Centena Centenario Centro Ceñida, a Ceñir Ceñirse Cerca

Cercador, a Cercar

Cerco Cernido, a Cernidor Cernir Cerrero

Cerro Certificar Cerumen Cesar

Cesible

Césped Cesto,a Cesta Cicatero,a Cicatriz Cicatrizado,a Cicatearse CcatrEatrvo,a

chanaqllu ayaq samanan wasi, aya wasi tutamikhuy, tutamihuy tullu runa, llaqa

runap kawsaynin sipsikay, rimakuy lliplli, illapa, chinpu, pinctii Iliplleq llipllr/, chipipipiy, wachikyay, lliplliyay, llppipry, chinpuy pachak pachak wata chawpi, chawpipi kaq chunpi, chunpillikuna hunpiy, chunpiltry chunpillikuy qaylla, qencha, kuska, sisiqa, perqa, chaqlla qenchaq, perqaq qenchay, perqay, haratay, kanchay, intuy qencha, perqa, harata suysusqa ichara suysuy sallqa

erqo, moqo sullull kaqpaq rimay ninri wira tatry, tukuy, tawkay usariy ukman saqinalla

waylla isanka, runku tipa maqlla chukta chuktasqa cltuktakuy chnklakoq

chikdii aya panpa tuta mikuy tullu runa, tullu warmí, chakisqa, tulluyasqa pinqaq pinqay, qipanpi rimaq achikya, llipikya llipikyaq, akchiq, anchiq achikyay, llipikyay

pachak pachak wata chawpi, chawpipi kaq watu, wiqaw waru, chunpi watay, chunpikuy watakuy, chunpichikuy qaylla, qincha, kaylla

qinchaq qinchay, pirqay

qincha, pirqa suysusqa suysuna suysuy ayqiykachaq, urqun urqun ayqiykachaq urqu ari, chaynan n'ry ninrip wiran tukuy, tukurquy, puchukay

hukman qunalla, hukman quykunalla chanpa kanasta chipa micha, maqlla sira sirasqa siray, sirakurquy sirachiq, «irayachikuq

57

Ciclón Ciego, a Cielo Cien Cienpiés Cierne Ciertamente

Cierto chiqaq Ciervo, a Cigarra Cigarrista Cigarro

Cinco Cincuenta Cintura Circuir

Ciruela Cisma Cismático,a

Citar Ciudad Ciudadano,a Ciudadela Cizaña Clamar Clandestinamente

Ciara Clarear

Clavado ,a Clavar Clavicula

Cloeca Coadyutor, a Coagulado,a Coagular

antay qonchuy ñawsa hanaq pacha pachak pachak chaki uriy, willinayay cheqaqpi, cheqanpi, sullull manta,

riki cheqan, cheqaq, cheqallan

luychu tiyan tiyan pitakoq sayritu, pitaña pisqa pisqa chunka weqaw intuy, muyuchiy, muyurichiy

usun rakikuy, waqlliy rakikoq, waqllikpoq

waqllay, willay llaqta, hatun llaqta llaqta runa, hatun llaqtayoq pukara qora qapariy, waqyay, waqyakoq paka pakalla, pakallapi

runtoq yuraqnin, usaríy achikyay, usariy, pacha paqariy, paqariy takasqa takay, takarqoy ríkra chaka

toqtoq, wallpa toqto yanapaqnin tíkayasqa tikayay, tikaray, lluklluy, bkayachry

sinchiwayra

ñawsa hanaq pacha pachak pachak chaki qallarininpiraq kay

chiqanpi

chiqan, chiqaqlla, kaqlla,

china luychu, urqu luychu kachikachi ancha pitaq, ancha pitakuq pitaña pichqa pichqa chunka wiqaw muyuvhiy, muyurichiy, chawpichay

usun rakikuy, rakikurquy rakikuq, rakikurquq kamachiqninmanta rakikuq willay, qayay llaqta, hatun llaqta llaqta runa, hatun llaqtayuq pukara qura qayay, qayakuy, qayarikuy

upallalla, mana pipas ríkusqallan runtup yuraqnin achikyay, paqariy, pacha achikyay takasqa, satisqa takay, satry usa kancha, muía watana tullu tuqtuq, ullqaq

yanapaqnin tíkayasqa tikachiy, tikarqachiy

58

Coagulo

Cobarde

Cobardear

Cobardía

Cobayo Cobertura

Cobijar Cobijarse

Cobrable Cobrador, a Cobrar Cobre Coca Codear Codicia

Codiciable Codiciosos Codiciar

Codo Coevo, a Coger Cognocible

Cogollo Coincidir Coito Cojear Cojera Cojo Cola Colaborador, a Colaborar

Colactáneo, a

tika tika qewa, llakllaq sonqo, llaklla, usqo pisi sonqo, wataqe, manchakoq, manchali, chinanayaq llakllaykachay, manchay

llakllaq sonqo kay, llakllay, manchay qowi qata, pakana, chusi, qunpi chusi, qatana qatay, qataykuy, qorpachay qatakuy, qataykukuy

chaskikapunalla chaskiq, mañaq, manuchaq chaskikapuy, mañapuy, manuchay anta kuka pukllaykachay wañurikuy, hillu sonqo kay, munapay munapayana wañurikoq wañurikuy, munapayay

kuchuchu wiñay masi pallay reqsina

ñawin tinkunakuy oqllanakuy, tawqanakuy weqroyay, weqruy weqrokay weqro chupa yanapakoq, haymaq yanapay, haymay, ruwaysiy

ñuñoq masi, ñuñu wayqe, ñuñu ñaña

tikasqa, chirisqa llaqlla, manchaq sunqu, manchakuq

manchakuy, mancharikuy, mancharikurquy manchay, mancharikuy

quwi qata, maytukuna

qatachiy, panpachiy qatakuy, qatakurquy, panpakuy mañanada, mañapaslla mañaq, mañapaq mañay, mañapay, mañakuy anta kuka kuchusyay, kuchuswantakay ancha munay, ancha munapayay munapaslla munaykachakuq ancha munay, ancha munapayay kuchus wiñay masi kaq masi pallay, huqaríy riqsinalla, ríqsipaslla, riqsiy atinada urna, ñawi, sachap ñawin tinkuy, tinkurquy, tuparquy sakway wiqruy, wiqrukachay wiqruyay wiqru, hitara chupa yanapaqnin, runaq maqsin yanapanakuy, ruraysinakuy,

ruraysiy turin, wawqin, panin, ñañan, ñuñuq masin

59

Coladero, a Colar Colatear Coleccionar Coleccionista Colega Colérico,a Colgado, a Colgar Colgarse

Colibrí Cólico Colicuable

Colicuar Colina Colmena Colmillo Colocado, a Colocar Colocarse Color Colorete

Columpiar Columpiarse Columpio Collado Collar Comadreja Combate Comenzado,a Comenzar Comerciante

Cometa

Cometedor, a Cometer Comezón Comido,a Comienzo

suysuna suysuy yawar masi huñuy huñoq yachaq masi, masi akanayaq warkusqa warkuy, warkuriy, arapay warkukuy, warkuríkuy, warkunakuy, warkurayay, wallqariy siwar wiksananay, wiksa unqoy chulloq, chulluchina

chullichiy kallki, moqo llachiwana, llachiwana choqta kiru, toqma, waqsa churasqa allinta churay, churay churakuy llinpi, rikchaq puka hawi

wayllunkachay, warkukachakuy wayllunakuy wayllunkukuma kallpi, moqo, puna, quila suyu walpa achocada, chukuri awqanakuy, maqanakuy qallarísqa qallariy ranitiy kamayoq

aqochmchay, tapya qoyllur, chuqi chinchay ruraq, huchayoq ruray, huchallikuy seqsi saksasqa, mihusqa qallariynin, qalla

suysucha, takssa suysu suysuy, suysurquy waqta, hichpa ayllu huñuy huñuq kaq masi, masi piñayasqa, piñasqa warkusqa, warku warkuy, warkurquy warkukuy, warkukurquy, warkunakuy qinti wiksa nanay chulluqlla, chulluchinalla, yaku yaqíía, yakurqachínaiía yakuyachiy, chulluchiy pata, muqu wayrunqu masi waqsa, waqu churasqa churaY, churkuy, churaykuy churakuy, churakurquy rikchaq, llinpi pukayachikuq, pukaman muyurqach'iy wayllunkachiy, wayllunkay wayllunkay, wayllunkakuy wayllunchakuna, wayllunka muqu wallpa, kunka watu unchuchuku maqanakuy qallarísqa qallariy, qallarirkuy rantiwan tiyay, ranliwaq puriq chupayuq quyllur, chupasapa quylur ruraq, huchachakuq ruray, huchallikuy siqsi, siqsikuy mikusqa, saksasqa qallariynin

60

Comilón, a Comisionado, a Comisionar Como

Compadecer Compadecerse Compañero, a

Comparable Comparador, a Comparar

Comparecer Compartir Compasivo, a Compatriota Compensable Compensar

Competidor, a

Competir Compilado, a Compilar Complacencia Complacer Complacerse

Complemento

Completamente Completar Cómplice

Componedor, a Componer

Componerse

Componible Composición Compra

raqrapu kachasqa kachay ima, imaynan, hiña, imayniraq, imayna alawchay, llakipayay llakipayay masa, masi

pata chana, tinkuchina patachaq, tinkucheq tapuy, patachay, tinkuchiy

qayllay rakinakuy llakipayaq, alaw:haqe llaqta masi kutíchipuna, qopuna kutichipuy, qopuy

llallinakoq, tinkunakoq atillcha llallinakuy, tinkunakuy huñusqa huñuy aqoqtakuy, kusikuy uynikuy, kusichiy kusikuy

tukupaynin

lluyta tukuy, tukupay huchallikoq masi

allichaqe, allichaq allichay, tupachiy, allipunakuy, allichakuy allichakuy, allicharikuy

allichanalla, allichay atina allichana r?:»ti, rantína

manchay mikuq kamachisqa, kachasqa kachay, kacharquy hiña, imayna

kuyapayay, llakipayay llakipayay kaq masi, puriq masi, yachakuq masi tinkuchinalla tinkuchiq rikchachiy, tinkuchiy, tinkurichiy, tupanachiy rikuriy, rikurirquy, tinkuy rakiy, rakipayay, rakinakuy llakipayakuq llaqta masi, llaqta pura kutichipunalla, qupunalla kutichipuy, qupuy, sayacnipuy masi, atipanakuq, hapinakuq atipanakuy, hapinakuy huñusqa huñuy, suntuy kusikuy, quchukuy quchuchiy, kusichiy qichukuy, kusikuy, kusikurquy tukuynin, yapan, puchukaynin paqwa, nisyu tukuy, huntachiy, tukurquy huchallikuq masi, runaq masi allinchaq allinchay, allincharquy

allinchakuy, allinchakurquy, allincharikuy, churapakurquy allinchapaslla

allinchay, allinchana ranti, rantikuy

61

Comprador, a Comprar Comprarse Comprender Comprometedor, a Comprometer Comprometerse

Compuerta Computar Comunicable Comunicar Comunidad

Comúnmente Comunión

Con Concebir

Conceder

Concertadamente Concertarse

Concitar Concluir Conclusión Concluirse Concordar Concubina Concubinario

Concubinato Conculcado, a Conculcador, a Conculcar

Concufiado Concurrencia Concurrir Conchavarse

ranteq, rantikoq rantiy, rantikuy rantinakuy yachay, umanchay huñicheq huñichiy churakuy, huñiy, kamachinakuy, huñinakuy

punku yupay

willana, yachachina willay, willakuy, yachachiy llaqtantin, aylluntinkama

yachasqaña pasaqlla taytanchik chaskikuy

wan chichuyay, wiksayakuy, wiksayukuy

qoy, uyay, huñiy, uyniy

paqtas paqtaslla kamachinakuy, rimanakuy

yachachiy tukuy, tukupay tukukuy, tukukuynin tukukuy tinkuchiy, huk sonqo kay anasu, salla, churi wacha churí wachayoq, churi wacha

waynayakuy, kuska tiyay sarunchasqa sarunchaq sarunchay qatay masi huñunakuy, tantanakuy riy, kay, huñunakuy nmanakuy, kamachinakuy, yachachinakuy

rantiq, rantipakuq rantiy, rantirquy, rantipakuy rantinakuy, rantinakurquy yachay, yacharquy anichiq anichiy anikuy, anirquy, aninakurquy, rimanakuy, kamachinakuy punku, yaykuna yupay, tantiyay, rikchapakuy willana willay, willakuy, rimay llapa runa, llapallan, llaqtantin, ayilu chaynallan, yachasqañan pasaqlla amunchikta chaskikuy wan chichuyay, wiksayakuy, wiksayuq kay anri niy, anri nirquy, anirquy, quykuy allin rímanakusqa kamacvhinakuy, rimanakuy, yachachinakurquy yachachiy tukuy, puchukay, qispichiy tukuynin, puchukaynin qispiy tinkuchiy, tinkurqachiy qariyuq, kaq masi wayna, waynayuq, sipasniyuq waynanakuy, uywanakuy sarutasqa sarutachiq sarutakuy, sarutakurquy masa masi huñunakuy rirquy, riy, kay, huñuy akuy rimanakuy, kamachinakuy, yachachinakuy

62

Condensado, a Condensar Condescender Condiscípulo

Condolerse Condonado, a Condonar Cóndor Conducir Conductor, a

Conejo Conexo, a Confabulado, a Confabular

Confeccionar

Conferenciar Confesado,a Confesar Confín Confinar Confiscar Confluencia Confluir

Conformar Confortado,a Confortar Confrontado,a Confrontar Congelado,a Congelar Congraciar Congraciarse Congregado,a Congregar Congregarse Conjeturable Conjeturar

pipuyasqa | pipuyachiy uyaykuy, hawniy, uyniy yachaq masi

llakipayay panpachasqa panpachay kuntur, inka mallku, awki mallku pusay, apay, ranpay pusaq, apaq

qowi huñunasqa rímanakusqa, kamachinakusqa rímanakuy, kamchinakuy, tinkuchinakuy rurarqoy, allicharqoy, siray

rímay, rímana rimay willasqa willakuy tukukuynin, qaylla, saywa karunchay, tinkuy qechuy, qechurqoy tinkuy, tinkoq tinkuy, huñunakuy

unanchakuy kallpanchasqa, sinchichachisqa sinchichay, kallpanchay patachasqa, tinkuchisqa patachay, tinkuchiy, uyapurachiy qasasqa, chullunku qasay, chullunkuy, tikayachiy munachiy munachikuy tantasqa, huñusqa tantay, huñuy, qayachiy tantanakuy yachaymana, yuyaymana hamurpayay, yuyaymanay

pipuyachisqa B pipuyachiy, putkayarqachiy anri niy, uyaykuy yachaq masi, yachakuq masi manachikuy, llakikuy panpachasqa quykurquy, panpanchay kuntur pusay,aysay, apay apaq, pusaq, aysaq, riqsichiq quwi tunkisqa, kipusqa, ratasqa yachachinakusqa rímanakuy, kamachinakuy, yachachinakuy ruray, rurayquy, allichay, allicharquy rímay, rímanakuy willasqa willay, willakuy, willakurquy tukuynin, puchukaynin tinkuy, tupay qichuy, qichurquy tinkuy, tupay, tupanakuy tinkuy, tupay, huñunakuy, huntanakuy tinkuchiy kallpanchasqa sinchichay, kallpanchay tinkuchisqa tinkunakarqachiy, tinkuchiy

tikayasqa rítiyachiy, tikarqachiy kuyachiy, kuyarqachiy kuyachikuy, kuyarqachikuy

huñunakusqa tantay, huñuy, huñurquy huñunakuy, kuyarqachikuy musyanalla, musyapaslla musyapay, musyakachay, yuyaymanay

65

Compositor, a Copa Copioso, a 1 Coquetear Corazón Cordero Cornada Corneador, a Cornear Cornudo, a gjj

Corona Coronilla Coronado,a Coronar Coronarse Corral Corregido,a Corregir

Corregirse Correo Corresponder

Corromper Corromperse Cortador, a Cortar

Cortarse Corteza Cortezudo, a Corto

Corzo, a Cosa Cosecha Cosechar

Coser Cosquillar Cosquillas Cosquillear

allichaq, allichay kamayoq ukyana sinchi, nanaq, chika chika qanchipayay sonqo uwiha waqrasqa waqraq, ayaq, waqrakaq waqray, ayuy, takay waqrasapa, waqrayoq, astayoq, wasanchasaqa, ayusqa, qewillu

pillu, mukuku, chinpu mukuku pillurísqa, pillurichisqa pillurichry, pilluchiy pillurikuky kancha wanasqa wanachiy, anyay, allichay, mahinay

wanakuy chaski, qellqa apaq kutichiy, kutichipuy

waqllichiy ismuy kuchoq kuchuy, rutuy, muruy, willuy

kuchukuy qara qarasapa taksa, tinku

taruka, luychu ima aymuray kallchay, pallay siray kullachry kullakuyniyoq kay, kulla kullay

allichaq, allichapakuq

upyana achka, sinchi asikachay

sunqu chita waqrasqa waqraq, waqrakuq waqray, waqyarquy waqrayuq

pillu puyuk, puyuk urna pilluchasqa

pilluchay pilluríkurquy kancha, qincha, pirqa wanasqa yachachiy, anyay, qaqchay, qaqchaparquy wanakurquy chaski, qillqakunawan puriq kutichiy, kutichipuy, ayni kutichiy waqllichiy ismurquy kuchuq, rutuq kuchuy, kaptay, rutuy, karchay, wiptiy kuchukuy, kaptakuy, rutukuy qaran qarasapa, qaransapa taqksa, uchuy, pinqakuq, pinqakachaq, pinqakachakuq taruka, luychu ima puquy, mikuy, kawsay huñuy, suntuy, huñukuy siray, siraquy chikuchay, chikucharquy chikuchakuq chikuchay

66

Cosquillosos Costa

Costado Costal Costilla Costo Costoso, a Costra

Costumbre

Costura Costurero,a Cotejar Cotidiano, a Coyuntura Coyunturas Cráneo Crápula Crapuloso, a Creador, a Crear

Crecer

Creces Creciente Credo Creer Crepúsculo

Cresta

Cria Criado,a

Criador, a

Criar

Criatura

kullaysapa, kulla mancha mama qocha pata, mama qochaq patán chiru, waqta kutama waqta tullu chanin allin chaniyoq, chaniyoq qara, lliqti, qarayoq, qaracha

yachasqan, hiña kaq,yachakoq, hiña yachasqan sirana siraq, siray kamayoq patachay, tinkuchiy sapa p'unchaw moqo moqo moqo uman tullu, putuku machay machaq wiksa kamaq, ruraqe, paqaricheq kamay, paqarichiy, ruray

wiñay, hatunyay, anchakachay miray, miraynin wiñaq killa iñinim iñiy, iniy sipi sipi

sukama

wawa, uña yana, uywasqa, warma, iñaka, ¡milla, kamaqe kamaq, uywaq, uywakoq, pachakamaq uyway, kamay, ñuñuy, ñuñuchiy, churiyay, uyway, uywakuy ñuñoq wawa, wawa

chikusapa hatun quchaq patán, mama quchap patán waqta, ríkra, qichpa kutama waqta tullu, tullu chanin chaniyuq qarapa qaran, qarasapa, qachachu

yachasqan, hiña yachasqan

sirana, sirasqa siraq, sirapayuq tinkuchiy, bnkurqachiy sapa, punchaw muqu muqu muqu urna tullu machay, sinkay machaqupyaq, sinkaq kamaq, unanchaq kamay, unanchay, paqarichiy wiñay, miray, hatunyay miray, miraynin killapwiñasqan, wiñay iñiynim iñiy, iñirquy sipi, achikyay, anta, tutaykuy kakara, waqchi, pisquq titala, sinqan wawa yana, mita

kamaq, unanchaq, paqarichiq kamay, ruray, unanchay, ñuñuy, uyway, hatalliy ñuñuq wawa, wawa, llullu wawa, chuchuq wawa

67

Criba Cribador, a Cribar Crimen Criminal Criminar Criminoso, a

Crin Cristal , Crónico Crucificado, a Crucificador, a Crucificar Crudo

Cruzar

Cuadrienio Cuadrar

Cuadrúpedo Cual Cualquiera

Cuando

Cuanto, a Cuarenta Cuasi

Cuatro

Cuatrocientos Cuatro mil Cubierto a

Cubrir

Cubrirse Cucharón Cuello Cuerdo, a

suysuna, ichaia suysoq, icharaq suysuy, icharay hatun hucha hatun huchayoq huchachay huchachaq chukcha, uywa chukcha

qespi mana kacharikoq onqoy chakatasqa chakataq, chakatacheq chakatay hanku, chawa

chakay, charkay, chakachiy,

chinpay tawawata kamanmi, mirkatay

tawa chaki

mayqan, mayqen, maypa mayqanpas, pi maypas, mayqenpas imaypacha, may pacha

maytukuy tawa chunka yaqa, yaqalla

tawa tawa pachak tawa waranqa qatana, kirpana, qatasqa, hawana

qatay, kirpay, yumay, chukullikuy

wankukuy wislla kunka yuyaysapa, watana

suysuna, aqichaq aqichaq, suysuq suysuy, aqichay hatun hucha hatun huchayuq huchachay, tunpay huchachaq, tunpaq

uywap kunak chukchan qispi manakachrukuq unquy chakatasqa chakataq chakatay, chakatarquy

chawa, kapka,

man yachasqa, llullu chakay, chakarquy, chinpay

tawawata kamanlla kamay, tinkuy, riqsiy tawa chaki ima, maypi mayqanpas, mayqannimpas

imaypacha, maypachan, haykap hayka,haykanka tawa chunka yaqalla, yaqa yaqalla, chikallanmanta

tawa tawapachak tawa waranqa panpana, qata, kirpay, panpasqa, kirpasqa, qata, sukutusqa, qatasqa qatay, panpay, kirpay,

sukutay, maytuy, qatachiy sukutakuy, urna wankuy wislla, qarakuna

kunka, tunquri yuyaysapa

68

Cuerno Cuero Cueva Cuervo, a Cuesta arriba Cuesta abajo Cuidado

Cuidadosamente

Cuidadoso, a

Cuidar

Cuidarse Cuitado, a Culebra

Culpa Culpado,a Culpar Cumbre

Cumplido,a Cundido, a Cundir Cuñada Cuñado Cura Curable Curado,a

Curandero, a

Curar Curarse Curativo, a Curiosear

Curioso, a

Curtidor, a Custodiar

waqra, asta qara chinkana, qaqa wasi allqaman, waman seqana, wichana uraykuna yuyapuy, yuyaykuy, manchapakuy, paqtataq yuyayüawan, pituy pituylla, allillamanta, susiyllawan, makilla, allichallamta yuyaymanaq, pituykachaq, yuyayniyoq yupapuy

qawaykachakuy pisi sonqo machaqway

hucha huchayoq, huchallikoq huchachay, tanqayuy mukuku, urna, pata

pacha, pachallan, yupa mirasqa miray, mismiy, waqway llunchuy, lunchu masani, aqe, qatay yaya, tayta kura hanpinalla hanpisqa hanpeq, hanpi kamayoq, paqo, qamili hanpiy, alliyay hanpikuy hanpi, alliyachikoq tapuykachay, ulisyay

tapuykachaq

qara qaqoy waqaychay

waqra qara machay ullatu wichay, hanay uray, uraykuna allillamanta

allillalla ruray

qawapayaq

qawapayay, waqaychay

qawaykachakuy llakisqa, taksa sunquyuq machaqway, katari, maqta uru, wasaka uru, malanki hucha huchayuq, huchallikuq huchachay, huchachaykuy apachita, pikchu, tukuynin, urna puchukaynin huntachiq mismirqusqa miray, mirarquy llunchuy masa yaya hanpinalla, hanpipaslla hanpisqa hanpiq, hanpipakuq, qamili

hanpiy, alliyachiy hanpikuy, hanpikurquy hanpi, alliyachikuq,

yachay munay, tapuykachakuy yachay munaq, tapuykachaq qara qaquy waqaychay, hatalliy, churay

69

70

CASTELLANO

Cabal Cabana Cabecear Cabello rubio Cabestro Cabezudo,a Cabizbajo,a Cabo Cabuya Cactus

Cachete

Cachetudo,a Cachorro Cada dia

Cadavéríoo,a Caducar Caduco, a Caer Caerse

Calaña

Caldear Calentar

Calentarse

Caliente Calor Calmoso, a Calvo,a Calzado,a Calzarse


(Palabras glotallzadas)

hunfasqa, k'apak ch'uklla umawan k'asuy p'aqo chukcha senq'apa morq'a, k'ullu urna k'umkoq, k'umurayaq p'uchukayñin, k'uchun ch'awar k'aklla, sanq"ayu, p'ata kiska, ch'anki k'aklla

k'akllasapa jfc rini sapa p'unchaw, p'unchaw p'unchaw q'anparmanasqa ruk'uyay ruk'u laq'akuy • wikch'ukuy, laq'akuy

rikch'ay

p'aqachiy q'oñichiy

q'oñikuy, q'ochakuy

q'oñi, q'oñeq k'ahay p'anra p'aqra urna, lunp'a husufa husut'akuy, husut'anakuy


hunta, allm, kamay chuklla, taksa wasílla umaaywiy paqu chukcha watu umasapa kumuysan ilakispa 1 puchukaynin paqpa sankay, pinka

uya, taka, takay, ñupu, inchay uyasapa, wirasapa H uña allqu sapa punchaw

ayayasqa yuyaayay yuyaq machu, yaya urmay, siqaykuy, wichiy urmanayay, lluchkanakuy, wichinayay rikchaq, rikchaq masin, niraq ninayachiy, quñirqachiy quñichiy, quñirqachiy, quñiríchiy quñikuy, quñikurquy, quñiríkuy, quñiríkurquy, quñiy quñi, quñiq rupay qilla paqla, qala uma, paqla urna siquy, usuta, llanki churakuy, usutakuy, ustuchikuy, churachinakuy, ustuchinakuy,

Cutís Cuye Cuyo Cuzco

qara, uya qara qowi peqpa qosqo

qara

quwi pipa qusqu

71

72

Carnal

Carnicero, a Carpintero

Carrillo Carrilludo, a

Cartílago

Castaño Castigador, a

Castigar

Catarro Cavado, a

Cavador, a Cavar

Caverna

Cavernoso, a

Cavidad

Cavilar

Caviloso,a

Cecina Cecinar Celar Cementerio

Cenagoso,a

Cenegal

Ceniciento Censurador, a

Censurar

Centella

Centelleados a

Cernícalo

Cerrado, a

Cerrador,a

Cerradura

Cerrar

Cefrero,a

Certeza

Certificar

Cicatear Cicatero, a

map'a sonqo nak'aq

k'ullu kamayoq, k'ullu llaqllaq

k'aqlla k'aqllasqa

k'ukullu, k'apa, k'apatu ch'unpi

hayt'araq

hayt'aray

ch'ulli

hasp'isqa hasp'eq

hasp'iy, hawq'ey, t'oqoy hawk'iy

mach'ay, wak'a

mach'ay mach'ay

p'ukru

hamut'ay hamut'achi

ch'arki ch'arkichay p'ituyachay

aya p'anpana

p'unqo p'unqo, mit'u p'unqo

ch'eqchi

hamut'apukoq p'enqay

k'achachacha

k'achachachaq

k'íllichu, k'illincha, k'íllinchu,

k'íllin wichq'asqa, wisq'asqa

wichq'aq, wesq'ay

wichq'ana, p'uti, wesq'a

wichq'ay, wesq'ay, ch'oqay filia, k'ita

sut'inmanta yachay, sut'inta yachay sut'ichay

mich'akuy, mich'apakuy micha

wachuq

nakaq,nakakuq

kullu llaqllaq

uya uyasapa

qaprutu

puka, puka niraq

muchuchiq asutiq

muchuchiy chulli unquy

uchkusqa

aspiq, uchkuq

aspiy, uchkuy, uchkurquy

uchku, machay

uchku uhcku, uchkusqa uchku

yuyay manay

yuyaymanaq

charki, chaki aycha charkirquy

muyupayay

aya panpana atulla

siniqa

uchpa rikchaq, uchpa niraq pinqaq

pinqay, pinqay, rimaq achikya, llipikya

llipikyay, achikyay killiwara, kilünchu

wichqasqa

wichqaq wichqana

wichqay

ayqiykachaq, urqun urqun, ayqiykachaq

sutilla, chiqan, chiqallan

ari, chaynan niy

michakuy

micha, maqlla

Callado, a

Callar

Camisa Camorrear Camposanto

Cancha

Canina

Canoro, a

Cansadamente

Cansado,a

Cansar

Cansarse

Cántaro Cantera

Cantería

Cantero

Contonearse

Capturar

Capucha

Caracol Carbón

Carda

Cardador, a Cardar Cardenal

Cargado, a

Cargador, a

Cargar

Cargarse

Canaguileño, a

Cancorto Cari-*;

Carifruncido, a

Carigordo

Cniinnrior

ch'in, ch'inlla

ch'in nry

ukhu pacha

ch'aqwa maskhay aya p'anpana

hank'a

allqo isp'ay

misk'i taki

sayk'uspalla

sayk'usqa

sayk'uchiy

sayk'uy, machitatay

puyñu,mak'as

rumi q'oya

ch'eqosqa rumi, rumi ch'eqoq

ch'eqoq, ch'eqoy kamayoq,

rumi ch'eqoq qewiykachakuy

hap'iy, hap'irqoy suk'utana, soq'opa, soq'ota

pamapa ch'uru k illmsa

t'isana

t'isaq

t'isay q'oyo

q'episqa

qepereq, q epeq, q'epipakoq

q'epiy, q'epirichry q'epinkuy

p'uytu uya

huch'uy uyayoq, wap'uti hui'u

ch'ipu uya

q'epi uya, runp'u uya

t'isay, iia']',li'-"/

usutarqachinakuy

upallasqa upallay, pakay, mana rimay

wali, uku pacha, ukuncha

chaqwa maskay

aya panpana hanka, sara hamka

allqup ispaynin

miskicha takiq,

sumaqcha takiq

pisipay pisipay

pisipasqa

pisipachiy pisipay, amirquy

puyñu

rumi hurquna

rumi hurquna

rumi hurquq

qiwiykachay,

qiwiykachastin puriy

hapiy, tariy

sukuta, sukutakuna churu

killimsa tisa

tisaq

tisay, tisarquy

quyu, quyuyasqa

hunlasqa, qipisqa, sawasqa,

apasqa, astasqa apapakuq, qipipakuq,

sawapakuq apay, qipirquy, sawarquy

qipirikuy, qipirikurquy,

savrakuy, churkukurquy suytu uya, winku sinqa

uchuy uya, uyachalla

ismu piñasqa uya

wira uya, wira uyayuq,

wirasapa tisay, pillchay

73

Cicatriz Cicatrizado, a Cicatrizar Cicatrizarse Cicatrizativo,a Ciclón Cieno Cierto, a

Cigarra Citar Claramente Claras Clarificado, a Clarificador, a

Clarificar

Claro

Clasificar Clavado, a Clavar Clavicula

Coceador, a Cocear Cocinar Cocinero, a Cocinarse Cocuma

Coger Cogollo Cogote Cohibir Coito Cojear

Cojera Cojo, a Colador Colar

ch'oqri, q'ella, Hiwk'a, sich'u ch'oqrisqa, q'ellayasqa llufkuy, lliwq'akuy, sich'uyay ch'oqrikuy, sich'uy ch'oqricheq

t'uyur ch'aran panpa, meqo t'uru

sut'in

q'esqes mink'akuy

sut'inmanta, sut'illa sut'i sut'ilfapi ch'uyayachisqa ch'uyayacheq, ch'uyarqachiy

ch'uyayachiy

usyaq p'unchaw, chiraw p'unchaw, ch'uya, ch'ak, sut'i p'atachay sat'isqa sat'iy, ch'ankikuy, f ipay sullk'a waqta

hayt'akoq hayfay wayk'ukuy wak'oq, wayk'upakuy wayk'ukuy k'ukuma

hap'iy, hap'irpariy sach'aq ñawin much'u hark'ay, hark'akuy f inkinakuy, ch'oqo

hank'ayay, wisf unyay, hank'uqyay, wisf ukachay, wisfuy, hank'ay hank'a kay hank'a, wisfu chaki, wisf u raq'ana k'askachiy, suf uchiy

sira

sirasqa sirakuy siray, sirakurquy sirachiq, sirayachikuq sinchi wayra turu turu, mitu chiqan, chiqallan, chiqap, kaqlla

kachi kachi willay, qayay

sutilla kay sutillan yachasqalla chuyachisqa chuyachiq, chuyarqachiq, chuyaykachiq chuyayaychiy, chuyayarqachiy sumaq punchaw, alliq punchaw, chuya, chuyalla rakiy, rakirquy takasqa, satisqa takay, satiy usa kancha, muía watana tullu haytaq, haytakuq haytay, haytakachay yanuy, tinpuchiy, chayachiy yanuq, yanupakuq yanukuy kusasqa sara, kusasqa chuqllu, apasqa chuqllu

pallay, huqariy sachaq ñawin, ñawi urna qipa kunka, matanka harkay, harkarquy

sakway wiqruy, wiqrukachay

wiqruyaq wiqru, hitara suysuna suysuy, suysurquy

74

Colibrí Colmado, a Colmar

Colodrillo Color Colorete

Comarca Combustible Compensar Complacencia Complacer Complacerse

Completar Comprimir

Comprimirse

Comprometer Concluir Conclusión Conculcar Concurrencia Condimentar Conformar Confundir

Confundirse

Confusamente Congelar Congojo, a Congojoso, a

Consumado, a Consumar Contracción Contraerse

Contumaz Contuso, a

q'enti hunfachisqa, Ilinp'a, hunfasqa hunfachiy, hunf apay, Hinp'ay

much'u llinp'i lluch'ikuna llinpi

k'iti, k'iti suyu wayk'una, llamt'a hunt'apuy q'ochukuy q'ochuchiy q'ochukuy

hunt'ay fiifiy, maf iy, ñup'uy

fiit'ikuy, maf ikuy

hurk'ay p'uchukay p'uchukaynin t'ustuy hunfa wayk'ukuy, misk'irichiy k'apakchay ch'aqruy, f aqruy, p'enqachiy

p'enqarikuy, mich'unakuy

ch'arqolia, t'aqrulla p'ankuchiy p'itikya p'itikyaq, p'itikyachikoq

p'uchukasqa p'uchukay q'enrjy

q'entikuy, k'uytuy, q'entiy

k'ulu sonqo, morq'a q'oyoyasqa

qinti huntasqa

huntayachiy, huntayarqachiy

qipa kunka llinpi pukayachikuq, pukaman muyurqachiy rakiqnin rupachinapaq kutichipuy, hupuy, sayachiy kusikuy, quchikuy quchuchiy, kusichiy quchukuy, kusikuy, kusikurquy tukuy, huntachiy, tukurquy ñitiy, llapiy, harkay, kichkichay ñitikuy, llapikuy, kichkichakuy anichiy tukuy, puchukay, qispichiy tukuynin, puchukaynin sarutakuy, sarutakurquy huñunakuy yanukuy, allichay tinkuchiy taqruy, taqrurquy, taqrurqachiy, chapurquy pinqarikurquy, pinqapakurquy taqru taqru, chapu chapu ritiyachiy, tikayarqachiy

llaki llakichikuq, llakisqa puchukasqa puchukay, tukuy chintirquy, qintirquy chintirquy, chintikurquy, chintipakuy munasqan ruraq maqasqa, punkisqa, quyuyasqa

75

Convulsión

Coquetear Corcoba Corcobado, a Corcovear Cornear Correr

Corrido, a Corromperse

Corto, a

Corvo, a Coser Costura Costurero, a Costado Cotidiano, a Coz Cráneo Creces Crespo, a Cresta

Crimen Criminal Criminar Cristalino Criticar Criticón, a

Crónico, a Cuando Cuánto Cubierto, a

Cubrir

Cuclillas Cuchillada

wat'atata

q'ewaykachay

k'umu k'umu vvasa q'etipiyay, sit'ititiy welq'ay

p'itay

p'enqasqa q'aymayay, p'ochqoyay p'enqakoq, filia, huch'uy, p'enqali

k'umu t'iriy, ch'uqay t'irí, ch'ukaynin t'iriqa k'achanpa sapa p'unchaw hayt'ay urna hanq'ara llinp'ay k'upa chukcha, k'uspa, k'upa k'akara

qfoma q'omalli, nak'achu p'enqach'ry ch'uya p'enqapayay, k'utukayay, p'enqay p'enqapayaq

k'uti hayk'aq hayk'a p'anpasqa

p'anpay, p'uktiy

runk'uykuy, k'uytusqa furpuy

katkatay, katkatatay, chutapakuy, qiwipakuy asikachay

muqu, kurku kurku, kumu, muqu wasa pawaykachay

waqray, waqraraquy paway, kallpay, kallparquy,

pawarquy pinqasqa

ismurquy pinqakuq, pinqakachaq, pinqakachakuq, uchuy, taksa kurku, winku, wistu siray, sirarquy sirasqa, sirana siraq, sirapaq qichqa, waqta sapa punchaw haytay, haytarquy urna tullu miray, miraynin chimtisqa chukchayuq kakara, waqchi, pisqup sinqan, titala hatun hucha hatun huchayuq huchachay chuya pinqay, pinqapayay, rimakuy ancha pinqaq,

ancha pinqachikuq mana kacharquy unquy haykap, imay hay'ka panpasqa, kirpasqa, sukutasqa, qatasqa panpay, qatay, kirpay, maytuy, qatachiy, sukutay, aytiy

unchukuy, unchuykuy tuksiy, tuksirquy

76

Cuerda Cueva Cuita Cuitado, a Culebra

Cultivado, a Cultivador, a

Cultivar

Cumplido,a Cumplir Cuna Cundir Cuña Curandero, a Curiosear

Curioso,a

Curvo, a

q'aytu mach'ay p'itikya p'itikyaq, p'enqah mach'aqway, mach'aha

llank'asqa llank'aq

llank'ay hunt'aq, k'apak hunt'ay, hunt'apuy k'iraw, t'eqsi mast'arikuy

k'ira, q'emi, q'emiy maych'a k'askiykachay

k'uski

q'enqo, k'umu, q'ewi, q'echu

qaytu, waska machya llaki

llakisqa, taksa sunquyuq machaqway, katan, waska uru, matankí allin tarpusqa, allin rurasqa llankaq, ruraq, yapuq, hallmaq llankay, yapuy, hallmay huntachiq huntachiy kiraw, akiraw miray, mirarquy qimi machay yachay munay, tapuykachay, tapuykachakuy yachay munaq, tapuykachaq kurku, wistu, wisku

77

CASTELLANO

Caedizo, a Caerse Caldeado, a Caldear Calma Carcomer Carcomerse Carcomido, a Cargazón

Caridad

Carifruncido, a Cascada Catarro Ceja Cejar

Cena Cenicero, a

Ceniciento, a Ceniza

Censurador, a Cerbatana Cerda Cerdo Cernícalo Cesar Cesta Ciudad Clarear

Cola cortada Cólera Colérico, a Combusto, a

QUECHUA CUSCO-COLLAO

(palabras compuestas)

thumnayaq thuniy ruphasqa ruphachiy thaniy thutay, mullphay thutapuy, mullphapuy thutasqa, mullphasqa phuyuy, phuyu huntay

wakcha khuyay

phiña uya phawchin chhullli onqoy qhechipra qhepanchakapoy

tuta mikhuna uchpha pata

uchpha niraq uchphayay, uchpha

runaq kawsayneq qhawaq phukuna suphu, china khuchi orqo khuchi khilíichu thaniy chh'ipa qhapaq llaqta rankhayay

qhoru chupa phiñay, phiñakuy phiña sonqo ruphasqa


lluchkaq, Iluchkakuq, urmay tuñirquy rupasqa ninayachiy, quñirqachiy qasi, qasilla puyuy, puyurquy puyukuy, puyukurquy puyurqusqa puyurqamuy, puyurqun, puyu huntarqamuy

kuyay, kuyakuy, munay, munakuy piñasqa uya paqcha chulli unquy urku chukcha qipaman kutíriy, kutiririy, qipaman kutiririy tuta mikuna uchpa churana, uchpa wischuna uchpa rikchaq, uchpa niraq uchpayay, uchpayakurquy, uchpa pinqaq pukuna raku chukcha, china kuchi urqu kuchi kiliwara tukuy, tukurquy, puchukay chipa llaqta, hatun llaqta achikyay, paqariy, pacha achikyay chupa kuchusqa piñay, piñakuy piñasqa, piñayasqa rupasqa, rupachisqa, kañasqa

78

Comer Comestible Comida Comido, a

Comilón, a Comparecer

Comparendo Compunción Compungido, a Compungirse Concuñada Condensado, a Condensar

Congojo, a Congojar Congojarse Congojoso, a

mikhuy mikhuna mikhuna, mikhuy mikhusqa

mikhuy siki rikhuriy

rikhuríchiy phutikuy phutisqa phutikuy qhachun masi khayayasqa, sankhuyasqa khakayachiy, sankhuyachiy

llaki phuti Kaki phutichiy llaki phutikuy llaki phutisqa

mikuy, millpuy, mikukuy mikuna, kawsay mikuna, mikuy, kawsay mikusqa, saksasqa, saksaykusqa manchay mikuq rikuriy, rikurirquy, tinkuy, tupay rikurichiy llaki, llakikuy, putikuy llakikusqa llakikuy, putikuy llunchuy masi pipuyachisqa

pipuyachiy, putkayarqachiy, putkayachiy llaki Ilakichíy llakikuy llakichikuq, llakisqa

79

CH

CASTELLANO

Chacota Chacotar Chachar Chambón Chamuscar Chancear Changa Chaparrón Chapurro

chapurquy Charada

Charcos Charlar

Charlatán Chichón, a Chico, a

Chicote Chismear

Chismoso, a Chocar Choclo Choque Choquezuela Chupado, a


(Palabras simples)

yawnay yawnay

akulliy moqo kankay, qoqomay pukllaykachay, tukiykachay tukry, qellmay lloqlla para, chirma para chapuy

watuchna

qocha qocha rímay

rimaysapa punkisqa taksa

wipyana simi apaykachay simi apaq takanakuy choqllo takay, takanakuy piruru, moqo piruru tullu si «i


asipay, asipayay

asipay, asipayay akuy, akukuy, kachuy mana atiq, mana atipaq qaspay, qasparkuy pukllay, pukllakuy pukllaylla, pukllakuylla

lluqllu para taqruy, taqrurquy,

watuchiy, watuchinakuy, musyay, musyachinakuy qucha qucha Ilunpay rimay, hatatatay, warpiy Ilunpay rimaq, rimaysapa punkisqa uchuylla, warma, uru warma, ñutu, taksa, maqta wipyana wintu qipiy iskay simi takanakuy chuqllu takay, takanakuy muqu piruru tulluyasqa, Ilunpay tulluyasqa

80

CASTELLANO QUECHUA CUSCO COLLAO

(Palabras glotalizadas)


Chacota Chala Chalona Chambón Chamuscar Chamuscarse Charco Charlar Charlatán Chico, a

Chicote Chichón Chimenea Chiquito, a

Chola Cholo Choza Chupado, a

Chupador, a Chupar Chuparse

ch'aqwa p'anqa ch'arki

k'urpa maki q'aspay, q'achapay q'asparqokuy hoq'o hoq'o, p'onqo warp'iy warp'eq huch'uy

hasut'i q'onpu, ch'upu q'osñinna, q'osñeq lloqsinan huch'uycha, huch'uylla

p'asña maqt'a ch'uklla ch'unqasqa

ch'unqaq ch'unqay ch'unqakuy

asipay, asipayay panqa chaki aycha, charki mana atiq, mana atipaq qaspay, qasparquy qaspakurquy, qaspakuy millpu, qucha, qucha qucha Ilunpay rimay, warpiy Ilunpay rimaq, rimaysapa uchuylla, warma, uru warma, ñutu, taksa, maqta asuti punkisqa qusni lluqsman uchuyc halla, taksa lia, ñutulla, wawalla, warmalla pasña, wanmi maqta chuklla tulluyasqa, Ilunpay tulluyasqa upyaq, upyakuq suquy, suqurquy suqukuy, suqukurquy

81 82

D CASTELLANO

Dable Dadivoso, a

Dador Danza Danzador, a Danzar

Dar Darse Debajo Deber

Débil

Decaer Decaído, a Decantar Decena Decible

Decir Declarado, a Declarante

Declarar Declinar Decrecer

Dedo

De dónde Deducible Defecar Defendedor, a Defender Defraudado, a Defraudador, a


(Palabras simples)

ruranapaq kama, atikoq qokoq, hatun sonqo

qoq, qokoq tusuy, qanchi tusoq tusuy

qoy qokuy uray, pachanpi, pachán, uray ruranata hunt'ay manu kay mana kallpayoq, hiwikaq, eqo pisi kallpa, kallpa wañu wakchayay kallpa wañuy willaykachay chunka ninapaq kama, nmay atina nina niy rimarisqa, willasqa rimareq, willakoq

nmariy, willay hiwikay pisipay, wayway, eqoyay

rukana

maymanta rakma akay amachaq amachay, waykay qechusqa, suwasqa qechoq, suwaq


ruranalla, ruray atinalla qukuq, ancha qukuq, mallichikuq quq, haywaykuq tusuy tusuq tusuy quy, quykuy qukuy* uray, uku yupaychay, ruranay uqkay, manuyuq kay irki, llaksa, unpu,iqu, mana kallpayuq, iqu, wañuli wakchayay, unpuy umpu willaykachakuy, willapakuy chunka, chunkaqin nmanlla, rimana, nirqunalla, willana, willanalla niy, nirquy, rimay, rimarquy willakusqa wíllaq, willarquq, willakurquq, rimariq willay, willakuy waklliy, wakllirquy pisipay, taksaya, uchukyay, chintirquy rukana, maki pallqan, chaki pallqan maymanta hurqunalla, hurqupaslla iskapuy, iskay, akay amachaq amachay, amacharquy suwasqa suwakuq

CASTELLANO

Chacho

Chala Chambón Chapurro

Chicha Chichería Chiquero Choquezuela Chorrear Chorro


khuchi, china khuchi, orqo khuchi

chhalla khoqo chhaqruy

aqha aqha wasi khuchi wasi phiruru, moqo phiruru phaqchay phaqcha


urqu kuchi, china kuchi,

kuchi panqa mana atiq, mana atipaq

taqruy, taqrurquy,

chapurquy aqa aqa wasi upyay wasi kuchi wasi muqu piruru sutuy, paqchay, unyay paqcha

83

Defraudar Oe fuera Dejación De|adez Dejado, a Dejar Delanle

Delanlero,a Delatar Delator, a Deleitable Deleitarse Deleite Deleznable Delgado, a

Deliberar Deliberado, a Delicado, a

Delincuente Delinquir Delito Demacrarse Demanda Demás Demasiado,a

Demoler

Demonio, 3 Demora

Demorar Demorarse Demostrar

Demudado, a Demudar

Demudarse

qechuy, suway kawamanta saqeriv, saqenna qellakay, qellarayay qella, llakhi kawsaq, saqesqa saqey, kachariy ñawpaq, chmpa, qayllanpi, qaylla, ñawpa ñawpaqñm willay, willaykapuy, willarqoy willaq kusichikoq kusiymanay kusikuy lukukoq, hapu llañu, ñañu, tullu, llaqa, sikllaymanta, llapsa, Ilaplla yuyaykuy, yuyaykukuy allin yuyasqa Ilaplla, kullaq tullu, onqoli, ñukñu, sumaq huchayoq huchalhkuy, huchapakoq hucha, halun hucha yawyay mañakuy chaymantalaq, wakin ancha, nanaq, yalleqeyoq, yalleq chika chika, Ilunpa, sinchi taqmay, paskry

supay,saqra unay, una

unaykachiy, unay, unachiy unaykachakuy kaqla nkuchry, kaqta qhawachry cbeqanchay huk niraq tukoq, hukyaq huk niraqman tukuchiy, hoqyay

hukyay, pantakay

quchuy, suway, suwakuy hawamanta, hawapi kaq saqiriy, saqiy, saqinny qillakuy, qillankuy qilla saqiy, saqirquy, kachariy ñawpaq, qaylla

ñawpaqpi, ñawpa willay, willarquy willaq miskichikuq, miski miskichikuy, miskichikurquy kusikuy, miski, quchukuy lluchka, lunikuq, Ilikikuq llañu, llapsa, tullu runa, tutu warmi yuyay, yuyarayay yuyaymanasqa irki, llaqlla

huchayuq huchallikuy, huchallikurquy hucha, hatun hucha tulluyarquy, tulluyakurquy mañakuy, mañay chaymantaqa, yanqaña llunpayñaqaya, anchaña

paskay, tunichiy, saqmay, saqmarquy supay, awqa unay, unykuy, unykamuy, unyakurquy unaykachiy, unaykarqachiy unaykuy, unaykurquy kaqta qawachry, kaqta rikuchry huk manyasqa huk manyachry, huk manyakurquy huk manyay, huk manyakurquy

84

Denegar

Denegrecer Dengoso,a Denso Dentado, a Dentellado, a Dentellar Dentista Dentón, a Dentro Denunciable Denunciador, a Denunciar Depositar, a

Depositar

Depositario Deposito

Depravado, a Depravar Depravarse Deprecación Deprecar

Depredar

Depuración Depurado, a Depurar Deque Derecha Derecho Derogar Derrabado, a Derrabar

Derramar

Derramarse Derrame

mana munay, manam niy, amatay, mana uynikuy yanayachiy kullay, kamayoq pipu kiruyoq kanisqa kanipakuy, kanirqoy kiru kamayoq kirusapa, waqsa kiru uhu willanalla willakoq willay waqaychacheq, churacheq, saqekoq waqaychay, churay, saqekuy

waqaychaq waqaychasqa,churasqa, saqesqa churana, taqe, marka ati runa, millay, mana sonqoyoq waqllichipuy waqllipuy mañakuna mañakuy

suway, suwakuy, qechuy

pichapana pichasqa pichapay chaymantaq paña, paña ñeqe paña chaki, sayaq chinkachiy chupan mut'usqa chupa mut'uy

wisniy, usuchiy

usuy, usukuy, hihakuy, wisñikuy wisñisqa

mana munay, mana anirquy

yanayachiy, yanayarqachiy muskiykachaq pipu, tutayasqa kiruyuq, kirusapa kanisqa kachupakuy kiru allichaq, kiru churaq kirusapa uku, ukupi, ukumpi willanalla , willapaslla willaq, yachahiq willay, yachachiy waqaychachikuq, rikuchry, saqipakuq churay, churakuy, churachikuy, saqipakuy waqaychaq, churaq churachikuy, saqipakuy, churasqa ancha waqllisqa waqllichiy waqllikurquy mañakuy mañakuy, mañaykachay, mañapayay suwakuy, suwakurquy, waykay, apakuy chuyayachiy, pichay pichasqa, chuyachisqa pichay, chuyachiy chaymantaq alliq, paña alliq chak chinkachiy chupan kuchusqa chupanta kuhuy chupanta hurquy hichay, usuchiy, talliy, maqchiy, wisñirquy usuy usuy, wichiy

85 86

Desamparado, a

Desamparar

Desamorado, a

Desangrado, a

Desangrar

Desanimado, a

Desanimar

Desánimo

Desaparecer

Desaparecerse

Desapegado, a

Desapego

Desaseado, a Desasir

Desasosegado, a

Desasosegador, a

Desasosegar Desasosegarse Desalado, a

Desatador, a Desatar

Desatarsse

Desatender

Desayunar

Desayuno

Desbaratado, a

Desbaratar

Desbastar

Descabalgar

Descabezado,a

Descabezar

Descansado,a

Descansar

Descanso

Descargado, a Descargar Descasar

mana piniyoq, haqisqa

hapiy, hapipuy, saqerpariy

mana munakoq

yawarchasqa

yawarchay, usputay

manchapachisqa, hiwikasqa,

pisi sonqo

manchapachiy, hiwikachiy

manchapa, hiwirquy chinkay, chmkapuy, qolloy,

chinkariy, yawyay

chinkapuy, chinkakuy

mana k'askakoq, mana ratakoq

mana k'askakuy, manaratakuy

wiswi kachariy, kacharichiy

takunsqa

atkuricheq

takuriy takurikuy

paskasqa

paskaq paskay, kachariy

paskakuy, kacharikuy

mana uyarry

matry

mati,unuqoñí

waqllichisqa waqlhrqochiy

llaqllay

uraykuy uman qhorusqa

urna qhoruy, umanay, umannay

samasqa, qasi, hinalla

samay, samakuy

samay, samana, samariy

paskasqa

paskay rakipuy

mana piniyuq, usukuq

saqiy, saqirquy

mana kuyakuq

mana yawarniyuq yawarchay

manchaykachasqa

manchachiy,

manchapakarqachiy

qipaman kufr/

chinkachry, chinkarqachiy,

chikay

chinkay, chinkakuy

mana ratasqa

mana ratay, mana qatiy

qanra, mana pichakuq

akchaykuy, paskarquy

manchaykachasqa

mancharichiq

manchapachiy manchapakuy paskasqa,kacharisqa

paskaq, paskiq paskay, paskarquy paskakuy, paskakurquy

mana uyariy, upatukuy,

mana kasuy, mana kasu

ruray

payquy payqu waqllichisqa waqllichiy

llaqllay uraykuy, uraykukuy

uman qurusqa

umanchay

samasqa samay, samaykuy, samakuy

samay, mana rurana,

samana paskasqa, uraykachisqa

paskay, uraykachiy

rakiy, rakirquy

Derredor, a Derretido, a

Derretir

Derretirse

Derribado, a

Dem'bador, a

Derribar

Derribarse

Derrocado, a

Derrocador, a

Derrocar

Derrocarse Derrochador, a Derrochar

Derrotado, a Derrotar

Derrubiado, a Derrubiar

Derrumbar Desabrido

Desabrigado, a Desabrigarse

Desabrocharse Desacertado, a

Desacertar

Desaconsejado, a

Desacordado, a

Desacordar Desacordarse

Oesadvertidamente

Desadvertido, a

Desgradecido, a Desaliñado,a

Desatorar

muyuy, muyuynintin, muyuy

chullusqa

chulluchiy chullupuy, unuyay, chulluy

wikapasqa, urmachisqa

kunpaq, wikapaq

kunpay, wikapay, panpachay

wikapapuy, chaqoy, taqniay

urmapuy, wikapapuy

qaqapasqa, urmachisqa

qaqapacheq, urmacheq

qaqapachiy, urmachiy

qaqapay, urmay qollqe tukoq, yaw yacheq

qollqetukuy,yawyachiy

atipasqa, hiwikachisqa alipay, hiwikachiy, JiaJJjy

mayoq thunichisqan, [luqllasqa lloqllay qaqapachiy, taqmay chuma mana pistusqa mana pistusqa kay

paskakuy, kacharikuy pantaq

pantay

mana yuyaywan

mana yuyasqa qonqarpany

manayiryakuy,qonqay

manna yuyasqa, qonqaylla

mana yiryaq, qonqaq

mana reqsikuyniyoq, mana reqsikoq mana churachikoq,

mana allichankoq qarqoy

muyuriy, muyuriynin

chullusqa chulluchiy, yakuyachry

chullukuy, chullukurquy,

yakuyay, chulluy

tuñisqa, urmasqa

(unichiq, urmachíq

lunichiy, saqmay, saqtarquy

tuñikuy, urmakuy, siqaykuy

wischusqa

wischuq

wikapay, kachaykuy,

wischuy

wikapakuy

wischuq

wischuy, wischurqachiy

ayqirqachisqa

ayqicbjy, ayqirqacbjy, atiparquy

mayu mikusqa, llaqwasqa

mikuy, llaqway, apay tuñichiy manamiskiq, qayma, qatqi mana maylusqa mana maytukuy, chirikurquy

kacharikuy, paskakuy

panlaq, mana allinpi kaq, pantakachaq

mana allinta ruray, pantay, pantarqariy manna iwllasqa,

munasqanta rurakuq

mana yuyasqa, qunqasqa mana yuyay

qunqay,manayuyay

mana yuyasqa, qunqaymanta

mana yuyaq,qunqaq mana riqsikuq mana allichakuq

q^rquy, qatry

87

Descascarar

Descender Descendiente Descifrable Descifrar Descolgar

Descolgarsse Descolorido,a

Descolorarse Desconocer

Desconocido, a

Desconsolado, a Desconsolador a Desconsolar Desconsolarse Descontado, a Descontar Descontinuar Descontinuo Descoser Descoserse Descosido, a Descreído, a Describir Descubrir

Desde Desdentado, a Desdentar Desdicha Desdichado, a Desdoblar Desdoblarse Deseable Deseador, a Desear Desechar

qarannay

uraykuy, hamuy, uraqay, urayuy uraykachma paskanalla, yachanalla paskay, yacharqapuy warkusqata paskay, uraykachiy urayachiy, uyaykachiy uraykurqoy sukyasqa, qarwayasqa kutisqa, tunti sukyay, qarwayay mana riqsiy, mañana reqsiy, mana rikoq tukuy mana reqsisqa, mana reqsikoq

llakisqa llakinapaq llakichiy llakikuy yupasqamanta rakisqa rakiy, apaqay, yuparay tatiy tateq paskay, siranay, seqray paskakuy paskasqa mana iñeq, mana iñiynikoq

willay taríy, kichariy, willay taríkuy, alayrichiy manta, pantapacha, pacha mana kiruyoq, lacpiu kiru hurqoy aqoyraki mana samiyoq, ñakasqa patarasqata paskay chutakapuy, aysakapuy munanalla, munapayana munaq munay, munapakuy, munapayay mana munay, qarqoy

qaran huiquy, kipllay, tupsiy, tipllarquy uraykuy, uraykukuy, unyay

uraykuy, uraykamuy musyapaslla, musyanalla musyay, willakuy

uraykachiy

uraykuy, uraykamuy kutisqa, kutirqusqa

kutiy, kutirquy

mana riqsiy, mana yachay, pantay, pantarquy mana riqsisqa, mana riqsikuq lakisqa, waqasqa llakichikuq llakichiy, llakichikuq

llakikuy, llakikurquy rakisqa, hurqusqa rakiy, anchuchiy, hurquy harkarquy, harkay harkasqa, harkarqusqa paskay, paskarquy paskakuy, paskakurquy paskasqa mana iñiq willay, willakuy tariy, rikuchiy, qawachiy, willay, kichay, rikuy manta mana kiruyuq, kirunanaq llakin huntasqa llaki llakin huntasqa mastay, mastariy, kichay mastakuy, mastakurquy munanalla munaq, munanaq munay, munapayay mana munay, wischuy, anchuchiy, wischuypi riy,

88

Desecho Desemborrachar

Desemborracharse Desembuchar

Desemejante Desempañado, a Desempañar Desempeñado,a Desempeñar Desencadenado, a

Desencadenados é Desencadenar

Desencaminado, a Desencaminados a Desencaminar

Desencaminarse Desencoger Desencogerse Desenredado, a Desenredar Desentristecer Desentristecerse

Deseo Deseoso, a Desertarse Desertor, a Desesperarse Desfallecer Desfallecerse Desfallecido, a Desfigurado, a

Desfigurar Desfigurarse Desgalgado, a Desgalgar

puchoq, puchu machaymanta alliyachiy

machaymnata alliyapuy aqtuy, aqtumuy

chaku llinpichasqa, pichasqa llinpiyachiy, pichay hurqokapusqa hurqokapuy, ruway, kay paskasqa, qespichisqa

i paskaq, qespicheq paskay, qespichiy

pantaq i pantacheq

pantachiy pantakuy chutay, chutariy chutakapuy paskasqa paskay kusichiy kusikuy

munay munaq, munaysapa ayqekuy ayqekoq wañuy munay hiwikay, peqtuy, pisipay peqtupuy hiwikasqa, peqtusqa sukyay

sukyay sukyapuy qaqapasqa, kunpasqa qaqapachiy, kunpay

wiRapay, cfiaquy puchuq, puchuynin mallaqyachiy, mallaqyarqachiy mallaqyay, mallaqyakurquy aqtuy, aqtumuy, ukumanta wischuy sapaq allin pichasqa pichay hurqusqa

hurquy, hurqukurquy kacharikurqusqa, kachansqa kachariq

paskay, qispirqachiy, kachaykuy pantasqa pantachiq pantachiy, pantarqachiy pantarquy chutay, chutariy chutarikuy, chutarikurquy paskasqa paskay, paskarquy kusichiy, kusikarqachiy kusikuy, kusikurquy, kusirikuy munay, munapayay munaq ayqikuy, ripuy ayqikuq, ripuq wañuy atriy wañunayay wañunayakurquy wañunayasqa pantarqachisqa, pantachikuq hukmanyarqachiy hukmanyakuy kuchpachisqa kuchpachiy, kuchpakakurquy

89

Desgalgarse Desgañifarse

Desgracia Deshabitado, a Deshacer

Deshojado!, a

Deshojar

Deshuesado,a

Deshuesar

Desidia Desidioso,a

Desierto

Desincorporer Desistidos Desistir Desleídos Desleír

Desleírse

Desligado, a Desligar Deslizar Deslizarse Deslumbrador Deslumbrador a Deslumhrar

Desmayarse

Desmayo Desmemoriados

Desmenuzar Desmolar Desmontar Desmontarse

Desmoronarse Desobedecer

qaqapamuy qaparqachay

aqoyraki, Ilaki puruna taqmay, paskay, kutichiy

típísqa, seqrasqa

tipiy, seqray

mama tulluyoq, tullunnaq

tullunnay, rurunay qella kay

qellakoq, qella

purun, aqopanpa

rakikuy saqesqa saqey

chullusqa chulluchry

chullupuy

paskasqa paskay

lluchkay, suchuy lluchkapuy, suchuykuy utirayasqa utirayacheq utirayachr/

chirayay, yuyay chinkay

sonqo chinkay, chirayay mana yuyaq

aqñoy v^qo hiirqoy chaqoy uraykuy

pasayuy mana uyakuy

qispikuy, ayqikuy, yaykuy

qaparqachay, qapariy, qapankuy Ilaki, wtqi

mana runayuq, chiniq paskay, paskarquy, saqmay chinkarqachiy

rapin qurqusqa

rapichay, killwirquy, tipiy, rapinkunata hurquy

mana tulluyuq, tullunnaq

tullun hurquy qillakuy qilla, qilla runa, qilla warmi,

qílla maqta purun, chunyaq, chunniq, urqu, mana pi purisqan raklkuy, rakikurquy, npuy qipaman kutisqa saqirquy chullurqachisqa

chulluchry, yakuyachiy, apyachiy chullukuy, chullukurquy, yakuyakurquy

paskasqa paskay, paskarquy lluchkay, lluchkarquy lluchkakurquy ñawin utisqa ñawi utichikuq ñawi utichíy, muspayachiy

¡llaqyay, wañuriy,

wañurirquy piti sunqu mana yuyaynryq, mana yayaq, qunqay sunqu ñntupay, chamchay waqu hurquy uraykuy uraykuy, uraykukuy luñiy, laqmakuy mana kasuy, mana kasukir/

90

Desobediente

Desocupados

Desocupar

Desolados Desolarse Desorientado Desorientar

Desorientarse

Despacio

Despacito

Despachar Desparramados

Desparramar

Despeados Despearse Despedida Despedir Despeñadero Despeñar Despeñarse

Desperdiciados Desperdiciador

Desperdiciar Despiojar Despiojarse

Desplomarse Despojados

Despojadora

Despojar Despolvar Desposeer Desprender

Desprenderse Después

mana uyakoq

qaseq, mana rurayniyoq

qasi, man ruwanayoq, qasisqa astay, astakuy, qasichiy llakimanasqa llakimanakuy

payoq,payusqa payuchry payuy, payuchikuy

allillamanta, asiyta, susty llawan,

susiyllamanta allíchallamanta

kachay

sikñisqa sikñiy

kallkasqa

kallkakapuy, kallkay kacharpari, kachaypari kacharpariy, qarqoy, kachaypariy qaqapana

qaqapachiy, tanqayuy

qaqapay

usuchisqa usucheq usuchiy usachay, usarqoy, usay usakuy

urmay qechuchikoq qechoq

qechuy pichay qechuy kachariy kacharikuy chaymanta, chaymantaqa

mana uyarikuq, mana kasuq mana kasukuq samasqa

astakuy, samay, samarquy sinchi llakisqa sínchi llakikuy

pantasqa pantachiy, pantarqachiy pantarquy, pantakurquy, pantay allillamanta, allilla

uchuy uchuyllamanta,

sutuy sutuy llamanta

kachay, richiy, rirqachiy wichisqa, chlqisqa chiqírquy, usuchiy,

maqchirquy chakin sintisqa chakin sintirquy kacharpari kacharpariy, qarquy

qaqa, qaqa qaqa kuchpachiy kuchpakuy, kuchpakurquy, wischukuykuy usuchisqa usuchiq, usuchikuq usuchiy, hicharquy usachay, usacharquy usachakuy, usachakurquy

urmay, tuñíy, tuñirquy

qichusqa, waykasqa qichuq, waykakuq,

ayqichikuq qichuy, qichurquy

taspiy, tapsiy qichuy kachariy, kachaykuy kacharikuy, rakikurquy chaymanta, hmamanta, ninaptmqa, hinasqa

91

Despulgar Destapado,a

Destapar

Destaparse

Desterrar Destorcer Destorcerse Destruido, a

Destruir

Desunido, a Desunir Desvelarse

Desventura Desvergüenza Desviado, a

Desviar Desyerbar Detener

Detenerse

Detestado, a Detestar

Detrás Duda Deudo Deudor, a

Devanar De veras Devolver

Devorador, a Devorar Diablo Diabluras

pikichay kirparasqa, qatarasqa, kichasqa

kirparay, qataray

qatarakuy

qarqoy kutichiy kutirqoy tukusqa, qolluchisqa

tukuchiy, qulluchiy, taqmay, panpachay, chaqoy

rakisqa rakiy kuchikuy

llaki qellmay pantasqa, pantachisqa pantay qoray, qoriyay, llawchiy sayay, tapyay

unay, unapuy, tahay, takyay, sayay

millasqa millay, cheqniy, cheqnikuy wasapi manu ayllu masi, yawar masi manu, manusapa, manuyaq, manu, manu khipu kururay cheqanpi, cheqanta kutichiy, kutichipuy, qopuy rakraq, rakrapu rakray

supay, saqra saqraykachay, tukrykachay saqra kay

pikichay kichasqa, qinpisqa, mana maytusqa

kichay, kichaykuy, qinpiy, qinpiriy kichakuy, qinpikuy, qinpi kurquy

qarquy, wischuy kutichiy, paskay kutirquy, paskakurquy tukusqa, puchukasqa,

chaqu, chaqwa tukurqachiy, tukurichiy, chaquy, chlnkarqachiy, chaqway rakisqa, sapanchasqa rakiu, rakirquy manapuñuy, mana puñuy atipay llaki mana pinqakuy pantapakurqusqa, pantasqa pantachiy, an chuchiy quray, qurarquy harkay, takyachiy, harkarquy

suyay, qiparirquy, takyay, sayay millasqa, chiqnisqa amiy, millakuy, wischupay qipa, qipan, wasa manu ayllu manukuq, manukay, manusapa kururay chiqan, chiqanpi kutichiy, qupuy, sayachipuy mikurquq kachuy, mikurquy supay, awqa tukrykachay,

mana ruranakunata ruray

92

Dicha Dicho, a Dichoso, a

Dicen Diente Diestra Diestramente Dietro, a Diez Diezmado, a Diezmador, a Diezmar Diez mil Difamado, a Difamador, a Difamar

Diferente

Diferir Difícil Difícilmente

Dificultad Dificultosamente

Dificultoso, a Difundido a wl 1 *JI IUIVJV/, U

Difundir

Difunto, a Digno, a Dilapidar Diluido, a Diluir Diluvio

Dimanar Dimensión Dineral Dinero Dióle

sami, qellpu, ataw sami nisqa samiyoq

nispan ninku kíru paña, paña ñeqe, paña maki yachaywan, yachayllawan yachaq, kamayoq chunka chunkachasqa

chunkachaq chunkachay chunka waranqa uyan nisqa, unran qechusqa ninaqallo, unra qechoq, uyannay uyannay

chaku, sapaq, hoqniraq, hoqñeraq, hoqniray unachiy

sasa sasata, sasawan

sasachay sasa sasata

sasa mirachisqa mirachiy, mismirqoy

aya, wañoq, wañusqa, wañupoq

kaman yawyachiy chulluchisqa chulluchiy, minuy lloqllay para

lluqsimuy tupu achqa qollqe qollqe qoytaqa qonmi

kusikuy, kusi sami

nisqa, willasqa kusi samiyuq, kusisqalla, allinlla kakuy ninku kíru alliq maki, pañañiqin

allin rurasqa yachaq chunka chunkachasqa chunkachaq

chunkachay chunka waranqa uyan nisqa, unran qichusqa unran qichuq wasachay, wasanpirimay,

qipanpi rímay sapaq, huk, rikchaq, hukman

suyachiy, unay yarqachiy sasa, sasa rurana sasata, sasallataña, ñakayta, ñakayllataña sasachakuy, ñakaríkuy ñaka ñakayta, sasa sasata,

ñakayta sasa, ñakay rurana mirachisqa, mismirqachisqa mirachiy, yachachiy, riqsichiy aya, wañusqa kamaqnin, allin

wischuy, wischurquy chullusqa chulluchiy, chullurqachiy sinchi para, mana samaristin paray

lluqsimuy tupu, chika achka qullqí qullqi quytaqa qunmi

93

Dirigir Discípulo Discordias Discreto, a Discurrir Diseminado, a Diseminador, a

Diseminar Disfrazado, a Disfrazarse Disgregar

Disgustado, a

Disgustar

Disgustarse Desidenté Desidir

Disimulador, a

Disimular

Disipador, a Disminiudo, a Disminuir

Disolutivo, a

Disoluto, a Disolver Disparatar

Dispersar

Disponer Disponerse

Disputa

Disputar

yachachiy, apay, pusay yachakoq, yachaymanakoq

cheqniy chanin runa, yuyayniyoq runa puriymanay, yuyaymanay

tarpusqa tarpoq

tarpuy, wisñiy saynatasqa saynatakuy rakiy, sapaqchay, hurqoy

amisqa

amich'ry

amikapuy mana uyakoq rakikuy

mukmikoq

mukmikuy, pakay, mukmiy

wayra maki pisiyasqa pisiyay, yawyay, pisiy, pisiyachiy

chullucheq wachoq sonqo chulluchry, unuyachiy, unuyay hapllaykachay, laqlay

tantaray

kamaríy kamríkuy

churan wakuy, kutipanakuy seqachmakuy churanakuy, kutipanakuy, ninakuy

yachachiy, riqsichiy

yachakuq piñanasqa, piñanakuy allin tanhyuq yuyaymanay wichichisqa, wichisqa wichichiq

tarpuy, yapuy, maqchiy pantachikusqa pantachikuy, pakakuy rakiy, sapaqchay, hurquy,

anchuchiy, karuyachiy amirqusqa, piñasqa, llakisqa, pisi pasqa

piñachiy, llakichiy, ni^inRrnarhiv

piñakurquy, llakikurquy ayqikuq, anchukuq rakikuy, yachachisqanta manan uñuy

mana yachaqtukuq, pakaq, sunsutukuq mana yachaqtukuy, patay upallakurquy, sunsutukuy wischuy, wischurquy pisichasqa, sintichisqa pisiyay, pisiyachiy, mirmay, asllayay chuiluchiq qanra, qacha chulluchry yanqakuna ruray, yanqakuna rimay chiqiy, chiqirqachiy, chiqichiy churay, churarquy kamarikuy, allichakuy, churarikuy, churakuy ninakuy

kutipanakuy

94

Distancia Distante Distingible

Distinguir

Distintivo Distinto, a

Ditraerse Distribuido, a Distribuidor, a Distribuir

Divagar

Diversidad

Diverso, a Dividido, a Dividir

Dividirse

Divisa Divisar Divisible División Divorcido, a Divorciarse Divulgar

Diz Dobladamente

Doblado, a Doblar

Doble Doblez

Doce Doctrina Doctrinador, a Doctrinar

karu kay

, karu reqsinalla

reqsiy, rikuy unancha, puyllu, chinpu hokniraq, hoqniray

mana uyariy aypusqa, achurasqa, rakisqa aypoq, achuraq, rakeq aypuy, rakiy, achuray

pantaykachay, puriykachay

imaymana, ñawraymana

chaku, hoqniraq rakisqa rakiy

rakikuy, rakinakuy

unacha, chinpu, puyllu rikuy, rikurqoy rakina, aypuna pallqa

wisqe wisqetukuy willaykachakuy

nispa ninku iskayasqa

patarasqa, taparasqa pataray, taparay, iskaychay

rakta, iskaychasqa tapara, iskayllu kay, patara, iskay sonqo kay, iskay uya kay chunka iskayniyoq yachana, yachachina yachacheq yachachiy

chika, hiña

karu, karukaq, karucharaq riqsmalla, riqsipaslla riqsiy, nqsirquy, rikuy chinpu sapaq, huk, huktaq, sapaqtaq

puñurquy, mana yuyay aypusqa aypuq, rakiq aypuy, rakiy, rakipay, aypurquy

pantaykachay, pantay, muspaykachay lukuy ríkchaq, tukuymananiraq sapaq rakisqa rakiy, rakirquy, aypuy, aypurquy rakikuy, rakikurquy, rakinakuy, rakinakurquy chinpu rikuy, qaaway, qawariy rakmalla, rakipaslla rakinakuy rakinakusqa rakikuy, rakikurquy willaykachakuy, willapakuy, willapakurquy ninku, ninkutaq iskayasqata, iskaypata, iskayman patarasqa ta patarasqa, kumu pataray, patararquy, kumuchiy rakta isaky sunqu, isaky rimay

chunka iskayniyuq yachakuy, yachay yachachiq yachachiy

9:>

Doler Dolerse Dolor Doméstico, a Domiciliarse Domicilio Donado, a Donante Donar Donde Dondequiera Dorado, a

Dorador, a Dorar Dormidero, a Dormilón, a Dormir

Dormirse Dormitar

Dormitorio Dorso Dos Doscientos Dos veces Dos mil Duda Dudoso, a

Dueño, a

Dulce Dulcísimo, a Dulzura Durante Durable

Duradero, a

Duramente

na na y, manawan nanachikuy, nanakuy nanay wasi warma vvasi kamayoq wasi qosqa, haqesqa qoq, haqeq qoy, haqey maypi, may maypipas, mayneqpipas qonchasqa, choqellu

qorichay kamayoq, qorichasqa qorichay, choqechay puñuchikoq hanpi puñuysiki puñuy, siriy

chirita puñuy muskay

puñuna wasi wasa iskay isksy pachak iskay kuti iskay waranqa tunkiy, tunki tunkeq, tunkirayay

wasiyoq, kaqeyoq, chapaq, kikinniyoq añaka añayñukñu, ñukñu ñukñu ñukñu kay kama wiñaypaq kay, wiñay kawsaq, unay kaq, unaypaq kaq, unaq unay kawsaq, unay takyaq

takyaq, unaq anaqyasqa, rumiyasqa, qaqayasqa

nanay, nanarquy nanakuy, putikuy nanay wasi warma, wasi runa yachay, yachakuy, kakuy wasi saqisqa, aynikusqa quq, qukuq quy, quykuy may, chaypi, maypi maypipas, mayniqpipas qurichisqa, quriwan mayllasqa qurinchaq qurinchay, qurincharquy puñuchikuq puñuysiki, puñuylla puñuy puñuy, puñukuy, puñukurquy wañuyta puñuy puñuysan kay, puñuysay, puñupuñuysay puñuna wasi wasa, qipa iskay iskay pachak iskay kuti, iskay mita iskay waranqa imaynacha kanqa ruranachu nirqanim, iskayrayay wasiyuq

miski, añaka ancha miski miski kaynm kama wiña wiñaypaq, unay unay wiña wiñaypaq kawsaq, mana tukurikuq, kawsanakama takyaq, mana tukuriq sinchimanta, nanaqta

96

Durar

Duro, a

lakyay, unaykachiy, unay

anaq, qaqa, rumi, hiwaya, sallu, chuchu, awcha, waso

lakyay, unay kawsay, hinalla karayay anaq, sinchinanaq

Depurado, a

Depurar Derrabado, a Derrabar

Derramado, a Derramar

Derrengarse Derrochador, a Derrochar Desabrido, a Desabrigado, a Desabrirse Desaguar

Desanimar

Desaparedo, a Desaparear Desapegado, a Desapego Desarropa do,a Desarroparse

1 Desaseado, a Descalcez Descalzo, a Descalzar Descarado, a Descargar Descasar Descascarado, a Descasca/ador, a Descascarar

Descolado, a Descolar Descolorido, a Descomponer Desconcertarse Descortezar

ch'uyachasqa ch'uyanchay chupan mut'usqa chupa mut'uy

n'ícn'asqa hich'ay, t'aqay

q'echukuy q'aru q'aruy q'ayma, ch'apaq q'ala q'aymayay unu ch'akichiy

p'itiykachiy

ch'ullan ch'ullan ch'ullanchay mana k'askakoq mana k'askakuy llat'an, manap'achayoq llat'akuy, llat'anakuy

ch'islli q'ala chaki kay q'ala chaki q'ala chakíchry mana p'enqakoq q'epinay t'aqapuy t'eqpasqa t'eqpaq t'eqpay, t'eqway

chupan mut'usqa, chupan wit'usqa chupa mut'uy, chupa wit'uy q'anparmanasqa, t'oqra t'aqwirqoy, mich'uy q'ewikuy t'eqpay

chuyachisqa, pichasqa pichay, chuyachiy chupan kuchusqa chupanta kuchuy, chupanta hurquy maqchrsqa, usuchisqa hichay usuchiy, tallry, maqchiy, wichurquy qtpan pakisqa wischuq wischuy, wischurquy mana miskiq, qamya, qatqi qala, mana maytusqa qamyayarquy yakun chakchiy, qapiy, yakun wischuy, yakun hichay manchachiy, manchapakarqarchiy chullachisqa chullachiy, chullarqachiy mana ratasqa manarafay, mana qatfy manamaytukusqa mana maytukuy, mana qatakuy qanra, mana pichasqa qala chaki, mana sapatuyuq qala chaki qala chaki manapinqakuq paskay, uray kachiy rakiy, rakirquy qaran chutusqa qaran chutuq qaran hurquy, kipllay, tipiy, tipliarquy chupan kuchusqa chupanta kuchuy, quruy kutisqa, kutirqusqa wakllichiy muqukuy, qiwikurquy qaran hurquy, kipllay, tipiy,

98 97

CASTELLANO

Dadivoso, a Danta Deber

Declarante

Declarar Decrecer

Decrépito, a

Dedo Deducible Deducir Deglutido, a Deglutir Degollado, a Degollador, a

Degollar

Degollarse Delante Delatar Delator, a

Deleitable Deleitarse Deíeife Delicado, a Delicia Deliciosamente Demacrarse Denostador, a Denostar

Depravado, a Depravar Depuración


(palabras glotalizadas)

t'itoq sonqo k'ita waka ruranata hunt'ay masfaraq

mast'aray huch'uyay

ruk'u

ruk'ana faqana t'aqay mtllp'usqa millp'uy nak'asqa nak'aq

nak'ay

nak'akuy ñawk'i ch'atay ch'ataq

misk'ichikoq misk'ichikuy mísk'ílííkuy llanp'u sonqo q'ochukuy qochuchikoq q'anparmanay k'ameq k'amiy

map'a sonqo map'achay ch'uyanchana

QUECHUA ArACUCHO CHANKA

qukuq, ancha qukuq sacha waka yupaychay

willaq, willarquq, willakurquq, rimariq willay, willarkuy taksayay, uchukyay, pisipay chintirquy yuyaq llumpay machu, yuyaq llumpay paya rtíkana, maki pallqan hurqunalla, hurqupaslla hurquy, hurqurquy miltpusqa millpuy, millpurquy kunkan kucnusqa nakaq, nakakuq, wañuchiq,

sipikuq nakay, sipiy, sipirquy, kunka kuchuy nakakurquy, wañuchikurquy ñawpaq, qaylla willay willaq

miskichikuq, miski miskichikuy, miskichikurquy kusikuy, miski, quchukuy llaqlla, irki quchukuy, kusi, kusikuy miski kusikchiq tulluyarquy, tulluyakurquy piñakuq, qaqchaq qapchapayay, qaqchapayarquy, kamirquy] ancha waqllisqa waqltíchty chuyayach'iy, pichay

99

Descoyuntados Descoyuntarse

Decrecer Descretado, a Descrestar Desdicha Desdichado,a Desdoblar

Desecado, a

Desecar Desecatrvo, a Desechable Desechado,a Desechar

Deseche Desenredar Desenterrado, a Desenterrador, a Desenterrar

Desfallecer Desfigurado,a

Desfigurar Desfigurarse Desgajado, a Desgajar

Desgarrar

Desgracia Desgreñados Desg/eñador, a

Desgreñar Deshabitados Deshabitar

Deshonestidad Deshonesto, a

Deshumedecer

Desidia Deslendrado, a

saq'asqa saq'ay huchuyay k'akara kuchusqa k'akarata kuchuy ch'iki

chikiyoq mast'ariy ch'akichisqa

ch'akichiy ch'akicheq wikch'una wischusqa wikch uy

qopa mat'unnay hasp'isqa liasp'eq haspiy

p'itinayay nkch'aymanasqa

rikch'aymanachiy rikch'aymanapuy

kallmasqa k'allmay, k'aqllay

llik'iy, hallp'iy

ch'iki

t'anpa, ch'aska

t'anpayachiy, ch'askayacheq fanpayachfy, ch'askayachiy ch'imyasqa, chin ch'inyachry map'a kay

map'a ch'akichry p'anra kay

ch lyachasqa

tipllarquy muqasqa

muqakuy, muqakurquy pisipay, taksayay sinqan kuchusqa, utuku sinqanta hurquy

llaki

llakiq tiuntasqa mastariy, mastay chaki, chakisqa,

chakirqachisqa

chakichty

chakichiq, chakirqachiq wischunalla, anchuchinall a

mana munasqa

wischuy, anchuchiy,

wischuypi, mana munay puchuq, puchuynm paskay, paskarquy hurqusqa hurquq aspiy, pampasqata hurquy hurquy, hurqurquy wañunayakurquy panlarqachisqa,

pantachikuq hukmanyarqachry hukmanayakuy hurqusqa

llikiy, chutay, siptirquy, pallay llikiy, llikirquy, llikiparquy

llaki, puti

chanpa urna tanpayachikuq tanpayarqachiy

mana runayuq, chunmq

saqirquy qanra qanra, wachuq

chakichry, papairichiy

qillakuy chivan hurqusqa

100

Deslendrar

Desmamar

Desmayar Desmayarse Desmenuzable

Desmenuzar Desmigar Desmochado, a Desmochar Desmoronar Desnudado, a

Desnudar

Desnudarse Desnudo, a

Desollado, a Desollador, a Desollar

Desparejar Desparramada, a Desparramar

Despedazado, a

Despedazar Despegar Desperdiciado, a

Desperdiciador, a Desperdiciar Despertador, a Desperta/ Despertarse

Despierto, a

Desplegar

Despoblado, a

Despojado, a

ch'iyachay

hanuk'ay

p'itiy p'itinayarqoy ñuf'unaüa

ñufuy Cantata ñuturqoy mut'usqa urna mul'uy k'ahay, k'ahakuy

llat'anasqa llatanay

llat'anakuy llafan, q'ala

ch'utisqa, lluch'usqa ch'uleq, lluch'oq ch'itiy, lluch uy

ch'ullachiy ch'eqechisqa clíeqechry, t'akay

llik'isqa

llik'iy

k'isuy qarusqa

q'aru q'aruy nkch'achikuy, nkch'acheq rikch'achiy, rikch'ay, rikch'ariy

rikch'ay

rikch'asqa, k'uchallu mastany

ch'inch'in

llat'achikoq

chiyaparquy, cliiyanta

hurquy anukay,anukarquy,

waqsirquy pitiy sunqu illaqyay, wañuriy, wañirirquy ñutuchinilla, chamchanalla,

kutarqunalla chama chay, ñuttupay tantata ñuturquy uman kutusqa uman hurquy, kutuy tuñichry, taqmay

pachán chutusqa llatanay, chutuy, qalaturqachiy chuturqukuy, chutukuy llatan mana pachayuq

pachán chutusqa chutusqa rhutuchiq llustry, qaranta lustirquy, qaranta chutuy chullachry wichisqa, chiqisqa chiqirquy, usuchiy, maqchiriy llikipasqa, chamqasqa

chillpryay, llikipay, llikirquy

lluchuy, hurquy usuchisqa

usuchikuq, usuchiq usuchiy, hicharquy rikchachikuq rikchachiy, rikchay, rikchany

rikchay, nkcharquy, rikchankuy

nkchasqa kichay, mastay purun, chunyaq, chunniq,

manaruna purisqan

qichusqa, waykasqa

101 102

Dibujo Difícilmente

Difundido, a Difundir

Dilapidado, a Dilapidador, a Dilapidar Diligente Diligentemente Diluvio

Dimidiado, a Dimidiador, a Dimidiar Diminuto, a Discordias Disecable Disecado, a Disecador, a Disecar Diseminado, a Diseminador, a Diseminar Disforme Disipador, a Disipar

Dislocado, a Dislocar Dislocarse Disminuir Disparar

Disperso, a

Dividir

Divieso Divorciado, a Divorciar Divorciarse

seq'e ñak'ayta, ñak'ayllataña

ch'eqechisqa ch'eqechiy, ch'eqerichiy

q'arusqa q'aroq q'aruy k'uchi, ch'iti kuchilla, ch'rtilla ch'allallallay para

ch'eqtasqa ch'eqtaq ch'eqtay huch'uylla, huch'uychalla ch'eqmiy, ch'eqminakuy ch'arkirichinalla ch'akichisqa, ch'arki, ch'arkichisqa ch'akicheq, ch'arkicheq ch'akichiy, ch'arkichiy ch'eqechisqa t'akaq, ch'eqecheq t'akay, ch'eqechiy ch'oqta q'aru q'aruy

q'ewisqa saq'ay q'ewikuy, saq'akuy t'aqay, nuch'uy yachiy t'oqyachiy,p'ikwachiy, wach'iy, t'iwkay ch'eqerichiy, t'aqay, toqyachiy ch'eqey, ch'eqesqa t'aqay, t'aqanachiy, ch'eqtay

ch'upu t'aqanasqa t'aqay, t'aqapuy t'aqanakuy, weq'echakuy, t'aqakuy

qillqa sasata, sasallataña, ñakayta, ñakayllataña mirachisqa, mismirqachisqa mirachiy, yachachiy, nqsichiy usuchisqa usuchiq wischuy, wischurquy tuku tuki utqaylla sinchi para, mana samaristin paray chawpimanta rakisqa chawpimanta rakiq kuturquy, rakiy llunpay taksa, taksachalla piñanasqa, piñanakuy chakichinalla, chakichipaslla chakichisqa chakichiq chakiclíry wichichisqa, wichisqa wichichiq tarpuy, yapuy, maqchry chikankaray wischuq, wischurquq wischuy, wischurquy, wayrawan aparqachiy muqasqa muqay muqakuy, muqakurquy mirmay, asllayay, pisiyay tuqyachiy

chiqisqa, chiqi, chiqi chiqi, chuqa chuqa rakiy, rakirquy, aypuy, aypurquy chupu, amuqllu rakinakusqa rakiy, rakirquy rakikuy, rakikurquy

Despojador, a

Despojar Despolvar Despumado, a Despumar Despuntado, a Despuntar Desquijarado, a Desquijarar

Destapado, a Destapar Detetado, a Destilar Destorcer Destripado, a Destripar Destrozado, a

Destrozar

Destruir

Desunido, a Desunir Desvelarse

Desvergonzadamente Desvergonzado, a

Desvergüenza Desvestir

Detener

Detonar Devorado, a Devorar

Día Diariamente

Diarrea Dias Dibujar

llat'anaq

llatanay, ch'utikuy ch'apchry laq'an hurqosqa laq'anta hurqoy, raq'anay mut'u mut'uy k'aqllasqa, k'akchasqa k'aqllay, k'akchay, k'akinchay

q'alasqa q'alay hanuk'asqa sut'uchiy, ch'illchichiy q'ewinnay ch'unchullchasqa ch'unchulla seq'ey, ch'unchullchay p'akisqa

p'akiy, llik'iy

q'aruy

t'aqa t'aqa t'aqay rikch'arayay

mana p'enqakuywan mana p'enqakuq, mana p'enqa niyoq mana p'enqakuy, p'enqayniyoq kay llafanay hark'ay

toqyay millp'usqa millp'urqoy

p'unchaw, p'unchay p'unchaw p'unchaw, sapa p'unchay q'echay, q'echa, q'echichi p'unchaw, p'unchaw kuna seq'ey

qichuq, waykakuq, ayqichikuq qichuy, qichurquy taspry, tapsiy chumasqa chumay qurusqa quruy simi lliktsqa, qaqllasqa siminta llikiy, kakichunta qaqallay kichasqa, kicharqusqa kichay, kicharquy, qinpiy anukasqa sutuchiy kutichiy, paskay chunchullnin hurqusqa chunchullchay pakisqa, chiqtasqa, chamchasqa pakiy, pakirquy, llikirquy chaqway, chaquy, tukurqachiy, wanpu, tukurichiy, chinkarqachiy rakisqa, sapanchasqa rakiy, rakirquy mana puñuy, mana puñuy atipay mana pinqakusqa mana pinqakuq

mana pinqakuy chutuy, pachanta chuturquy harkay, harkarquy, takyachiy tuqyay, tuqyarquy mikurqusqa kachuy, mikurquy punchaw sapa punchaw qicha qayan qayan punchaw qillqay

103

Doblar Doblarse Dócil Dogal Domador, a Domar Dulce Dulcemente

Dulcificar

Dulzura

Duro

q'ewey, q'apnuy q'apñukuy llanp'u sonqo siq'ona waskha uywa kiwiykachaq uywa q'iwiykachay, sanpayachiy misk'i, mach'i

misk'i, misk'llla

misk'illacbry, m/sk'ichiy, machitanachiy misk'ikay ch'illa, mich'a, mat'i, seq'a

qiwiy patarakurquy llanpu sunqu waska, luqlla mansaq mansay miski, añacha

miskichallala, ñukñu challata

miskirqachiy, mrskiyarqachiy

miskikaynin kapka, anku, rumi, anaq

104

CASTELLANO

Débil

Decaer Decaído, a Decapitado, a Decapitador, a Decapitar

Decrépito, a

Declinar Degollarse Deleznable Delgado, a Delirar Delirio Demasiado, a Demostrar

Denso Dentellada Dentro Derramar

Derribado, a Derribador, a Derribar Derrubiado, a Derrumbarse Derrumbe Desanublado Desanublar Desanudado,a Desanudar Desaseado, a Desasear Descolorido, a



phuchu, qhasñu

phuchuyay urtphu unphu, qhew uman qhorusqa uma qhoroq uman qhoruy, qhoruy

thurtu

phuchuyay qhorukuy thuneq, mullphayaq, qhaphra qhasñu, llaptha musphay, musphapakuy muspha nishu, askha, ashka kaqta qhawachiy

sankhu,thaka, khasa qhamsa ukhupi, ukhu phoqchiy

thunisqa thunicheq thunichry mayoq thunichisqan thunipuy, thuñiy, thuñiyuy thunisqa, ankay phawa

phaksansqa phaksariy khipu paskasqa khipu paskay qhelli, kharka, qhanra qhellichay qhopa


añañanka, iqu, wañuysan, wañuli, unpu, irki llaka, mana kallpayuq unpuy, wakchayay unpu uman qurusqa uman quruq uman qururquy, uman kuchuy yuyaq llunpay machu, yuyaq llunpay paya waklliy, wakllirquy marakurquy, wañuchikurquy lluchkan tunikuq, llikikuq llañu, llapsa muspay, muspaykachay muspa llunpayñaqaya, anchaña kaqta qawachiy, kaqta rikuchiy

pipu, tutayasqa kanisqa

ukupi, uku, ukunpi hichay, usuchiy, talíy, maqchiy, wiklíichiy

tuñisqa, urmasqa tuñuchiq, urmachiq tuñichry, saqmay, saqtarquy mayu mikusqa, llaqwasqa tuñikurquy, (yarquy tuñisqa, tiyasqa kichakusqa

kicharikuy paskasqa paskay, paskarquy qanra, mana pichakuq qachachay, qanrachay kutisqa kuttrqusqa, quqa

105

Descomponer Desconsolado, a Desconsolar Desconsolarse Desembarazar Desgajar

Desgarrado, a Desgarrar Desgraciado, a Desgranado, a Desgranador, a Desgranar Deshumedecer Deslustrar Desmochado, a Desmochar Desmoronado, a Desmoronarse

Desnarigado, a Desorejado, a Despedazado, a Despedazar Despensa Desplomarse Desprender Destrozado, a

Destrozar

Desvanado, a Desvariar

Detrás Devorado, a Devorar Diferido, a Diferir Dimidiado, a Dimidiador, a Dimdiar

chhullmiy phutisqa phutichiy phutikuy anchhuchiy chhalluy

qhasusqa qhasuy, mithay, qhotoy, qhachuy qhencha muchhasqa muchhaq muchhay phaksachiy

qhoqayachiy qhorusqa qhoruy thuñisqa thuñiy

qhoru senqa chhunu, qhoru rínri qhasusqa qhasuy mikhuy churana wasi thuñiy qhapchuy chhallusqa

chhalluy, qhasuy

musphaq musphay

qhepa, qhepapi mikhusqa mikhurqoy qhepachisqa qhepachiy phatmisqa phatmeq phatmiy

wakllichiy llakisqa, waqasqa llakichiy, llakirqachiy llakikuy, Ilakikurquy asuchiy, anchuchiy llikiy, chutay, siptirquy, pallay llikrsqa llikiy, llikirquy, llikiparquy qincha iskusqa iskuq iskuy, iskurquy chukichiy, papirichiy antayachiy, antayarqachiy uman kutusqa uman hurquy, rawnay, kutuy tunisqa as asllmante tuñikuy, as asllamanta tuñikurquy quru sinqa, paltay sinqa rinrinnaq llikipasqa, chamqasqa chillpiyay, llikipay, llikirquy mikuy churana wasi urniay, tuñiy, tuñirquy kachaykuy, kachariy pakisqa, chiqtasqa, chamchasqa pakiy, pakirquy, qasuy, llikiy, llikiparquy muspasqa muspay, muspaykachay, muspapakuy qipa, qipan, wasa mikurqusqa kachuy, mikurquy asuchisqa, suchuchisqa suyachiy, umay yarqachiy 1 chawpimanta rakisqa chawpimanta rakiq kuturquy, rakiy

106

Disgustado, a

Disgustar

Disgustarse Divagar Doble

phiñasqa

phiñachiy

phiñakapuy musphaykachay ratkha

amirqusqa, piñasqa, Ilakisqa, pisipasqa piñachiy, llakichiy, pisiparqachiy piñakurquy, Ilakikurquy pantay, pantaykachay rakta

107 108

Elocuente

Elocuentemente

Elote Emancipado, a Embadurnado, a Embadurnar Embajador, a Embarazada Embellecer Embellecerse Emblanquecer Emblanquecerse Emblanquecido, a Embobado, a Embobarse Embolsar Emborrachar

Emborracharse Emboscada Emboscarse Embotado, a Embotar Embotarse Embriagar Embrollar Embrollón, a Embrujado, a Embrujar Embustero, a Embutido, a Embutir Emigrante Emigrar

Empachado, a Empacharse Empalagado, a Empalagar Empalagarse Empalmador, a

sonqo aysaq r imayí liyoq, ñawray sumaq rimaywan sonqo aysaq rimaywan, ñawray sumaq rimaywan choqllo kikinmantaña kawsakoq llusísqa llusry kacha chichu, wiksayoq sumaqyachry sumaqyapuy yuraqyachiy yuraqyapuy yuraqyasqa utikayaq utikayay winay machachiy

machay chapatiyay, runa suyapakuy chapa tiyay, suyapakuy hallmu hallmiryachiy hallmuyay machachiy pantaykachachiy pantaykachacheq layqasqa, umusqa layqay, umurqay yuyaypi pantacheq winasqa winay mitma mitmay

wiksa tanananasqa, wiksa punkisqa wiksa punkichikuy amisqa, amichisqa amiy amikuy, amikapuy, amichikuy watasqa

sumaq rimaq, aliin rimaq

sumaq rimaywan

chuqllu kikinmanta kawsakuq llutasqa llusry, llutay, chapuy, llunkiy kacha, rantin chihu, wiksayuq sumaqyachry sumaqyachiku yuraqyachiy, yuraqyay yuraqyarquy yuraqyasqa upayasqa upayay, pukisyay, sunsuyay wayaqaman winay sinkachry, macharqachiy, upyachiy sinkarquy, macharquy pakakuy, pakakurquy, paka pakakuy, pakakurquy laquyasqa unpayachiy, laquyachiy unpayakuy, laquyakuy machachiy pantachiy pantachikuq layqasqa layqasqa Hulla winasqa winay, winapay, saby ayqikuq, pasakuq llaqtanta saqirquy, kasqanmanta ripuy saksapakusqa saksapakuy, saksapakurquy amisqa amirquy, millakurquy amirqachikuy tinkisqa

CASTELLANO

Ebrio, a

Eclipsarse Eclipse

Económico, a Economizar Echar Echarse Edad Edificar Educando, a Educar Efectivamente

Efecto Efetuado, a Efectuar Efímero Ejecutar Ejecutado, a Ejecutar Ejercitante Ejercitar El, alia Ellos, as Elástico Elección Electo, a Elevado, a Elevar

Elevarse Eliminado, a Elfrninar


(Palabras simples)

machasqa, oqyasqa

tutayay inü wañuy, Killa tutayay

misikoq misikuy chanqay, choqay siriy, sirikuy wata, watakuna, wiñay ruray, hatanchiy yachakoq yachachiy cheqaqmanta

yachakuman yachakuchiqa, kasqa yachakuchiy tukukoq ruray, hinay rurasqa, hinasqa wañichiy yachaykachaq yachaykachay pay paykuna chutakoq akllay akllasqa hoqarisqa, hatarichisqa hoqariy, hatanchiy

hoqarikuy, hatarikuy hurqochasqa hurqochay


sinkasqa, machasqa, upyasqa tutayay, tutayakurquy wañuy, tutayay, tutayakurquy, intikilla wañuy churakuq

churakuy wischuy, wikapay, qarquy wischukuy, ustukuy wata, wiñay ruray, rurakuy, rurachiy yachakuq yachachiy

chiqanpi, chiqanta, chiqallanpi qatikuynin, rurun rurasqa ruray pasarquqlla, chinkaqlla chaylla ruray, ruray rurasqa wañuchiy, wañurqachiy yachakuq, ruraq ruray, rurakuy pay paykuna wiñariq, wiñaq akllay akllasqa huqarísqa huqariy, huqarichaykuy, wicharichiy huqarikuy, wicharíkuy rakisqa, suchuchisqa rakiy, anchi ichiy, hurquy

E

109 110

Encanecer Encargar Encargo Encarecer Encarnarse Encender

Encenderse

Encendido, a Encerradero, a Encerrona Encima

Enclenque Enclocarse Encomendar Encomendero, a Encontradizo, a Encontrado, a Encontrar Encontrarse

Encontrón Encrucijada Encrudecer

Encrudecido, a Encubierto, a Encubridor, a Encubrir Encuentro

Endecha Endurecer Endurecerse Endurecido, a Enemigo, a Enemistar Enfagoso, a Enfardelado, a Enfardelar Enfermar

soqoyaya, soqoyapuy kunakuy kunatamuy yallicruy runatukuy rawrachiy

rawraripuy

rawraq, rawrachisqa kancha pakanakuy pataman, patata, patapi, patanta

suksukayaq toqtuy suchikuy, kunakuy chapaq, chapaqe tinkuy tukoq tarisqa, tarípasqa tanyt taripay tinkuy, tinkunakuy, tupay, tarikuy tarirqokuy tupay, tupanakuy pallqa chawayachiy, hankuyachiy

chawyasqa, hankuyasqa pakasqa, pakaykachasqa pakaq, pakaykachaq pakay, pakaykachay tinkuy, tupay, taripay

tiara wi rumiyachiy rumiyapuy rumiyasqa awqa, hayu awqanachiy, cheqninachiy miilachikoq llukusqa llukuy onqoy

suquyay, yuraqyay kunay, kunarquy kunanykukuy, kamachikuy llunpayta manay runatukuy,taqruk,uy rupachiy, ratachiy, rawarchíy, mismíchiy ruparquy, ratarikurquy, mismikurquy ratachisqa kancha wtchqana pakanakuy hawa, hawapi, wichaypi, hanaypi, hanaypiraq unquq, iqu, iqurayaq uquqyay, uquqyarquy kamachiy, kunay kachapuríq tinkuchikuq, tinkutukuq tarisqa fariy, tañrquy tinkuy, tupay, tinkunakurquy, taríkurquy, tarikuy tupanakuy, tupanakurquy pallqa ñan chawayachiy, chawayarqachiy chawayarqusqa pakasqa, panpasqa pakaq, panpaq pakay, panpay tinkuy, tupay, taripay, tuparquy harawi rumiyachiy, rumiyarqachiy rumiyay, rumiyakurquy rumiyasqa awqa, chiqniq, chiqnikuq

piñakuy piñachikuq watasqa qipichakuy unquy, unqurquy

Empalmar Emparedado, a Emparedar Emparejar Emparentar Empedernido, a Empedernirse Empeine Empellón Empellones Empeñado, a

Empequeñecerse Empero "fcmperezado, a Emeprezarse Empezado, a Empezar Empinador, a Empinar Empleado, a Emplear Empobrecer Empollar Emprender Emprendido, a Emprestado, a Emprestador, a Emprestar Emprestarse Empujar

En Enano, a

Enantes Encadenadamente Encadenado, a Encadenar Encadenarse Encaminar

Encandecer Encandecdo, a

watay, kaninachiy pirqasqa pírqay chakuqta kuskachay, masachay aylluchakuy njmi sonqo, hiwaya sonqo rumiyay, qaqayapuy pichuski tanqay tanqaykachakuy manu ranti, manumanta chutasqa, huqekusqa taqsayapuy ichaqa qé)\a túkoq qella tukuy, qellaríkuy qallarísqa qallaríy oqyaq oqyay ruray kamayoq rurachiy wakchayay, wakchatukuy oqllay qallanykapuy qallarisqaña manukusqa manoq manuy manukuy tanqay

P' umutu

ñaqa aysa aysa, qati qati qellay washawan watasqa watay watakuy chaqanchachiy

sansayachiy sansayasqa

tinkiy, tinkirquy, watarquy pirqarqusqa pirqay, pirqarquy kuskachay, kusakcharquy aylluchakuy, aylluchakurquy rumi sunqu rumiyay, rumiyakurquy chakip hawan tanqay, tanqa tanqakachay, inchakachay manu ranti, manumanta chutasqa taksayay, uchukyakurquy ichaqa qfilayarqusqa qillakuy, qillapakuy qallarísqa qallaríy, qallarirquy upyaq, upyakuq upyay, upyakuy ruranayuq rurachiy wakchayay uqllay, uqlíarquy qallaríy, ruray qallarísqa manukusqa manuq, quq manuy manukuy, mañakuy tanqay, incharquy

P' umutu, uchuklla, akapalla, | ñutu ñaqa, ñaqallaraq tinkisqakama, tinki tinki tinkisqa watay, chaqnay, tinkiy watakurquy, chaqna kurquy ñanmamn churakuy, ñanta riqsichiy sansayachiy sansasqa, ninayasqa

runatukuy.taqruk.uy

runatukuy.taqruk.uy

runatukuy.taqruk.uy

111

Enfermedad Enfermería Enfermero, a Enfermizo, a

Enfermo, a Enflaquecer

Enflaquecerse

Enflaquecido, a E frente Enfriado, a

Enfriar Enfriarse

Engañado, a Engañar Engendrado, a Engendrador, a Engendrar Engordar

Engrandecer

Engrandecerse Engrandecido, a Engranerado, a Engranerar Engrasado, a Eno/asar Engullidor, a Engullir Enigma Enjuagar

Enjuagarse

Enjundia Enjuto, a Enlanado, a Enloquecer Enloquecido, a Enmarañar

onqoy onaonapaq kamasqa wasi onqoq qhawaq, hanpeq onqorayaq, onqoykachaq

onqoq tulluyachiy

tulluyay, sukyay

tulluyasqa, sukyasqa

chinpapi chiriyasqa

chiriyachiy chiriyay, chiriyapuy, tikayay

ñukñasqa, llullasqa, yukasqa ñukay, llullay, yukay yumasqa, chunyasqa yumaq, chunyaq yumay, churiyay wirayay, poqopuy, wirayachiy

hatun yachiy

hatun yapuy hatun yachisqa

qollqasqa, pirwasqa qollqay, pirway

lluklluchasqa lluklluchay

rakrapu, millkapu rakray rakrapakuy waluchma aywiy

píchakuy

rurun wira llaqa siklla

millmayasqa usqyay, uteqchanay uleq, uteqchanaq arwry

unquy, iquy, iquyay, nanay unquqkunapaq wasi unquq waqaychaq

iqu, iquyasqa, iquyakurquq unquq tulluyachiy, tulluyarqachiy tulluyay, lulluyakurquy,

harkiykurquy

tulluyarqusqa

chinpa, chinpa chinpalla chinrqusqa

chiriyachiy, chirirqachiy chiriyay, chirirqukuy, tikarquy pantachisqa llullakuy, artirquy

churiyasqa chunyaq churiyay

wirayachiy, wirapay,

wirayarquy, wirayarqachiy hatunyachiy, wifiakuy, mirachiy hatunyakuruq, wifiarquy

hatunyachisqa, taqisqa pirwasqa pirway

wirachasqa wiracharquy millpuq, rakraq millpny, rakray

musyana, watuchi chuyanchay, aywiy, aywirquy chakikuy, chakichikuy pichakusqa wira, wallpa wira

chakisqa, lullu, tulluyasqa millwayasqa yuyaynin chinkay yuyaynin chinkay tnnpnchiy

112

Enmendado, a Enmendarse Enmendar Enmohecerse Enmohecido, a Enmudecer

Enmudecido, a Ennegrecer Ennegrecerse

Ennegrecido, a

Enorme

Enredadera Enredar

Enredarse

Enredoso, a

Enrojecer Enrojecerse Ensanchar Ensangrentado, a Ensangrentar

Ensangrentarse Ensayar Ensayarse Ensebar Enseña Enseñador, a Enseñar Ensoberbeserse

Entender

Entendimiento Enteramente

Enterar Enternecer Enternecerse

Enternecido, a

wanaq, wanakoq wanachiy wanay, wanakuy qorwaryay, muqayay qurwaryasqa, moqayaq amu tukuy

amu tukoq yanayay yanayapuy

yanayasqa, yanachisqa hatun hatun, ancha hatun, chika hatun, halun llana

arwi arwi

arwiy

arwikuy

arwi arwi

pukayachiy pukayay, pukayakuy hatun yachiy yawarchasqa yawarchay yawarchakuy yachachiy, yachaychiy yachachikuy, yachapakuy wirachay, wiranchay unancha

yachacheq yachachiy apuskachakuy

unanchay unanchay

llapantinta, Ilapallata willarqoy, yacharqachiy Ilakiykuchiy, sonqo talluykachiy llakirqokuy, waqanayarqoy

llakirqosqa, waqanayarqosqa

wanasqa wanachiy wanay, wankuy miilmapakurquy, ismunrquy millmayasqa, ismuyasqa upallachiy, upallay, upallakurquy

upallasqa yanayachiy

yanyarquy, yanayakurquy, yanayay yanayarqusqa hatunkaray, chika hatun, manchay manchay hatun

arwikuq, arwi arwi arwirquy, arwirqachry, llikachiy, tanpachiy arwikurquy, aywitakuy,

aywitakurquy a™ arwi, tanpay tanpay, qivvi qiwi pukayachiy, pukayarqachry pukayay, pukayakurquy hatun yachiy, wiñarqachiy yawarchakurqusqa yawarchay, yawarcharquy yawarchakurquy yachachiy, yacharqachiy yachakuy, yachapakuy wirachay, wiracharquy unancha yachachiq yachachiy, yacharqachiy apuykachakuy, suwirwiyakuy

nqsiy, yachay yuyay qalay qalay, lliw, lliwcha yacharquy, yachachiy llakichiy, llakirqachiy llakikuy, llakikurquy,

waqakuy llakikurqusqa

113 114

Época Equiparar Equivocarse Era Erguido, a Erguir Erguirse Erial Erizo Errado, a Errante Errar

Eructo Eructo Escabroso, a Escabullirse Escala Escaldado, a Escaldadera Escaldarse Escalofrió Escampado, a Escampar Escapada Escapar Escaparse

Escarabajo Escarapilarse Escarcha Escarchado, a Escarchar Escarmentado, a Escarmentar Escarpado, a

Escasamente

Escasear

Escasez Escaso, a

pacha kuskachay pantay, pantarqoy wiñay, pacha suni, sunryasqa suniyay suniyakuy purum panpa askanqoy pantaq, pantasqa llaqtan llaqtan pureq pantay

qakyay qakyay soqya, rumi rumi chinkarqoy, chinkaríy seqay llilliyasqa lililí, lleqti llilliyapuy, lleqliyay chirayay usarísqa usariy, usipay chinkaríy, llutkiy chullarqochry, llutkichiy chullarqoy, llutkikuy

aka tanqa llaksarqoy qasa qasasqa qasay wanasqa wanay, wanakuy ranra ranra, soqya

pisi pisilla

pisiyay, pisiyachiy

muchuy pisi pisi, pisi pisi aysasqa

pacha kuskachay pantay, pantarquy pacha-sayachisqa huqaríchiy, huqariy huqarikuy, uman huqariy purun panpa, samaq allpa kichkasapa taksa uywa pantaq, pantaríq

llaqtan llaqtan punq pantay, pantarquy, muspakachay kakyay, kakyarquy

kakyay rumi rumi, qachya qispikuy, lluptikuy siqay, lluqay, arapay ruparqachisqa

lliqti lliqtiyay, ruparqachiy chiriyay, katkatay usyasqa usyay, usyarquy lluptikuy, qispikuy lluptikuy, qispichiy lluptiy, lluptirquy, qispíy, qispikurquy, pawakurquy urunquy chiriyarquy, mancharíkurquy

riti, qasa qasasqa, rítisqa qasay, qasaquy wanasqa wanachiy, wanay, saqiriy ranra ranra, rumi rumi, qichqa qichqa pisi pisilla, flaka ñakayta, sasataraq pisiyay, pisiyarquy, michakuy muchuy, wanay

pisi, taksa, uchuk, uchuylla,

Entonces

Entrada

Entrambos, as Entrañas Entrar

Entrarse

Entregado, a Entregador, a Entregar

Entregarse

Entretenerse Entrever Entreverado, a

Entreverar

Entristecer Entristecerse Entrojado, a Entrojar Enturbiado, a Enturbiar Enturbiarse Enumerable Enumerar

En vano

Envejecido, a

Envenenado, a Envenerar Envenenarse

Enviado, a Enviar Enviudarse Epilepsia Epiléptico, a Epístola

chay pacha, chay pachamanta, chikaqa

haykuna, punku

pura, puraq, puraqnin wiksa yaykuy, haykuy

yaykupuy, haykupuy chaskichisqa chaskicheq

chakichiy, qoy, sirpakay

chaskichiykuy, sarpakakuy qaynakuy ríku rikuriylla, tunpay, ríkuriylla charqosqa, chaqrusqa

charqoy, chaqruy

llakichiy llakikuy pirwasqa, taqesqa pirway, taqey, qollqay qonchuchasqa qonchuyachiy qonchuyay yupanalla yupay

qasilla, qasinmanta, yanqalla, yanqanmanta

paya payayasqa, machu, machuyasqa

miyusqa miyuy, miyuchiy miyuchakuy

kacha, kachasqa kachay,apachiy ikmayay, pasuyay wañuyaracheq unqoy unyoqniyoq runa qellqa

hinaptin, hinapbnqa, nispaqa yaykuna, yaykukuna, punku, qasa, yaykuy puran, iskaynin wiksa uku yaykuy, pasaykuy,

salikurquy yaykukurquy, yaykurquy quykusqa quq, chaskichiq

quy, quykuy, chaskichiy

qukuy, qukuykuy samarikuy

tunpa tunpalla rikurquy taqrusqa, takusqa, chapusqa taqruy, taqrurquy, takuy, chapuy llakichiy, llakirqachiy llakikuy, llakikurquy pirwasqa, taqisqa pirway, pirwarquy putkasqa putkachay, putkayarqachiy putkakuy, putkakurquy yupanalla yupay, yuparquy qasi, qasimanta, yanqa yanqamanta, yanqalla paya payayasqa, machu, machuyasqa

hanpisqa hanpiy

hanpikuy, hanpikurquy kacha, kachasqa, rantin kachay, apachíy, kacharquy qusan wañuchikuy, warmin wañuy unquy wañuy unquyniyuq qillqa

115

Escatimosamente Escatimoso, a

Esclarecer

Esclarecido, a

Escoba Escocer

Escogedor, a Escoger Esconder Esconderse Escondidamenle Escondite Escorpión Escozor Escribir Escrito Escritor, a Escrúpulo Escucha Escuchar Escucharse Ese, a, o Esforzado, 3

Esforzada, a

Esforzar Esforzarse

Esmerarse Esófago Espalda Espaldudo

Espantable Espantadizo, a

Espantado, a Espantar Espantarse

yachaysapalla yachaysapa, maqlla

illariy, pacha q'aqñin, paqarimuy

¡llarisqa pichana seqsey

akllaq akllay pakay pakakuy paka pakalla pakakuna, chinkana sira sira seqsey qellqay qellqa qellqaq manchapakuy uyapakoq uyankuy llutkirqoy chay sinchi, sinchichakoq, kallpanchasqa, kallpachasqa

sinchichaq, kallpanchaq

sinchichay, kallpanchay smchtchakuy, kallpanchakuy

sumaq rurakuy tunqur wasa wasapa manchana, manchachikoq manchapakoq

manchansqa rnanchachry manchankuy

yankilla, mana llasaq yachaywan yachaysapa, atuq, maqlla, atuq hiña, micha achikyay, achikyachiy, achikyarqachiy, paqany paqarisqa, achikyasqa

pichana

siqsiy, rupay, nanay, urutiyay akllaq

akllay, akllarquy pakay, pakarquy, panparquy pakakuy, pakakurquy

pakalla, manarikuslla pakakuna atuq atuq

siqsiy, nanay, rupay, siqsi qillqay, qillqarquy qillqasqa qillqaq manchapakuy, manchay watiqay, usariq uyankuy, uyany qispikuy, lluphkuy

chay, pay, wak, wakqa kallpachakuq

kallpanchachikuq, kallpaqukuq sinchichay, kallpanchay,

sinchichay, kallpanchakuy, sinchichakurquy allin ruray tunquri, millputi wasa, qipa wasapa

manchachikuypaq manchapakuq, manchakuq, mancharikuq mancharisqa manchachiy, manchanchiy manchar ikuy

I lo

Espantoso, a Esparcir

Especia Especial

Especialmente Espejo Espera Esperar Espesado, a Espesar

Espeso, a Espia Espigado, a Espigando Espigar Espina Espinar Espinazo, a Espinilla Espinoso, a Espíritu Esplendor

Espontáneamente

Esposo, a Esputar Esputo Esqueleto Esquilado, a Esquilar

Estable

Establecer Establecerse Estaca Estancia Estanque Estaño Estar

luHucharinapaq sikñiy

asnasqa sumaq sumaq

puní

lirqo, nrpu suyana suyay, suyakuy pipuyasqa pipuyachiy pipu chapa parwayasqa parwayachkan parwayay kichka kichka kichka kichkasapa, kichakayoq hawan tullí/ kichkasapa, kichkayoq nuna, anima chinpu, Iliplli

kikillamanta

qosa, warmi llawsay llawsa

aya tullu rutusqa rutuy

takyaq, takyasqa

takyachiy, kamachiy llaqtayakapuy, tiyapuy takarpu tiyana qecha chayanta, yutaq titi kay

inanrhaunkuq maqchiy,mastay, chiqirqachiy miskipa akllasqa, waqaychasqa, sumaqcha astawan

qawakuna qispi suyay, suyakuy suyay, suyarquy pipu, pipuyarqusqa pipuchiy, pipuyachiy pipu, pipuyasqa, pipuy pipuy rikuykachaq, uyaykachaq parwayasqa parwayachkan pallapakuy kichka

kichka kichka hawan tullu chaki sinqa kichkasapa, kichka kichka anima llipipiq llipipikyaq, kanchaq, kanchanq sunuqmanta, munayninmanta, kikinmanta munaq

qusa, warmi tuqay, tuqarquy tuqay, tuqasqa

tullukuna rutusqa rutuy,rulurquy taqya, taqyasqa, hinapaq, hinakakuq, hmapi tiyaq ruray, kamachikuy kakuy, karayay, yachakuy takarpu chakra wasi qicha yuraq lili kay, karquy

117

Estatura Este, a, o Estéril

Estiércol Estimable Estimar Estimular Estimulo Estipular Estirado, a Estirador, a Estirar

Estirarse

Estómago Estremeciéndose Estribar

Estropeado, a Estropeador, a Estropear Estudiante Estudiar Eternamente Evaporado,a Evaporar Evasión Evitar

Evocar Examinar

Examinarse Exangüe Exánime Exceder Excelente Excelso Excepto Exceptuado, a Exceptuar

sayay kay qomi, urwa, mana wachaq

wanu, aka, taqya y upa, yupayoq, yupayniyoq yupaychay tanqa tanqaríy tanqana rímakuy chutasqa, chutansqa, aysasqa chutaq, chutareq, aysaq chutay, chutariy, aysay

chutakuy, chutarikuy

wiksa kununusqa, chapchisqa takyachiy, tusay

maqasqa maqaq maqay yacbaq yachay wiñay wiñay, wiñaypaq wapsisqa wapsiy qespirqoy anchukuy, anchurikuy

waqyarikuy tapupayay, tapuykachay

tapupayakuy, sonqo taqwiy mana yawarnryoq wañunayaq yalliy qollana, suHullmanta allin sapay, qollana, apu ichaqa ama sapaqchasqa sapaqcnay

sayay, chikan kay mana wachaq, manawachakuq wanu, aka, taqya, ispay kuyapaslla, kuyayllapaq yupaychay, kuyay luksipay, tuqpipayaq puya rímanakuy, kamachinakuy chutasqa chutaq, wiñachiq, aysaq chutay, wiñachiy, aysay, aysarquy chutakuy, chutakurquy, chutarikurquy, wiñakurquy iqi, wiksa katkatasqa tiyay, tiyarquy, b'yarqachiy, qimichiy, qimikuy maqasqa maqakuq maqay, maqarquy yachaq, yachakuq yachay, yachakuy wiña wiñaypaq wapsisqa wapsiy, wapsirquy qispikuy, lluptikuy anchukuy, asukuy, suchukuy waqyaríy, waqyarikuy tapupayay, tarípay, watukuy qawapayay patachakuy mana yawarniyuq aya hiña, wañusqahina yalliy, llallirquy sumaq, alllin anaq, pachapi apu manan, ama rakisqa rakiy, sapaq chay

1IX

Excesivo, a Excluido, a

Excluir Excremento Excusar Excusarse Execrable Execrado, a Execrar Exentado, a Exentar Exequible Exhalación

Exhortado, a Exhortante Exhortar Exigible Exigido, a Exigir Eximido, a Eximir Eximirse Existente Existir Exonerado, a Exonerar Exorable Exorcizar

Expatriado,a Expatriar

Experimentado, a

Experimentar Expiar Explicado, a Explicador, a Explicar Explorado, a

yupa, ancha qarqosqa

qarqoy aka rimaykuy, llullaykuy llullaykapuy chaninpi millana chaninpi millasqa chaninpi millay wakichisqa wakichiy ruranalla samay, wapsiy, asnay

anyasqa, anyaykusqa anyaq, anyaykoq anyay, anyaykuy mañapayakunalla mañapayakapusqa mañapayakapuy wakichisqa wakichiy wakikapuy kaq, kayniyoq kay wakichipusqa, kacharísqa wakichipuy, kachariy uynikoq, uyakoq supayta, qarquy

qarqosqa qarqoy

yuyayniyoq, yachayniyoq, kuyayníyoq yuyay hap'iy, yachay muchuy yachachisqa yachacheq yachachíy yanasqa

manchay, llunpay qarqusqa, hurqusqa, sapaqchasqa rakiy, akilay, wischuy wanu, ispay, aka rimapuy, amachay mana munay, mana anri niy chiqnina, fiakana ñakasqa ñakay, chiqniy rakisqa rakirquy, akllarquy ruranalla samay, wapsiy, asnay, wapsirquy anyasqa anyaq rimapayay, anyay mañanada mañapayasqa, mañasqa mañay, mañapy, sinchichay rakisqa rakiy mana munay, mana anri niy kaq, kawsaq kay, kawsay, karquy samachisqa, rakisqa samachiy, saqiy, rakiy uykuq, uyarikuq supayta qarquy, supayta wischuy qarqusqa, karunchasqa llaqtanmanta huk llaqtaman qarquy yachayniyuq

malliy, yachay muchuy, panpachay yachachisqa, willasqa willaq, yachachiq, rikuchiq yachachiy, willay, rikuchiy riqsisqa, maskasqa

119

Explorador, a

Explotador, a Exponerse

Expresar

Expulsar Expurgar Extenderse

Extenuado, a Extenuar Extenuarse Extenuativo, a Exterior Exteriormente Exterminado, a

Exterminar

Externo, a Extinguióle Extinguir

Extinguirse

Extirpado, a Extirpar Extraer Extranjero, a

Extraño Extraviar Extraviarse

yanay, kamani puriy

mirachikoq mana allinman churakuy

rimay, rimariy

qarqoy pichapay mirarqoy, uyaychatakumuy

suksuyasqa, tulluyasqa suksukyachiy, tulluyachiy suksukyapuy, tulluyapuy suksukyachikoq, tulluyachikoq hawan hawanmanta qollochisqa

qollochiy

hawa tukurqachinalla tukurqachiy

tukurqokuy

tukuchisqa tukuchiy hurqoy karu karu llaqtayoq, wak llaqtayoq

may maylla kaq chunkachiy, pantachiy chmkapuy, pantapuy

riqsiy munay, yachay munay, maskay, tapuykachay hurquy, hurqukuy churakuy, churakurquy, rikukuy, rikukurquy niy, rimariy, willakuy, yachachiy qarquy, wischuy pichay, sumaqchay puriy, pasay, karuman chayay mana kallpayuq, tullu tullurqachiy tulluyakuy tulluyachikuq hawan, hawa, uyan hawallanpi chínkachisqa, qullurichisqa, paqwayasqa puchukay, chinkachiy, qullurichiy, hawanchasqa hawa, hawanchasqa tukuqlla, puchukaqlla tukurquy, puchukarquy, wañuchiy puchukakurquy, tukukurquy paqwakurquy paqwasqa, qullurqusqa tukuchiy, chutay, aysarquy hurquy, chutay karu runa, hawa runa huk llaqtayuq runa huk llaqtayuq runa pantachiy, pantarqachiy pantay, mana allinkawsayniyuq, pantakurquy

120

CASTELLANO

Echar

Echarse Egoísta Eleganta

Elegir Eliminado, a Eliminar Emanciparse Embadurnado Embadurnar Embarcación Embarrado, a Embarrar

Embarrarse

Embrutecerse Embrutecido, a Embudo Embutido, a Embutir Emigrante Emigrar

Empalmador, a Empalmar Empanada Empañada Empapado, a Empapar Empaparse

Emparedado, a Empequeñecerse Empleado, a



wisch'uy, hich*ay

wikch'urqokuy ch'ikikoqsonqo

ch'iklluy faqasqa t'aqay faqakapuy, faqakatakuy llumch'isqa llumch'iy wanp'u t'uruchasqa, Ilut'asqa t'uruchay, llut'ay

t'uruchakuy

p'anrayaq, p'anra tukuy p'anrayasqa hillp'una sat'isqa sat'iy ch'usapoq ch'usakuy

t'inkisqa t'inkiy huminta p'intusqa hoq'o, charan hoq'okachay, ch'aranchay hoq'ochakuy, ch'aranchakuy

Ilut'asqa huch'uyapuy llank'ay kamayoq


wischuy, wikapay, qarquy, hichay, hicharquy challpukuy, challpukurquy ktkillanpa munaq ch'antasqa, ch'antakoq sumaq pachasqa aklla, akllakuy rakisqa, suchuchisqa rakiy, anchuchiy, hurquy rakikurquy, sapaqchakuy

llutasqa llusiy, llutay, chapuy, llunkiy wanpu llutasqa mituchay, laqay, llutay, Ilusirquy mituchakurquy, chapukurquy, qanrachakurquy asnuyay, asnuyarquy

asnuyasqa hillpukuna winasqa winay, winapay, satiy ayqikuq, pasakuq llaqtanta saqirquy, kasqanmanta rípuy tinkisqa tinkíy, tinkirquy, watarquy huminta maytusqa muyusqa, pitqusqa uqurqachiy, nuyuchiy nuyukurquy, nuyurquy, chapukurquy pirqarqusqa taksayay, uchukyakurquy

ruranayuq

121

Emplear Empuñador, a Empuñadura Empuñar Enano

Encajado, a Encajar Encalvecer Encarcelado, a Encarcelar

Encerredado, a Encerrada, a Encerrar

Encelarse Encoger Encogerse

Encogido, a Encorvado, a Encorvar

Encorvarse Encrespado, a Encrespar Endulzado, a Endulzar Endulzarse Endurada, a Engendro Enhilado, a

Enhilar Enhuecado,a Enhuecar

Enjuagar Enjuagarse

Enjugar

Enlodar Enlutado,a Enlutarse Enredador, a

llank'achiy hap'eq hap'ina hap'iy t'inri

sal'isqa

sal'iy p'aqrayay wichqasqa wichq'ay wichqasqa

wichq'aq wichq'ay wichq'akuy q'enlichiy q'entipuy, such'uyay

ñuk'uyay q'enlisqa, such'uyasqa k'umuyasqa, k'umuykusqa k'umuchiy, k'umuykuchry

k'umupuy, k umukuy k'upayasqa k'upayachiy misk ichasqa, mach'eq misk'ichay, mach'ilay misk'iyay mich a waq'a runa q'aytuchasqa q'aytuchay

hut'ukusqa, t'uqosqa hukuy, foqoy

ctíuyanay muqctíikuy

ch'aklchiy

t'uninchay

yana pacha, p'achallisqa yanawan p'achakuy ch'arwiy

rurachiy

hapiq, aptiq hapina, aptina aptiy, aptirquy, hapiy umutu, uchuklla, akapalla,

ñutu satisqa

satiy, winya, churay

paqlayay, paqlarquy wichqasqa wichqay

wichqasqa wichqaq wichqay, wichqarquy

wicftqakuy, wichqakurquy qintichiy, chintirqachiy chintipakurquy, qintikuy, chumurquy

qintichisqa, chintisqa kumuyasqa, purku kurkuyarqachiy, wiksuyarqachiy kurkuy, kurkukuy chukchan churuchisqa chukcha churuchiy miskiyachisqa miskiyachiy, mlskiykachly miskikurquy, miskirquy

micha, maqlla sullu qaytuchasqa, ustuchisqa qaytuchay, ustuchiy

uchkusqa, pukruchasqa uchkuy, pukruchay chuyanay, yawiy, yawirquy chumchikuy, chumchikurquy, muqchikuy chakichiy, pichay

qachachay, mituyachiy yanawan pachachisqa yanawan pachasqa simi aslaq

122

Enredar

Enronquecerse Enronquecido, a

Enroscado, a Enroscar Enroscarse

Enrostrar Ensordecer

Enterrador, a

Enterrar

Enterrarse Entenado, a Entibiar Entoldarse

Entontecer Entontecerse

Entrañas Entrometerse

Enturbiado, a Enturbiar

Enturbiarse Envejecido, a Envejecerse

Envidia Envoltorio Envolver

Envolverse

Envuelto, a

Epidemia Equipaje Eructar

Eructo Escarbado, a

t'anpayachiy

ch'akayapuy ch'aka kunak, ch akayasqa

q'ewi, q'ewisqa

q'ewiy q'ewikapuy

ch'atay roqt'uyay, roqt'uyapuy

p'anpaq

p'anpay p'anpakuy p'anpasqa

q'uñirichiy llant'urayay

p'anrayay p'anrayay

fiat'i sat'ipayakuy, mich'ukuy

q'ata q'atayachiy

q'ata tay mawk'a, mawk'ayasqa

mawk'ayay, mawkayapuy

ch'ikikuy mayfu, p'istuna, q'epina mayfuy, p'istuy, q'epichay,

walt'ay, q'enpiy mayt'ukuy, p'istukuy

mayfusqa, p'istusqa

unqoy q'oñirty

q'epi haq'ay haq'ay hallp'isqa, hasp'isqa

arwirquy, arwiqach'ry, llikachiy, tanpach'ry saqrarquy, saqrakurquy

raku kunka arwikurqusqa arwiy, arwirquy arwikuy, arwikurquy

uyanchay, hurquy

upayachiy, upayarqachiy, upayay, upayarquy panpaq

panpay, panparquy panpakuy, panpakurquy

panpasqa quñirichiy, quñrykachiy puyurquy, puyukarqamuy, llanutukuy, llantukurquy upayachiy, upayarqachiy

upayarquy, uparquy

wiksa uku takukuy

putkasqa putkachay, putkayarqachiy,

qunchuchay putkakuy, putkakurquy

mawkasqa, mawkayasqa

mawkayay, mawkarquy,

tukuy, ataparquy chiqni

maytu, maytuna maytuy, qatarqachry, qillpuq,

waytukuy

wakurquy maytukuy, wankukuy, qatakurquy, panpakuy maytusqa, qillpusqa,

pintusqa, wankusqa hatununqiry, ratakuqunquy

qipi, palta líah/av kakvarauv Kdtyay, r\ar>ya'Mu7

kakyay aspisqa, achpisqa

123

Escarbar

Escarmenado,a Escarmenar Escatimador, a Escatimar Esclarecer

Esclarecido, a Escocer

Escudilla Escrudiñador, a Escmdiñar

Escuerzo Escurrido, a Escurrir Eslabonado, a Eslabonarse Esmaralda Esparcido, a Esparcir

Esparcirse Esparto Espátula Especia Espirar Espumar Esquina Esquivado, a

Esquivar

Esquivo, a Estaciones Estallar

Estallido Estancar Estiércol Estío Estoquear

hallp'iy, hasp'iy, k'atkiy

t'isasqa t'isay mich'a, mich'akoq mich'akuy pacha q'aqñin

k'ancharisqa k'aray

p'uku k'uskiykachaq, t'aqweq k'uskiykachay, t'aqwiy

ch'eqlla ch'irwasqa, ch'umasqa ch'irway, chumay t'inki f inki t'inkichakuy q'omer umiña cheqesqa, mast'asqa ch'eqechiy, mast'ay

ch'eqepuy ch'ilfrwa, q'oya ichu k'isuna machín, misk'in p'irjrqoy laq'ay k'uchu t'illayasqa

t'illayay

filia mifa foqyay p'un p'u n'ry harkay q'awa ruphay mit a saf ry, t'urpay

aspiy, achpiy, aspirquy, achpirquy, uchkuy ñaqchasqa, tisasqa tisay, paskay micha, michakuq michakuy, rakiy achikyay, achikyachiy, achkyarqachiy, paqariy paqarisqa, achikyasqa siqsiy, rupay, manay, uru tiyay mati maskakachaq, tapuykachaq maskay, maskaykachay, tapupayay, tapuykachay hanpatu chumasqa tukuy, sutuchiy, chumay tinkisqa tinkinakuy, tinkinakurquy qumir rumi, qisqi rumi chiqisqa, mastasqa chiqirqachiy, maqchiy, mastay chiqipuy, chiqikurquy waska, paqpa taksa kaspicha miskisqa wañuy, wañurquy, pitiy pusukuy muyuykuna mana munasqa, mana H anisqa asuy, asukuy, anchukuy, asurikuy pakaykachakuq, mana aniq mita kichakuy, tuqyay, tuqyarquy punpunyay, pun pun niy harkay, harkachiy wanu, ispay, aka, taqya rupay mita tuksiy, satiy satirquy

124

Estorbador, a Estorbar Estrangular

Estrechado, a Estrechada, a Estrechar Estrecharse

Estrujado, a Estrujador, a Estrujar Estúpido, a Evasión Evidente Evidenciar Exactamente Exánime Excavado,a Excavar Excremento Exhumado, a Exhumar

Exornado, a Exornador, a Exornar

Exornarse Expeler Experimentar Explosión Expoliador, a Expoliar Exponer

Exprimido, a Exprimidor, a Exprimir Expulsivo, a Exquisito, a Extender Extraer

haik'akuy, clíeqmichiy hark'akoq, ch'eqmicheq siq'oy

mat'isqa, k'ichkisqa hark'akuy, k'ichkichaq mat'iy, k'ichkichay mat'ikuy, k'ichkinakuy

q'apisqa q'apeq q'apiy p'anra llusp'irqoy sut'in sufinchay hunt'asqa pitinayaq hasp'isqa hasp'iy hatun isp'ay aya hasp'ina aya hasp'iy

en antasqa ch'antaq ch'antay

ch'antakuy wikch'uy yuya hap'iy foqyay ch'oteq ch'utiy sufinchay

ch'awasqa, ch'irwasqa ch'awaq, ch'irwaq ch'away, ch'irway wikch'uchikoq hanpi misk'i mach'eq mast'ay sik'iy

harkakuq, michakuq harkay, michakuy, amachay sipiy, sipirquy, kunkanta tiquy kichkichasqa kichkichaq kichkicharqachiy kichkikuy, k'ichkikurquy, ñitinakuy, ñitinakurquy llapisqa iíapipayaq llapiy, llapirquy, qapiy chukru, asnuyasqa qispikuy, Ilupt'kuy chiqan chiqan, kaqlla chiqanchay chiqallanpi, chiqallan ayanina, wañusqahina aspisqa aspry, aspirquy wanu, ispay, aka aya panpasqata hurqusqa aya panpasqata hurquy, panpasqata hurqurquy sumaq, alnchasqa allichaq, sumaqchaq allichay, allicharquy, allichapayay allichakuy wischuy, wikapay malliy, yachay tuqyay qichukuq, waykakuq qichurquy, waykarquy churay, rikuchiy, qawachiy, yachachry qapisqa qapiq llapiy, chumay, qapiy wischuchikuq miskichalla mastay, mastariy, mirachiy hurquy, chutay

125 126

Extremidad

Exibéro, a

k'uchu

hanuk'asqa

kuchu, tukuynin, puchukaynin

anukasqa wawa, mamanmanta rakisqa

CASTELLANO

Efímero, a Embravecer Embravecerse Embravecido, a Empañado, a Empañada Empañar Empedrado, a

Empedrador, a Empedrar Empeñar Emplumar Emporcado, a Emporcar

Encogerse

Encolerizado, a Encolerizar Encolerizarse Enfadar Enfadoso, a Enfurecerse Enfurecido, a Engrosado, a Engrosar

Enojado, a Enojar Enojarse

Enojoso, a Enredadera Enriquecer Enriquecerse



mullphayaq phiñayay, phiñatukuy phiñayapuy, phiñatukuy phiñayasqa, phiñatukusqa qhoqayasqa walltnasqa qhoqayachiy, wallihay khallkisqa

khallkiy kamayoq khallkiy usqha usqhachiy, usqharqachiy phuruyay qhellchasqa qhellichay

unphuyay

phiñachisqa phiñachiy phiñakuy phiñarichiy phiñachikoq phiña phiñakuy phiña phiñasqa rakhuyasqa rakhuyay, rakhuyachiy

phiñasqa phiñay phiñakuy, phiñanakuy, phiñanachikuy phiñachikoq lluqa raphi qhapaqyachiy qhapaqyay


pasarquqlla, chmtaqlla piñachiy, piñarqachry piñakuy, piñakurquy pinarqusqa antayasqa, qanrachasqa waltusqa antayachiy, qanrachay nmiwan panpayachtsqa

rumrwan panpayachiq panpata rumichay utqachiy, utqaykarqachiy, puruchakuy qanrachasqa qanrachay, qanracharquy, qachacharquy chintTkurquy, pjnoarikurquy, chintikurquy, pinqarikurquy piñakurqusqa piñarqachry piñakurquy, piñarikurquy piñachiy, piñarqachry

piñachikuq piñakurquy piñakurqusqa rakuyasqa rakuyachry, yakuyarqachiy, wirayay piñasqa piñachiy, piñarqachry

piñakuy, piñakurquy, piñanakuy piñachikuq arwikuq, arwi arwi apuyachiy

apuyay, apuyarquy, qullqi huñuy, qullqi huñurquy

127

Ensuciado, a Ensuciador, a Ensuciar

Ensuciarse

Entibiado, a Entibiar Entoldarse

Entontecer Entristecer Escampado, a Escampar Escupido, a Escupir Escupirse Escurrirse

Espectador, a Espectar Espesado, a Espesar Espeso,a Espía Esputar Esputo Estimar Estornudar Estremecer Estremecerse

Estremecido, a Estropéelo, a Estropeador, a Estropear

Estúpido, a Exacerbar Exhibido, a Exhibidor, a

qhelli, qhellichasqa qhellichaq, qhanrachaq qhellichay, qhanrachakuy

qhellichakuy, qhanrachakuy

llaphiyachisqa llaphiyachiy phuyurayay

phusqesyay phufichiy phaksarisqa phaskaríy thoqasqa thoqay thoqanakuy chhullarqoy

qhawaq qhaway sankhuyasqa sankhuyachiy sankhu qhawmiway thoqay thoqay qhawapayay achhiy, chhulliy khatatatachiy khatatatay

khatatataq thatasqa thataq thatay

phoqes ancha phiñachiy qhawachisqa qhawacheq

qanrachakusqa qanrachaq, qachachaq qanrachakuy, qanrachakurquy, qachachakuy qanrachakuy, qanrachakurquy, qachachakuy quñirchisqa chiriyachiy, chiriyay puyurquy, puyukarqamuy, ílantumuy, llantukurquy upayachiy, upayarqachiy ilakichiy, llakirqachiy usyasqa usyay, usyarquy tuqasqa tuqay, tuqarquy tuqanakuy, tuqanakurquy qispikuy, qispikurquy, lluptikuy rikuq, qawaq qaway, rikuy pipuyarqusqa, pipu pipuchiy, pipuyachiy pipu, pipuyasqa, pipuy pipuy qawapayay, qawarayay tuqay, tuqarquy tuqay, tuqasqa yupaychay, kuyay aqchiy, qaqchiy katkatatachiy katkatay, katkatarquy, Katkatatarquy katkatatasqa, kuyasqa maqasqa maqakuq maqay,maqarquy, maqaparquy chukru, asnuyasqa piñarqachiy qawachisqa, rikuchisqa qawachiq, r

128

Exhibir Exhibirse

qhawachiy qhawachikuy

qawachiy, rikuchiy qawachikuy, rikuchikuy

129

F CASTELLANO

Fabricante Fabricar Facial Fácil Fácilmente

Factible Facundia Facundo Faja Fajado,a Fajar Fajarse Falaz Falda Faldear

Falible Falsamente Falsísimo, a Falso, a

Falta Faltar

Fama Famélico, a Familia Famoso, a

Fanega

Fanfarrón, a Fanfarronear Farmacéutico, a Fastidiar

Fastidiarse


(Palabras simples)

wasícnaq, ruraqe, kamayoq wasi hatarichiy, ruray uya ruranalla atinada, maki

atikoq, ruranalla, atiylla sumaq rimaq sumaq simi suyu, chunpi chunpisqa chunpiy

chunpikuy, chunpillikuy yukakoq, yukaq aksu, aqsu kinraykuy

pantaq llullasqa, ñukñasqa cheqaqmanta, Hulla iskayllu, iskay uya, nukña, pallqo, panta huerta pisiy

yachasqa kay, uy aykay yarqasqa ayllu, kawri, sana

atawchi, uyay runa, reqsisqa, yachasqa tupu

anchaykachaq, haqlla, rimaysiki anchaykachay hanpi kamayoq mahichiy, amichiy, pukllapayay, turiyay mahiy, amikuy


ruraq, ruraeníq ruray, wasichakuy uya, ríkchaynin, rikchay rurapaslla, ruranalla utqayila, mana sasachakuspalla rurana, atina, atipanalla allin rimaq, sumaq rimaq sumaq rimaq, rimaysapa chunpi, wiqawwata chunpichisqa, chunpikusqa chunpichiy, watay chunpikuy, watakuy Hulla, llullakuq millqay, wali kinray, kinrayllanta riy, kinranpa riy pantaq, pantanalla lluJlawan, llullakuywan llunpay Hulla Hulla, yanqa

hucha, huchallikuy mana kay, wanay, mana taríkuq su ti rurasqan yarqasqa, llunpay yarqasqa ayllu, huk wasillapi kaq sutisapa, riqsisqa

tupu chuchifla, wala kiru artirquy hanpi ratikuq piñachiy, amirqachiy

amirquy, píñakurquy

130

Fastidioso, a

Fático, a Fauces Fautor Favorecedor, a Fe Feble

Fecundo, a

Felicida

Felicidad

Felicitar Feliz Femenino,a Fémur

Fenecer

Feo Fermentado, a Fermentar Fementarse Fermento Feroz Fértil

Fertilizar Fervientemente Fervorizar Fervorizarse Féretro Ferro Fetidez Fétido, a Feto Fiador, a Fiambre

Fiar

mahichikoq, amichikoq, pukllapayakoq, turíyakoq choqentullu, waylala tonqor yanapaq yanapaqe, yanapakoq, amachaq iñiy, inina, iniy

wayraq apayKacnanan, urmaqlta, waqlleqlla miraywa, mirara, wachaq, ruroq, miraq

wawan sipeq, churín wañucheq

ataw, kusi kay, kusi qellpu, kusi kuy, kusi sami, qellpu kusichay, rmaykuy, napaykuy kusi, kusisqa, kusi samiyoq warmi, china chaka tullu wañuy, tukuy, wañupuy, tukukuy

millay uya, millay poqo, poqosqa poqochry, poqoy poqopay, poqorqoy poqocheq, qonchu, poqochina salqa, chawa, sinchi, awcha vvanu, ruroq allqa wanuyachiy, wanuchay, yakay sumaq rawraq sonqowan sumaq sonqo rawracheq sumaq sonqo rawrarikuy aya wantuna, kallapa qellay sonqo putututu, asnay asnaq, putututoq, putun neq sullun, sullu ranrin, yanapaqe chirí aycha uchú, qoqowa, qoqaw, qoqawi manuy

piñachikuy

upa, puqis tunqur yanapaq, yanapaqnin yanapaq, yanapakuq ñiy túliu, mana'Káhpayuq, tqu runa, unpuruna miraq, wachaq

churín wañuchiq, wawan wañuchiq sami, samilla, kusi kawsay

rimaykuy, rímaykukuy kusi kawsakuq warmi, china maman tullu, chaka tullu wañuy, wañukuy, tukuy, chikay, ullurquy, paqway puchukay millakuypaq puqusqa puquy puquy, puqukuy qunchu piñasqa allin atipa, sumaq allqa wanuyachiy, wanuchay sumaq rawraq sunqulla kallpanchay kallpanchakuy aya apaña, aya wantuna ancha, pina runa asnay,sanan llunpay asnaq sullu, Ilullu, wawa manuq quqaw, milkapa

manuy, manukuy, quy, quykuy

131

Fiarse Ficción Fiel Figurista Fijarse Fila Filtrado, a Filtrador, a

Fin

Finado, a Finalizado,a Finalizar Finalizarse

Fingido,a Fino, a Firmado,a Firmador, a Firmar Fiscalizar

Firme Flaco,a Flagrar Flamenco Flaquear Flauta Flema Flemático, a Flemoso,a Flexible Flojamente

Flojedad Flojera Flojo,a

Fontana Foresta Forastero, a

rQtCf*l'f^Q 3

manukuy llullapa, mukmuy takyaq sonqo, sullull, allin kawsaq

achacha takyay sinri, wachu, sinku, qati qati süysusqa suysoq tukuykuy, tukuy, tukukuy

wañusqa, wañoq, wañupoq tukusqa tukuy tukukapuy

iskayllu, tukoq cheqamanta allin, sumaq suti qellqasqa qellqaq, qellqapu qellqay, suti qellqay sipsikay

takyasqa, qaqa, chuchu, takyaq tullu, sukyaq, sukyasqa yawrariy, rawray pariwana pisipay, suksukyay, tulluyay qena, pinkuyllu, lawatu llawsa kachasa, aran siki llawsayoq, llawsasapa chutakoq, llamsu qellakuywan

qellakuy, qellakachay qellakuy waya, pisipasya, mawia, hayra, qella pukyu, puku wayllapata, yunka, pawqar pata hawa llaqtayoq, tumaqaya, karu llaqtayoq, hawa llaqta runa kallpa sapa, kalioayoq

manukuy, chaskiy Hulla, llullakuq allin kawsaq pukllakuna sapichakuy, takyarquy siqi süysusqa, sutuchisqa suysuq, sutuchiq tukuynin, puchukaynin, tukuy wañukusqa puchukasqa, tukusqa puchukay, tukuy, tukurquy paqway, paqwarquy, puchukay, puchukakurquy llullaq, Hulla, tukuq sumaqcha, sumaqchalla sutin qillqasqa qillqaq sutin qillqay, sutin churay pinqay, pinqapayay, pinqarqachiy takyasqa tullu, tulluyasqa kunyay, rawray, achikyay paryuna iquyay, irkiyay pinkuyllu, qina lawsa qilla lawsasapa pataraykachakuq qillanakuywan, samaykachastin qillapakuy, qillakuy qillanakuy qila, waya, llankaymanta ayqiq pukyu, yaku,yakuyuq wayta pata, waylla panpa huk llaqtavuq runa

kallpasapa, sinchi kaHn9**!

132

Formal Formidable

Fortalecer Fortalecerse Fortalecido, a Fortaleza Fortificado, a Fortificante Fortificar Fortuna Fragilidad

Fragoso,a Franco,a Fraternidad Fraticida Fraude Fraudulento, a Frazada Frecuentar Frecuentemente

Frente (en) Frente a frente

Fresco,a Frialdad Frijol Frío Friolento,a Fnsado, a Frisador, a Frisar Fritanga Frito Frontera Frugal

Frutal Fruto Fugarse Fulano, a

yupa, yuyaysapa, chanin hatun karay, ancha manchana

smchichay, kaiipachay sinchichakuy, kallpachakuy sinchichasqa, kallpanchasqa pukara, kallpa, sinchikay kallpayach'isqa kallpayacheq kaiipachay sami huchasapa sonqo kay

soqlla soqlla ñan hawa sonqo, qokoqlla, ancha qokoq wawqe panatin munanakuy wawqen sipeq chawka, ñukñay ñukña, ñukñakoq qata, qatana, chusi pasaqlla watukoq,kachay, kutinpay pasaqlla, ñataq ñataq, yapa yapa, sapa kutichay kuska chinpapi, chinpa uya pura, chinpa chinpalla, chinpa chinpa, patachay chiriyaq, chayllaraq rurasqa chirikay, chiriyay poroto chiri chirikulla, chirichikoq pillchasqa pillchaq pillchay chicharu chicharusqa tukukuynin, qayllan wakcha mikhuy, paqtaslla kawsaq,

sasi ruroq sacha ruru, añawi, wayu chinkapuy, chinkakuy huk runa

yuyay niyuq runa llunpay manchachikuy, lunpay hatun smchichay, kaiipachay kallpachakuy kallpa nchakusqa kallpa, pukara kallpayasqa kallpayachikuq kallpayachiy kapuqnryuq pakiykachakuy, urmaykachay qachka ñan, kichki ñan alin runa, alin sunquyuq wawqipurakuyanakuy wawqin wañuchiq suwakuy, suway Hulla atuq runa qata, qatakuna ruraykachiy, kutitikray pasaqlla, sapakutilla, qatjqlla, qatislla chinpa, chinpapi chinpa chinpalla

chirisqa, tunpa chiri chirikuy, chiri pururu chiri, chincha chiri manchaq pillchasqa pillchaq pillchay, pillcharquy qapsan alichasqa tukuynin, puchukaynin wakcha mikuy, wakcha hinalla kawsaq ruruyuq, ruruq malkí ruru qispikuy, Iluptikuy kay, wak

133

Fulgente Fundado, a Fundador, a Fundamento Fundar Fundible Fundido, a H Fundir Fundirse Fúnebre Fúnebremente Fusilar

lliplleq teqsisqa, qallarichisqa teqseq, qaílaricheq teqsiy, qallariy teqsiy, qallarichiy ninapi chulluchina ninapi chulluchisqa ninapi chulluchiy ninapi chuliupuy llakicheq llakmapaq wañuchiy, sipiy

llipikyaq, kanchaq rurasqa qallariq, qallarichiq qallaríqnin qallaykuy, qallarichiy chulluchinalla chulluchisqa chulluchiy chullukuy, chullukurquy Kaki, wañuqpa llakikuyllapaq

wañuchiy

134

CASTELLANO

Falsario, a Festejado,a Festejador, a Festejar Festejarse Festejo Fibra Fibroso, a Fiechado,a Floreado, a Florecido,a Flores Fluir Fornido,a Fosa Fracturado, a Frangible Frontudo,a Fruición Fruncirse Frustado,a Frustar Frustarse Fumigador, a Fumigar Fumoso, a



sími qenqocheq q'ochuchisqa q'ochucheq q'ochuchiy q'ochukuy q'ochukuna nank'u hank'usapa wach'isqa fikanchasqa t'ikasqa t'ika mayt'u sut'uy q'epi p'unku, p'ukru pak'isqa p'akina, p'akíkoq mat'isapa q'ochukuy sip'ukuy hank'ucharqpchtsqa hank'ucharqochry hank'ucharqokapuy q'osnicheq, q'oymuchiy q'osñichiy, q'oymichiy q'osñisapa


Hulla, llullakuq kusichisqa kusichiq kusichiy kusikuy kusikuna anku ankusapa wachisqa waytasapa, waytasqa waytasqa wayta watasqa sutuy wira, sinchi tulluyuq uchku pakikuy, pakikurquy pakíkuq, pakina urkusapa quchukuy sipuy, sipukuy, sipurquy waqllisqa waqlíichiy waqllikurquy qusn'ichiq qusnichiy qusnisapa

135

CASTELLANO

Flamear Familiaridad Felposo,a Follaje Fondo Frangollado,a Frangollar Frangollo Fregado, a Fregar Fregarse Fregón, a Freír Frondoso, a Frotable Frotado, a Frotador, a Fuelle



raphapapay khuyanakuy phu phullu raphi ukhu chhamqasqa chhamqay phíri qhakusqa, qhetusqa qhaqoy qhapukuy, qhetukuy qhaqoq, qhetoq theqtichry raphisapa, ch aphrasapa, raphisapa qhaqonalla qhaqosqa qhaqoq phukuna


rapapapay kuyanakuy chukchasapa rapi rapi, rapisapa uku, ukun chamqasqa chamchay chamka, kuta qaqusqa qaqoy qaqukuy, qaqukurquy qaquq teqüchiy rapisapa qaqunalla qaqosqa qaquq wayrachiq, pukuq

136

CASTELLANO

Galardón Galardonado, a Galardonar Gallineta Ganadero,a Gangoso, a Gangrear Gañir Garloso, a Gargajear Gargüero Garlito Garzos Gemido Generación Genaralizado, a

Gentío Genuflexión Gestación Glandular Gloria

Glorificado,a Glorificado!-, a Glorificar Gobernante Gobernar Gobierno Golosinear Golpearse Gomecillo Gozarse Gozoso, a Grana Granar Grandor


(Palabras simples)

kusí, kusí qeillpu, sami kusinchasqa, saminchay kusinchay, saminchay wiku micheq, uywa kamayoq qanqa qanqay waqay, awllakuy wallparisqa lluhuy tonqor kullancha anqas ñawi, ti ti ñawi anchiy miray llapaq yachasqan

achka runa qonqoríkuy wiksayakuy amoqllu wiñay kusí kawsay, wiñay kusi sami wiñaypak kusichisqa wiñaypaq kustcheq wiñaypaq kusichiy kamcheq, llaqta kamayoq kamachiy qollawan, apu kamacheq

hilluy takakuy pusaq, puricheq, ranpaq kusikuy kusisqa llanka, puka ruruyay, puqoy

sayay


kusí kusinchasqa quy, qukuy yana wiku michiq, michipachuq qanqakachaq, qanqa rimaq qanqaykachay waqay, awllakuy allin rikchayniyuq qipa tupasqa tunqurí sinpi, tuqlla uqiñawi llakikuy, yunyuy kasta, rurakuna llapaq yachasqan, llapaq ríqsisqan achka runa qunqurchakuy, qunquny apay, apaykachay amuqllu kusi pacha, kusi kawsay

wiñaypaq kawsachisqa wiñaypaq kusichiq wiñaypaq kusichiy kamachiq kamachiy qullawan kamachikuq miskilla mikuy maqakurquy aysaqnin, pusaqnin kusikuy, quchukuy kusisqa, kusilla puka chuqlluyay, ruruyay sayaynin, chikan

G

137

Granjear Gravedad Graznido G redoso,a Gritador, a Grupo Grupos Guapear Guarda Guardado,a Guardoso,a

Guarecer Guarecerse Guerrear Guiñada,a Guiñar Gusanera

Gusanientos Gusano

mirachikuy manchana kaynin waqay llanka llanka qapareq qotu, suntur qotu qotu, huñu huña sinqachinakuy waqaychaq waqaychasqa churarikuy, musikoq, waqaychakuy yanaparqoy, pakakuy pakaykurqokuy awqanakuy, maqanakuy qemseq, chimllip qemsiy, chimlliy kuru kuru, kurusqa

kuuryasqa, kurasapa kuruyay

mirachiy, tariy mancharina kaynin waqay taksakuna mitu

qapariq suntu, suqya suntusqakama qapariq, runatukuy waqaychaq waqaychasqa micha, waqachakuq micha, waqaychakuq qurpakuy, kurpakurquy awqanakuy, wañuchinakuy qimchipayakuq qimchiy, siñaschay, chimsiy urukuna, akcha uru, urusapa urusapa urukuna rikuriy

138

H CASTELLANO

Habas Haber Habichuela Hábil

Habilidad Hábilmente Habitación Habitador, a

Habitar Habitual Habituar

Habituarse Habla Hablador, a Hablar Hablillas

Hacedero, a Hacedor, a

Hacendado, a Hacer Hacerse Hacia Hacina Hacinador, a Hacinar

Hacha Halagado, a Halagador, a Halagar Halcón Halda Hálito Hallado, a


(Palabras simples)

qawas kay, kapuy, taripuy tarwi, chuy yuyayniyoq, umayoq, ruwaq, ateq

yuyayniyoq kay, umayoq kay yuyayllawan wasi, tiyana tiyaq, kawsaq tiyay, kawsay yachaymanasqallaña yachaymanach'iy, yachachiy

yachaymanakuy, yachakay rimay, simi rimaq, rimasapa rimay, parlay riimaykuna, simikuna, sipsikaykuna runalla pacha kamaq apu, kamaq, ruraq

kaqeyoq, allpayoq ruray, ruway rurakuy, tukupuy, imanakuy neq, manan karma, arku karmaq, arkoq karmay, arkuy, qotuy ayri, chanpi wayllusqa waylloq walluy, waylluykuy waman meqllay samay tarisqa


qawas kay purutu, waynilla yachaq, yuyayniyuq, umayuq yuyay, urna yuyayllawan wasi, chuklla yachaq, kaq, karayaq yachay,yachakuy pasaqlla, sapakutilla yachakachiy, yachakarqachiy yachakay, yachakarquy rimay, rimaynin, rimasqan rimaysapa, chuchilla rimay, rimarquy rímaykuna

runalla pacha kamaq, ruraq, unachaq apu, allpayuq ruray, rurarquy rurakuy, rurarqukuy manan pirwasqa, arkusqa pirwaq, arkuq pirway, arkuy chiqtakuna wayllusqa waylluq waylluy, wayllipay anka millqay samay tarisqa, tarirqusqa

139

Hallar Hallarse Hallazgo Hambre Hambfienlo, a Haragán, a Haraganear Haineio, a Harón, a Hartado a Hartar Hartarse Harto, a

Hasta Hastio Hatero

Hato Haya Hayo Heme aquí Hechicero, a Hacheado, a

Hechizar

Hechizo, a Hecho, a Heder Hediondo Helada Helado, a Helar Helarse Helacho Heliotropo Hembra Hemorragia Hemorroide Hendidura Herhaie 1 l«-tr,,|a-l

taiiy, tarikuy kaypi kay, chaypi kay, chaqaypi kay

ñawin yarqay, yarqachikuy

yarqasqa qellaykachaq qellaykachay suysuna sanpa qella saksasqa saksachry saksapuy, saksay, amry saksasqa, achka, llasaq

kama, chaykama amiy micheq michina, hipiña willka kuka, akullina, pikchu kaymi kain layqa, umu waqankiyoq layqasqa, kawchusqa, chayachisqa

layqay, umuy, umuchiy, chaychiy kawchuy qollpay turesqa, ruwasqa asnay asnaq qasa qasasqa qasay qasarpuy raki raki rawaymanaq china usputay, Ilawar onqoy uqotí onqoy raqta waylla atipa, rhftkffl

tai ty, tamquy

kay, chaypi kay, tariquy

ñawincha

yarqay yarqasqa

qilla qillakuy ahicha, ahichakuq, suysuna

qilla, mana ruray munaq saksachisqa, saksasqa

saksachry saksay, saksakuy

saksasqa, chaniykusqa, chanin upyasqa, achka, nanaq kama pas millay, millakuy, amiy mrchiq

alus sacha kuka, akuna kaypin kachkaní layqa, chuyaq, musyaq layqasqa, hanpisqa

layqay, chuqay, ruray,

musyay qullpay

rurasqa asnay asnaq qasa chinsqa, qasasqa qasay, chiny qasarquy rakiraki rurahas china Ilawar unquy, Ilawar wischií|f

almuranas raqra, raqrasqa wallu a|ip-> r i^kra

140

Heredar

Heredero, a Herejías Hermafrodita Hertnanable

Hermana Hermano Hermoseador, a

Hermosear Hermosearse Hermoso, a Hermosura Herrumbre Hidrofobia Hedrófobo, a Hedropasia Hiél Hielo Hígado

Hija Hijo Hincapié Hincarse

Hinchazón Hipocresía Hipócrita Hispánico, a Hocicado, a

Hocicar Hogar Holgado, a Holgarse Holgazán Hollejo Hombro Homenaje Homicida Homogéneo, a Honestidad Honra Honrado, a

wañoqpa ranlin yaykuy wañoqpa rantm yaykuy nmay inaqlla

masichanalla

ñaña,pana

wawqe sumaqyacheq sumaqyaq, munayacheq sumaqkakuy sumaq sumaq kay aka kipa allqo onqoy

allqo onqoyrayoq punkillikuy onqoy hayaqmn chullunku kukuptin ususi, wawa, warmi wawa churi wawa, qhari wawa rímasqapi takyapakuy qonqorikuy, punkiy, punkipuy

punki ¡skay sonqo kay

iskay sonqo, pallqa sonqo chapitun, llaqtayoq oqsisqa oqsiy wasi waya kusinkuy, pukllarikuy qella qara nkra yupaychay runa wañucheq chay kaqlla sumaq kawsayniyoq kay yupay, allin suli yupaynryoq, yupaychasqa

wañuqpa ranlin yaykuy wañuqpa rantin yaykuy rimay, panta rimay maqlla masanchanalla, masancharqa ñaña wawqi sumaq/achikuq sumaqyachiq sumaqyakuy sumaq, sumaqcha, kusacha sumaq kay aka kipa unquy unquyniyuq punkillikuy unquy hayaqmn

qasa qapsan, qipchan churi chun wawa, qan wawa tapyapakuy,sarupakuy punkikuy, punkipakuy, qunquray

punki, punkisqa llullakuy tuku Hulla tukuq chapitun, chapicha uqsisqa, huntisqa ustiy, huntry

wasi, chuklla waya kusirikuy, pukllarikuy qilla, puríkuq qaran, qara rikra yupaychay runa wañuchiq chay kaqlla, chay rikchaqlla allichakuy, pmqakuy allí suti, kuyay yupaychasqa

141

Honrar Hora Horca Horcón Hormiga Hormiguear Hospedador, a Hospedar Hospedarse Hoapederia

Hospital

Hostigar Hostil Hozadura Hozar Huelga Huella Huérfano, a Huero Huerta Huesa Hueso Huesudo, a Huéspad Huevero, a Huevo Huir

Humanado, a Humanarse Humanidad Humano Hurtable Hurtadillas

Hurtado, a Hurtador, a Hurtar

Hurtarse Hurto

yupaychay pacha warkuna, arawa tusa kuki, sisi, añallu, chakoq seqsiy, susunkay qorpachaq qorpachay qorpachakuy qorpa wasi, tanpu

onqoqkunapa wasin, hanpikunapaq wasi churanakuy churanakoq ríksisqa uksry samay, qasiy yupi wakcha, willullu lloqllu runtu muya aya wasi tullu rullusapa, tuliu qorpa, qorpa kachakuy runtu qoñoq runtu ayqey, ayqekuy runa tukoq runarukuy runa kay runa suwaríkunalla pakallapi

suwasqa suwa, suwaq, suwakoq suway, suwakuy

suwanakuy suway

yupaychay, kuyay pacha warkuna kallapa sisi chakuq, kuki, anallu sisiy, siqsiy, susunkay samachiq, qurpachiq samaykachiy, qurpachay samakuy, qurpakuy qurpakuna wasi, samakuna wasi unquqkunapa wasi, hanpikunapaq wasi amichiy, piñachiy awqa untisqa, ustisqa untiy, ustíy samay, samariy, qasikay yupi wakcha, mana mamayuq luqlu runtu, purqu runtu muya aya wasi tullu tullusapa samapaky, qurpakuq runtu quñuq runtu qispikuy, qispi, Itupfjy, ayqry runa tukusqa runayay, runatukuy runa kay runa suwapaslla pakapalla, mana pipas rikusqallan suwasqa suwa, suwakuq suway, suwakuy, suwakurquy suwanakuy, suwanakurquy suway, suwasqa

142

Husmeador, a

Husmear Huso

mulkipakoq

mutkipakuy, asnachikuy, musmiy puchka

muskiq, muskrykachaq, yachaymunaq muskiykachay, musmusyay puchka, puchka tullu

143

fcK5mU«Nü

Hábito Hacendera Hacendoso, a Harina Harinoso, a Hartazgo Hebra Hebroso, a Henchido,a Henchir Hendible Herboso, a Herida Herido, a Herir Herirse Hermanos, as Hervidero,a Hervir Hierbatero, a Hierro Hilacha Hilo Hincar Hipar Hirviente Hisopeado, a Hisopear Hocico Hocicudo,a Hollado, a Hollar Honda Hondazo, a Hondón Hondonada Hongo Hopo H^rad^bln

(Palabras glotal izadas)

p'acha mink'a llank'aq hak'u hak'u wank'arayay, t'ini t'ini qaytu hank'usapa hunfasqa, Ilinp'asqa, hunt'achisqa hunt'achiy, Hinp'achiy ch'eqtana q'achu q'achu k'iri k'inchasqa k'irichay k'irichakuy t'ira, wis'pa t'inpoq t'inpuy maych'a qellay fisay willmaila qaytu furpoy hik'iy fínpoq ch'allasqa ch'allay ch'utu ch'utusapa t'ustusqa t'ustuy warak'a warak'ay p'ukru wayqo k'allanpa t'anpa chupa hu<k'nn

OütCttüAKfACÜCttO CHANKA

pacha minka rurakuq, waqaychakuq kuta, aku, machka machkasapa chaninmikusqa huk tipi ankusapa huntasqa, punkisqa huntachiy, winay raqrachinalla qurasapa, qura qura kiri, kirisqa kirisqa tuksiy, kirichay kirichakurquy, kirichakuy awa nasiq puqpuqyaq tinpuy, tinpurquy qurakunaqwan hanpiq qillay nañu kuchka qaytu, watu, kuchka tuksiy, tupqiy, tipay hikchu tinpuq chaqchusqa maqchjy, chaqchuy chuñun chutusapa sarusqa, sarurqusqa sarutay, sarutakurquy waraka warakay, warakarquy pukru, pukutu wayqu unqu tanpa chupa •rrhkuq, uchk'i niraq

144

Horripilarse

Honor Horroroso, a Hoyo Hoyoso, a Hueco Hulla Humeante Humear Humedad Humedecer Húmedo, a Humildad Humillar Humillarse Humo Huracán Huraño, a Hurgón, a

ch'uskullikuy

qaqchay q'aqchakoq p"ukru p'ukru p'ukru t'oqo, hutk'u, ch'usaq k'illinsa q'osñeq q'osñey hocfo hoq'ochay hoq'o k'umuykoq k'umuchikuy k'umuykukuy q'osñe fuyur wayra filia t'oqpina

katkatatarquy aychapas ras nirquy mancharirqachisqa mancharíchikuq uchku, pukru uchku uchku tuqu, uchku killinsa qusñiq qusñiy, wapsiy muyusqa huquchiy muyusqa kumuykuq ullpuykachach'ry uilpuykuy, kumuykukuy qusñi, wapsi sinchi wayra runamantapakakuq

nina astina

145 146

I CASTELLANO

Idear Idéntico, a

Idioma Ignorante Ignorar Ignoto, a

Igual Igualado, a Igualador, a Igualar Igualarse

Igualmente Ilegitimo, a Ileso Ilícito, a lliterado, a Ilustrar Imaginar Imborrable

Imitable Imitado,a Imitador, a Imitar Impaciente Imparcial Impasible Impávido, a

Impecable Impedido, a Impeler Impenetrable Impenitente


(Palabas simples)

yuyaykuy,yuyay kaqlla, paqtalla, kuskalla

simt, rimay mana yachaq mana yachay mana yachasqa

kuska kuskachasqa kuskachaq kuskachay kusakchakuy

hinallataq churípakusqa, waqapakusqa mana imararqosqa mana rurana mana yachaq yachachiy yuyaykuy mana pichakoq, mana kunqay

kasqan ruranalla kasqan, rurasqa kasqan ruraq, yacha phuku kasqanta ruray, yachapayay mana muchukoq mana sayapakoq mana ñakareq mana manchaq

manapuni huchallikoq mana ruray ateq tanqay mana yaykuy atina huchapl qaqachayasqa


yuyay kaqlla, sutií/a ríkchakuq, chaynalla rimay, simi mana yachaq, mana riqsiq mana yachay, mana uyarry mana yachasqa, mana riqsisqa kuska, chaynalla, hinalla kusakchasqa kusakchaq kuskachay, kuskacharquy kusakchakuy, kuskachakurquy hinallataq, chaynallataq churípakusqa, waqapakusqa mana imanarqusqa mana rurana, mana allinkaq mana yachaq yachakuy, yachakurquy ríkchakapuy, ríkchakuy mana pichakuq, mana chinkaq qatichinalla qatichisqa qatichiq, yachapayay qatichiy, yachapayay mana muchukuq mana piman sayaq mana muchuq mana manchaq, mana mancharikuq manapuni nuchallikuq mana ima ruray atiq tanqay, tenqarquy, tanoañy mana yaykuy atina huchapi qapacbayasqa

CASTELLANO

Habichuela Harapo Haraposo, a Harto, a Hender Heñida, ra Heñir Hijos, as HiiabJe Hilador, ra Hilar Hinchar Hoja Hojoso, a Hoüm Hombre Hombrear

Hombruno, a Hondo, a Hundirse



qholla purutu thanta thanta p'acha askha phatachiy, khallay qhaqoq qhaqoy qhoMu wawa phuchkanalla phuchkaq phuchkay phukuy raphi raphisapa qhechmcha qhari qhanykacnay

qharíncha ukhu ihum


purutu, waynilla

latapa, ilikisqa latapa pacha achka raqarchiy, raqrarqachiy qaquq, chapuq qaquy, qaqurquy, chapuy akapa wawakuna puchkapaslfa puchkaq, puchkapakuq puchkay, puchkarquy pukuy, pukurquy rapi, rapra rapisapa

qitya qari, qari runa qarikachay, runakachay, runayay qari nina uku tiyarquy, luñirquy

147

Impensadamente Imperceptible

Imperdible

Imperecedero, a

Impetrar Implacable Implorar Imponer Importar

Importa Importunar Importuno, a Imposible

Impostor, a Impotente Imprecar Impresionado, a Impresionarse Impropio, a Improvisadamente

Impúdico, a

Impugnar Impune

Imputar Inacabable

inadmisible Inamovible Inapetente

Inaudito, a Incapás

Incesto Incestuoso, a Incierto, a

Incipiente Incisión

qonqaylla aqosayay

mana chinkaq mana tukukoq

mañay, mañakuy mana uyakoq, rumi sonqo mañay, mañarikuy kamachiy chaniyoq kay imán qokuwan

kuchichry kuchucheq mana ruray atikoq

lunpaq, Hulla mana yumaq, qomi, urwa ñakay manchapakusqa manchapakuy hukpa qonqaylla

qanra kutipakuy mana muchuchisqa

huchachay mana tukukoq

mana chaskma mana kuyuchma mana yarqachikoq mana uyarisqa mana ateq, sanpa

ayllu pura huchallikuy, mirqoy ayllu pura huchallikoq, mirqoq mana ctieqan yachasqa

qallareq kuchusqa

mana yuyasqa manarikuriq, mana ñawinchayay

manachinkalla mana tukuy, mana puchukaq mañay, mañapayay

mana uyakuq, rumi sunqu mañay, wiqiwan mañay

kamachiy, yachachiy chaniyuq kay imataq qukuwan

piñachiy, amuylay piñachikuq

manapuni rurana, man atipana qasimanta tunpakuq, Hulla mana atiq ñakay, munay mancharisqa manchakurquy mana kaqnin, runap qunqaymanta, mana yuyasqata qanra, mana pinqakuq

kutipakuy, kaqlla kutipay mana muchuchisqa, qunqasqa huchachay, tunpay mana tukuq, mana puchukaq mana chaskina

mana kuyuq, mana kuyuriq mana yarqayniyuq mana uyarisqa mana atiq, mana yuyayniyuq ayllupura huchallikuy qarqarya, qasa runtu mana yachasqa, mana riqsisqa qallariq kuclu, ya, krhasqa

148

Incitar lt,rl!i« 'no;'-i'

Incuumto a

Incognocible Incólume Incómodo, a Incomparable Incompetente Incompleto,a Incomponible

Incomprensible Inconsciente

Inconscientemnete

Inconsiderado, a Inconsolable Inconsolablemente

Inconstantemente Incontable Incontinenti

Incorporado, a Incorporar

Incorporarse Incorregible wanakuq

Incorruptible Incorrupto, a Increado, a kamasqa

Incrédulo, a Increíble Incremento Incruento Incubación Inculcar

hataiichiy, siiinta qoy '•',11, IV

'¡•'iiaii/ mana riqsisqa

mana reqsry atina mana chankasqa mana yachakuna mana tupachiyniyoq mana kaman, mana chaypaq mana tukusqa mana allichana, mana allichay atina

mana hamutana, mana taripay mana hamutaq, mana yuyaykoqrnana

mana hamutakuspa, mana yuyaykukuspa qunqaymanta

mana hamutakoq, mana yuyaykoq llaki manasqa, llakeq intusqan llaki manaylla waqllispa, waqlli sonqo

mana takyasqa mana yupay atiy kasqan pacha, chaylla, tirylla

huñusqa

huñuy huñukyu mana wanaq, timma

mana ismoq, mana waqlleq mana chankasqa sapan kaynryoq kaq,

mana peqpa kamasqa mananiyñiyoq, mana iñeq

mana iñina

miray mana yawarchasqa

oqllay willapayay, kunapayay

yachachiy rurachiy

winay, «vinarquy trillan,- '¡nlliiykuy mana riqsisqa, pakakuq mana nqsichikuq mana riqsry atina atlinlla mana yachana wasi

mana tinkuchina mana chaypaq mana puchukasqa mana allchana, mana allichay atina mana taripay yachastin

mana yachastin, mana yachaspa

mana nqsistin mana manasqa mana chikanlnconstanle mana rakyaq, rskay sunqu mana takyayniyuq mana yupana, aqutawtlaña chaylla, kunanpuní, kunan pacha, kunallan taqrukusqa huñusqa

taqrurqachiy, tiyarqachiy taqrukuy, tiyakuy mana wanaq, mana

mana ismuq, mana puyuq mana rataykusqa manarurasqa, mana

mana iñiq, mana iñiq munaq

mana iñina miray

mana yawarchasqa uqllay, uqllarquy yachachipayay, kutm kubn nipayay

149

Inculpado, a Inculpar Incurable

Incurrir

Indagado,a

Indagadora Indagar Indecible

Indeleble

Indeciso,a Indeliberado Indemnizable

Indeminizado Indemnizar

Independizarse Indicar Indígena Indigno, a

Indigente

India Indio Indisponer

Indisposición

Indispuesto, a

Indiviso, a Indocto, a Indolente

Indomable Indómito, a Indubitable Inducidor, a Inducir

mana huchachay huchachay mana alliyaq

huchallikuy,

urmay huchaman chayay tapuykachasqa, tapupayasqa,

maskapayasqa tapuykachaqoy, maskapayakoq tapuykachay, tapupayay

mana rimana

mana pichakoq, mana chinkareq

tukeq

mana yuyaypi, manan yuyaywan kitichupunalla, qopunalla

kutchipusqa, qopusqa kutichipuy, qopuy

sapaychakapuy reqsichiy, rikuchiy llaqtayoq mana kaman

wakcha qoya inka, runa

cheqnipachiy mana allinkay

cheqnipachisqa

mana rakisqa mana yachaq mana llakikoq

sallqa sasa cheqaq, sullull tanqaq tanqay

mana huchachay

huchachay, tunpay mana alliyaq, mana

allinyariq

huchallikuy, urmay, chayay,

siqaskuy

tapuykachasqa

tapuykachaq, tapupayakuq tapuykachay, tapupakuy

mana nmana

mana pichakuq, mana

chinkariq

mana ima ruray atipaq

manan yuyaywan rurasqa kutichipunalla, sayachipunalla, qupunalla kutichisqa, sayachipusqa kutichupuy, sayachipuy, qupuy sapaqchakurquy rikuchiy, yachachry llaqtayuq mana ima riqsiq

wakcha mañapakuq warmicha, quila runa, runacha manallinpi churay

mana allin kay

piñapayachisqa, chiqnipayanakusqa mana rakisqa mana yachaq mana llakikuq, mana nanachikuq, mana ¡mapas qukuq mana mansay atipana mana mansasqa chiqap kallpanchaq kallpanchay

150

Indulgente Indultar Inequívoco, a

Inercia

Inesperadamente

Inesperado, a

Inevitable

Inexahusto, a nexBlente

Inexorable Inextinguible

Infacundo, a Infalible

Infamador, a

Infamar

Infante Infanticida Infatigable Infectar Infectivo, a Inferir Infiernillo

Infierno

Infinito, a Inflamable

Inflamarse Influir

nfluyente Informado, a Informar Informarse Infortunado, a Infrangibie

Infringido, a Infringir Infructífero

Ingenioso, a Ingénito, a Ingente Ingenuamente Ingenuo,a

allin sonqo

paupachav mana pantana

qelia kay, qellarayay

qunqaylla

mana suyasqa

mana ayqina

mana pisiyaq, mana tukukoq mana kawsaq, mana kayniyoq mana uyñikoq

mana tukukoq mana rimayniyoq

mana pantaq tisunraq

tisunray

wawa

wawa wañucheq mana pisipaq ratachiy asnay hurqoy supay

supay wasi mana qallariyniyoq rawrachiy rawrariy, rawrarqoy, punkiy

rimapuy, walikoq

rimapoq, vvaleq willasqa

willay willachikuy, tapukuy mana samiyoq mana pakikoq sarunchasqa

sarunchay mana ruroq, mana miraq amutaq, sonqoyoq, yachaysapa mana churryasqa hatu hatun sonqowan, sonqolla sonqoyoq

alli sunquyuqlla panpacharquy

mana mía yachay atiq qillanayay, samarquy

mana suyasqa, mana yuyasqa

mana suyasqa mana chaynapuní mana pisiyaq, mana tukuq

mana kawsaq, mana kaq mana uyankuq, upa tukuq mana wañuq, mana tukuq

asila nmaq mana pantaq, chiqallan

wasan rimaq

wasan nmay, ukap huchan willakuy wawa, warma, llawi

wawa wanuchiq mana pisipaq ratarqachiy, piqarqachiy

ratakuq hurquy suapy uchku, supay wayqu

supay wasi mana qallariyniyuq rawarachiy, kunyachiy

raivray, rawrarquy taqrukuy, ruray allin rimapuqnin

willasqa willay willachay, tapuy, tapupayay mana kusikuyniyuq mana pakikuq mana kasusqa mana kasukuy, sarutakuy

mana mruq yachaysapa mana churiyasqa haut hatun sunqumanta chiqaplla nmaq, kaqlla

151

Ingrato, a

Inhabitable Inhospitalario, a Injusto, a Inmaculado, a Inmarsecible Inmemorial

Inmediato, a Inmediatamente

Inmenso, a Inmensurable

Inmergido, a Inmergir Inmigrante

Inmigrar Inmoble Inmoral Inmortal Inmutable Innominado, a

Inobediente

Inocente Inodoro, a Inofensivo, a Inolvidable

Inopia Inquietador, a Inquietar Inquilino, a Inquina Inquirido, a Inquirir

Insaciable Insanable

mana reqsikoq

mana yachakna, mana tiyay atina qorpayaq mana chanin, runa waqacheq mana huchapi llayaq ñawpa, ñawpallaña

kay kay, kaylla tuytuylla, kasqanpacha

mana tupuyoq mana tupuy atina

challpusqa challpuy llaqatachakoq

llaqatachakuy mana kuyoq mana allin mana wañoq kaqlla kaq mana sutiyoq

mana uyakoq

mana huchayoq mana astaq mana hapikoq, mana kanikoq mana qonqana

muchuy, wakcha kay takureq, kuchicheq takuriy, takurichiy, kuchichiy wasi runa cheqnipakuy tapuykachasqa tapuykachay

mana saksaq ruana alliyaq, mana alliyay ateq

mana riqsikuq, mana chaskisqanta yuyaq mana yachanapaqinachu mana wasinpi mana allin ruraq mana huchapi unanchasqa mana qawiq, mana chakiq una unay, mana yuyay atinada ichpalla, kaylla, waklla chaypachalla, kunanpuní, kunanpacha, ukllaña mana tupuyuq mana tupuy atina, mana tupuna challpsqa challpuy, satry, kachaykuy ripuq, huk llaqatan ripuy, huk llaqtapiña yachakuy huk llaqtaman ripuy mana kuyuriy, takyasqa qanra, mana allí mana wañuq mana hukmanyaq mana sutiyuq, mana sutichasqa mana kasukuq, mana yupaychakuq mana huchayuq mana astaq mana piñachiq mana qunqana, mana qunqay atina wakcha, mana imayuq urna quñichiq urna quñichiy wasiyuq, yachaq mana kuyay, chiqnikuy tapukachasqa tapuykachay, tapuykachakuy mana saksaq mana aiir/ay atiq

152

Insano, a

Inscribir Inscrito, a Insecto Insencible

Insignia Insipiente Insistir Insolente Insoluole Insolvente Insomnio

instante Instar Instructor, a Instruir Instruirse Insurgente Insurrección Insurreccionarse Intacto, a Integro, a Inteligente

Intención Intentar

Intercalado, a Intercalar Interceder

Interés Intermedio, a Interminable Internar

Internos, as Interpretar Interrogar Interrumpido, a Intervalo

uteq chanaq sutitay qellqay qellqasqa kuru wañunayay, chiri

unancha chinpu mana yachaq hinay kanay hatun sonqo mana chulloq mana kutichipuy ateq allkaq

tuylla qatipayay yachacheq yachachiy yachakuy hatareq, takureq hatariy, takuriy hatarikuy, takurikuy kaqlla, pachalla lliw, llapan, huntasqa, pachallan lliw yuyayniyoq, hamutayniyoq, yachayniyoq yuyay, munay yuyaykuy

chawpichasqa chawpichay rimapuy, mañapuy, mañaykapuy, rimaykapuy wachaynin chawpi chawpi mana tukoq, mana tukupoq yaykuy, haykuy, apay, apamuy

ñuqanchis puralla willay, yachachiy tapuy tatiy, tatipuy unaymanta

mana allinyariy atiq sutita qillqay qellqasqa uru mana musyaq, mana musyakuq chinpu mana yachaq amuylay, muylarquy hatun sunqu mana chulluq mana kutichipuy atiq mana puñuy, mana puñuy atipay ratuchalla qatipayay, nipayay yachachiq, willaq yachachiy, illapayay yachakuy, yachakurquy hatariq hatariy, takuriy hatarikuy, takurikuy hinalla, kaqlla, chaynalla manan ima illaq yachaq, umayuq

yuyay, munay yuyay, munay, munarquy, riy chawpichasqa chawpichay mañapuy, rimaykapuy

qullqi rimaynin chawpi, chawpipi kaq mana tukuq, mana tukupuq apaykuy, yaykuchiy, yaykachiy ñuqanchik kunallapi willay, yachachiy tapuy, tapupayay harkay, harkarquy unaymanta

153

Intervenir Intimar Intimidar Intimidarse Intratable Introducir Inundación Inútil Inútilmante Invadir Invasor, a Inverosímil Invertido, a Invierno Inviolado, a Invitado, a Invitar Involuntario, a

Irse

Irracional Irradiar

allichanachiy, allichachiy qatiriy manchachiy, Ilakllachiy manchakuy, llakllay sallqa runa yaykuchiy, pusaykuy, pusaykamuy lloqlla yanqa, allqo yanqa paq, yanqalla awqay intuy, awqay haykuy awqay intoq, awqay kaykoq mana cheqaq chaqosqa chiri mit'a, qasa mita mana chankasqa waqyasqa, munaq waqyay, hayqariy mana yuyaypi rurasqa, mana munasqa ripuy, qatirikuy, pasapuy

uywa, mana yuyayniyoq chipchiy, lliplliy

allichay yachachiy, willay manchachiy manchakuy, manchakurquy mana rimapayan runa yaykuchiy, pusaykuy lluqlla, yaku hunta laqla yanqapas yanqa yaykuy, yaykurquy yaykuq llulla, llullaskuy tikrasqa para mita mana ratasqa munaq qayay, qayarquy mana munasqa, mana sunqumanata lluqsiq ripuy, ripurquy, kutikuy, qatinakuy, qatinakurquy mana yuyayniyuq, uywa kanchariy

154

CASTELLANO

Idiota

Iluminado, a Iluminiar Ilustrado, a Imagen Impar Impedir Improperar Incitador, ra Inclinado, a Inclinar Inclinarse Incomunicado, a

Incomunicar Incontinente Inordio Increpador, ra Increpar

Individualizar Inefable Inepto, a Inescrutable Inferior Infernáculo infiel Infiltrado, a Infartarse Inflexible

Ingerido, a Ingerir Ingerirse Ingina Inhabitado, a Inherente Inhumanación


{Palabras glotalizadas)

t'anra

k'anchachisqa k'anchachiy yachaq hamawt'a rikch'ay ch'ulla hark'ay k'amiy rayk'uy t'iksusqa t'iksuchiy k'umukuy sapan wisq'asqa

wisq'ay map'a sonqo q'eliti k'araq simi ka'raqta rimay, k'utuy

sut'inchay, llupt'uray t'ituylla simi sanp'a t'ituylla sullk'a p'itachiy ch'unchu ch'ullmisqa ch'ullmiy mana q'ewikoq

t'inkisqa t'inkiy sat'ikuy, sat'ipakuy k'akiy ch'inñeq k'askasqa p'anpay


mana yachaq, mana ima yachaq kanchari'sqa akchiy, kanchariy yachaq rikchaynin chulla, chullalla, muru, mana harkay, michakuy, qarquy kamiy, kamirquy yachachiq, rurachiq tiksusqa, wiksurqusqa kumuchiy kumukuy kumukukuy rakisqa, sapaychasqa, mana rimapayana rakiy, sapaychay mapa sunqu chupu, antuchupu qaqchaq, qaqchakuq nanaypaq qaqchay nanaypaq anyay sutinchay, suntincharquy tituylla simi mana ima yachay mana yachay atina urayninpi, ukunpi rayula chunchu, muru suysusqa suysukuy mana qiwikuq, mana pakarakuq tinkisqa hukllaway, tinkiy, minichay upllawakuy, taqrukuy kakichu mana rurayuq, chunñiq laqasqa ratasqa panpay, panparquy

155 156

CASTELLANO

Idiota

Impúber Incapaz

Incendiado, a Incendiar Incendiario, a Incinerado, a Incinerar Inclemente Incomodar Incongelable

Indignado, a Indignar Indignarse Infamar Inflar Ingle Inhalar Inhumano, a

Inmaduro, a Inmundicia Inquinar Insensato, a Inspector, ra Interior Inventor, ra Investigador, a Investigar Invisible

Iracundo, a Iracible Irritado, a Irritar



phoqes

thaski thultu

ruphachisqa ruphachiy ruphacheq uchphayachisqa uchphayay mana khuyapayaq phiñachiy mana khutuyaq

phiñasqa phiñachiy phiñakuy qhellichay thanayachiy, phukurqoy phaka mutkhiy mana khuyaq

qholla qhellekay qhellechay phoqes qhawaq ukhu rikhuricheq maskhaq, maskhaykachaq maskhay, maskhaykachay mana rikhureq

phiña sonqo phiñakoq phiñachisqa phiñachiy


mana yachaq, mana ima yachaq warmaraq mana atiq, mana yuyayniyuq rupachisqa, kañasqa rupachiy, kañay, kañarquy rupachiq, kañaq, kañakuq uspayachisqa, kañasqa uchpayachiy, rupachiy mana llakipayakuq piñachiy, piyarqachiy mana ritichakuq, mana ritichakuy piñasqa piñachiy, piñarqachiy piñakuy, piñakurquy hukpa huchanillakuy pukurkuq, punkiqachiy paka samay, millpuy mana kuyakuq, mana llakipayakuq llullu qanra, qacha, qachachasqa qachachay, ratarqachiy puqis qawapayaq uku, uray rikurichiq maskaq, maskakachaq maskay, maskakachay mana qawana, mana rikuy atina piña sunqu piñakuq, piñaykachakuq piñachisqa piñachiy, piñarqachiy

Injuriado, a Injuriar Inmiscuirse Innumerable

Inquieto, a Insípido, a Insolado,a Insolar Insultador, ra Insultar Intangible

Interpoladamente Interpolado, a Intestino Intimo, a Inverecundo, a Iris Izquierdo, a

q'esachasqa q'esachay ch'aqrukuy allpa t'iyu, aqo t'iyu

t'ukiy q'ayma, ch'uma, ch'apaq

q'ochachisqa q'ochachiy k'ameq k'amiy mana ch'ankana

mit'an, mit'an mit'an

mit'an mit'ay ch'unchulli huk'eq mana p'enqakoq k'uychi lloq'e

kamisqa

kamiy taqrukuy mana nanaq, may nanaqcha, aqu hinallaña mana susiquyuq

qanya, qatqi rupayman churasqa rupayman churay

kamiq kamiy, kamirquy mana rataykuna, mana llapchaykuna chawpi chawpi

chawpichasqa chunchull, wiksap, ukun

uku mana pinqakuq chirapa ichuq, Iluqi

157

J

CASTELLANO

Jalar Jarana Jardin Jardinero, a Jefe Jinglar Jisca Jocoso,a Joven Jovial Jugón Juez Jugador, ra

Juego Jugar

Jugo Juguete Juguetear Juguetón, a Juicio Juicioso, a Jumenta Jumento Junta Juntamente

Juntar Juntarse Junto, a Justicia Justipreciable Justipreciador, ra Justipreciar Justo, a


(Palabras simples)

chutay, aysay machay, oqyay muya muya kamayoq willka, uma, kamachikoq wayllukun soqos soqos qellma warma, sipas somaq sonqo kutun, almilla patachaq, apu pukllaq, chunchay kamayoq

chanin pukllay, chanin chunkay pukllay

hilli, illi pukllana, achacha pukllaykachay, walalay pukllaykachay, walaykachay yuyay yuyayniyoq china asnu orqo asnu tantanakuy, huñunakuy tanta tantalla, huñu huñulla, waki wakilla tantay, huñuy, hukllay huñunakuy, tantanakuy kuska, pura, waki kuskachay chanin chanan chaninchaq chaninchay chanin


chutay, chutarquy, aysarquy upyay, sinkay wayta pata wayta qawaq kamachiq wayllunchay suqus suqus kusi sunqu, chuchila warmalla, sipas sumaq sunqulla kamisa patachaq, apu chunkaq, pukllaq, chunkakuq pukllay, allin pukllay chunkay, chunkakuy, pukllay yakun, wiqin pukllana, pukllakuna pukllaykachay pukllaysiki yuyay yuyayniyuq china asnu urqu asnu huñunakuy kuskalla

huñuy huñurquy huñunakuy, tawqanakuy pura, hichpalla, kuskalla kuskachay chaninchanalla, tasanalla chaninchaq, tasapakuq chaninchay allin, chanin

158

Juventud Juzgado, a Juzgar

warma kay pacha patachana wasi patachay

warma pacha, sipas pacha patachana wasi patachay

159 160

CASTELLANO

Jamelgo Giba Gibado, a Judía



thala moqho moqho wasa qhollu purutu


qiyu uywa kurku, muqu kurku wasa, muqu llullu purutu

5

CASTELLANO

Jadear Jaleada, ra Jalear Jalearse

Jarra Jarro Jeta Jetudo, a Jilguero Jornada Jornalero, a Juglar Junco



sayk'uy t'aqllaq t'aqllay q'ewikachakuy

wirk'i, wich'i p'uyñu wirp'a ch'utu, wirp'asapa ch'ayña huk p'unchaw purina llank'aq, Ilank'apakoq k'usillu tusoq t'utura, q'oqo


saykuy, samaqyay

taqllaq maki taqllay, taqllakuy qiwikachakuy wiqki, wichi

wisikuq wirpa wirpasapa pisqu huk punchaw purina llankaq, llankapakuq asichikuq tutura

161

L CASTELLANO

Labio Labor Laborable Laborante Laborioso, a Labrada Labrador, a Lacertoso, a Lactar Ladeado, a Ladear Lado Ladrador, a Ladrar Ladrear Ladrón, a Ladroncillo Ladronear Lagartija Lago Lagrimoso, a Lamentable Lamentar

Lamer Lamerse Lampa Lamparones Lana Lancear

Langosta Lanudo, a Lanzar Largar Largo, a Laringe Laringitis


(Palabras simples)

sipri, simi ruray ruranalla ruraq rurakoq, makiyoq yapusqa, chaqmasqa yapoq, chaqmaq, takllaq kallpasapa ñuñuy waqllisqa waqlliy chiru anyanakoq, waqwaq, hapllaq anyanakuy, waqway, hallpay waqwaykachay suwa uña suwa, makiyoq suwaykachakuy qaraywa qocha sukyasqa waqanapaq waqay, waqaykuy

llaqway llaqwakuy qorana, lanpa ukuka onqoy, qeriri millma, millwa chukiy tinti millmasapa choqay, qarqoy kachariy, kacharipuy suni, hatun tonqor tonqor, onqoy


wirpa, simi llankay, ruray ruranalla, llankanalla llankaq llankakuq chaqmasqa llankaq, ruraq, qallmaq kallpasapa ñuñuy wiksusqa kinray, kinraypay hichpa, kuska, waqta anyaq, anyakachaq anyay, anyarquy anyaykachay uswa, suwakuq, waykakuq malta suwa suwaykachakuy qaraywa, sukullukuy qucha wiqi ñawi waqanapaq hina waqaykachay, waqaykachakuy llaqway, llunkuy llaqwakuy, llaqwakurquy rawka, lanpa sarna, paspa millma, millwa tuksiy, rihunay akarway millmasapa chuqay, wikapay, wischuy kachariy, wayaykachiy suytu, suni, hatun tunquri tunquri unquy

162

Lascivia Lascivo, a

Lastimar Lastimoso, a Latente Látigo Latiguear Lasco Lazarillo Lazo Leal Lecho Lechuza Legua Lejano Lentitud Letargo Levantador, a Levantamiento Levantar Levantarse

Liado, a Liar Libar Libertad Libertado, a Libertador, a Libertar Librado, a Librarse Libre

Licencia Licenciar Licito, a Licor Licuable Licuar Lidiar Ligado Ligar

wachuy hucha, sallay wachoq sonqo, sallaq, warmi ñukikachaq llakichiy llakinapaq pakasqa kaq sikwana sikway waya ñawsa ranpaq wachka sullull runa, cheqaq runa puñuna paqpaka, tuku tupu karu allillamanta wañurayay hatareq, hoqareq hatariy hoqariy, sayachiy hatariy, hatarikuy, sayariy

llukusqa, wankusqa llukuy, wankuy, watay upiy munayniyoq kay qespichisqa qespicheq qespichiy qespisqa qespikuy munayniyoq

huñikuy kachariy, qarqoy ruranapaqkaman oqyana unuyachinalla unuyachiy maqanakuy watasqa watay

millay hucha, wachu hucha sonqo, wachuq, qanra runa, qacha kirichay, llakichikuy llakipayanapaq pakasqa kaq, pakasqa waska, asuti waqtay, asutiy, asutirquy waya ñawsap pusaqnin waska kuyakuq puñuna chusiq, tuku ñankunap tupun karu, sasa purina allillamanta, una unay puñuy, kawsa huqariq, sayachiq hatariy huqariy, hatarichiy, sayachiy hatariy, hatarikuy, sayariy, sayarikuy wankusqa, watasqa watay, chaqnay, maytuy suquy, suqurquy munayniyuq kay qispichisqa qispichiq qispichiy lluptikusqa, qispikusqa lluptikuy, qispikuy munayninpi kay, munayniyuq kachariy, anirquy kachaykikuy, qarqurquy rurana, rurana kaq upyana yakuchinalla yakuyachiy, yakuyarqachiy maqanakuy, takanakuy watasqa, chaqnasqa watay, watarquy

163

Ligeramente Ligero, a Limite Limpiador, a Limpiar Limpio, a Lindo, a Líquido Lóbrego, a Loco, a Locuaz Logrado, a Lograr Loma Lomo Lomudo, a Longevo, a Loro Los, as Losa Lozano, a Lúcido, a Luciérnaga Lucifer Lucio, a Lucir Lucro Luchar

Lujuria Lujurioso, a Lumbre Luminoso, a Luna Lunar Lunático, a Lustro Llama Llamada Llamado, a

wayralla wayra hina, mana llasaq qorpa, qayllan pichaq pichay pichasqa ima sumaq, chika sumaq unu unu tutay tutay, raqrayay uteq rimaysapa taripasqa taripay pata wasa wasasapa soqsoq uritu kuna llapsa rumi llanllaq lliplleq pinchi kuru supay sitoq lliplliy miray maqanakuy, atipanakuy

wachuy hucha wachoq nina, sansa lliplleq, chipcheq killa ana unqoyniyoq pichqa wata rawray, nina qallu, llama waqyay waqyasqa

utqaylla

wayra hina, tuki tukuynin pichaq pichay chuyay chuyay ancha sumaq, sumaqcha yaku yaku tutay tutay, tutapayaq yuyaynin chinkasqa, utiq rimaysapa, sinchi rimaq tarisqa tariy, tarirquy pata wasa, wasa aycha wasasapa yuyaq wiqru kuna laqa, lluchka rumi sumaq sacha, sumaq yura kancha, kanchariq nina uru supay, hatun supay llanpu, lluchka akchiy, llipipiy, kanchariy mirachikuy, miraynin maqanakuy, atipanakuy, hapinakuy, takanakuy wachuy hucha wachuqhuchaman qukusqa nina, sansa achikyaq, kanchaq killa ana unquyniyuq pichqa wata rawray, nina, paqu, llama qayay qayasqa

164

CASTELLANO

Labio Laborable Laborante Laborioso, a Labriego, a Lacertoso, a Lacerado, a Lacerar Lacerarse Ladeado, a Ladear Lagaña Lagañoso, a Lamer Lampiño, a Lancha Lanzar Largo Lastimar Lastimarse Latido Látigo Latiguear Latir Lavandera Lavar Lavarse

Lazada Lazo Leña Leñador, a Leñera Lesión Levantador, a Leve Libar Libélula Liendre


(Palabras glotales)

wirp'a llamk'analla llamk'aq llamk'akoq, k'uchi llamk'aq hank'usapa k'irisqa, qoyoyasqa k'iriy, q'oyayachiy k'irikuy, lluch'ukuy k'achanpasqa k'achanpay ch'oqñe ch'oqñe ñawi llumk'uy q'ara uya wanp'u wikch'uy suyt'u k'irinchay k'irikuy, k'irirqokuy t'ik t'ik nin hasut'i hasut'iy t'ik t'ik niy t'aqsaq t'aqsay moqch'ikuy

sip'u q'echwa llant'a llant'aq llant'a wasi k'iri marq'aq ch'usaqlla ch'unqay chukcha k'utu ch'iya


wirpa, simi llamkanalla, ruranalla llamkaq llamkakuq chakra runa kallpasapa kirisqa, quyayachisqa llikipay, llikiparquy takakuy wiksusqa kinray, kinraypay wiqti wiqtisapa, wiqti ñawi llumkuy, llaqway qala uya, saprannaq wanpu wischuy, wikapay, chuqay suytu, suni, hatun kirichay, Ilakichikuy qiyiyakurquy, qillpakurquy sunqup patpatyaynin waska, asuti asutiy, waqtay, asutirquy patpatyay, tik tik niy taqsapakuq taqsay, taqsarquy chumchikuy, aywikuy, muqchikuy kipu waskilla llanta, chiqta llantaq, chiptaq llanta wasi kuchusqa, tuksisqa, kiri huqariq, msayachiq tunpa llasaq, taksa, as aslla suquy, suqurquy kachi kachi chiya

165

Liendroso, a Ligarse Ligero, a Limpio, a Línea Liso Liviano, a

Lodo Lodoso, a Lombriz Longevo, a Losa Lucero Lúcido, a Lucir Ludibrio Lugar Luminoso, a Luto

luz

ch'iyasapa p'atachakuy k'uchi, ch'usaqlla ch'uya seq'e lluchk'a ch'usaqlla

t'uru t'uru t'uru k'uyka ruk'u p'alta rumi ch'aska qoyllur k'anchaq k'anchay p'enqay k'iti k'anchaq yana p'acha k'ancha

chiyasapa huñunakuy, kamachinakuy mana llasaq chuyay chuyay siqi lluchka, llanpu mana llasaq, sapsalla, chusaqlla mitu mitu mitu kuyka yuyaq laqa, lluchka rumi quyllur, chaska quyllur kanchaq, kanchariq akchiy, llipipiy, kanchariy pinqay pacha kanchaq, achikyaq yana pacha kanchay, akchi, achikyay, llipikyay, akchikuq

166

CASTELLANO

Lacinado, a Lacinador, a Lacinar Ladera Lampiño, a Langosta Languidecer Lánguido, a Lavarse Lechón Lechona Lengua Lerdo, a Leve Ligeramente Ligero, a Liviano, a

Luego



qhasusqa qhasoq qhasuy qhata mana sunqhayoq kharwa unphuyay unphu, unphuyasqa uphakuy uña khuchi, khuchicha china khuchi qhallu qhella chhallalla usphaylla usqhaq, chhallalla chhallalla

usqhaylla


llikisqa llikiq Ilikiy qata, waqta, kinray qala uya, saprannnaq akarway unpurquy, irqiyay irki, iqu hupakuy, mayllakuy uña kuchi, mallqu kuchi china kuchi qallu qilla tunpa llasaq, taksa, as aslla utqaylla utqaq, mana llasaq, tuki mana llasaq, sapsalla, chusaqlla chaylla, utqaylla

167

Ll

CASTELLANO

Llama Llamada Llamado, a Llamador, a Llamar Llamarada Llano Llanto Llave Llegada

Llevado, a Llevador, a Llevar

Llevarse Llorador, a Llorar Lloriquear Llorón, a Llorosamente Lloroso, a Llovediza Llover Lluvia Lluvioso


(Palabras simples)

rawray, ninaqallu, llama waqyay waqyasqa waqyaq, wisa waqyay rawray, kunyay panpa waqay wichqana chayay, chayamuy

apasqa, pusasqa apaq, pusaq pusay, apay, aysay, astay

apakapuy waqaq waqay waqapayay, waqapakuy waqay ch'uru waqay waqaylla, waqakuspa wiqiy ñawi, qollpay weqe para unu paray, paramuy para paray pacha


nina, rawray, paqu, llama qayay qayasqa qayaq, qayakuq qayay, qayariy rawray, kunyay panpa waqay wichqana chayamuy, hamuy, chayarquy, chayaykuy apasqa, pusasqa apaq, pusaq, aysaq pusay, pusarquy, apay, saway, aysay, aysarquy, astay, astarquy apakapuy waqaq waqay, waqarquy waqay, anchistin waqay waqaysiki waqapakustin, wiqinpiwan waqasqa, waqapakusqa para yaku, para paray, paramuy, pararquy para para mita

168

CASTELLANO

Llaga

Llagado, a

Llagar

Llenar

Lleno, a



k'iri

k'irisqa

k'irichay

hunt'ay

hunt'a, hunt'asqa, ancha hunt'a


kiri, tuksisqa, kuchusqa

kirichasqa

kirichay, kiricharquy

huntay, runkuy, winay

huntay hunta, huntasqa,

ancha huntasqa

169

CASTELLANO

Llovizna

Lloviznar



iphu

iphuy


ipu, ipumuy

ipuy, pararimuy

170

M

CASTELLANO

Macarse Macilento, a Macizado, a

Macizar

Macizo, a Machacadera Machacado, a Machacador, a Machacar

Macho Machorra Machucado, a Machucar

Madera Madre Madrugada Madrugador, a

Madrugar Madurativo

Maduro Maestro, a Magnánimo, a

Magnitud

Maíz Mal Mal aventurado, a

Maldad Maldecido, a Maldecidor, a

Maldecir Maldición Maleficiar Maleficio, a Maléfico, a Malestar


(Palabras simples)

ismuriy

sukyaq anaqyasqa anaqchay anaq

qollota saqtasqa saqtaq

saqtay orqo mana wachaq, urwa saqtasqa saqtaq kurku mama pacha paqariy tutapaq tutapay poqocheq poqosqa yachachiq sonqoyoq

sayay sara mana allin

mana samiyoq mana allin kay ñakasqa

ñakaq

ñakay ñakay layqay, umuy layqay, umuy layqaq, umoq mana allin kay

QUECHU AYACUCHO CHANKA

ismuriy, ismukuy qillusapa, tullu

anasqa anaqchay

anaq qulluta

chamchasqa chamchakuq chamchay, chamcharquy urqu mana wachaq ñutusqa, ñitisqa ñitiy, hawanman churkuy

kullu, kaspi mama, wachaq pacha achikyay

tuta tuta hatariq tutamanta hatariy puquchiq, puquchikuq puqusqa, chayasqa yachachiq, yachaq allin runa

sayay, paqpa sara m a n a allin llakipayaypaq mana allin

supay runa ñakaq, pinqaq, mana allin rimana ñakay, rimay, pinqay

ñakay layqachiy, layqay, rurachiy

runap makin

layqa mana allin kay

171 172

Mantenerse

Mañana

Mañanita Mañoso, a Maquinalmente Mar Maraña Maravillarse Marca Marcar Marchar Mareado, a

Margen Mariposa Marmella Marqueta Martillar Martillo Más Mente Mentir Mentira Mentiroso, a Merecer Merecidamente Mérito Merma Mermado, a Mermar Merodeador, a Merodear Mes Mestizo, a Mesurable Mesurado, a Mesurarse Metedor, a

kawsakuy

paqarin, tutamanta

tuta tuta yachaysapa, atoq runa mana yuyaykusqa, mana yuyaylla mama qocna arwi utikakay, chiraray chinpu, sanasqa sananpay, chinpuy riy, puriy, puririy machasqa, uqyarisqa

mayu pata, qocha pata pillpintu wallqa wira tika, sira tika takay takana aswan, astawan uma, yuyay llullakuy llulla, ñukña llulla, llullakoq kaman kay kama, kamallan kaman, kamaynin, kamasqan pisiynin, yawyaynin, yuwyasqan pisiyasqa, pisiyakusqa, yawyay pisiyay, pisiyakuy, yawyay suwaykachakuspa pureq suwaykachakuspa puriy killa misti tupanalla tupuyniyoq, tupukoq tupukuy yaykuchiy, apaykoq, winaq, kachaykoq

mikuy, mikupakuy, maskakuy paqarin, qaya, tutamanta, pacha achikyay, aqarin tutamanta tuta tuta yachaysapa mana yachastin mama qucha arwi chirayay chinpu chinpuy, chapay riy, puriy, puririy, illariy sinkarisqa, tarantasqa, upyarisqa mayu pata, qucha pata pillpintu wallku tika, tikasqa wira takay, takarquy takana aswan, astawan, as yuyay llullakuy, llullakurquy llulla, qasi, panta llulla simi, llullakuq kaman kay kamqllanta kaman pisiyasqa pisiyay pisiyay, pisiriy, chinkariy suwakuq, waykakuq suwakuy, waykakuy killa misti, qala tupanalla tinkuqla, tupusqa tupukuy yaykuchiq, winaq, satiq

Maleza Malicia Maliciar Malicioso, a Maligno, a Malo, a Malparir Malparto Maltón, a Maltratador, a Maltratar Malvado, a Mamadora Mamador, a Mamar Mamífero, a Mamila Mamón, a Manante

Manantial Manar Manceba Mancebo Mandado, a Mandamiento Mandante Madar

Mandíbula Manera Mani Manilargo, a Maniquí Mano Manoseado, a

Manosear

Manotear Manta Mantener

qora watupay watupakuy watupakoq manan allinman sayakoq mana allin runa, mana allin sullull, sullupuy

sullu warma, wayna maqakoq maqay millay millay runa, ati tapya runa ñuñuchina ñuñoq ñuñuy ñuñuyoq ñuñu ñuñuykachaq poqpoq

pukyu poqpuy tiyaq masi, salla wayna kamachisqa kamachisqa simi kamacheq, kamachikoq kamachiy, kamachikuy, kachay

qaqlla hina, hamu inchik makisapa kachaku maki llamipayasqa

llamipayay

hawaykachay away lliklla uyway kawsachiy

qura qura, sacha sacha musyapay, musyaykachay musyapakuy musyapakuq mana allin sunquyuq mana allin runa, mana allin sulluy, sullurquy sullu, sullusqa llawi, warma maqakuq maqapay, usuchiy mana allin runa ñuñuchina ñuñuq, chuchuq ñuñuy, ñuñurquy, chuchuy ñuñuyuq ñuñu ñuñuykachaq yaku yaku, puqpuqyaq, tuqyamuq pukyu lluqsiy, lluqsimuy sipas maqta, wayna kamachisqa kamachikusqa, kamachiy kamachikuq kamachikuy, willay, kachay, kacharquy kakichu hina, hinata maniy makisapa, hatun makiyuq hukpa kamachisqan ruraq maki llachpapayasqa, llachpakachasqa llapchakachay, Ilamkapayay, mullkapayay, hapipayay tapray, maki aywiykachay lliklla, riwusa qaray, qarapayay, mikuchiy

173 174

Mohecerse Moho Mohoso, a Mojicón Mojiganga Mojón Moledero, a Moledor, a Moler Momentáneamente Momento Momia Monarca Moneda Masa Mascar

Matar Matador, a Matar Matarse Materno Matizado, a Matizador, a Matizar Matorral Matrero, a Matricida Maula Maullar Mayor Moyordomo Mazamorra Mecer

Mecerse Mediador, a Mediano, a Mediar Medicable Medicamento Medida Medido, a

qorwaryay qorwar qorwaryasqa saqma tusuy saynatay saywa kutanalla kutaq kutay hayrilla hayrilla, tuylla, tuychikalla ñawpa aya machu sapay apu, inka apukunaq qori, qollqe chapusqa akuy, mullmuy, mamullay

yura wañucheq wañuchiy, sipiy wañuchikuy mamaqpa pawqaryachasqa, ñawrayasqa pawqaryacheq, ñawrayacheq pawqaryachiy, ñawrayachiy ranra ranra atoq, yachaysapa maman wañucheq yanqa usoq, saqra maw maw nin kuraq pachaka api, kawa kuyuychiy, wayllumkachiy

wayllumkukuy rimapoqe taksa chawpichay, rimaykuy, amachay hanpinalla hanpi tupuna tupusqa

quqayay quqara quqasqa taka, takay tusuy pirqa kutanalla, kutachinalla

kutaq

kutay ratuchalla, ratukamalla kunalla, kunachallan chakisqa aya inka, apu inka qari, qollqe chapusqa akuy, akukuy, kachuy, mullmuy, mamullay yura wañuchiq, nakaq wañuchiy, wañurqachiy wañuchikuy mamaqpa sumaq tinkuchisqa sumaq tinkuchiq sumaq tinkuchiy sacha sacha yachaysapa maman wañuchiq yanqa usuq mawray, maw niy kuraq llamkachiq api, apicha kuyuchiy, kunuy, wayllumkachay, wayllunkay kunukuy, wayllunchakuy

chawpichaq, rimapuqnin taksaniraqlla chawpichay, allichay

hanpinalla hanpi tupu tupusqa, tupuyuq

Meter

Meterse

Meticuloso, a Mezclarse Mezquindad Mezquino, a Mi Mia, o Miedo Miedoso, a Miel Miembro Mientras Mierda Mies Millón Mimado, a Mimador, a Mimar Minorado, a Minorar Minorarse Minuciosamente

Minucioso, a Miseria Mismo, a Mismos, as Mitad Mocetón, a Mochada Mochuelo Moderno, a Modestamente Módico, a Modificado, a

Modificar Modo Mofador, a Mofar Mofletudo, a

yayakuchiy, winay, kachaykuy, chapuy, challpuy winakuy, michukuy, challpukuy

manchakoq, llakllaq winakuy wakcha kay mana qarakoq

y ñoqaq manchay manchakoq añaka ullu chaykama aka chakra hunu lulusqa, wayllusqa, mayasqa luluq, waylloq, maywaq luluy, wayllu, mayway pisiyasqa pisiyay, pisiyachiy pisiyapuy, pisiyakuy sasi sasilla, tukuytakama

sasi sasi, tukuy rikoq usoq kay, usupa kay kikiy, yki kikinkuna chawpi michkaq wayna, sisap sipas takay pakpaka, qeqpi musoq, wamaq tupuykukullawan tukpuylla, pisilla hamutachisqa hamutachiy, hinay hamu, hiña sawkaq, sawkapayaq sawkapayay uyasapa

yaykuchiy, ustuchiy, satiy, chapuy, challpuy imamanpas satikuy, challpukuy, challpukurquy manchariq, manchapakuq taqrukuy wakcha lawsay, micha kay micha, maqlla

y ñuqaq manchay, manchakuy manchakuq, manchapakuq miski, yaku miski ullu, lani chaykama, hinakama aka, hatun hispay kawsay, mikuy wara waranqa wayllupayasqa wayllupayakuq llunpay, wayllupayay pisiyachisqa taqsayachiy, pisiyarqachiy taksayarquy, pisiyarquy tukuy tukuyta, mana imatapas saqirispa tukuy qawaq, tukuypi kaq wakcha kay kikin kikillan kikinkuna, kikinkunalla chawpi maqta, sipas tupay, tuparquy, takay tuku, chusiq, pakpaka musuq rikuriq, wamaq qasi kakuy uraykachisqa allichasqa, hukmanyachisqa allichay, hukmanyachiy ima hinatan asipayaq asipayay, asipay uyasapa

175 176

Menospreciados a Menospreciar Mensajero, a

Metruar Mensual Mensualidad Mensura Mensurable Mensurar Mentalmente Monógamo, a

Montaña Montañés Montar Monte Mantería Montero, a Montón

Montones Montuoso, a Moquete Morado Morador, a Morar

Morboso, a Mordar Mordedor, a Mordedura Morder Morderse Mordiscar Moreno, a Moribundo, a Morir Moroso,a Morral Mortal Mortalmente Mortandad

pisiman yupaq pisiman yupasqa kacha

yawar uraqay killan killan, sapa killa killa qollqe tupu tupunalla tupuy umallapi, yuyarispakama huk warmiyoq, huk qhariyoq

yunka yunka runa ichikuy orqo, yunka chaku chakoq tawqa, qutu, suntu, waru

tawqa tawqa, qotu qotu ranra ranra saqma sani tiyaq tiyay

unqoq, unqochikoq haya simi kaniq, kanikoq kanisqa kaniy, kanirqoy kanikuy kanipayay yana niraq wañunayaq wañuy unaq wayaqa wañuq allpaymanaq wañuypaqkama wañuray

chiqnikuq, mana kasuq

wischuy, mana kasuy kacha, akchasqa, kacha puriq warmip unquynin killan killan, killanpi killa qullqi tupu tupunalla tupuy, tupurquy umallapi huk warmiyuqlla, huk qariyuqlla yunka yunka runa ichikuy urqu, yunka, sacha sacha

chaku chakuq tawqa, qutu, suntu, waru, suqya suntu suntu, tawqa tawqa

urqu urqu, sachasapa laqyay, takay

sani yachaq, yachakuq, tiyaq yachay, yachakuy, tiyay, karayay unquq, unquchikuq

hayaq simi kanikuq, kachukuq kanisqa, kachusqa kaniy, kanirquy, kachuy kachupakurquy kanipayay, kanipay yana niraq, yanahina wañunayaq, wañunankama wañuy, wañurquy unakuq, qilla wayaqa wañuq, wañuqlla wañuypaq, wañunankama hatun wañuy

Meditabundo, a Meditar Medrado, a Medrar Medroso, a Médula Mejilla Mejor Mejorado, a Mejorar Mejorarse Mejoría Mellado Melena Melenudo, a Melindrear

Melindroso, a Memorable Memorar Memoria Mencionar Mendigar

Mendigo, a

Meneado, a Meneador, a Menear Menearse Menesteroso, a

Mengano, a Menguado, a Menguante Menguar Menos Menoscabo, a Menoscabador, a Menoscabar

Menoscabarse Menospreciado, a

yuyaymanaq yuyaymanay wiñasqa, mirasqa, hatunyasqa wiñay, miray, hatunyay llakllaq, manchaq tutu, chillina uya aswan allin allinyasqa allinyachiy allinyariy, allinyakuy aslla alliyariy añaka suni chukcha chukchasapa millaykachay

millaykachaq yuyarina, mana qonqana yuyariy yuyay willay uskakuy

uskakaq

qaywisqa qayweq qaywiy maywiykachakuy, kuyuykachay muchoq

huk yawyasqa, yawyachisqa yawyaq yawyay pisi pisiyachisqa pisiyacheq pisiyachiy, yawyachiy pisipayuy, yawyapuy pisiman yupasqa

muspaykachaq yuyaymanay, yuyakuy wiñasqa, hatunyasqa wiñay, miray, hatunyay manchariq, manchapakuq tutu, chillinacha uya aswan allin, astawan allin allinyachisqa allinyachiy, allinyarqachiy allinyariy, allinyakuy alliyasqa, allinyariy miski, añaka chukcha, urku chukcha chukchasapa muchkiykachay, millaykachay muchkiykachaq yuyarina, mana yuyarina yuyariy, yuyarikuy yuyay willay, willakuy mañay, mañakuy, punkun punkun mañaykachay

mañakuq, punkun punkun mañakuq qaywisqa, qaychisqa qaywiq qaywiy, qaychiy, uyuchiy qaywikuy, qiwiykachakuy mana imayuq, mana kapuqniyuq na, ima sutin puchukarisqa, tukurichisqa wañunay puchukariy, wañuriy, tukuriy pisi, aslla pisiyachisqa pisiyachiq pisiyarquy pisiyarquy, pisikurquy mana kasusqa

177

Mortífero, a Mortificado, a Moscardón Mostaza Mostrar Mostrenco, a Motivar Motivo Motor Movedizo, a

Mover

Moverse Movible Móvil Movilizar Movimiento Moza Mozo Muca Mucosidad Muchachito, a Muchacho, a Muchísimo Mucho Mudamente Mudar Mudo, a Muela Muerte Muerto, a Mugre Mugriento, a Mujer Muladar Muleta Multiplicar Multitud Mundo Muñeca Muralla Murciélago

miyu, miyu hanpi kamaykukoq wayronqo yuyu rikuchiy, reqsichiy mana piniyoq, usupa raykuy rayku kuyucheq kuyoq, kuyuykachaq

kuyuchiy, kuyurichiy, qaywiy

kuyurikuy, kuyukuy kuyoqlla, kuyuchinalla kuyoq kuyuchiy kuyuy sipas, warma wayna, warma qara chupa llawsa maqtacha wayna, sipas nanaq ancha upalla tukuy, tukuchiy, astakuy amu waqo, maray kiru wañuy wañoq, wañusqa, aya wiswi wiswi runa warmi wanu pata tawna mirachiy nanaq teqsi muyu, pacha wawa pukllana, maki muyu tumi perqa, kancha perqa masu

wañuchikuq kamaykukuq

wayrunqu yuyu rikuchiy, riqsichiy

mana piniyuq raykuy, kawsa kay rayku kuyuchiq kuyuq, kuyuykachaq, kuyukuq

kuyuchiy, kuyurichiy, qaywiy, qaywirquy kuyu, kuyukuy, kuyurikuy kuyuchinalla, suchuchinalla kuyuq kuyuchiy kuyuy sipas, pasña maqta qara chupa lawsa llawi maqta wayna, sipas, pasña aquhina, achka, allpahina ancha upallalla, upallallamanta tukuy, astakuy, astakurquy mana rimaq, upa waqu, kiru, qipa kiru wañuy aya, wañusqa wiswi, lliqwi wiswi, lliqwisapa warmi wanu pata, qupa pata tawna, kaspi mirachiy, mirarqachiy llunpay achka, huk nanaq tiqsi muyu pacha, pacha wawa pukllana, maki muyu pirqa, pirqa qincha masu

178

Murmurador, a Murmurar Muro Musitar Muslo Mustiamente Mutilado, a Muti lar Mutuamente Mutuante Mutuario, a Muy

sipsikay, kamayoq seqsikay perqa rimapakuy chakan tullu llaki llaki, llakikuywan mankusqa, wallusqa walluy pura qoq qochikoq, chaskeq

ancha

wasa rimaq, pinqaq qipanpi rimay, pinqay pirqa, rumi pirqa rimapakuy, upallalla rimay quychay llakisqalla kuchusqa, qurusqa kuchuy, kutuy, quruy naku, kuska pura quq, qukuq chaskiq sinchi, llunpay, manchay nanaq

I79 180

Mascar Matadero Matadura Matanza Mataperros Matar

Mate Materia

Mazorca Meados Mear

Meloso, a Mellizo, a

Menearse Menjurje Menor Menstruar Mentecato, a

Menudencia Menudo, a Meñique Meón, a Mercenario a Meta Meter Meterse

Mezclado, a Mezclador, a Mezclar Mezclarse Mezquindad Mezquinar Mezquino, a Miga

Milano Miserable Miseria

Mocho, a Mojado, a Mojar

Mojarse

k'utuy, muk'uy ñak'ana wasi

k'iri ñak'ana

q'arakuna nak'ay q'oñi unu

q'eya q'oronta

unu hisp'ay hisp'ay misk'i

t'ira q'eweykachakuy

ch'aqrusqa sullk'a map'anakuy p'anra, sanp'a

huch'uychaqkuna ñut'u, ch'iri, ch'usu sullk'a ruk'ana hisp'apayaq, hisp'ay kachaq ch'amkaq p'uchu

sat'iy, ch'allpiy sat'ipakuy

ch'aqrusqa, t'akusqa ch'aqroq, t'akoq ch'arqoy, t'aqoy, ch'aqrurqoy sat'ipakuy mich'a kay mich'akuy

mich'a t'antaq sonqon, t'una k'illichu mich'a q'esa kay

mut'u hoq'ochasqa, ch'anranchasqa hoq'ochay, ch'aranchay

hoq'ochakuy, ch'aranchakuy

kachuy ñakana wasi kiri, kirisqa, qiya wañuchiy warwakuna, nakay, nakarquy nakay, nakarquy

quñi yaku

qiya sara kaspa yaku ispay, ispay ispay, ispakuy

miski, miskisapa, ratakuq awacha, kuska nasiq qiwiykachakuy, qaywikuy taqrusqa, taqru sullka warmip unquynin puqis, upa, mana

yuyayniyuq taksakunalla, akapakunalla ñutu, akapa, chusu uchuylla, taksa rukana ispapakuq llamkapakuq, minkasqa chayana, munasqa

satiy, challpay, challparquy imamanpas satikuy taqrusqa taqruchiq, chapuq taqruy, chaqruy, takuy taqrukuy wakcha kawsaq, micha

michakuy, michakurquy micha, maqlla

tantaq sunqun waman, wamancha micha

wakcha kay

mana waqrayuq, kutu waqra uqusqa, nuyuchisqa muyuchiy, uquchiy, uqurqachiy nuyukurquy, chapukurquy

CASTELLANO

Macilento, a Machacado, a Machacador, a Machacar

Machorra Machucado, a Machucar Madera Magnánimo, a Magullar Maltratador, a Manada Mancar

Manco, a Manchado, a Manchar Mancharse

Mango Manifestar

Manifestarse Manifiestamente Manifiesto Manejo Manotada Mansedumbre Manso Manubrio Mañana Maraña Marchitar

Marchitarse Marchito, a Marinero, a Morona Martirizar Masato



q'anparmanasqa ch'amqasqa ch'amqaq ch'amqay

q'omi q'apchisqa q'apchiy k'ullu

t'itoq sonqo ch'oqrichay k'ireq simi, sonqo k'ireq

t'aqa muk'uyachiy muk'u, nuk'u map'achasqa map'achay map'achakuy

hap'ina mast'ariy, sut'inchay

sut'inchakuy sut'illa, sut'ichalla sut'inchasqa, mast'arisqa sut'i mayt'u ch'aqla, hapt'ay llanp'u sonqo kay llanp'u sonqo hap'ina q'aya p'unchaw t'anqa, ch'aska naq'echiy

naq'epuy, q'anparmanapuy naq'esqa, q'anparmanasqa wanp'u kamayoq sinp'a ñak'arichiy ch'unchu aqha


qilluyasqa, tullu

chamchasqa chamchakuq chamchay, chamcharquy

mana wachaq ñutusqa, ñitisqa ñitiy, hawanman churkuy

kullu, kaspi allin runa llapiy, llapirquy nanaq simi, kamikuq michina wakin waqllisqa kay

willu maki, kutu maki qaranchasqa, qachachasqa qaranchay, qachachay qaranchakuy, qachachakurquy hapinan, hapikunan willay, qawachiy, sutinchay, riqsichiy riqsichikuy, rikuchikuy llapanpa yachasqan yachasqa, sutillan apti, huk maki, huk maytu lapya, lapyay, laqya llanpu sunqu kay llanpu sunqu hapinan, hapikuna paqarin, qaya arwi chakirqachiy, qawichiy

chakikuy, qawikurquy chakisqa, qawirqusqa wanpu kamayuq raku waska muchuchiy, ñakarichiy chunchu aqa

181

Molestar Molestarse Molestoso, a Mona Monada Mondar Mono Monóculo, a Montañoso, a Mordaz Mordazmente Mortaja Mortero Mosquito Mote Muchachita Muchachito Muchísimo Mujercilla Mustio, a

k'uchichiy k'uchichikuy k'uchicheq k'usillu k'usilluykachay t'eqpay k'usillu ch'ullan ñawi sach'a sacha, mallki wayq'o k'araq simi k'araq simiwan aya p'acha muchk'a ch'uspi mufe p'asñacha, hirq'e maqfacha, hirq'e aqo t'ryu ch'allqe naq'esqa

piñachiy, piñarqachiy piñakuy, piñakurquy piñachiq, piñachikuq china kusillu kusilliqatichiy, chipiyay tiqpay, tipllay, pichay

urqu kusillu chulla ñawi sachasapa hayaq simi hayaq simiwan aya pacha muchka chuspicha muti llawi, pasñacha, warmacha llawi maqta manchay achka warmicha unpusqa, unpu

182

CASTELLANO

Madrastra Mal aventurado, a Maltratador, a Maltratar Manante Manar Mancha Manchado, a Manchar Mancharse

Manchas Manoseado, a

Manosear

Manta Mantener Marimacho Marrano, a Mascado Mascador, a Mascar Masculino Mascullar Masticar Matar Medio, a Malancolía Melancólico, a Melas Mentecato, a

Menudo, a Mercado Merendar Mesado, a Mesador, a



qhepa mama khuyay khuyaylla thataq thatay phullpoq phullpuy qhelli qhellichasqa qhellichay qhellichakuy

mirkha llaphipayasqa

llaphipayay

phullu mikhuchiy qharincha khuchi khamusqa, khachusqa khamoq, khachoq khamuy, khachuy qhari thutupakuy khamuy, khachuy thasnuy phatmi phutirayay, phutiymanay phutirayaq, phutiymanaq mirkha phoqes

khullu qhatu mikhuy lliphipasqa lliphipaq


qipa mama llakipayaypaq maqakuq usuchiy, maqapay yaku yaku puqpuqyaq lluqsiy, Iluqsimuy qanra, qacha qanrachasqa, qachachasqa qanrachay, qachachay qanrachakuy, qachachakurquy mirka llachpapayasqa, llachpakachasqa Ilachpakachay, mullkapayay, Ilamkapayay lliklla, riwusa qaray, qarapayay, mikuchiy qarihina kuchi kachusqa kachuq, kachukuq kachuy, kachurquy qari simin ukupi rimapakuq kachukuy, kachurikuy tasnuchiy, tasnurqachiy chawpi llakikuy llakisqa mirka puqis, upa, mana yuyayniyuq ñutu, akapa, chusu qatu mikuy chukchan sapranchutasqa chutaq

184

N CASTELLANO

Nabo Nacer Nacido, a Naciente

Nada Nadie Nalga Narigón, a

Nariz Narrable Narrado, a Narrador, a Narrar Narrarse Nata Natalicio Nativo, a Naturaleza Náuseas Necedad Necesitado, a Necesitar

Necrópolis

Nefando, a Negado, a Negar

Negligente Negociar Negociante

Negrear Negrecer Negro, a


(Palabras simples)

yuyu paqariy, paqarimuy paqarisqa, paqarimusqa paqarimoq, willimoq, inteq lloqsimunan

mana ima mana pipas siki senqasapa

senqa willanapaq kaman willasqa willaq willay willanakuy llukllu paqarisqan p'unchaw paqar, paqarisqa kaynin qepnunayay pantay, qarmay muchoq muchuy a y a q wasin

wañuy millay, ati tapay, ati mosqoy mana ima ateq nanam niy, mana munay

pakay, pakakuy

qella maskakuy maskakoq yanayay yanayachiy, yanayapuy yana, yana runa

QUECHUA AYACUCHO

CHANKA

yuyu

paqariy paqarisqa chayraq rikurimuq, inti llupsimunan

mana imapas, chikallanpas mana pipas, ni mayqanpas

tiyana , qipa, siki

sinqasapa, hatun sinqayuq sinqa willana, willanalla willasqa, pasachisqa willaq, willakuq willay, willakuy willanakuy, willanakurquy llukllu paqarisqan punchaw hiña kaqlla nasiq kaynin wischunayay, millanayay pantay, panta, pantasqa

muchuq muchuy

aya panpakunan, ayaq wasin mana nmaypaq hucha mana ima atjq nanam niy, mana nirquy,

pakay, pakrquy mana

munay qilla, mana ruray munaq maskakuy maskakuq yanayay, yanayarquy yanayachiy

yana , yanasqa, yana runa

Mesar Mesarse Mesón Mirador Mirar Mirarse

Misericordia Misericordiosamente

Misericordioso, a Mitigado, a Mitigar Mitigarse Mitigativo, a

Moco Mocoso, a Mojar Mohino, a Mohecerse Moho Mohoso, a Molestar Molestarse Molestoso, a Mordedor, a Mordedura Morder

Mostrar Muchedumbre Muchísimo Mucho Musitar

Mustio, a Mutilado, a Mutilar

lluphiy lluphikuy, lluphipakuy mikhuna wasi qhawana pata, qhawana marka

qhaway qhawaykukuy, qhawanakuy, qhawarinakuy qhoyapayakuy khuyapayakuywan khuyapayakoq thanisqa, thanichisqa

thaniy thanipuy, thaniykapuy

thanicheq qhoña qhoñasapa moqhochay phiña, phusususoq qhoqayay qhoqay qhoqayasqa musphachiy, phiñachiy musphakuy, phiñakuy musphacheq, phiñacheq qhamsaq qhamsasqa qhamsay, khachuy

qhawachiy achkha runa ancha achkha achkha thutupakuy unphoq qhorusqa qhoruy

chutay, hurquy chutakuy, llupikuy sama kuna wasi, wasi qawakuna

qaway, qawariy rikukuy, qawakuy, qawanakuy

kuyapayakuy kuyapayakuywan

kuyapayakuq allinyachisqa, allinyasqa allinyay, allinyachiy allinyaykuy, allinchurakuy allinyachikuq

ñuti ñutisapa asipay, asipayay piñanasqa quqayay quqara quqasqa piñachiy, piñarqachiy piñakuy, piñakurquy piñachiq, piñachikuq kanikuq, kachukuq kanisqa, kachusqa kaniy, kanirquy, kachuy, kiruwan hapiy qawachiy, rikuchiy anaq, achka, allpahina mancha achka, aqu, tiyu achka rimapakuy, upallalla rimay unpusqa qurusqa, kuchusqa quruy, kuchuy, kutuy

185

186

Numerar

Nutritivo, a

Nutriz

yupay

kallpachachikoq

ñuñoq, amamni

yupay, yuparquy

kallpa quq, kallpa qukuq

ñuñuq, ñuñupakuq

Negruzco, a Neo Neologismo Neomenia Neto, a Neutral Nieto, a Ninguno, a

Niño, a Niñez No Noble

Noche Nochecita Nodriza Nombrar

Nómina Nombre Nonada Nonato, a Nopal Nosotros, as Noticia Noticiar Notificado, a Notificar Notorio, a Novecientos Noveno, a Noventa Novilunio Novísimo, a Nuestro, a Nuevamente Nueve Nuevo, a Nulo, a Numerable Numeral

yana ñeraq musoq, wamaq musoq rimay musoq killa pachan pachallan mana pinan sayakoq haway mana pipas, mana imapas

wawa, warma wawa kay pacha mana, ama, amataq inka yawar

tuta sipi sipi ñuñoq, amani suti hoqariy, sutinmanta waqyay

qellqa, suti suti qellqa suti yanqa mana wachasqa tunas ñoqanchis, ñoqayku uyarinin uyarichiy, willay willasqa willay yachasqa esqon pachak esqon ñeqen esqon chunka musoq killa wamaq wamaqlla, musoqlla ñoqanchisqa, ñoqaykoqpa mosoqmanta esqon mosoq yanqa yupanalla ñawpaq

yana ñiraq, yana rikchaq

musuq musuq rimay musuq killa chuya, chuyalla mana imaman winakuq willka manan pipas, manan imapas wawa, warma warma pacha mana, ama, manan, amataq wiraqucha, qapaq yawarniyuq tuta chisinkuy ñuñuq, ñuñupakuq sutinchay, sutinmanta qayay, sutichay sutikuna suti yanqapas yanqa mana wachasqa tunas ñuqanchik, ñuqayku uyarinin uyarichiy, willaykuy willasqa, willachisqa willay, yachachiy yachasqa, sutilla isqun pachak isqun ñiqin isqun chunka musuq killa musuqlla, musuqchalla ñuqanchikpa, ñuqaykupa musuqmanta, chayraq isqun musuq yanqa yupanalla huk ñiqin

187

CASTELLANO

Nada Necio, a Nervio Nervudo, a Neto, a Nevada Nevado, a Nevar Nidificar Nido Nieve Niño, a Nítido, a Nochesita Nunca



ch'usaq p'anra hamk'u hamk'usapa hunt'asqa rit'i rit'isqa rit'iy qesachay q'esa rit'i herq'e rit'iy rit'iy ch'isi ch'isilla mana hayk'aq


mana imapas, chikallanpas piqis, mana yachaq hamku hamkusapa chuya, chuyalla riti, ritisqa ritisqa ritiy, ritirquy qisachay, qisachakuy qisa, qisacha riti, lasta wawa, warma yuraq, kanchaq chisinku mana imapas, manan haykapas

188

CASTELLANO

Nacer Naciente Neblina Nebuloso, a Necio, a Nexo Noble

Nubarrado, a Nube Nublado Nublar Nudo Nudos Nudoso,a Nuera Numeroso, a



phutumuy phutumoq wasphi phuyu phuyu phuyu phoqes khipu qhapaq, yawarniyoq

phuyayachtsqa, phuyu niraq phuyu phuyusqa phuyuy, phuyumuy khipu khipuy khipusqa qhachun achkha achkha


mukmuy, wiñay chayraq rikurimuq waspi puyu puyu puyu, puyusapa puqis, mana yachaq kipu, tinkisqa wiraqucha, qapay yawarniyuq puyuhina, puyu niraq puyu puyusqa, llantusqa puyuy, puyumuy, llantuy kipu, muqu kipuy, kipurquy kipusapa, kipu kipu llumchuy achka achka, huk manchay

189

O

CASTELLANO

Obcecación Obcecado,a Obcecarse

Obedecer Obediente Obeso, a Obligación Obligado, a Obligar Obligatorio, a Obra Obrar Obrero,a Obscuras Obscurecer Obscurecerse Obscuridad Obscuro, a Obsecuente Obsequiador, a Obsequiar Obstinado, a Obtener Oca Ocasión Ocasionado, a Ocasionador, a Ocaso Ociar Ocio Ociosidad Ocioso, a

Octavo


(Palabras simples)

ñawsa sonqo kay ñawsa sonqo ñawsarayay

uyakuy, huñikuy uyakoq, huñikoq ñoqñu kamay, kamayki kamaykusqa, kamaykuchisqa kamaykuy, kamaykuchiy ruraypaqkaman rurana ruray ruraq tutalla, tutallapi tutayachiy tutayay, tutayapuy tuta, tula tuta tutayaq, tutayasqa uyakoq, huñikoq qokoq qokuy rumiyasqa, rumi sonqo taripay oqa rayku, raykuqiy raykusqa, raykuchisqa raykoq, raykucheq inteq qaykunan hawkay, hawkakuy qasikay qella kay qasikoq, pullkakoq, qallukoq kakuy, qasiy

pusaq ñeqen


ñawsayay, ñawsayarquy

ñawsayasqa ñawsayarquy, ñawsayakurquy uyarikuy uyarkuq, yupaychaq wira, llunpay wira, raku ruranay, ruranayki kamachisqa kamachiy, rurachiy rurana, huntachina rurana, llamkana ruray, rurakuy, llamkay llamkapakuq, rurapakuq tutayaqpi tutayachiy, tutayarqachiy tutayay, tutayakurquy tuta tutayaq, tuta tuta, tutallaña uyarikuq quq, qukuq quy, qupayay rumi sunqu, takyapakuq tariy, tarirquy uqa rayku raykusqa ruraq intip yaykunan samay, samariy qasi kay, samakuy qillankuy qilla, samaq, qasiy, qasikakuy mana ruray munaq pusaq ñiqin

190

Oculista Ocultamente

Ocultar Ocultarse

Oculto, a Ocupado, a Ocupar Ocuparse Ocurrir Ochenta Ocho Ochocientos Odiado,a Odiar Odiarse Odiosamente Ofender Ofenderse Ofendido, a Ofrecer Ofrecerse Ofrenda Oíble Oído Oidor, a Oír Ojeriza Ojerudo, a Ojinegro Ojo Ojos Olfato Oliscar Oloroso, a Olvidadizo, a Olvidado, a Olvidar Olvidarse Olvido Olla

ñawi hanpeq paka pakalla, pakallapi

pakay pakakuy, pakaykachakuy

pakasqa rurayniyoq rurachiy rurakuy tinkumuy, taripay pusaq chunka pusaq pusaq pachak cheqnesqa, qamllasqa cheqniy, qamllay cheqnepakuy, qamllanakuy cheqnekuywan, cheqnechikoq watunkayay amichikuy watunkayasqa qosaq niy, qokuy qokuy, chaskichikuy qokuy, rikuchikuy uyarinalla ninri, uyarina uyareq uyariy, uyarikuy cheqnepakuy suka suka ñawi yana ñawi ñawi ñawikuna senqa asnariy, ismuriy qontoq qonqaq qonqasqa qonqay qonqapuy, qonqakapuy qonqay manka

ñawi hanpiq mana pipas rikusqallan, pakan pakalla pakay, panpay, pakarquy pakakuy, pakakurquy, pakaykachakuy pakasqa, pakakusqa ruranayuq, ruraq rurachiy rurakuy, rurapakuy taripay pusaq chunka pusaq pusaq pachak chiqnisqa chiqniy, chiqnipayay chiqnipakuy chiqnina, chiqnichikuq kamiy, piñachiy piñakurquy piñachiq, kamiq a niy, ari niy, quy, qayway qukuy rikuchikuy uyarinalla, uyaripaslla rinri, uyarina uyariq uyariy, uyarikuy chiqnipakuy yanayasqa ñawi yana ñawi ñawi ñawikuna sinqa asnariy, ismuriy miski asnaqlla qunqay sunqu, mana yuyaq qunqasqa qunqay, qunqasqa qunqarquy qunqay, qunqasqa manka

191

Ollero, a Olluco Ombligo Omiso, a Omitir Omnipotente Omnisciente

Omnívoro, a Once Operable Operador, a Operar Operario, a Opérculo Opilado,a Opinar Oprimido, a Oprimir Óptimo, a Opulento, a Oración Orar Orbe Ordenado, a Ordenar Ordinariamente Oreja Orejudo Orfandad Oriente Origen Orilla

Oro Ortiga Oscuro, a Oso Otoño Otro, a Ova Ovar

sañu kamayoq ulluku pupu qerikoq, pullkakoq mana ruray, allpay, haqerqoy llapa atipaq llapa yachaq

imaymana mikhoq chunka hukniyoq ruranalla ruraq ruray rurakoq kirpana qarwayasqa hamutay, hamurpayay llaksasqa llaksachiy alli allin, ancha allin qollqesapa mañakuna mañakuy teqsi muyu kamachisqa kamachiy, suyuchay chaykusqa, chaykuskalla rinri, ninri rinrisapa waqcha kay inteq lloqsimunan qallariy, tipsi

pata, mayupata, qochapata

qori qesa tutayaq, tula ukumari haw kay mit'a, poqoy mit'ay huk qocha yuyu, llullu runtuy

manaka ruraq ulluku, papa lisa pupu, puputi qilla saqiriy, mana ruray qapaq, tukuy atipaq tukuyta yachaq, tukuy yachaq imaymana mikuq chunka hukniyuq ruranalla ruraq ruray, rurarquy rurapakuq, ruraq tapa, kirpakuq punpuyasqa yuyaymanay ñitisqa, tiqu saqllay, ñitiy ancha allin, sumaqlla ancha apu, qullqispa mañakuy mañakuy, mañay, rimay tiqsi muyu kamachisqa kamachiy, patachay pasaqlla, chay ruskalla rinri, ninri rinrisapa, hatun rinriyuq wakcha kay, mana piniyuq intip lluqsimunan qallaykuynin pata, mayupatan, quchap patán quri itana tuta, tutayaq ukumari puquy mit'ay sapaq, huk qucha yuyu, llullu, llullucha runtuy, churay

192

Ovípara Ovívoro, a Ovillar Ovilla Oyente

runtoq runtu mikhoq kururay kurur uyareq

runtuq, churaq runtu mikuq kururay, kururarquy kurur uyariq

193

CASTELLANO

Obligatorio Obra Obrero, a Obceno, a Obtruído, a Obstruír Obtruírse Obtener Ocupado, a Ocupar Ocuparse Ofender Ofendido, a Ofensor, a Ojota Oler Oloroso, a Oprimido, a Oprimir Ordenadamente Ordenado, a Ordenar

Ordeñador, a Ordeñar Orear Orinar Osadamente Osado, a Ova



hunt'aypaqkaman llamk'ana llamk'aq, mink'a mapa llut'asqa, wisq'asqa llut'ay, wisq'ay llut'apakuy, wisq'apakuy hat'alliy llamk'akoq llamk'achiy llamk'akuy q'esachay q'esachasqa q'esachaq husut'a q'apay q'apaq ñit'isqa ñit'iy p'ata p'atalla p'atachasqa, seq'e seq'e p'atachay, seq'echay

ch'awaq ch'away mast'ay hisp'ay q'aqcha, q'aqchalla q'aqchayoq llulluch'a, llach'u


rurana, huntachina llamkana, rurana llamkapakuq, rurapakuq qanra, qacha kirpasqa, harkasqa kirpay, harkachiy kirpakuy, harkakurquy tariy, tarirquy ruranayuq, ruraq rurachiy rurakuy, rurapakuy kamiy, piñachiy piñachisqa piñachiq, kamiq usuta, siquy mutkiy, muskiy miski asnaqlla ñitisqa ñitiy, saqllay sumaq allichasqalla alli allichasqa, suyu suyulla patachay, allin churay, qatinasllata churay chawaq, qapiq chaway, qapiy chakirichiy, papirichiy ispay, yaku ispay mana manchakuspa atipakuq llullucha, llullu

194

CASTELLANO

Obsceno, a Observador, a Observar Observarse Ojear Olas Oledor, a Oler Olfateador, a Olfatear Olfato Oprimido, a Oprimir Opulento, a Orear Orearse Osado, a



qhelli qhawaq, qhawapayaq qhaway, qhawapayay qhawapanakuy qhawapayay, qhawaykachay qochaq phoqcheqen mutkheq mutkhiy mutkhikachaq mutkhiykachay mutkhina musphachisqa musphachiy qhapaq runa phaskichiy phaskiy, phaksariy qhari runa


qanra, qacha qawaq, qawapayakuq qaway, qawapayay qawapanakuy qawapayay quchap puqchin mutkiq, muskiq mutkiy, muskiy mus musyaq, muskiykachaq mus musyay, muskiykachay musyana sinqa ñitisqa saqllaq, ñitiy ancha apu, qullqisapa chakirichiy, papirichiy chakiriy, papiriy, pakpirikuy atiapkuq

195

CASTELLANO

Pabilo Paciencia Pacificamente Pacifico, a Paco (alpaca) Pactado, a Pactar Pachamanca Padre Pagar País Paisano, a Pájaro Palabra Palabrero, a Paladear Paliar Paloma Palomar Palomino Palta Pandero Pánico Pantalón Panteón Panza Pañal

Pañuelo Papa Papá Par Parado, a Parar Pareado, a Pared Parentela


(Palabras simples)

micha muchukoq sonqo kay llanp'u sonqolla llanp'u sonqo paqo, paqocha rimanakusqa rimanakuy watya yaya, tayta paylla llaqta llaqta masi pisqo simi, rimay simisapa, rimaysiki, kana qellqa malliy pakapayay urpi urpi wasi mallqo paltay tinya hatun manchay wara aya wasi wiksa arawara

senqa pichana papa yaya, tayta yanantin, masantin sayasqa, sayaq sayay yanatin, pituylla perqa ayllu, yawarmasikuna, sanan


micha michuy, pasinsya llanpu sunqulla hawkalla hawka kakuq, qasi sunqu paqu rimanakusqa kamachinakuy, ninakuy watya tayta, churiyaq pakay llaqta llaqta masi urpitu, pisqu, pichiw simi rimay chuchila, rimaysapa mallipay, miskichikuy pakay, pakarquy urpi, urpay, quqñu urpitup wasin mallqu urpitu paltay tinya llunpay manchay wara aya wasi wiksa wawa maytunna, wawa qillpuna sinqa pichana papa, chawcha tayta masan, tinkuqnin, natan sayasqa sayay, sayarquy, samay kuskachasqa, masanchasqa pirqa, qincha ayllu, ayllupura, ayllu masi

196

Pariente Parir Parlar Parpadear

Párpado, a Parricida

Partirse Parto Párvulo, a Pasado

Pasajero, a Pasearse Pastar Pastor, a Patón Patraña Patria Patrón Paulatinamente Paupérrimo, a Pausa Pávido,a Paz Pecable Pecado Pecador, a Pecar Pechos Pedazo Pedidor, a Pedir Pedo Pedregal Pegajoso, a

Pelear

Pelusa Pellejo Pena

ayllu yawarmasi wachay, wachakuy rimaykachay chimlliykachay, chillmipayay

ñawi qara yayan wañucheq, taytan wañucheq rakinakuy wachay, wachakuy wawa ñawpaq, qayna

pureq runa, ñan purikoq puriykachakuy, puririkuy michiy micheq, micheqe chakisapa llulla, ñukña llaqta uywaqe allillamanta usoq, ancha wakcha samariy, sayariy mancharikoq mancharisqa allin kawsay, kusi qellpu kawsay huchallikuy, ateq, huchallikuypaq hucha huchallikoq, huchasaqa huchallikuy, kamallikuy ñuñu wakin, asnillan mañaq, mañakoq mañay, mañakuy supi rumi rumi, silla silla, waroq, soqlla pupaq

maqanakuy, saqmanakuy

millma millma qara llaki

hichpa ayllu wachay, wachakuy rimaykachay, rimay qimchiykachay, qimllaykachay ñawi qara taytan wañuchiq, maman wañuchiq rakinakuy, rakinakurquy wachakuy warma, llawi, maqtacha ñawpaq, qaynaraq, unaykunaraq ñan purikuq purikuy, puririkuy michiy, michipay michiq, michipakuq chakisapa, atakasapa llulla, yanqa llaqta uywaq, hatalliq allillamanta, as asllamanta llunpay wakcha samariy, sayariy manchariq, manchankuq qasi, qasikawsay huchaman chayay atiq hucha huchallikuq, huchasapa huchallikuy ñuñu, chuchu paki, Iliki, chiqta mañaq, mañakuq mañay, mañarquy supi rimi rumi, ranra ranra laqaykachakuq, rataykachakuq maqanakuy, awqanakuy, takanakuy, takanakurquy millwa millwa qara llaki, ñakarikuy

197 198

Perseverantemente Perseverar Persona Persuadido, a Persuadir Persuasible Persuasivo, a Perturbador, a Perturbar Perverso, a Pervertido, a Pervertir Pesadilla Pesado, a Pesadumbre Pesar Pesarse Pescado Pescador, a Pescar Pescuezo Pésimamente Pésimo, a Peso Pestaña Pestañear Peste

Petrificado, a Petrificar Pez Pezón Piadosamente

Piadoso, a

Piar Picadura Picante Picar

Pícaro, a

takyakuspalla takyay runa huñisqa, huñichisqa huñichiy huñichinapaqkaman huñichikoq, huñichina simi takureq, chaqoq takuriy, chaqoy ati tapya runa waqllichisqa waqllichiy llapiy llasa, llasaq llaki, llakikuy llasay, llakikuy llakikuy challwa challwaq challway kunak millay millayta millay millay llasa pullurki chipeqyay muchuy onqoy, pamap onqoy, onqoy muchuy pacha rumiyachisqa rumiyachiy, rumiyarqachiy challwa ñuñu maywaspalla

maywaq sonqo

chiw chiw nin kanisqa hayaq hayay, kaniy

millay runa, sawka runa

takyapakuyllawan takyay, takyarquy runa anirqachisqa anirqachiy anirqachinalla anichikuq waqllichiq waqllichiy mana alli runa waqllisqa waqllichiy musquypi manchachikuq llasaq llakikuy llasay, ancha llakikuy llakikuy, putikuy challwa challwaq, challwa hapiq challway kunka, tunquri llumpay mana alli llumpay mana allin llasaq qichipra qimchiykachay unquy, nanay

rumiyasqa rumiyachiy, rumiyarqachiy challwa ñuñu, chuchu kuyapayaywan, llakipayaywan kuyapayakuyniyuq, llakipaykuy chiw chiw nin kannisqa, kachusqa ayaq, uchukuq hayay, kaniy, rupay, kachuy, kanirquy mana allin runa, millay runa

Penar Pendiente Pene Penetrar Pensamiento Pensar Pensativo, a Peña Peñascoso, a Peor Pepita Perder Perderse Perdido, a Perdón Perdurable Perdurablemente

Perecer

Pereza Perfeccionar Perfecto, a Permanecer Permanente

Permitir Permutado,a Pernoctar Pero Perpetrado, a Perpetrar Perpetuamente Perpetuar

Perpetuarse Perplejo, a Perramente Perrera Perro, a Perseguido, a

Perseguir Perseverante

muchuy warkurayaq ullu yaykuy, yaykuchiy yuyay, yuyakuy yuyay, yuyaykuy yuyaymanaq qaqa qaqa qaqa aswan mana allin ruru, muchu chinkachiy, chinkachikuy chinkay, chinkapuy, chinkakuy chinkasqa, chinkachisqa, chinkaq panpachay una unay wiñaylla, wiñay paqkama, wiñaypa-wiñayninpaq tukukuy, wañuy, qolloy

qella kay sumaqyachiy, allinchay, pallway sumaq kaqllakay, kaqllapi kay, hinakay kaqlla kaq, hiña kaqlla

huñiy rantinakusqa puñuysikuy, puñupakamuy ichaqa kamallisqa kamallikuy wiñay wiñay wiñaychay, unaychay, wiñaypaqkachiy wiñaychakapuy, unaychakapuy tunkeq, tunki tunki yupa man allin, mana allinpuni allqo wasi allqo qatikachasqa qatikachay, qatipayay takyaq, takyaq sonqo

ñakariy, muchuy, ñakarikuy warkuyasqa lani, pinqay yaykuy, ustuy

yuyaymanay yuyay, yuyaymanay, kaway yuyaymanaq qaqa, hatun rumi qaqa qaqa, rumi rumi aswan mana allin rurun, muru, tullun chinkachiy, chinkarqachiy chinkakuy, chinkay chinkachisqa panpachay wiñay, wiña wiñay, unay wiña, wiñaypaq

tukuy, puchukuy, qulluy, wañuy, paqway qilla kay, qillakuy tukuy, qispichiy sumaq, ancha sumaq hinapikay, hinallapi kay mana tukuq, mana puchukaq a niy, manaharkay, a nikuy hukta churay puñuy, samakurquy, samay ichaqa, yallinraq rurasqa ruray, rurarquy wiña wiñay wiñay wiñaypaq ruray

wiñay wiñaypaq karquy munay mana munay llumpay mana allin allqu wasi allqu qatikachasqa qatikachay, qatipay takyasqa

199

Pichón Pie Piedra Piel Pierna Pillar Pintar Piojo Piojoso, a Pisada Pisar Pisotear Pisoteo Pita Placenta Plácido,a Plaga Plagiar Plagiario, a Plagio Planeta Plano, a Planta Plantar Plata Plateado,a Plato Playa Plazo Plebe Plebeyo, a Plegado, a Plegar Pliegue Plomizo Plomo Pluvioso, a Población Poblar Pobre Pobremente

Pobreza

mallqo chaki rumi qara chakan, chanka, chaki suway, suwakuy llusiy usa usasapa, usayoq

yupi saruy saruykachay saruy paqpa llapllawa thami maywaq, kusiymanaq hatun chiki, aqoyraki, aqoypacha suway suwa suway hatun qoyllur panpa yura, mallkeq yuran yuray, mallkiy qollqe qollqenchasqa chuwa, meqa mayupata, qochapata suyay, suyana runakuna panpay runa, yanqa runa patarasqa pataray patara eqe titi paray paraylla llaqta, Ilaqtantin runa llaqta hatarichiy wakcha wakchaywakchalla, wakchaymanalla wakchachay

mallqu chaki, ataka rumi qara chanka suway, suwakuy llusiy, llusirquy

usa usasapa yupi, sarusqa saruy, sarurquy sarutay, sarutarquy

saruy paqpa paris qasi, qasilla hatun chiki suwakuy, suwakurquy suwa, kukpa kaqta apakuy suway, suwakuy quyllur pampa, pampalla yura, sacha tarpuy, tarpurquy qullqi qullqinchasqa

anqara mayu pata, qucha pata kama llaqta runa llutanruna patarasqa pataray, patararquy sipu

iqi titi parasapa llaqta, llaqtap runan llaqtachay, llaqtay wakcha, llatan wakchaniraqlla

wakchakay

200

Pocas veces Poco Poder Poderoso, a Podredura Podrido, a Podrir Podrirse Polígamo, a

Poltrón Polvo Pollito Pomada Poncho Ponedor, a Poner Ponzoñoso, a Populacho, a Poquito Por Porción Porfiadamente Porfiado, a Porfiar Porfiarse Poroto Por qué Porquería Porra Porrada Porrazo

Portada Portador, a Portátil Porte Portentoso, a Portero, a Posada Poseer Poseído, a

maynillanpi, ñañisqa pisi atiy, atipay atipaq, llapa atipaq ismuy ismusqa ismuy ismupuy huk huk warmiyoq, huk huk qhariyoq qella allpa, allpa q'osñi chiwchi hawikuna, llusikuna punchu churaq churay miyuyuy panpay runa kuna pisi pisi rayku wakin atipakuywan atipakoq, kutipakoq atipakuy, kutipakuy atipanakuy, kutipanakuy poroto imarayku wiswi maqana maqay, chanpiy maqay, waqtay

punku apaq, apamuy apanalla, hoqarinalla sayay utiypaqkama punku kamayoq tanpu, chaski wasi chapakuy chapakusqa

yanin, yaninlla, maynilla as, aslla, pisi, pisilla atiy, atirquy qapaq, atiq, Ilapa atipaq ismuy, ismusqa ismusqa ismuy ismukuy, ismukurquy achka warmiyuq, wachka qariy qilla allpa, ñutu allpa, allpa qusñi chiwchi, chiwchicha llusikuna punchu churaq churay, churarquy wañuchiq kumun runa aschalla, aslla rayku raki, rakisqa atipakuywan atipakuq atipakuy, sinchichay, kutipay atipanakuy purutu imarayku, imanasqa qanra, qacha, ispay, wanu maqana, raku tawna maqay takarquy, tanqay, saqmarquy punku apaq, apamuy apanalla, suchuchinalla sayay muspachinapaq punku waqaychaq samakuna, qurpa kuna wasi hatalliy, ayway hatallisqa

201

Posible

Positivamente

Positivo, a Posponer Poste Postizo Postrado, a Postrarse

Postrero, a Postulante Postular

Potable Potente Poyo Poyos Practicable Practicado, a Practicador, a Practicante Practicar Práctico, a Pradera Prado

Precaverse Pecavido, a Precedente Preceder Precepto

Preceptor, a Preceptuar Presumido, a Presumir

Presuntuoso, a Pretender Pretendido, a Pretendiente Pretexto

ruranalla, atinalla, ruraypi kamanni, kamanni cheqanpi, cheqanmanta, sullullmanta cheqaq, sullull pisiman yupay tunu, tawna churasqalla ullpuykachiy, qormachiy ullpuykukuy

tukukuynin mañakoq mañakuy

uqyanalla kallpayoq, atipaq pata pata pata ruranalla yachasqa yachay munaq, yachapakoq yachapakoq yachapakuy yachaq, yachaq kamayoq waylla panpa, pawqar panpa añay panpa, pawqar panpa

waqaychakuy waqaychakoq ñawpareq, ñawpaq kaq ñawpariy, ñawpaqpi kay kamachikuy, kamchisqa simi

kamacheq kamachiy, kamachikuy hatun sonqo, pay payllaña yuyaykuy, hamurqay, yupaychachikuy apuskachaq munapayay munapayasqa munapayaq llullakuy, llullarikuy

ruranalla, atinalla, kanmanmi chiqanpi

chiqaqmi chayqa qipanchay, qipancharquy sayaq kaspi churasqalla qumqurachiy, ullpuykachiy qunqurichakuy, ullpuykuy, pukchinpakuy qipa, qipariq, qipa kaq mañakuq mañakuy upyanalla, upyana kallpayuq, kallpasapa pata pata pata, patakuna ruranalla yachasqa, rurasqa ruraq yachapakuq ruray, rurarayay yachaq waylla panpa waylla panpa, lliwa lliwa

waqaychakuy, churakuy waqaychasqa ñawpaq, ñawpaq kaq ñawpay, ñawpariy kamachikuy, kamachisqa kay yachachiq kamachiy, kamachinakuy runatukusqa musyay, rikchakapuy

manchay runatukuq munay, munaparquy munapayasqa munapayaq, munaq llulla

202

Prevalecedor, a

Prevalecer Prevaricador, a Prevaricar Prevenido, a

Prevenir Prevenirse Prever Previamente Previo, a Primeramente Primer Primerizo, a Primero, a

Principiador, a Principiar Prisión Privar Privarse Probado,a Probar Probarse Procedente Proceder Producir Productivo, a Producto

Proferido, a Proferir Profesor, a Prófugo, a

Prohibido, a Prohibir Prójimo Prolijo, a Prolongado, a Prolongar Prolongarse Promesa

yalleq yalliy waqllikoq waqllipuy kamarikoq

kamariy kamarikuy musikuy ñawpaqta, ñawpaqtaraq ñawpaq ñawpaqta, ñawpaqenta ñawpaq wamaq, mawaq, miska ñawpaq, ñawpaqen, qollanan

wamaq, yachakoq qallariy watay wasi qechuy saqepuy, wañunayay, chirayay mallisqa malliy tupukuy qatikoqnin, lloqseq qatinakuy, lloqsiy, paqarimuy miray, wachay, kamamuy miraq, wachaq, kamaq miraynin, wachasqa, rurasqan, ruru rimasqa rimay yachacheq chinkaq, chinkakoq

ama nisqa ama niy runa masi unaypaqkama, mana tukureq unayachisqa unachiy unayapuy qosaq nisqa, rurasaq nisqa

yalliq, llalliq llalliy, yallirquy waqlliq, huchallikuq huchallikuy yachachisqa, kamarikusqa yachachiy, kamarichiy kamarikuy

musyay, musyapakuy ñawpaqta ñawpaq qallarininmanta, ñawpaqta ñawpaq ñawpaq kaq ñawpaq, ñawpaqñiqim, llunpay sumaq qallariq, yachapakuq qallariy, qallarirqu wichqana wasi qichuy, qichurquy saqirquy mallisqa malliy kamakuy, churakuy lluqsimuy qatinakuy, lluqsimuy miray, wachay miraq, wachaq miraynin, miray, rurun, mikunan rimasqa rimay, rimariy yachachiq, riqsiq chinkaq, chinkakuq, qispikuq ama nisqa, michakusqa ama niy, harkay, harkarquy runa masi, niraq masi mana tukuriq unayachisqa, chutarisqa unachiy, unakachiy maskakurquy simi qusqa

203

204

CASTELLANO

Pacificamente Pacifico Padecer Pagano, a Palazo Pálido, a Palmear Palo Palpar Pan Panca Pantano Panza Papera Papirote Pardo Parecerse Pasión Pasto Patada Patituerto, a Pavor Payaso Peinar Peine Peligro Peón Pequeño Perdiz Pericote Pico Pinchar Placer Plato Ponerse Puño


(Palabras glotatizadas)

llanp'u sonqolla llanp'u sonqo ñak'ariy ch'unchu p'anay q'ellu, q'elluyasqa t'aqllay, t'aqllakuy k'aspi llapch'ay t'anta p'anqa p'unqo p'usnu q'oto t'inkay ch'unpi rikch'akuy, rikch'anakuy ñak'ariy q'achu q'achu hayt'ay wist'u chaki q'aqechay k'usillu tusoq ñaqch'ay ñaqch'a ch'iki llank'aq huch'uy p'isaqa huk'ucha t'apsa t'urpuy q'ochuchiy p'uku seq'echakuy ch'oqmi


llanpu sunqulla hawka kakuq, qasi sunqu muchuy, ñakariy chunchu, yunka runa waqtay qillu, qilluyasqa taqllay maki, taqllakuy kaspi llatay, llapchay tanta panqa, qaranpa turu turu, millpu, siniqa wiksa, pusnu qutu tinkay uqi, chunpi rikchakuy, rikchakapuy muchuy, ñakariy qiwa qiwa, qura qura haytay wistu chaki hatun manchay asichikuq naqchay naqcha chiki llanlapakuq uchuy yutu ukucha tuspa, chuspa tuksiy, tupqiy kusichiy mati, puku siqikuy aptisqa maki

Prometer

Propagado, a Propagar Provincia Puerta Pulga

qosaq niy, rurasaq niy, wanasaq niy mirasqa, mirachisqa

mirachiy suyu punku piki

qusaq niy, anri niy, wanasaq niy mirasqa, mirachisqa mirachiy, miray, mismichiy

suyu punku piki

205

CASTELLANO

Padrastro Paja Pajar Pajarillo Pajonal Paso Pecho Pelo Peludo,a Perdiz Pestaña Pluma Polilla Primogénito, a



qhepa yaya, qhepa tayta ichhu ichhu wasi phichiw ichhu ichhu, ichhu panpa thatkiy qhasqo chukhcha chukhchasapa yuthu qhechipra phuru thuta phiwi


qipa tayta ichu ichu wasi urpitucha ichu panpa huk ichikuy qasqu chukcha chukchasapa yutu qichipra puru puyu piwi, ñawpaq churi

206

Q

CASTELLANO

Qué Quedo, a Quehacer Quejarse Quemadura Quemar Quena Querido, a

Quiebra Quién Quietamente


(Palabras simples)

pi, pim qasi, qasilla kaq rurana willakuy, willarikuy supullu kañay qena churi wacha, munasqa, pantaq masi, salla raqra

pi sonqoyakuspalla

QUECHA AYACUCHO CHANKA

ima, ha qasi, qasilla, upallalla rurana willakuy, willarikuy supullu kañay, kañarquy qina yanan, sipasnin, puriq main, waynan, kuyasqa raqra, raqasqa pi, mayqan qasillawan

207

CASTELLANO

Quebrable Quebrada Quebradizo, a Quebrador, a Quebrantado, a Quijada



p'akinalla wayq'o p'akikoq p'akeq p'akisqa k'aki


pakinalla wayqu pakikuq pakiq pakisqa kakichu

208

CASTELLANO

Quechua Quedar Quemado, a Quemarse Quijada Quijamudo, a Quince Quinquenio, a Quipu Quitar

QUECHUA CUSCO COLLAü


qhechwa simi qhepay, qhepariy ruphasqa, ruphachisqa ruphachikuy qhaqlla qhaqllasapa chunka pichqayoq pichqa wata khipu qhechuy


runa simi qiparquy rupasqa, kañasqa rupachikuy, ruparquy kakichu kakichusapa chunka pichqa pichqa wata kipu qichuy

209

R

CASTELLANO

Rabilargo, a Rabo Racional Racionalmente Radiante Radiar Raja Rajado, a Raleado, a Ralo, a Ramera Ranchería Rancho Ranura Rapado, a Rapar Rapaz Rápidamente

Rapiña Rapiñador, a Raposa Rapto Raptor Raramente Raro, a Rascazón Rastrero, a

Rastrear Rastro Rastrillado, a Rastrillador, a Rastrillar Rastrojeado, a Rastrojeador, a Rastrojear


(Palabras simples)

chupasapa chupa yuyayniyoq, unayhayniyoq yuyaywan, unanchakuspa chipipipeq chipipipiy raqra raqrasqa chirliyasqa chirli panpay warmi, waqwaña wasi wasi wasi yarqacha kuchusqa kuchuy silluyoq chaylla, wayralla

suway suwa, ayqechikoq qara chupa warmi aqay warmi apaq, warmi suwaq mayllanpi, ñañispalla mayllanpi kaq seqseq yupipasqa

yupipay yupi paqpasqa, marusqa paqpaq, maroq paqpay, maruy tullpasqa tullpaq tulipay, tullpakuy


chupasapa

chupa yuyayniyuq runa yuyayllawan kanchay, akchiy, llipipiy kanchay, akchiy, llipipiy raqra kichasqa chiqtasqa chiqisqa chuya, llaspa qanra warmi wasi wasi wasi, chuklla yarqacha, wayqucha kuchusqa, rutusqa kuchuy, rutuy, kaptay suwa, suwakuq chaylla, utqaylla, utqayllaman suway, suwakuy suwa, waykakuq qara chupa, qala chupa warmi suwa warmi suwaq yanis yanislla, maynillanpi maynillanpi kaq siqsiq, siqsikuy yupin maskasqa, yupin qatisqa yupin qatiy, yupin maskay yupin, saruy huñusqa huñuq huñuy pallasqa pallakuq, pallapakuq pallakuy, pallapakuy

210

Rastrojo, a Roto, a Razón Razonable Razonablemente Razonante

Razonar Razones Real Realidad Realizado, a Raelizador, a Realizar

Realmente Reanimado, a Reanimador, a Reanimar Reatado, a Reatar

Rebaja Rebajable Rebajado, a Rebajador, ra Rebajar Rebaño Rebatiña Rebato Rebelarse Rebelde

Reblandecido, a Reblandecer Reblandecerse Rebosable Rebosado, a Rebosar Rebuscado, a Rebuscador, ra Rebuscar

tullpa, kutmu tuylla, chayrilla, pacha yuyay, unanchay chayaqe, chanin, kaman yuyaywan, yuyaylla, unanchasqa chayaqenta rimaq, chanin rimaq, kaman rimaq chayaqenta rimay chayanqen simi kaq cheqan rurasqa, tukusqa ruraq, tukoq ruray, rurarqoy, tukuy, tukurqoy

cheqaqta, cheqaqlla kallpanchasqa kallpanchaq kallpanchay watapasqa watapay, watay, sinriy

chanin uraykachiynin uraykachinalla uraykachisqa uraykacheq uraykachiy, urarqachiy michina waykanakuy takurichiy awqanchakuy, hatariy awqatukoq, awqahatareq

llullasqa llulluyachiy llulluyapuy lleqmaq lleqmasqa lleqmay pallapasqa pallapakoq pallapkuy

pallapakuy chaylla, kunachallan yuyay chayaqin kamaqninpi kaman rimaq

chiqan simita rimay chiqan simikuna kaq chiqan rurasqa ruraq ruray, rurarquy, puchukarqachiy chiqaqllan, chiqanpi kallpanchasqa kallpanchaq kallpanchay watapasqa watapay, musuqmanta watay, tinkiy uraykachisqa uraykachinalla uraykachisqa uraykachiq uraykachiy michina waykanakuy huñunakuy mana kasukuy mana munaq, mana kasukuq llanpuyachisqa llanpuyachiy llanpuyay llinpana, usuqlla usuqa, Ilinpasqa llinpay, hiqichakuy maskapasqa, maskasqa maskapaq, maskaq maskakachay, pallapakuy

211 2 12

Recompensar Reconciliado

Reconciliador, a

Reconciliar

Reconciliarse

Reconocedor, a Reconocer

Reconocerse Reconocido, a Reconocimiento Recontado, a Recontador, ra Recontar

Reconvenido, a Reconvenir Recordable Recordado, a Recordador, ra Recordar Rocorrer Recorrido, a

Recortado, a Recortar Recoser Recreación

Recreado, a Recreador, ra

Recrear Recrearse

Recreativo, a Rectificado, a Rectificador, ra Rectificar

Recto, a Recuerdo Recuperado, a Recuperador, ra

ayni qopuy, kuticheq allichanachisqa, napaykunachisqa allichanacheq, napayku nacheq,

rimaykunacheq allichanachiy, napaykunachiy rimaykunachiy allichankapuy, napaykunakapuy,

rimaykunakapuy reqseq, reqsimuy reqsiy, reqsimuy reqsikuy, reqsikapuy reqsisqa, reqsimusqa allinkutichikuy yupapasqa yupapaq

yupapay

anyasqa anyay yuyana, yuyarina yuyasqa, yuyarisqa yuyaq, yuyareq yuyay, yuyariy, yuyakuy puriykachay puriykachasqa kuchuykusqa kuchuykuy siray, sirapakuy hawkay pacha, hawkakuy, waynarikuna

hawkasqa hawkacheq, hawkakoq hawkay, hawakchiy hawkakuy, waynarikuy, pukllay,

pullkakuy hawkachikoq, kusichikoq cheqanchasqa cheqanchaq

cheqanchay cheqan, cheqan runa yuyay tarikapusqa

tarikapoq

aynin kutichipuy allinyasqa allinyachiq

allinyanachiy, rimanakachiy

allinyakuy, rimanayakuy

riqsiq riqsiy, riqsikuy riqsikuy, riqsikuykuy riqsisqa, riqsikuq riqsiy, riqsikuy yupapapsqa, kutipasqa

musuqmanta, yupapaq yupapay, musuqmanta yupapay anyasqa anyay, willay, kunay yuyapaslla, yuyanalla yuyarisqa yuyaq, yuyariq yuyakuy, yuyariy puririrquy purisqa, puriparqusqa kuchupasqa, kuchusqa kuchupay, kuchuy, kutuy sirapay, siraparquy kusikuna mita, samarina, kusikuy, samakuy kusikusqa, samarikusqa

kusichiq, samachiq kusichiy, pukllarichiy kusikuy, samriy, pukllariy pukllarikuy

kusichikuq allichasqa allichaq allichay, allichapay allin, allin runa

yuyay, yuyariy kutichimusqa, tarisqa

kutichikuq, tariq

Recaer

Recaído, a Recalcado, a Recalcar Recapacitado, a Recapacitador, a Recapacitar Recatar Recatarse Recaudado,a Recaudador, ra Recaudar Recelado, a Recelar Recelarse Recelo Receloso, sa Recibido, da Recibidor, ra

Recibir Recibirse Recién

Reciente Recientemente

Recio, a Reciprocamente Reciprocar

Recitador, a Recitar Recobrado, a Recobrante Pecobrar Recoger

Recogido, a Recolectable Recolectado, a Recolectador, a Recolectar

Recompensado, a

musoqmanta urmapuy, onqopakuy

urmapoq, onqopakoq

winasqa winaykuy,wininiy hamutayasqa, yuyaymanasqa hamutakoq, yunaymanaq hamutakuy, yuyaymanay pakay, pakarqoy pakakuy, pakarqokuy huñusqa

huñoq huñuy manchasqa, paqtasnisqa manchapay manchapakuy, paqtasniy manchapakuy manchapakoq, paqtasneq chaskisqa chaskeq chaskiy chaskikuy chayraq, chayllaraq wamaq, musoq kunakunallan, wamaqllaraq, musoqllaraq

sinchi naku nachiy yachasqata rimaq yachasqata rimarimuy tarikapusqa tankapoq

tarikapuy

pallay, huñuy, tantay, hoqariy

uywasqa, chaskisqa huñunalla

huñusqa, tantasqa huñoq, tantaq huñuy, tantay ayni qopusqa, kutichisqa

musuqmanta urmay, kutipay, kutiparquy kutipasqa

ñitipasqa, kutipasqa ñitipay, huntachiy, kutipay yuyaymanasqa yuyaymanaq yuyaymanay pakay, pakarquy pakakuy, pakarqukuy huñusqa, tantasqa

huñuq, waqaychaq huñuy manchasqa manchay manchakuy manchapakuy manchakuq chaskisqa chaskiq chaskiy

chaskikuy chayraq, chayllaraq musuq, musuqlla, wamaq kunankunallan, kunan

kunallaraq, wananllaraq, musuqllaraq sinchi, rakis nakuy nachiy rimaq, kutipaq, willaq rimay, willakuy kutichisqa kutichikuq kutichikuy, tarirquy

pallay, tantay, huñuy

samachisqa, chaskisqa huñunalla

huñusqa, tantasqa huñuq, tantaq, suntuq huñuy, tantay, suntuy ayni qupusqa, kutichisqa

213

Recuperar Recurrido, a Recurrir Recusado, a Recusador, ra Recusar Rechiflado, a Rechiflador, ra Rechiflar Red Rededor, ra Redentor, ra Redil Redimido, a Redimir Redimirse Rédito Redituable Redoblado, a Redoblar Redonda Redondeado, a Redondeador, a Redondear Redodo Redrojo Reducido, a Reducir

Reedificable Reedificado, a Reedificador, ra Reedificar Refección Referido,a Referir Reflexionado, a Reflexionador, ra Reflexionar Reformable Reformado, a Reformador, ra Reformar

tarikapuy mañakusqa mañakuy, riy, hamuyki mana munasqa mana munaq mana munay sawkasqa, asipayasqa sawkaq, asipayaq sawkapayay, asipayay siru, kullancha turna, muyu qespicheq kancha qespichisqa qespichiy qespikuy, qespipuy wachaynin, miraynin wachaq, miraq mirachisqa mirachiy suyuntin, muyuntin muyuchasqa muyuchacheq muyuchay, muyuyachiy, sinkuchay muyu, sinku qawlla ruru, tateq ruru taksayachisqa taksayachiy, pisiyachiy, pisiykachiy

hatarichinalla hatarichisqa hataricheq hatarichiy llaqwarikuy willasqa willay yuyaykusqa, yuyaymanasqa yuyayniyoq, yuyaymanaq yuyaykuy, yuyaymanay allichanalla, allichapunalla allichasqa, allichapusqa allichaq, allichapoq allichay, allichapuy

kutichikuy, apakuy mañakusqa, risqa riy, mañay mana munasqa mana munaq mana munay, mana aniy sawkasqa sawkaq, asipayakuq sawkapayay, pinqarqachiy llika muyuriynin, muyuri, tukuy qispichiq kancha qispichisqa qispichiy qispikuy wachaynin, minarnin, miray mirayniyuq mirachisqa, patarasqa mirarqachiy muyu, muyuy muyuy ruyruchasqa ruyruchaq ruyruchay, ruyruyachiy muyuq, ruyru qipa ruru taksalla taksayachiy, pisiyachiy, uchuykachiy musuqmanta ruranalla taksalla hatarichiq, sayachiq musuqmanta ruray mikuy, allichay willasqa willay, willaparquy allin yuyasqa allin yuyaq yuyaymanay allichanalla allichasqa allichaq allichay, allicharquy

214

Reformarse Reformista Refrescado, a Refrescante Refrescar Refresco Refugiado, a

Refugiador, ra Refugiar Refugiarse Refulgente Refulgir Regadera Regadío Regado, a Regador, ra Regalado, a Regalador, ra Regalar Regañar Regañón, a Regar Regazado, a Regazador, ra Regazar Regazarse Regazo Regidor, ra Región Regir Regocijadamente Regocijado, a Regocijador, ra Regocijar Regocijarse Regraciado, a Regraciador, ra Regraciar Regresado, a Regresar

Rehacer

allin kawsayman kutiripakuy allichay kamayoq chiriyarichisqa chiriyaricheq chiriyarichiy chiri hanpi pakaykukoq, amachachikoq, pakasqa, amachasqa pakakoq, amachaq pakaykuy, amachay pakaykukuy chipcheq, lliplleq chipchiy, IliplIiy qarpana qarpayniyoq allqa qarpasqa qarpaq anaw tullu, qosqa qoq, anqosaq qoy, qoykuy qotututuy qotututoq qarpay qollurisqa qollureq qolIurichiy qollurikuy millqay kamayoq, llaqta kamayoq suyu kamachikuy kusikuywan, kusikusqa kusisqa, kisichisqa kusicheq kusichiy kusikuy kusinchasqa kusinchaq kusinchay kutichisqa, kutisqa, kutirisqa kutiy, kutiriy, kutimuy

kutipay, rurapay

allichakurquy allichaq chirichisqa chinchiq, chinchikuq chiriyachiy, chiriyarqachiy chiri hanpi pakakuq, pakakusqa

pakaykuq chaskiy, pakay, amachay ayqikuy, pakakurquy kanchaq, llipikyaq kanchariy, llipikyay parquna yakuyuq, parquna chakra parqusqa parquq miskiq, miskilla, qusqa quq, qukuq quy, quykuy, quykurquy rimapakuy, piñaykachakuy rimapakuq, piñakuq parquy qinpisqa qinpiq qinpichiy, qinpiy qinpikuy millqay kamachikuq suyu kamachiy kusikuywan, kusikustin

kusisqa kusichiq kusichiy, quchuchiy kusikuy, quchukuy allin rurasqa riqsikuq allin ruraq riqsiq riqsichikuy kutimusqa, kutisqa kutiy, kutiriy, kutimuy, kutirquy, kutirimuy kutipay, kutirpay

215

Rehecho, a

Rehenchido, a Rehenchir Rehuido, a Rehuir Rehuirse Rehusado, a Rehusador, ra Rehusar Reina Reincidir

Reído, a Reír Reírse

Reiterable Reiterar Reivindicado, a Reivindicador, a Reivindicar Rejuvenecido, a Rejuvenecer Relacionado, a Relacionador, ra Relacionar Relamido, a Relamer Relamerse

Relámpago Relampagear Relatar Relavar Relindo, a Relucido, a Reluciente Relucir Rellenar Remanente Remangado, a Remangar

kutipasqa, rurapasqa, musoqmanta huntapasqa huntapay ayqerisqa, pullqarisqa ayqeriy, pullqariy ayqerikuy, pullqarisqa mana munasqa mana munaq mana munay sapay qoya yapa yapahuchikuy, huchaman urmaylla urmay asisqa asiy asikuy, asiykachakuy

payanalla, pakunalla payay, pakuy chapachinachikapusqa chapachinachikapoq chapachinachikapuy waynayaripoq, sipasyaripoq waynayaripuy, sipasyaripuy willasqa, willakusqa willaq, willakoq willay, willakuy llaqwapasqa llaqwapay llaqwakuy, llaqwanakuy

choqeya, llipllipyay, illapa lliplliy, lliplliriy willay, willakuy aytiy añay sumaq llipllisqa lliplleq lliplliy winay puchu, puchoq qollurisqa qolluriy

kutipasqa, musuqyasqa rurasqa huntachisqa huntachiy

ayqirisqa, ayqisqa ayqiykachachiy ayqirisqa, ayqisqa mana munasqa, wikchusapa mana munaq mana munay, wischupay quya yapa urmay, susuqmanta urmay asisqa asiy asikuy, ancha asiy, sinchi asikuy kutipananña kutipay, musuqchay kutichipusqa, qichusqa kutichikuq apakuy, kutichikuy waynayasqa, sipasyasqa waynayay, sipasyay willasqa, willakusqa willaq, willakuq willay, willarikuy llaqwapasqa llaqwapay llaqwakuy, llaqwakapuy, llaqwanakuy wakri, llipya, illapa wakriy, llipllay willay, willakuy, rimay taqsapay, astawan taqsay sumaqcha, kusacha kancharisqa kanchariq llipipiy winay, huntachiy puchu, puchun, puchuqnin qinpikusqa qinpiy

216

Remangarse Rematado, a Rematar Remecer Remecerse Remecido, a Remedable Remedador, ra Remedar Remediable Remediado, a Remediador, ra Remediar Remedio Remedo,a Remendado, a Remendar Remendón, a Rementir Remesado, a Remesador, ra Remesar Remesarse Remeter Remisible Remisión Remitente Remitido, a Remojado, a

Remojar Remolino Remordimiento

Removedor, ra Removible Remozar

Rempujado, a Rempujador, ra Rempujar Rempujarse Rempujón

qollurikuy tukusqa, tukusqa tukuy, tukupuy maywiriy, kuyuchiy maywirikuy, kuyuriy maywirisqa, kuyurisqa yachapakunalla

yachapayaq yachapayay yachakuchipunalla tachakuchipusqa, allichapusqa yachakuchipoq, allichapoq yachakuchipuy, allichakuy hanpi yachapakuy ratapasqa ratapay ratapaq llulla llullakuy llupipasqa llupipaq, llupipakoq llupipay llupipakuy winapay panpachanalla panpachay, panpachakuy apacheq, panpachaq apachisqa, panpachasqa chulluchisqa

chulluchiy puyunkuy huchaq sonqo

kuyuricheq, anchuricheq kuyurichinalla, anchurichinalla waynachakuy, sipaschakuy

tanqapasqa tanqapaq tanqapay tanqapanakuy tanqay

qinpikuy tukusqa, puchukasqa tukuy, tukurquy, puchukay

kuyuchiy kuyuchikuy, kuyurikuy kuyuchisqa yachapanalla yachapaq, yachapayakuq yachapayay, qatichiy allichanalla, hanpinalla

allichasqa allichaq allichay

hanpi yachapay

ratapasqa ratapay sirapakuq llunpay llullakuy chukchan chaprisqa apachikuq, chaprikuq apachikuy, chaprirquy chaprikuy, chutakuy satipaykuy, yaykuchiy panpachanalla panpachay, panpachakuy apachiq, panpachaq apachisqa, kachasqa muyuchisqa, chulluchisqa, uqusqa muyuchiy, chulluchiy

mayu millpu sunqup kanikuynin, sunqupa manchakuynin kuyurichiq, anchurichiq kuyuchinalla, asuchinalla

waynayarquy, waynayas, sipasyay, sipasyakurquy tanqapasqa

tanqapaq tanqapay tanqapanakuy

tanqay

217

Remudado, a Remunerado, a Remunerador, a Remunerar Rencor Rencoroso, a Rendido, a Rendir

Rendirse Renombrado, a Renombrar Renovable Renovado, a Renovar Renunciado, a Renunciante

Renunciar Reñido, a Reñidor, a Reñir Reñirse Reo Reparado, a

Reparar

Reparo Repartible Repartido, a Repasado, a Repasar Repelado, a

Repelador, a Repelar Repentinamente

Repentino Repetido, a Repetidor, a Repetir Replicar

rantisaykuy ñawinchapusqa ñawinchaq, kusinchaq ñawinchay, kusinchay cheqnilla, cheqniy cheqniykachakoq peqtusqa atiy, atipay, peqtuchiy

peqtuy tupaq, y upay niyoq sutichay musoqchana musoqchasqa musoqchay saqepusqa, mana munasqa saqepoq, mana munaq

saqepuy, mana munay anyasqa, uyanchasqa anyapakoq, uyanchakoq anyay, uyanchay, anyapayay anaynakuy kamallikoq, huchallikoq allinyachisqa, allinchapusqa

allinyachiy, allinchapuy

allinchana rakinalla rakisqa kutipayasqa kutipayay, kutipay llupipasqa, rutusqa

llipipaq, rutoq llipipay, rutuy qonqayllamanta qonqay kutipasqa, yapamanta kutipaq, yapaq yapay, kutipay kutipayay

churakuy kutichisqa kutichikuq kutichiy chiqnikuy, chiqnikurquy chiqnikuq, chiqnipakuq pisipasqa, saykusqa atiy, atiparquy, pisipay, pisiparquy saykuy, pisiparquy yupayniyuq runa sutichay, sutinchay musuqyachinalla musuqyachisqa musuqyachiy saqipusqa, saqisqa saqipuq, mana munaq, kachariq saqipuy, saqiy, kachariy qaqchasqa, anyasqa ayanakuq, qaqchaq anyay, qaqchay, kamiy qaqchanakuy, kaminakuy huchayuq, huchallikuq allinchasqa, allinchapaykusqa allinchay, allinchapaykuy, allincharquy allinchana rakinalla, aypunalla rakisqa, aypusqa kutipasqa kutipayay, kutipay chukchan kuchusqa

chukcha kuchuq rutuy, kuchuy qunqayllamanta, qunqayta qunqasqa kutipasqa, yapamanta kutipaq, yapaq yapay, kutipay, kutiparquy kutipakuy

218

Reponer Reposado, a Reposar

Reposo Repreguntado, a Repreguntar Reprender Reprendido, a Reprensible Reprensor, a Representado, a Representador, a Representante Representar

Reprobable Reprobado, a Reprobador, a Reprobar Reprochado, a Reprochador, a Reprochar Reproducente Reproducido, a Reproducir Reproductor, a Reptil Repudiado, a Repudiador, a Repudiarse Repuesto, a Repugnante Repugnar Requebrado, a Requebrar Requemado, a

Requerido, a Requeridor, a Requerir Resabiso Recastable

churapuy, churaykapuy samarisqa, samaykusqa samakuy, samarikuy

samay tapupayasqa tapupayay anyay anyasqa anyana anyaq willasqa, willakusqa willaq, willakoq rantin willay, willakuy, rantinpi sayay

millana millasqa millaq millay uyanchasqa uyanchaq uyanchay miracheq mirasqa miray, miramuy miraq, miracheq lloqaq uywa qencha, allusqa qenchaq, ayoq qenchanakuy, ayunakuy churasqa, churarisqa millana millay, millasqa salla, sallada sallaykuy, sallallay yanayasqa

ateqllayasqa, atiykusqa, qatirisqa ateqllayaq, atiykoq, qatireq ateqllayay, atikuy, qatiriy yachay tukoq qespichikapunalla, churqokapunalla

kutichipuy, sayachipuy samaykusqa, samasqa samakuy, samarikuy, tiyakuy samay, samakuy tapupayasqa tapupayay anyay, qaqchay anyasqa, qaqchasqa anyana, qaqchana anyaq, qaqchaq willasqa, willakusqa willaq, willakuq hukpa rantin, rantin willay, willarquy, hukpa rantin kay chiqninalla chiqnisqa, wischusqa chinqiq, wischuq chiqniy, wischuy uyanchasqa uyanchaq, uyanpi urquq uyanpi urquy, wischupay mirachiq, wiñachiq mirachisqa, wiñachisqa miray, wiñachiy miraq, wiñachiq suyruq, lluqaq, arapaq qarqusqa, wischusqa wischuy, qarquy qarqunakuy, wischunakuy churasqa, kubchisqa millachikuq amiy, amirquy, millakuy manachu allin rimasqa waya parlay, rimapay yanayasqa, rupasqa, kankasqa

qatirisqa qatiriq qatiriy yachay tukuq kutichikunalla

219 220

Restituible Restituido, a Restituir Restituirse Resto Resucitado, a Resucitador, a Resucitar Retador, a Retar Retardable Retardado, a Retardador, a Retardar Retardarse Retemblado, a Retemblar Retornado, a Retornar Retorno Retostado, a Retozar Retozón, a Retribuido, a Retribuir Retribuyente Retroceder Retronar Retumbar Reumático, a Reumatismo Reunido, a Reunir Reunirse Revejecer Revelable Revelado, a Revelador, a Revelar

Revejecido, a Reverenciable Reverenciador, a

kutichipunalla kutichipusqa kutichipuy kutipuy, kutikapuy puchu kawsarisqa, kawsarichisqa kawsareq, kawsaricheq kawsariy, kawsarimuy qaqchaq, uyanchaq qaqachay, uyanchay unanchinalla unachisqa, unaykachisqa unacheq, unaykacheq unachiy, unaykachiy unapuy, unaykapuy chukukukoq chukukukuy kutichisqa kutiy, kutichiy kutiy, kutichiy yanayasqa pukllaykachay pukllaykachaq ayniykapusqa, ñawinchasqapusqa ayniykapuy, ñawinchaykapuy ayniykapoq, ñawinchaykapoq kutiriy kunununumuy kunununuy tullu onqoyniyoq tullu onqoy huñusqa, tantasqa huñuy, tantay, huñupuy huñukuy, huñunakuy machuyarqoy, payayarqoy willanapaqkaman willasqa, yachachisqa willaq, yachacheq willay, willapuy, yachachiy

murqoyasqa yupaychanapaqkaman yupaychaq

kutichipunalla, qupunalla kutichipusqa kutichipuy, sayachipuy kutikuy puchuq, puchun kawsarisqa kawsarichiq kawsarimuy, kawsarirquy qaqchaq, anyaq qaqchay, anyay unaykachinalla unaykachisqa unaykachiq unachiy, unaychiy unaykukuy kuyupachisqa, katatasqa katatachiy, katkatay, kuyuy kutichisqa kutuchiy, ayni kutichiy kutiy, kutichiy yanayasqa, rupasqa kallpakachay, pawaykachay kallpakachaq aynin kutichisqa, qupusqa aynin kutichiy aynin kutichiq, ñawinchaq kutiy, qipaman kutiy tunrurunyay tunrurunyay tullu unquyniyuq tullu nanay huñunasqa, suntusqa huñuy, tantay, suntuy huñunakuy, suntunakuy machuyay, payayay willanalla willasqa willaq, willakuq willay, willakurquy, yachachiy mawkasqa yupaychana yupaychakuq

Rescatado, a Rescatardor, a Rescatar Rescoldado Resembrado Resembrar Reservado, a

Reservar

Reservarse Resfriado, a Resfriar Resfriarse Resguardado, a Resguardar Resguardarse Residente Residir Residuo Resistente Resistir Resollar Resoplido Respetable Respetado, a Respetador, a Respetar Respiración Respirar Resplandecer Resplandeciente Resplandor Respondedor, a Responder Respondón, a Respuesta Restablecido, a Restablecer Restablecerse Restante Restaurado a Restaurar

qespichikapusqa, orqokapusqa qespichikapoq, kurqokapoq qespichikapuy, hurqokapuy qolli tarpupasqa tarpupay mukmikoq sonqo, waqaychasqa

waqaychay, pakay

waqaychakuy chireq atisqan, chiriykuchikoq chiriyachiy chiriwanatichikuy, chiriyachikuy waqaychakoq waqaychay waqaychakuy tiyaq tiyay puchu atipakoq, kallpachakoq atipakuy, kallpachakuy qarpay samay yupaychana yupaychasqa yupaychaq yupaychay samay samay lliplliy lliplleq lliplliy kuticheq Kutichiy kutipakoq kutichisqa, nisqa hatarichisqa hatarichiy alliyay alliyapuy puchoq hatarichisqa hatarichiy

kutichisqa, kutichikusqa kutichikuq kaqlla, kutichikuy, hurqukuy ñutu sansa, ninayuq uchpa tarpusqa, musuq parwaq tarpuy, musuq tarpuy waqaychakuq, upallakuq, waqaychasqa,churasqa waqaychay, waqaychakuy, pakay, pakarquy waqaychakuy chiri yaykusqa chirikuy chiriyachikuy waqaychasqa waqaychay waqaychakuy yachakuq, karayay yachakuy, kakuy puchuq, puchun atipaq harkakuy samay ancha samay, pukay yupaychana yupaychasqa yupaychakuq yupaychay samay samay kanchariy, llipikyay kanchariq, llipikyaq kanchariy, llipikyay kutichiq, rimaq kutichiy, rimariy kutipakuq, rimapakuq kutichisqa, rimay sayarisqa, allinyasqa sayachiy, allin churay alliyay, allinyay, allinyariy puchu, puchun sayachisqa, kutichisqa kut''"' ''rqachimuy

221

Reverencial Reverencialmente Reverenciar

Reviejo, a Revivido, a Revivir Revolucionar Revolucionarse Revolver

Revolverse Revuelto, a

Rey Rezar Ribera Rico, a Ridiculizar Riña Riñon Rio Risa Risco Riscoso, a Risible Risueño, a Rival Robado, a Robador, a Robo Robustecer Robustecerse Robusto Roca Rodar Rodeado, a Rodear

Rodilla Roedor, a Rogador, a Rogar

yupaychayniyoq yupaychakuywan yupaychay

suksoq kawsarimupusqa kawsarimupuy takurichiy takurikuy qaywiy, wankuy, takuriy

kutirikuy, muyuriy qaywisqa, wankusqa, maskasqa, arwisqa inka mañakuy mayu pata, qocha pata kaqeyoq, kaqniyoq sawkay maqanakuy wasa ruru mayu asiy qaqa qaqa qaqa, ranra ranra asina, asichikoq aseq uya tinkunakoq masi, atillchanakoq suwasqa suway suwasqa kallpanchay kallpayakuy kallpasapa qaqa, wanka muyuy, suchuy tumasqa, muyusqa, muyurisqa tumay, muyuriy, muyuchiy, muyurichiy moqo sukseq mañakoq, mañarikoq mañay, mañarikuy

yupaychana yupaychaywan yupaychay, ullpukuy, pakchakuy llunpay mawkayasqa kawsarirkusqa kawsariy, kawsarimuy runa hatarichiy huqarikuy qaywiy, qanchiy, maytuy, wankuy, taqwiy, taqwirquy muyuriy taqwisqa

inka mañakuy mayu pata apu, qullqiyaq sawkay, asipayay maqanakuy, takanakuy ruru, rurun mayu asiy qichqa qichqa qichqa asichikuq kusiq uya awqa suwasqa suway, suwakuy suwasqa kallpanchachiy kallpanchakuy kallpasap, sinchi hatun qaqa muyuy, kuchpakurquy muyrisqa tumay, muyuriy, muyupayay

muqu kuchkuq, kutkuq mañakuq, mañaykachakuq mañay, mañakuy

222

Rojizo, a Rojo, a Rollizo, a Ronchas Rosado, a Rostro Rotoso, a Rozado, a Rozar Ruana Rubificar Rueca Rueda

pukayasqa puka runki mullqo, mullqo mullqo mullu uya ratapa, saqsa chaqosqa, rukrisqa chaqoy, rukríy punchu pukayachiy pallqa, kalla tinkullpa

pukaniraq, pukahina puka, chiwanway wirasapa murku murku, muru muru puka rikuq uya latapa, lliki lliki chakmasqa chakmay punchu pukayachiy piruru muyuq

223

CASTELLANO

Rabicorto, a Radiado, a Radiante Radiar Raído, a Raja Rajado, a Rajador, a Rama Ramillete Ramilletero, a Rana Renacuajo Rancho Rascado, a Rascar Rascarse Rasgado, a Rasgar Rasgarse Rasgueado, a Rasgueador, a Rasguear Rasguñado, a Rasguñador, a Rasguñar Rasguñarse Rasguño Rata Ratón Ratonera

Raya Rayado, a Rayada, a Rayar Rayo Rayos Reapretado, a



wit'u chupa wach'iyoq wach'eq wach'iy k'isusuqa ch'eqta, p'aki ch'eqtasqa, p'akisqa ch'eqtaq k'allma ch'antasqa t'ika t'ika ch'antaq k'ayra hullq'e, hoq'oyllu, suk'ullu ch'uklla hasp'isqa hasp'iy hasp'ikuy llik'isqa llik'iy llik'ikuy seq'esqa seq'eq seq'ey hallp'isqa hallp'eq hallp'iy hallp'ikuy hallp'isqa hatun huk'ucha huk'ucha huk'ucha hap'ina

seq'e seq'esqa seq'ena seq'ey ch'oqe illa wach'in mat'ipasqa


kutuchupa, takachu kancharisqa llipikyaq, kanchariq kanchay, akchiy, llipipiy siqllasqa chiqta, paki chiqtisqa, pakisqa chiqtaq kallma wayta wanku wayta wataq kayra ultu, uqullu chuklla, wasi aspisqa, achpisqa aspiy, achpiy, rachkay aspikuy, achpikuy llikisqa llikiy, llikirquy llikikuy, Ilikikurquy aspisqa, rachkasqa aspiq, rachkaq aspichakuy, rachkakuy aspisqa, achpisqa aspiq, achpiq aspiy, achpiy achpikuy, achpipayakuy achpisqa hatun ukucha ukucha ukucha hapina, ukuchap wasin siqi, siqisqa siqisqa siqina siqiy chuqi illa antip wachin, intip sapran sinchi watasqa, tiqusqa

224

Reapretar Reatar Rebelde Reblandecido, a Reblandecer Reblandecerse Rebosabte Rebosado, a Rebosar Rebozado, a Rebozar Rebuscado, a Rebuscador, a Rebuscar Recalcado, a Recalcar Recalcarse Reclinado, a Reclinar Reclinarse Recluir Recluso, a Recluyente Recoger Rechinado, a Rechinar Redil Redondear Redondo, a Reducido, a Reducir Regadera Regado, a Regador, a Regar

Regazado, a Regazador, a Regazar Regazarse Regazo Regibado, a Regocijador, a

mat'ipay t'inkiy k'uri ñup'uyasqa ñup'uyachiy ñup'uyay llinp'aq llip'asqa llinp'ay suk'utakoq, suk'utasqa suk'utay k'uskisqa k'uskeq k'uskiy mat'esqa, q'ewisqa mat'iykuy q'ewikuy k'iraykusqa k'iraykuchiy k'iraykukuy wichq'ay wichq'asqa wichq'aq k'uytukuy, q'entikuy k'ik k'ik nisqa k'ik k'ik niy hip'ina runp'uchay runp'u huch'uyachisqa huch'uyachiy ch'aqchuna ch'aqchusqa ch'aqchoq ch'aqchuy, ch'allay

q'enpisqa q'enpeq q'enpiy q'enpikuy harp'ay k'umillu q'ochucheq

tiqurquy tinkiy mana munaq llanpuyachisqa llanpuyachiy llanpuyay llinpana, usuqlla llinpasqa, ususqa llinpay, hichakuy maytusqa, qatasqa maytuy, qatachiy maskapasqa, maskasqa maskapaq, maskaq maskakachay, pallapakuy ñitipasqa, kutipasqa ñitipay, huntachiy, kutipay silkikuy, silkirquy kiraykusqa waqtapachiy waqtapakuy wichqay, harkay wichqasqa, harkasqa wichqaq suchukuy, suchukurquy qichqichyaq qichqichyay kancha ruyruyachiy, ruyruchay ruyru, muyuq taksalla taksayachiy, uchukyachiy chaqchukuna, parquna chaqchusqa, parqusqa chaqchuq, parqusqa chaqchuy, chaqchurquy, challay qinpisqa

qinpiq qinpiy qinpikuy millqay llunpay kurkusqa kusichiq

225

Regocijar Regocijarse Regolgado, a Regolgador, a Regolgar Regordete Rehilado, a Rehilar Reintegrado, a Reintegrar Relavar Relumbrante Relumbrar Rellenar Relleno, a Remangado, a Remangar Remangarse Rematar Remesar Remeter Remojado, a Remojar Remolino Renacuajo, a Rendija Rendido, a

Rendir

Rendirse Repasado, a Repasar Repalado, a

Repelador, a Repelar

Repeler Repelido, a Repeliente Repellado, a Repellador, a

q'ochuchiy q'ochukuy hap'asqa hap'aqa hap'ay t'inri k'uyusqa, k'uyupasqa k'uyuy, k'uyupay hunt'apusqa, hunt'aykapusqa hunt'apuy, hunt'aykapuy ch'uyanay k'anchaq k'anchay hunt'achiy, sat'ipay hunt'a hunt'a q'allpasqa, q'enpisqa q'allpay, q'enpiy q'enpikuy, q'allpakuy q'ochukay t'iray sat'ipay, sat'ipaykuy hoq'oyasqa hoq'oyachiy t'uyur hullq'e, hoq'ollu k'atku sayk'usqa, k'umuyusqa

sayk'uchiy

sayk'uy kuti t'irasqa kutí t'ikray t'irasqa

t'iraq t'iray

wikch'uy wikch'usqa wikch'oq llut'asqa llut'aq

quchuchiy, kusikuy quchuchiy, kusichiy kakyasqa kakyaq kakyay, kakyapakuy wirasapa kawpusqa puchkapay, kawpuy huntachisqa huntachiy taqsapay, astawan taqsay manchay kanchaq kanchariy, llipikyay huntachiy, winarquy huntay huntay qinpikusqa, qullurisqa qinpiy, qulluriy qinpiky, qinpikurquy puchukay, tukuy, tukurquy apachikuy, chapchirquy satipakuy, yaykuchiy nuyuch'isqa, uqusqa nuyuchiy, nuyurqachiy mayu millpu uqullu, ultu raqra, raqrasqa, kikllu saykusqa, pisiyasqa, kumuykusqa pisiyachiy, pisiparqachiy, atipay, atiparquy saykuy, pisiparquy kutipasqa, purisqa kuti tikray, kutipay chukchan chaprisqa, kaptasqa chukcha kuchuq rutuy, kuchuy, chaylay, kaptay wikchuy, wikapay wikchusqa, wikapasqa chuqaq, tanqaq llutasqa, llaqasqa llutaq, laqaq

226

Repellar Repleto, a Represado, a Represador, a Represar Reprimido, a Reprimidor, a Repudiado, a Repulsado, a Repulsador, a Repulsar Repulsivo, a Resarcido, a Resacir Resbaldero, a Resbaladizo, a Resbalar Resecado, a Resecar Reseco, a Resembrado, a Resembrar Resina Resplandecer Resplandeciente Resplandor, a Resquicio Resurtida Resurtir Retazado, a Retazador, a Retazar Retazo Retener

Retenido, a Retoñar Retorcer Retorcerse Retorcido, a Retostado, a

Retostar

llu'tay hunt'a hunt'a hark'asqa hark'aq hark'ay ñit'isqa ñit'ikoq wisq'e wikch'usqa wikch'oq wikch'uy wikch'ucheq hunt'apusqa, hunt'aykapusqa hunt'apuy, hunt'aykapuy lluchk'ana lluchk'a lluchk'ay ch'akisqa ch'akichiy ch'aki ch'aki p'ankisqa p'ankiy sach'a weq'e k'achachachay, sit'uy k'achachachaq, sit'oq k'anchay, sit'uy k'atku p'inki p'inkiy llik'isqa, p'akisqa llik'eq, p'akeq llik'iy llik'i, p'aki hap'iy, hap'ikuy

hap'isqa ch'ichimuy q'ewiy, k'antiy q'ewikuy, k'antikuy k'antisqa, q'ewisqa q'aspasqa

q'aspay

llutay, laqay huntay huntay, usuy usuy wichqasqa, harkasqa harkaq, harkakuq yaku harkay, yaku wikchqay qimisqa qimiq qarqusqa, wischusqa wischusqa, mana munasqa wischuq, mana munaq wischuy, mana munay wischuchikuq sayachisqa, qusqa sayachipuy, kutichipuy lluchkana lluchka lluchkay, lluchkarquy chakisqa llunpay chakichiy chaki chaki, chakisqa tarpusqa, musuq parway tarpuy, musuq tarpuy kanchariy, llipikyay kanchariy, llipikyaq kanchariq, Ilipikyaq kanchariy, llipikyay raqra, raqrasqa qipaman kutisqa qipaman kutirquy llikiparqusqa llikiq, llikirquq llikiy, llikiparquy pakiy, chiqtay, lliki hapikuy, hatalliy, waqaychay, yuyarquy waqaychasqa hiklliy, hiklliriy, chiklliy qiwiy, kawpuy, kawchuy qiwíkuy, kawchukuy

qiwisqa, kawpusqa qaspasqa, rupasqa, yanayasqa qaspay, kankay

227

Retozar Retazón, a Retraído, a Retroceder Retumbante Retumbar Revejecido, a Reventar Reverberar Reverdecido, a Reverso Reviejo, a Revolcado, a Revolcar Revolver

Revolverse Revuelto, a Riachuelo Riesgo Rígido Rincón Riña

Riñon Risueño, a Rizado, a Rizar Rociado, a

Rociar

Roedor, a Roer

Rollizo, a Rollo Romo, a Rompedor, a Romper

Romperse

p'itakachay p'itakachaq wakp'irqokoq p'inkry t'uqyay t'oqyay mawk'ayasqa t'oqyay k'achachachay, k'anchay q'omeryay t'ikra mawk'a t'aqtasqa t'aqtay mayt'uy, t'aqwiy, t'ukiy, kuti t'ikray

t'ikrarikuy mayt'usqa, t'aqwisqa huch'uy mayu ch'iki k'irku k'uchu k'aminakuy

huk'i misk'i uya k'upayachisqa, ch'askayachisqa k'upayachiy, ch'askayachiy ch'allasqa, t'arasqa

ch'allay, t'akay

k'achkaq, k'utkoq, k'uchkoq k'achkay, k'utkuy, k'uchkuy

q'epi mayt'u t'añu senqa p'akeq, Ilik'eq p'akiy, llik'iy, llik'irqariy, p'itiy

p'akikuy, llik'ikuy, p'itikuy

kallpakachay, pawaykachay kallpakachaq sapallan kakuq kutiy, qipaman kutiy tunrurunyaq tunrurunyay mawkasqa tuqyay, tuqyarquy chipipiy, llipipyay, kanchay qumiryay tikra, tikran, qipan llunpay mawkasqa kuchpasqa saqtay, saqmay qaywiy, qaychiy, maytuy, wankuy, taqwiy, taqwirquy, tikray, kuti tikray muyuriy taqwisqa uchun mayu, taksa mayu chiki anaq kuchu kaminakuy, piñanakuy, takanakuy, maqanakuy chawpi ukun kusiq uya, lunpay kuyanalla churusqa chukcha churuchiy chullasqa, chaqrusqa, sullasqa challay, chaqchuy, chiqichiy, ipuy, ipumuy kutkuq, kuchkuq kachkay,kachkarquy, kuchkuy wirasapa maytu, qipi mana sinqayuq pakiq, llikiq, llipchiq pakiy, Ilikiy, pakirquy, Ilipchiy, llikiparquy pakikuy, llikikuy

228

Ronco, a Ronquera Ropa Roto Rubio, a Rubor Ruborizado, a Ruborizador, a Ruborizar Ruborizarse Ruboroso, a Rudo, a Ruiseñor

ch'aka kunka ch'akayay p'acha p'akisqa, Ilik'isqa, p'itisqa p'aqo p'enqakoy p'enqasqa, p'enqachisqa p'enqacheq, p'enqachikoq p'enqachiy p'enqakuy p'enqakoq p'anra ch'eqollu

chaka kunka, saqra kunka chakayay pacha pakisqa, llikisqa paqu pinqakuy, pinqarikuy pinqakusqa, pinqarikusqa pinqachiq, pinqachikuq pinqarqachiy pinqakurquy, pinqarikurquy pinqakuyniyuq rumi uma, puqis chiqullu

229

CASTELLANO

Rabia Rabiar Rabioso, a Radicado, a Radicar Radicarse Raiz Rancio, a Rápidamente Rápido, a

Rasgado, a Rasgar Rasgarse Raspado, a Raspador, a Raspar Raudal Reaparecido, a Reaparecer Rebosado, a Rebozar Recostado, a Recostar Recostarse Refregado, a Refregador, a Refregar Refunfuñador, a Refunfuñar Regateable Regateado, a Regateador, a Regatear Regatón, a Registrado, a Registrador, a Registrar Remirado, a

QUECHA CUSCO COLLAO


phiña kay phiñakuy phiña saphinchasqa saphinchay saphinchakuy saphi qhopa usqha usqhaylla usqhaq, phawaq

qhasusqa qhasuy qhasukuy thupasqa thupana thupay phawchin rikhu rikhureq, rikhu rikhurimoq rikhu rikhuriy, rikhu rikhurimuy phoqchisqa phoqchimuy thallasqa, thallaq thallachiy thallakuy, thankakuy qhetusqa qhetoq qhetuy, qhetupayay phususususoq, phiñakoq phusususuy qhatuna qhatusqa qhatoq qhatuy, qhatukuy qhatu qhawasqa qhawaq qhaway qhawapayakoq


piñakuy, piñay, irallikuy piñakuy, piñakurquy piña, piñaykachay sapinchasqa, takyasqa sapiyay, sapichakuy sapinchakuy sapi asnasqa chaylla, ratuchalla, utqaylla utqaq, huk qinchikuylla, pasaq, chinkaqpuni llikisqa, qasusqa llikiy, Ilikirquy, qasuy llikikuy, Ilikikurquy, qasukuy rachkasqa rachkaq, rachkakuq rachkay, aspiy, achpiy kallpaq yaku musuqmanta rikurimuy musuq manta watay llinpasqa, ususqa hichakuy, llinpay waqtapakusqa, waqtapakuq tallachiy waqtapakuy, qimipakuy qaqupasqa qaqupa qaquy, qaqukurquy piñakuq rimapakuy uraykachinalla uraykachisqa uraykachikuq as asllamanta rantikuy yankiwan tiyaq qawasqa, rikusqa qawaq qaway, qawapayay qawapakuq

230

Remirar Repasar Repeler Repelido, a Requemado, a Requemar Requemarse

Restregado, a Restregador, a Restregar Restregarse Restregón, a Resueltamente Resuelto, a Retemblado, a Retemblar Retirado, a Retirar

Retirarse

Retoñado, a Retoñar Retostado, a Retraer Retraerse Retrasado, a Retrasar Revendedor, a Revender Revesado, a Revesar Revolcado, a Revolcar Revolcarse Revolotear Rezagado, a Rezagar Rezagarse Rico, a Roce Rociado, a

qhawapayay, qhawaykachay qhawapayay chhoqay chhoqasqa ruphasqa, ruphachisqa ruphachiy ruphapakuy

qhetusqa qhetoq qhetuy qhetukuy, qhetupayakuy

qhaqoy qhari qharilla, qharí hina qhari sonqo chhapchisqa chhapchikuy anchhusqa, anchhuchisqa anchhuchuy, anchhuríchiy

anchhuy, achhuriy, anchhurinakuy

phutumusqa phutumuy ruphasqa anchhuchiy anchhurikuy, anchhukapuy qhipachisqa qhepachiy qhatupakoq qhatupakuy qhepnasqa qhepnay qhospachisqa qhospachiy qhospay phawaykachay qhepakoq qhepachiy qhepapuy qhapaq thupakuy shullasqa

qawapayay, qawaykachay qawapayay, kutipakuy wikapay, wischuy wischusqa, wikapasqa rupasqa,kankasqa musuqmanta rupachiy rupapakuy, puchukay, uchpayarquy qaqusqa

qaquq qaquy, qaquykuy, pichay qaqukuy, qaqupayakuy

qaquy mana manchakusqa mana manchakuyniyuq kuyupachisqa, katatasqa katatachiy, katkatay, kuyu anchuchisqa anchuchiy, asuchiy, sapaqchay anchukuy, sapaqchakuy, rakikuy chikllisqa hiklliy, hiklliriy, chiklliy rupasqa, yanayasqa asuchiy, rakiy asukurquy, rakikuy qiparichisqa, suchuchisqa qiparqachiy, qiparichiy

rantipakuq rantipakuy tikranpa, qipanpa aqtuy, kutichimuy kuchpasqa saqtay, saqmay quchpakachay

pawaykachay qiparquq, qiparisqa puchuchuy, qiparqachiy qiparquy, qipakurquy apu, qullqiyuq tinkuy, tupay sullasqa, ippusqa,

231 232

s

CASTELLANO

Sabandija Sabañón, a Sabedor, a Saber Sabiamente Sabido Sabiendas Sabihondo, a Sabio, a Saboreado, a Saborear Sacado, a Sacador, a Sacar Sacerdote Saciado, a Saciar Saco Sagacidad Sagaz Sainar Sajar Sal Salado, a Salar

Salida Salir Salitral Salitre Salmuera Salteador, a Saltear Saltón, a Salud Saludable Saludador, a


(Palabras simples)

kuru, isu tanapa yachaq yachay yachaywan yachasqa yuyaylla yachaq tukoq yachayniyoq malliykusqa malliykuy hurqosqa hurqoq hurqoy willaq umu saksasqa saksay kutama yachayllawan yachaysapa wirayachiy sisiy, sisirqariy kachi kachisapa, kachiyasqa, kachiyoq kachichay, kachiwan tinkuchiy

lloqsisqa lloqsiy qollpa panpa qollpa kachi unu waykaq waykay chanchaq allilla kay allin paqkaman napaykoq, napaykukoq


uru pasparquy yachaq yachay, yachakuy yachaywan yachasqa yachastín, yachastínña yachaq tukuq yachaq, amawta miskichikusqa malliy hurqusqa hurquq, chutaq hurquy, hurqurquy yaya saksasqa saksay, saksaykuy wayaqa yachayllawan yachaysapa wirayachiy, wirayarqachiy kuchuy, kuchurquy kachi kachisapa kachichay, kachinta tinkuykachiy lluqsisqa, punku lluqsiy, Iluqsirquy qullpayuq qullpa kachisapa yaku waykakuq, ayqichikuq, suwa waykay, waykarquy pawayakchaq allí kay allinyachikuq, allin rimaykukuq

Rociar chaqchuy,

Rocío Romadizo Romper

Romperse Roncador, a Roncar Roto, a Rotoso, a Rótula Rugir Ruinoso, a Rumiante Rumiar

shullay

shulla chhulli qhasuy

qhasukuy qhorqoq qhorqoy qhasusqa thanta phillullu raqhaqaqay thuninayaq khastoq khastuy

chaqchusqa, challasqa sullay, ipuy, ipumuy,

challay sulla chulli llikiy, llipchiy, pakiy, pakirquy, llikiparquy pakikuy, llikikuy

qurquryaq qurquryay pakisqa, llikisqa latapa, lliki lliki qunqur piruru qichqichyay tuninayaq, mana alli kutipakuq kutipakuy

233

Saludar Saludarse Salvación Salvado, a Salvador, a Salvaguarda Salvar

Salvarse Sanable

Sanado, a Sanador, a Sanar Sanativo, a Sangre Sangriento, a

Sano, a Sapito Saqueado, a Saqueador, a Saquear

Sardina Sastre Satanás Satírico, a Satirizar Satisfacer Satisfacerse Satisfecho, a Saya Sazonado, a Sazonador, a Sazonar Sebo Seboso, a Secarse

Seco, a Secretamente

napaykuy, napaykukuy napaykunakuy qespiy, qespikuy qespeq, qespikoq qespicheq chapa tiyaq qespichíy, qespiy

qespikuy alliyachinapaq kamalla, alliyachinalla alliyasqa alliyacheq alliyay, alliyapuy alliyachikoq, hanpi yawar yawar hichaq, yawar yawar, yawarchasqa allin oqoqo llipichisqa, atimusqa, llasamusqa llipcheq, atimoq, llasamoq llipichiy, atimuy, llasamuy, suway, waykay chikuru, choqe challwa siray kamayoq supay qellma qellmaykachay saksay, saksaykuy saksaykukuy saksasqa, saksaykosqa aqsu machitmasqa machitmacheq machitmachiy wira wira, wirayoq, wirasapa llaqayay, tulluyay, qarwayay

qarwa pakalla, paka pakalla, pakallapi

rimaykuy, rimaykukuy rimanakuy qispikuy qispichisqa qispichiq qawaq, qawaykachakuq qispichiy, qispirqachiy, qispiy, qispirquy qispikuy, lluptikuy alliyachinalla

alliyasqa alliyachiq alliyay, alliyakuy, allinyay alliyachikuq yawar yawar hichaq, yawar yawar

allin, allinlla, qarilla hanpatucha waykasqa, suwasqa waykakuq, qichukuq suwakuy, suway, waykay

challwa siraq, pacha sirapakuq supay, awqa, sipsiku ayuq simi, kamikuq kamirquy saksaykachiy saksaykuy, saksakuykuy saksasqa wali, kutun puqusqa puquchiq yanukuy, allichay wira wirasapa chakikuy, qarwayay, qarwirquy, chakirquy, qawirquy, tulluyay chaki, chakisqa, qarwa pakalla, pakapalla

234

Secretar Secreto

Secuaz Secundar Secundarse Sedimento Segadera Segador, a Segar Segregado, a Segregador, a Segregar Seguido, a Seguidor, a Seguir

Seguirse Según Segundo, a Seguridad Seguro, a Seis Seiscientos Selecto, a Semblante Sembrado, a Sembrador, a

Sembrar Semejante Semen Sementera Semestralmente

Semestre Semilla Sencilla Sencillo, a Senectud

Sensato, a Sensible

upallalla rimay paka simi, mukina simi, mana yachasqa simi qateq, qateqe yanapay, ruraysiy yanapanakuy qoncho rutuna rotoq, kallchaq rutuy wakichisqa, rakirqusqa wakicheq, rakirqoq wakichiy, rakirqoy chay kuska, qati qati qateq, qatikoq qatiy, qatikuy, qatipayay, qatiykachay, qatinakuy, qatirqoy, qatiparqoy qatikuy hina iskayñeqen cheqaqllatapuni cheqaq soqta soqta pachak akllasqa uya tarpusqa tarpoq

tarpuy niraq yumay chakra soqta soqta killanka soqta killa muhu llapsa wawa sonqo machu kay, paya kay

sonqoyoq runa llakichikoq, llakinapaq

upallalla rimanakuy mana yachasqa

qatiq, qatichiq yanapay, ruraysiy yanapanakuy qunchu rutuna rutuq rutuy, ruturquy rakisqa rakiq rakiy, rakirquy qatinaslla qatiq qatiy, qatipay, qatichiy, qatiykachay, qatinakuy,

lluqsimuy, qatinakuy hina, tinkuq iskayñiqin chiqaq chiqanpi chaynapuni suqta suqta pachak akllasqa uyan, rikchaynin tarpusqa tarpuq, tarpukuq, muhuq, yapuq tarpuy, muyay, muhuy rikchakuy, kaqlla kay

yumay chakra, tarpusqa suqta killanta suqta killa, chawpi wata muhu, muru llapsa, llaspa, Ilika wawa sunqu yuyaqyay, machuyay, payayay allin yuyayniyuq

llakichikuq

235 236

Sentado, a Sentar Sentarse Sentidos

Sentir

Señal

Señalado, a

Señalar Señor

Sepelio Septenio Séptimo, a Sepulcro Sepultura Sepulturero, a Séquito Ser Serenar Sereno, a

Serpiente

Serranía Serrano, a Servicial Servido, a Servir

Sesenta Sesentón, a Sesgado, a

Sesgar

Sesudo, a Setecientos Setenio Setenta Setentón, a

tiyasqa tiyachiy tiyay, tiyakuy yuyayninkuna, uyariy

llakiy, llakikuy watuy, watupakuy

unancha, chinpu, puyllu

sananpasqa, unanchasqa, chinpusqa, puyllusqa, qollanan sanapay, unanchay, chinpuy apu, kuraka, wiraqocha, wasiyoq, yanayoq aya p'anpay qanchis wata qanchis fieqen aya wasi, vvaka aya p'ukru, allpaq sonqon aya p'anpay kamayoq qatikoqkuna kay, kaq chiriyachiy, chiriyarichiy chiri wayra, qasa wayra, munay sonqo, llanp'u sonqo amaru

sallqa sallqa runa kamani yanapaq yanasqa yaway, qaray

soqta chunka soqta chunka watayoq wiksu kuchusqa, wiksusqa, paNqasqa wiksu, pallqa

yuyayniyoq, yuyaysapa, sonqoyoq qanchis pacha k qanchfe wata qanchis chunka

qanchis chunka watayoq

tiyasqa, tiyaykusqa tiyachiy, tiyarqachiy tiyakuy, tiyakurquy, tiyarikuy rikuy, uyariy, musmiy, miskichikuy, llatay llakiy, llakikuy, musyay, musyapakuy unancha, chinpuy, chinpurquy

chinpusqa, riqsisqa

chinpuy kuraka, apu, wiraqucha, wasiyuq aya panpay qanchis wata qanchis ñiqin aya panpana, waka machay aya uchku aya panpaq qatiqkuna, qatiqninkuna kay, kaq chiriyarqachiy, qasarqachiy chiri wayra, llanpu sunqu

hatun machaqway, waska uru sallqa sallqa runa yanapakuq yanasqa, rurasqa yanapay, rurapuy, qaray, qararquy, chaqay suqta chunka suqta chunka watayuq kinrayachisqa, wiksurqusqa

wiksu, kinray, qiwi yuyaysapa, ñutqusapa qanchis pachak qanchis wata qanchis chunka

qanchis chunka watayuq

Sexagenario Sexagésimo, a Sexenio Si Siempre Sien Siendo Siervo, a Sierra Sieso Siete Sigilado, a Sigilador, a Sigilar Sigiloso, a Siglo Siglos Signado Signar Siguiente Silbador, a Silbar Silbato Silbido, a Silencio Silencioso, a Silo Silvestre Silla Sillar Simiente Simultáneamente

Simultáneo Sincero, a Singular Sirviente Situar Soberbia Sobornado, a Sobornador, a Sobornar Sobra Sobrante

soqta chunka watayoq socjta chunka ñeqen soqta wata ari, riki wiñay sinis kaspa yana, yanakuna sallqa sallqa oqoti qanchis pakasqa, pakarqosqa pakaq, pakarqoq pakay, pakarqoy, mukmikuypakay mukmikoq sonqo pachak wata wiñay wiñaypaq unanchasqa, chinpusqa unanchay. chinpuy, puylluy qateqen qateq wisaq, kuyweq wisay, kuywiy wisana, kuywina wisay upallakuy, mukmikuy mukmikuy qolluna, taqe sallqa tiyana kallanka rumi muhu kuskalla, kasqa pachapi kuska, kasqan pacha sullull, sonqoyoq sapaq wasi warma churay, churay kuy apuskachay hucha waqllichisqa, rantisqa waqllicheq, ranteq waqllichiy, rantiy yalliqen puchoq, puchoqe

suqta chunka watayuq suqta chunka kuti suqta wata aw riki, aw ari wiñay, wiña wiñay sinis kaspa, kaspataq punqu sallqa sallqa, chirikuq uquti qanchis upallasqa upallaq pakarquy, upallay mana piman willaq pachak wata

wiñay wiñaypaq unanchasqa. chinpusqa chinpuchakuy qatiqnin, qipa hamuq sukakuq, sukaq sukay, sukakuy sukana, suka suka, sukarquy upallay, upallarquy upallalla kakuq taqi sallqa tiyana, tiyakuna llaqllasqa rumi muhu chay pachalla. kuskalla kuskalla chipaq sunqu, chiqanpi huklla, chullalla

wasi warma churay, churarquy huqarikuq sunqu rantisqa rantirquy rantiy, waqllichiy puchu, puchuq puchu, puchuq

237

238

sobrar Sobre Sobrecoger Sobrecogerse Sobrecogido, a Sobremanera Sobrenombre Sobreponer Sobreponerse Sobrepuesto Sobrepujado, a Sobrepujados a Sobrepujar Sobresaliente Sobresalir Sobresaltar Sobresaltarse Sobresalto, a Sobrino Socavado, a Socavador, a Socavar Socavón Socalar Socorredor, a Socorrer Socorrido, a Socorro Solidificado, a Solidificar Solidificarse Sólido Soliloquio Solitario, a Solo Soltado, a Soltar

Soltarse Soltera Soltero Soluble Sollozante

puchuy, puchupuy hawa qonqaylla hapirqoy manchankuy mancharichisqa ancha, yupa nisqa paltay, paltaykuy sinchichakuy paltasqa, paltay kusqa yallisqa yalleq yalliy yalleq yalliy mancharichiy mancharikuy mancharqoy kuncha rukrisqa rukreq rukriy rukri rukriy amachaq amachay, amachakuy amachasqa, amachakusqa amachay, yanapay tikayasqa, chirayasqa tikayachiy, chirayachiy tikayay, chirayay rumiyasqa, wini, hiwaya sapanpi rimakuy purunpi kawsaq runa sapan, sapallan kacharisqa kachariy, paskay

kacharikuy, paskakuy mana qosayoq mana warmiyoq chulloq, chulluchinalla ancheq

puchuy, puchupuy hawa, hawan qunqaymanta qaqirquy mancharikuy mancharisqa, manchasqa llunpay, manchay sutichasqa, musuq suti paltay, paltaykuy sinchichakuy paltasqa,churkusqa llallisqa llalliq llalliy, llallipay llalliriq llapanta llalliy paway, mancharirqachiy mancharikurquy manchay, mancharirquy wawqinpa churin uchkusqa, aspisqa uchkuq, aspiq uchkuy, aspiy machay, uchkusqa sapinmanta hurquy amachaq amachay, amachakuy amachasqa, amachakusqa amachay, yanapay rumiyasqa rumiyarqachiy rumiyay rumiyasqa sapallanpi rimay sapan kawsaq sapan, sapallan kacharisqa, kachay kusqa kachariy, kachaykuy, paskay kacharikurquy, paskakurquy mana qusayuq mana warmiyuq chulluq, chulluchinalla anchiq, waqaq

Sombrero Somero, a Somnolencia Sonar Su Súbdito Subida Subir Subirse Súbitamente Súbito, a Sublevado, a Sublevador, a Sublevar Subsanado, a Subsanador, a Subsanar Subsidio Subsistencia Subsistente Subsistir Subterráneo Subvenio Subvenidor, a Subvenir Suceder Sucedido, a Sugerido, a Sugeridor, a Sugerir Suicida Suicidarse Sujeto Sumado, a Suman Sumergido, a Sumergidor, a Sumergir Sumergirse Suministrado a Siuministrador, a Suministrar Sumiso, a

chuku hawa hawalla puñunayay uyarikun paypa kamachiqeyoq wichana, seqana wichay, seqay wicharqoy,seqarqoy qonqaylla qonqay hatarichisqa hataricheq hatarichiy allichapusqa allichapoq allichapuy yanapay kaqeqy, kawsay, kawsay kuna kakoq, kawsakoq, kaqlla kakuy, kawsakuy chinkana yanapasqa yanapaq yanapay kay kasqa wateqasqa wateqaq, wateqa wateqay kikin wañuchikoq wañuchikuy runa, huk huñusqa huñuy challpusqa challpoq challpuy chinkariy qosqa, haywasqa qoykoq, haywaq qoykuy, hayway uyakoq

ruqu hawa hawalla puñunayay waqay, waqarquy paypa kamachiyniyuq wicharina, siqana wichay, siqay wicharirquy, siqarquy qunqaymanta qunqaylla hatarisqa hataríchiq runa hatarichiy allicharqusqa allichachiq allicharqapuy yanapay kawsachikuq kaq, kawsaq kay, kawsay, takyay panpa ukunpi uchku

yanapasqa yanapaq yanapay nay, narquy karqusqa yachachisqa yachachiq, willaq yachachiy, yuyachiy kikillan, wañuchikuq kikin wañuchikurquy runa huñusqa huñuy challpusqa challpuq challpuy challpukuy aypusqa, qusqa aypuq, quq aypuy, quy uyakuq

Superable Superado, a Superador, a Superar Superficialmente Superficial Superficie Superior Suplicado, a Suplicador, a Suplicar Suplicio Suprimido, a Suprimir

atipanalla atipasqa atipaq atipay hawan hawalla, hawan muyuynin, muyoqen uma, qollana mañakusqa mañakoq mañakuy muchuchiy qolluchisqa qolluchiy

atipanalla atipasqa atipaq, atiq, yalliq atipay, yalliy hawa, hawa hawalla hawan hawallan muyuriynin uma mañakusqa mañakuq mañakuy muchuy, ñakay rakisqa, tukusqa chinkachiy

239 240

CASTELLANO

Sabiduría Sabio Sabroso Sahumado, a Sahumador, a Sahumar Salpicado, a Salpicar Saltador, a Saltar Salvaje Sancochado Sancochar Sandalia Sangrador, a Sangrar Satírico, a Secar Secarse Seco Sed Segregarse Selva Senda Senecto, a Senectud Seno Separable Separado, a Separador, a Separar Sepelio Sepultado, a Sepultador, a Sepultar Serpenteado, a Serpenteador, a Serpentear Serpiente



hamawt'a kay hamawt'a misk'i, mach'i q'osñichisqa q'osñicheq q'osñichiy challasqa ch'allay p'itaq p'itay ch'uchu, hach'a runa t'inpu wayk'uy husut'a sirk'ay kamyoq sirk'ay t'urpoqqalluyoq chakichiy ch'akiy ch'aki ch'akiy t'aqakapuy sach'a sacha huch'uy ñan ruk'u ruk'uyay k'inchu t'aqanalla t'aqasqa t'aqaq t'aqay aya p'anpay p'anpasqa p'anpaq p'anpay q'enqosqa q'enqoq q'enquy mach'aqway


yachay, amawta kay yachaq, amawta miski, añaka qusqñichisqa qusñichiq qusñichiy challasqa challay pawaq paway chunchu, yunka runa yanusqa yanuy, waykuy usuta yawar hurquq yawar urquy ayaq simi chakichiy chakikuy chaki yakunayay rakikuy yunka, sacha sacha kichki ñan yuyaq yuyaqyay uqllay, qasqu rakinalla rakisqa rakiq rakiy aya panpay panpasqa panpaq panpay muyu muyu qinqusqa muyu muyuq, qinquq qinquy, qiwikachay wasak uru, machaqway

241

Seto Sexángulo Siega Sindicar Siniestra Sinnúmero Sitio Sobaco Sobrellevar Sobretarde Socavado, a Socavador, a Socavar Socio Soterrado, a Soterrar Suave Suavemente Suavizado, a Suavizador, a Suavizar Sustraer Sumidero, a Superticioso, a Supurado, a Supurar

k'incha soqta k'uchu k'allchay mit'a ch'atay lloq'e aqo t'iyu k'iti wallwak'u q'epirikuy ch'isi, ch'isiyay hasp'isqa hasp'eq hasp'iy llamk'aq masi p'anpasqa p'anpay llanp'u llanp'u llanp'ulla llanp'uyasqa llanp'uyacheq llanp'uyachiy t'aqay millp'u, p'uytu kintoq q'eyayasqa q'eyayay

qincha

suqta kuchu rutuy, karchay willay, willarquy lluqi, ichuq mana yupay atina kiti wallwaku qipirikuy chisinkuy, qaspa qaspa uchkusqa, aspisqa uchkuq, aspiq uchkuy, aspiy llamkaq masi panpasqa panpay llanpu llanpu llanpulla llanpuyasqa llanpuyachiq llanpuyachiy rakiy, rakirquy millpu chiki sunqu qiyayasqa qiyayay

242

CASTELLANO

Sacudido, a Sacudidor, a Sacudir Saliva Serenado, a Serenador, a Serenar Seso Sífilis Sifilítico, a Sobado, a Sobador, a Sobar Soberano Sombra Sombrío Sonambulismo Sonámbulo, a



chhapchisqa chhapcheq chhapchiy thuqay thasnusqa thasnoq thasnuy ñutqho wanthi wanthiyoq qhaqosqa qhaqoq qhaqoy qhapaq llanthu llanthuyaq musphay musphaq


chaspisqa, taspisqa chaspiq, taspiq chaspiy, taspiy tuqay tasnusqa tasnuq tasnuy ñutqu wanti wantiyuq qaqusqa qaquq qaquy apu, qullaman llantu llanturayaq muspay muspaq

243

T CASTELLANO

Tabaco Tabla Tableado, a Tablear Tablón Taciturno, a Tacto Taimado, a Tajado, a Tajador, a Tajar Talar Talega Tallo Tambalear Tamboril Tamborilero Tamiz Tamizar Tampoco Tañer Tapadera Tapado, a Tapador, a Tapar Tápara Tapia Tapiado, a Tapiador, a Tapiar Tardador a Tardanza Tardar Tardarse Tardecita Tardo, a


(Palabras simples)

sayri llapsa k'ullu marusqa, mallmasqa maruy, mallmay huk tupu allpa mukmikoq, llakisqa llapchay qellqa, yachaysapa kuchusqa kuchoq kuchuy rukriy, charqoy wayqa sach'aq tullun urmanayay tinya tinya waqacheq suysuna suysuy manallataq, hinallataq waqachiy kirpana kirpasqa kirpaq kirpay mati, winku perqa perqasqa perqaq perqay unamoq unamuy unay unapuy sipi sipi llasa llasa


sayri llaspa kullu panpachasqa, kuskachasqa panpachachiy huk tupu allpa upallasqa, llakisqa llapchay, llachpay yachaysapa, atuq sunqu kuchusqa kuchuq kuchuy kuchuy, saqtay wayqa kaspi, tullun, kallma urmanayay, aywiykachakuy tinya tinya waqtaq suysuna suysuy manataq, manataqmi waqachiy kirpana kirpasqa kirpaq kirpay puru, mati pirqa pirqasqa pirqaq pirqay unakamuq unakuy, unakurquy unay unapuy chisinkuy qilla, ñakay ruraq

244

Tartamudear Tartamudo, a Tarugo Tasado, a Tasador, a Tasar Tatarabuela Tatarabuelo Tataramiento, a Techado Techar Tejedor, a Tejer Tejido, a Telaraña Temblador, a Temblar Temblor Temedero, a Temedor, a Temer Temible Tempestad Templar Tendedero Tenderse Tendido, a Tenebroso, a Tener Tenso, a Teñido, a Teñir Tercero, a Terciana Tergiversado Tergiversador, a Tergivesar Terminable Terminado, a Terminador, a Terminar Término Termita

aklluy, aklluykachay akllu, aklluykachaq takarpu chaninchasqa chaninchaq chaninchay apuskiypa payan apuskiypa yayan chupullu wasichasqa wasichay awaq away awasqa llika chukukukoq chukukuy pacha kuyuy manchana manchaq, manchakoq manchay manchana, manchakuna sallallallay chiriyachiy masana siriy, sirikuy sirisqa tutayaq kawsayniyoq chutarayay tullpusqa tullpuy kimsa ñeqen chukchu simi waqllichisqa simí waqllicheq simi waqllichiy tukunalla tukusqa tukoq tukuy tukukuynin kuki

akwa akwa rimay akwa akwa rimaq takarpu chaninchasqa chaninchaq chaninchay papaypa payan machuypa machun willkaq willkan qatasqa wasi qatay awaq away awasqa llika katkataq, chukchukuq katkatay, chukchukuy pacha kuyuy mancharina manchakuq, manchaq manchay manchana, manchakuy runtu para, wayra quñirichiy masakuna sirikuy, waqtapakuy sirisqa, waqtapakusqa tutay tutay kayniyuq, kawsayniyuq chutasqa tullpusqa tullpuy kimsa ñiqin chukchu unquy tikrasqa, waqllisqa tikraq, waqllichiq tikray, waqllichiy tukunalla tukusqa tukuq tukuy tukuynin sisi

245

Ternero, a Terraplenado Terraplenada Terraplenar Terremoto

Terreno Terrible Territorio Terroso, a Tesado, a Tesador, a Tesar Tesoro Testa Testimonio Teta Tetona Tibia Tibiamente Tiempo Tierno Tierra Tigre Tijeras Tijeratada Tijeretear Tímidamente Tímido,a Tinaja Tinajero Tiniebla Tino Tinta Tintorero Tintura Tirar Titubear Tocar Tocayo Todavía Todo, a Todopoderoso

malla waka willusqa, marusqa willoq, maroq willuy, maruy pachakuyuy

allpa ancha manchana suyu allpayoq chutasqa chutaq chutay illa qollqe, illa qori uma rimay, willay ñuñu ñuñusapa pichu chirilla, chiri sonqoyoq pacha llullu teqsi muyu, pacha, allpa uturunku kuchuna kuchusqa kuchupayay llakllaspalla llakllaq maqma, urpu sañu kamayoq raqrayay, tutayay, tuta yuyayllawan tullpu tullpuy kamayoq llusikuna chanqay aklluykachay takay suti masi amaraq llapa, tukuy, llapantin llapa atipaq

malla waka, uña wakilla panpachasqa panpachaq panpachay pacha kuyuy, pacha katkatatay allpa, chakra ancha, manchana suyu allpasapa, allpayuq chutasqa chutaq chutay illa qullqi uma rimay, willay ñuñu ñuñusapa chaki tullu chirichasqa pacha, punchaw llullu tiqsi muyu, allpa uturunku kuchuna, kaptana kuchusqa, kaptasqa kuchuparquy manchakustin manchaq sunqu maqma, urpu maqma ruraq tuta tuta, tutayarquy sumaqllata tinti, tullpu tullpuq llusina chuqay, chanqay akwa akwa rimaq takay suti masi amaraq llapan, Ilapantin llapa atipaq, tukuy atipa

Todos Toma Topada Topador, a Torbellino Torcaz Torcijón Tordo Tornado Tornar Tornarse Torre Torrente Tórtola Torvo Tos Tosco, a Toser Tósigo Total Totalizado Totalizar Totalmente Trabajado Traedor, a Traer Traficado, a Traficante Traficar Tragador, a Traido, a Traidor, a Trajinante Trajinar Trama Tramado Tramador, a Tramar Trampa Trance Tranquilizado, a Tranquilizador, a Tranquilizar

tukuy runa, tukuy, llapa runa ka, kayqa takay takaq pillukuy wayra kuku tuwa wiksa nanay chiwaku kutichipusqa kutichiy, kutichipuy huk hina tukuy pukara lloqlla kullku wañuy millay uhu saqra uhuy miyu llapa, llapantin huñutapusqa huñutapuy huñuntillan, Ilapantillan qallpa allpa apamoq apamuy rantisqa rantiy kamayoq rantiy rakrapu, rakraq apamusqa tapara sonqo astaq astay mini minisqa mineq miniy toqllay wañuy pacha sonqoyachipusqa sonqoyachipoq sonqoyachipuy

llapa runa kay takay takaq muyuq wayra kita urpi wiksa qiwiy chiwaku kutichisqa, sayachipusqa kutichipuy, sayachipuy hukman yakurquy pukara lluqlla kullku wiksu ñawi uhu, uqu saqra uhuy, uquy wañunapaq hanpi lliw, Ilapan llapallan hukllawasqa hukllaway llapallan llamkasqa apamuq apamuy rantisqa rantiywan puriq rantiy millpuq, Ilunku apamusqa mana allin runa astaq astay mini takusqa, minichasqa takuchiq, minichaq minichay tuqllay wañuy pacha hawkayaykusqa hawkayachikuq hawkayachipuy

247

Tranquilo

Tranzar Transeúnte Transferido, a Transferir Transido, a Transitable

Tránsito Transmigrar Transportado, a Transportador, a Transportar Trapajo Trapajoso, a Trapo Tráquea Trasero Trasladado, a Trasladada, a Trasladar Trasladarse Trasnochador, a Trasnochar Trasquilado, a Trasquilador, a Trasquilar Tratar Tratarse Trece Tremendo, a Tremolar Trepidar Tres Trescientos Tribulación Tricolor Trienio Trigésimo, a Trillador, a Trillar Trimestre Trinar

sonqoyakusqa

allichanakapuy

pureq runa apasqa, astasqa apay, astay yarqasqa purinalla purina mitmay astasqa, apasqa astaq, apaq astay, apay rachapa, llachapa llachapasapa rachapa, ratapa tonqor siki apsqa, astasqa apaq, apamoq apay, astay astakamuy paqariykoq paqariy rutusqa rutoq rutuy

apaykachay apuchakuy chunka kimsayoq manchana rapapapay manchay, llakllay kimsa kimsa pachak llaki kimsa llinpi kimsa wata kimsa chunkafieqen saroq saruy kimsa killa /,idricliichiy

qasi, qasilla, hawka, hawkalla allinchanakuy

puriq runa apasqa, astasqa apay, astay yarqasqa purinalla purina huk llaqtaman ripuy apasqa, astakusqa apaq, apakuq apay, astarquy latapa laparuqusqa latapa tunqurí siki apasqa, astasqa astaq apay, astay astakamuy mana puñuq mana puñuy rutusqa, kuchusqa rutuq, kuchuq rutuy, kuchuy apaykachay allin kawsakuy chunka kimsayuq manchana aywiykachay manchay, katkatatay kimsa kimsa pachak hatun llaki kimsa llinpi kimsa wata kimsa chunka ñiqin saruq saruy kimsa killa

» TM

248

Triste Tristemente Tristeza Trivial Trofeo Troje Trompada Trampeador, a

Trompear Trompearse

Troncado Troncar Tronco Tronchado, a Tronchar Trono Trozar Tronzo, a Trozo Trucha Truhán Trullo Tú Tufo Tumbado Tumbador, a Tumbar Tumbarse

Tuyo

llakisqa llakinapaq llaki yachasqa atimusqa qollqa, pirqwa, taqe saqma saqmaq saqmay saqmanakuy mankusqa mankuy kurku seqrasqa seqray usnu, utpa tiyana walluy wallusqa wakin challwa qellma wallata, willu qan asnaq samay urmasqa urmacheq urmachuy urmapuy qanpa

Ilakisqa llakistin, llakikuywan llaki, Ilakikuy yachasqa, riqsisqa atinakuypi qichusqa taqi, pirwa saqma, takay saqmaq saqmay saqmanakuy, takanakuy qurusqa, kutusqa quruy, kutuy kullu kuchusqa kuchuy apupa tiyanan kuchuy chunlu, quru rinri raki challwa yanqa rimaq runa wachwa, wallata qan asnaq samay saqtasqa saqtaq saqtay saqtakurquy qanpa

249 250

Tendedor, a Tender Tendón Tirarse Tiznado, a Tiznador, a Tiznar Tiznarse Toalla Tobillo Tocado, a Tocarse Testículo Taladrar Taladro Telegilla Talón Tampoco Torcer Torcerse Torcido, a Tormento Torpe Tortuoso, a Tostadera Tostado Tostar Trabucante Trabucar Tragadero, a Tragar Traje Tranca Transparente Transpirar Traquido Trasegar Transmitir Traspasado, a Traspasador, a Traspasar Trenza Trenzado, a

mant'aq, mast'aq mant'ay, mast'ay hank'u wikch'ukamuy q'estichisqa q'esticheq q'estichachiy q'estichakuy ch'akichikua wich'u llapch'asqa llapch'akuy q'olota hutk'uy hutk'una ch'uspa t'ayku wank'ar q'ewiy q'ewikuy k'antisqa ñak'ariy ch'irmay upa q'enqo q'enqo k'akra, k'allana hamk'a q'aspay t'aqweq t'aqwiy millp'una millp'uy p'acha q'emina ch'uya hunp'iy t'oqyay hillp'uy hap'ichiy t'urpusqa t'urpoq t'urpuy sinp'a sinp'asqa

mastaq mastay anku wikchukuy, wikapakurquy yanachasqa yanachaq qityachay qityawan, qanrachakuy chakichikuna chaki muqu llapchasqa llachpakuy quluta uchkuy uchkukuq piska chaki wipan tinya qiwiy, kawchuy qiwikuy, kawchukuy kawpusqa muchuy, ñakariy llasaq, qilla muyu muyu kallana hamka kankay, hamkay taqwaq taqway millpuy, milpukuq millpuy pacha qimiq chuya hunpiy tuqyay hillpuy, talliy astay, apay tuksisqa tuksiq tuksiy sinpa sinpasqa

CASTELLANO

Tábano Tabicado, a Tabicador, a Tabicar Tabique Tacaño, a Taladrado, a Taladrador, a Tangible Táparo Taparse Tarde Tarro Tasajo Tolondro Tomado, a Tomar Tonto, a Topacio Tea Totora Tozo, a

Trabajar Trabajo Trabado, a Trabar Trabarse Trabazón Tieso, a Tiesto Tostadera Tentación Tentado, a Tentador, a Tentar Terrón Temporal



t'ankayllu p'ititasqa p'ititaq pititay p'itita mich'a hutk'usqa hutk'oq hap'inalla, llapch'analla hanq'ara p'istukuy ch'isi wich'i ch'arki ch'oqñe hap'isqa hap'iy p'anra q'ello umiña k'anchachina t'utura, matara t'inri, mut'u

llamk'ay llamk'ay t'inkisqa t'inkiy hap'inakuy t'inkiynin k'irku k'allana k'allana wat'eqay wat'eqasqa wat'eqaq wat'eqay k'urpa p'uchukayniyoq


tankayllu, wayrunqu

qinchasqa qinchaq qinchay, qincharquy qincha micha, maqlla uchkusqa uchkuq hapinalla, llapchanalla puku, mati mantukuy, pistukuy

chisiyay tupu charki sisina punki, punkisqa hapisqa hapiy puqis, upa sumaq rumi akchi, akchikuq matara akapa, taksa, uchuylla, chinli llamkay, ruray

llamkay tinkisqa, kanichisqa tinkiy, watay, kipuy hapinakuy tinki, kipu kaspi hina kallana kallana watiqay watiqasqa watiqaq watiqay kurpa tukuqlla, tukuriqlla

Trenzar Trenzarse Tripa Triza Tronar Tropezadeo Tropezador, a Tropezar Trueno Tuerto, a Tugurio Tumor

sinp'ay sinp'akuy ch'unchull sipt'i q'aqyay mitk'ana mitk'aq mitk'ay q'aqya ch'ullan ñawi ch'uklla ch'upu

sinpay sinpakuy chunchull taksa paki tunruruy mitkachikuq mitkaq mitkay tunruru chullan ñawi chuklla chupu

252

CASTELLANO

Tanto Tarascada Tarascado, a Tarascador, a Tarascar Tersar Terso, a Tempestad Templanza Temprano Tirar Tiritar Tizne Toalla Tocino Testigo, a Tibio, a Tamaño Trémulo Trepador, a Trepar Triturado, a Triturar Trizas Trotador, a Trotar



chhika qhamsa qhamsaqa qhamsaq qhamsay lliphiyachiy lliphiyay paray qhonchuy, antay qhonchuy llaphiyachiy rankhi rankhi chhoqay khatatatay qhechincha uphakuna khuchi wira qhaway llaphi chhika khatatataq lloqhaq lloqhay chhanqasqa chhanqay chhalluy phawareq phawariy


achka, nanaq, manchay kanisqa, kachusqa kanisqa, kachusqa kanikuq, kachuq kaniy, kachuy wichay, churarqachiy llipikyaq, pichasqa runta para, wayra paqtaslla kay tuta tuta chuqay, chanqay hatkatatay qitya chaki chikuna kuchi wira rikuq, yachaq tunpa chiri ancha katkatataq lluqaq lluqay chanchasqa chanchay ñutuchiy kallpaq, kallpariq kallpay, kallpariy

253

U

CASTELLANO

Ubicarse Ubre Ulterior Ulteriormente Últimamente Ultimado Ultimar Ultra Ulular Umbral Un, a Unánimemente

Uncir Undécimo Ungido, a Ungir Ungirse Unible Único, a Unidad Unidamente Unido, a Unificar Unigénito, a Unión Unir Unirse Universo Uno, a Untador, a Untar Untarse Untaza Unto Untura Uña



tiyay ñuñu chaqayneq, wakneq, hanaq hinaneqman kana tukupasqa tukupay chaymanta qaparqachay punku chakana huk llapantin, Ilapallan

watay chunka hukniyoq hawisqa, Ilusisqa hawiy, Ilusiy hawikuy, llusikuy huñunalla, tinkuchinalla sapay, sapan huk kay huñu huñulla huk nisqa, huñusqa hukllachay sapay churi huklla kay huñuy huñunakuy tiksi muyu huk haweq, lluseq hawiy, Ilusiy hawikuy, llusikuy wallpa wira wira hawina, llusina sillu


kakuy, yachakuy

ñuñu wakniq qipataña

qipallataña tukusqa, puchukasqa tukupay chaymanta qaparqachay punku chakana huk huk sunqulla, llapanpa munasqa watay, tinkiy chunka hukniyuq Ilusisqa Ilusiy llusikuy huñunalla sapallan huk kay kuska kuskalla huñusqa, kuskachasqa hukllawarquy sapan churi huklla wakuy huñuy huñunakuy tukuy pacha huk llusiq Ilusiy, llutay llusikuy wallpa wira wira llusina sillu

254

Uñoso, a Urdido, a Urtidor, a Usado, a

Usar Usarse Usual Usura Usufructuar Usufructuario Usurero, a

Usurpador, a Usurpar Uterinos

sillusapa allwisqa allweq yachasqa ruray yachakuy yachasqa ancha mirayniyoq miraynillanta miraynin nryoq ancha nirayniyota, qollqe manoq qechupakoq qechupakuy lluseq masi

sillusapa allwisqa allwiq yachasqa churakuy churakuy yachasqaña miraynin miraynin mirayllanta hurqoq mirayllanta mannuq

suwakuq, qichuq qichurquy llusiq masi

255

(

256

CASTELLANO

Umbroso Urgente Urgir

QUECHUA CUSO COLLAO


llanthoq usqhanapaqkama usqhachiy


llantusapa utiq, utqaq utqay, utqachiy

CASTELLANO

Último, a Ultrajado, a Ultrajante Ultrajar Una Uñada Uñarada Uso



p'uchukaq q'esachasqa q'esachaq q'esachay ch'ulla t'ipsiy t'ipsisqa, hasp'isqa hat'alliy


qipa, puchukaq

millasqa, kamisqa qisachaq, kamiq qisachay, kamiy hukchalla silluy, silluyqa aspisqa, aspirqusqa hatalliy

257

CASTELLANO

Vaca Vacaciones Vacante Vacar Vaciar Vacilante Vadeable Vadeador Vadear Vagabundo Vagabundear Vagancia Vagar Vagina Vagido Vahear Vaho (vapor) Vaho animal Valer Valeroso Valerosamente Valioso Valor

Valorar Vallado (cerco) Valle Vanilócuo Vampiro Vanagloria Vanagloriarse Vanagloriosamente Vanaglorioso Vanamente Vanesa (mariposa] Vanguardia Vano (persona)


(Palabras simples)

waka hawkaypacha qaseq, hawkakoq qasiy, qawkakuy, samarikuy talliy iskayyaq, tunkeq chinpanalla chinpacheq chinpay purinkichu, usoq, usupa puriykachay qasi kay usuy, qasi kawsay, puriykachay raka iñaw, iñaw! Nispa, waqay wapsiy wapsiy samay yanapay, amachay sinchi yupayniyoq, puma sonqo puma sonqolla chaniyoq, ancha yupayniyoq chanin, sinchi kay, sinchichakuy

chaninchay chaqlla kancha yunka hayula masu sumaykukuy, anchakachay yupaychakuy

i yupaychakuspa yupaychakoq yanqalla

¡ pillpintu ñawpareq, wallawisakuna qasapaytu


waka hamakuy mita samaq samakuq samakuy talliy, taqtay iskayyay chinpanalla chinpachiq chinpay yanqa purikuq yanqapuriykachay qasi kay yanqa purikuq raka waqay ¡iñaw, iñaw! Niy waspiy, wapsiy waspiy samay amachay, yanapay mana manchakuspa mana manchakuspa chaníyuq, munasqa chanin, sinchi sunqu, kallpanchakuy, sinchichakuy chaninchay chaqllasqa kancha panpa yanqa rimay hatun masu anchakachay yupaychakuy yupaychakuspa yupaychakuq sapsa, mana imapaq pillpintu ñawpaq, ñawpariq wayrasqa uma

258

V Vano (cosa) Vano (en) Vapor Vapulador Vapular Vaquero Variado (multicolor) Varetear Variar las cosas Varicela Varioloso Variable Vasallo Vaso Vaso de madera Vaso de oro, plata Vaso de calabaza Vate (poeta) Vate (adivino) Vaticinador Vaticinar Veces Vecino Veces (a veces) Vedado Vedar Veedor de chacras Vega Veinte Vejete Vejez Velador Velar Velar (hacer guardia) Velo (de las indias) Veloz Velozmente Vello Velludo Venadito Venado Vencedor Vencer

qasimanta, yanqapaq yanqa wapsi sikwaq, waqtaq sikway, waqtay waka micheq ñawra, pawqar, ñayraymana suyuchay hukman tukuchiy apaychikchi muruyoq iskay sonqo suyu runa qero, akilla qero akilla mati haraweq umu watoq amulleq, umulli amulleq, watuy yapa yapa, chaykuskaila wasi masiy mayllanpi ama nisqa amanly araríwa panpa, waylía iskay chunka machula machuyay, payayay paqarikoq paqar, tula paqaríkuy chapa tiyay ñañaka wayrachaki wayralla millma chukcha millmasapa tarukacha taruka atipaq, Ilalleq, ateq atjrqoq llalliy, atipay

mana siwjq qasimanta waspiy, wapsimuy waqtaq, asutiq asutiy, asutirquy waka michiq achaka ríkchaq rakiy hukman rikchakachiy uyamuru muruyuq, muruq qapisqan iskay sunqu suyu runa qarro, tachu kaspi tachu, puku qurí tachu, qullqi tachu mati, puti harawiq musyaq watuy, musyaq musyaq yapa yapa, pasaqlla wasi masiy yanin yaninlla harkasqa, ama nisqa harkay ama niy chakra qawaq wayíla panpa iskay chunka machula machuyay, payayay hita waqaychaq tuta waqaychaq waqaychay lííkíla wayraqina wayra/la, utqayl/a chukchacha, millma millmasapa tarukacha taruka awqakunata ayqichiq atipay, atiparquy

259

vencido Veneno Venerable Venerar Vengador Venir Venta (mesón) Ventaja Ventajoso Ventear Ventear Ventear Vantarron Ventilar Ventisca Ventrudo Ventura Venturoso Ver Veráz rimaq Veras Verbalmente Verdad Verduras Verboso Verdaderamente Verdín Vergel Vereda Verruga Verrugoso Versátil Vestigio Verídico Verificar Verosímil Veterinario Versificador Versificar Vertical Verticatmente Vértice

atisqa, atirqoq, llallisqa miyu miyu hanpi yupaychana yupaychay añipakoq hamuy tanpu yalliy usapu wayray, wayrarimuy wayrachiy supiy wayraka wayrachiy lasla wayra wiksasapa atawsami, kusisami kusiyoq, samiyoq rikuy cheqaqsimi

cheqaqmi, cheqaqmanta simillamanta cheqaq, sullull asnata, yanki rimaysapa cheqaqpuni akakipa muya inkil, waylla chaki ñan tikti tiktisapa tuntiykachaq sonqo iskayay, yupi cheqaq cheqanchay iñinapaq, iñiypaq uywa hanpeq kamayoq harawikoq harawiy sayaq sayanpamanta mukuku

atisqa, atipasqa wañuchikuq yupaychnapaq yupaychay mana allin kutichiq hamuy tanpu, ranti tiyanan llallirisqa, yalli llallirinapaq wayramuy wayrachiy supikuy wayraka wayrachiy lasla wayra, yanqa wayra wiksasapa kusi sami samiyuq rikuy chiqanpi rímaq, kaqllata

chiqanpi simillamanta chiqan, kaqlla yuyu, mikuna qurakuna riamaysapa cheqaqpuni qumir qumirchaña sumaq wirta chakiñan tikti tiktisapa iskay sunqu yupi, saruy, llatasqan cheqaq cheqanchay iñinapaq uywa hanpiq harawikuq harawiy sayaq sayanpamanta

260

Vesícula biliar Vez Vez (otra vez) Vez (tal vez) Vez (tal vez no) Vez (tal vez yo) Vía Viajar Viajero Víbora Viable Vianda Viborezno Viable Vibración Victoria Vida Vida eterna Vida temporal Vida larga Vida corta Vida Vidrio Viejo Vieja Vicio Viento Vientre Vigésimo Vigia Vigor Vigorizar Vigoroso Vil Vinagrillo Vileza Vilipendiar Villorrio Violar Violar Violentamente Violento Viscoso

hayaqen may mayllanpi yapamanta icha, ichas, ichapas ichas mana ichas ñuqa ñan puriy pureq katarí atikoq mihuna uña katari atikoq maywikuy haylli kawsay wiñay kawsay tukukoq kawsay unay kawsay pisi kawsay kuska kawsapuy qespi machu paya kuti wayra wiksa iskay chunka ñeqen chapatiyay kallpa kallpanchay kallpasapa aqoy kay, saqra oqa oqa aqoy kay alqochay hallka kallpaspa yoqoy kallpamanta waqllicheq kallpamanta chuski llawsa

hayaqen yanis yanislla huk kuti, huk mita icha, ichapas, paqta apiki manapascha ichas ñuqa, paqta ñuqa purikuna ñan puriy, illay illakuy, purina machaqway, waska uru atikuqlla mikuy mikuna uña machaqway atikuqlla maywikuy haylli, atipay kawsay wiñay kawsay puchukama kawsay unay kawsay pisi kawsay kuska kawsakuy qispi machu paya kuti kuti wayra wiksa iskay chunka ñiqin qawaq, waqaychaq, chapaq kallpa kallpanchay kallpasapa saqra, qarquna uqa uqa aqu kay alquchay hallka sarutaq, pakiq warmi pakiy kallpamanta piña piña llawsa

261 262

CASTELLANO

Vaciador Vaciar Vaciarse Vacio, a Vacuidad Vado Vadoso Vahído Valiente Vara Varear Varetazo Vastago Vasija Vasto, a Veces Vedar Vedejoso Vehemente Vejado Vejador Vejar Vejez Vejiga Vela Velar Veloz Vellón Vena Venablo Venda Vendar Venidero, a Venoso,a Venial

Ventana Venus



hich'ay kamayoq hilip'uy, hich'ay, hattf ey hicn'akuy ch'usaq ch'usaq kay ch'aqcha ch'aqcha ch'aqcha yuyay p'itiy q'aqchayoq Hañu k'aspi, k'aspi p'anay p'ana ch'iki, chawchu p'uyñu masfarisqa hayk'a kuti, hayka mifa hark'ay, amat'ay t'aqre urna, t'anapa uma p'itu ñak'arichisqa ñak'arecheq ñak'arichiy mawk'ayay hisp'aypuru ch'eqmikuy t'oqrikuy k'uchi wik'i sirk'a wink'ullu, wach'ina chuki wank'u wank'uy q'aya sirk'asapa huch'uy hucha

t'oqo ch'aska


hichaq tallisqa, hillpusqa tallikuy, hillpukuy mana imayuq mana imayuq chaqcha urqu chaqcha chaqcha wañurirquy, yuyanin chinkan mana manchaq,sinchi Hañu kaspi, kaspi panay pana chiklli puyñu, maqma, uspu mastansqa, maslasqa hayka kuti harkay, amachay tanpa uma rawaq sunqu ñakarjchisqa ñakarichiq, piñachiy ñakaríchiy, ñakachiy mawkayay, mawkay ispay puru chiojnikuy uywa waqaychay utiqlla, pawaqlla millwa s'irka winkullu, wachj wanku wankuy, wankiy qamuq qamuqlla sirkasapa taksa huchalla, huchuy hucha wasi tuqu chaska

Visible Visita Vitalicio Vitreo Vituallar Vituallas Viuda Virtud Virtud Virtuoso Viudez Viudo Vivificar Vocablo Vocear Vociferador Volcán Voltear Voluntad Voluntariamente Voluntarioso Volver Volver a nacer Voracidad Vomitar Vorágine Voz Vuelta Vuestro Vulgo Vulpeqa Vulva

qayllalla watukoq wiñaypaq qesprya qoqawchay qoqaw ikma allí kay allinkaykuna allin kaypi kawsay ikmakay pasu kawsarichiy simi qapariy qaparqachay areq areq muyuchiy munay munaymanta munaysapa kutirichiy, kutichipuy, kubnpuy kutinpuy raqrapu kay akruy antay qonchoy kunka muyuy qankunaq runaka china atoq raka

qawanalla, rikunalla

watukaq wiña wiñaypaq qispiya quqaychay qoqaw ikma allí kay allin kaykuna sunquyuq runa ikma kay pasu kawsarichiy simi rimaq qayakachay qaparqachay nina aqtumuq urqu muyuchiy, tikray munay munaymanta munaysapa kutirichiy, sayachipuy kuyupuyuy rakrapu, rakraq llunku kipnay antay qunchu rimay simi muyuriy qankunaq llaqta runa china atoq raka

263

Venturoso

Ver Verde Verdear Verdoso Verdugo

Verdolaga Verecundio, a Vergonzante Vergonzosamente Vergonzoso, a Vermes Vertidor, a Verter Verticilo Vesania (tuna) Vestido Vestidura larga Velidura corla Vestir Vela Veterano Viajar Vicuña Viernes Vigilia Vinagroso Virgen Viroto Viceras Vituperable Vituperar Vivarracho a Visible Vizcacha Vividof, a Vocetia Voltear Volcarse Volcar Volcado, a

kusi p'unchaw punchaw hamut'ay q'omer, k'uku q'omeryay q'omeryaq seq'oq, ñakarecheq

llut'u llut'u p'enqay, p'enqali p'enqakoq p'enqa p'enqaypi p'enqanapaq, p'enqakoq ch'unchull k'uyka hich'aq hich'ay k'intu waqayay p'acha qoysu p'acha suyru p'acha pachachiy, pachallichiy q'oya wamink'a ch'usay wikuña ch'akachaw nkch'arayay p'osqo q'aqa p'ikwa ñat'in p'enqana p'enqachiy k'uchi sutilla, suti rikhureq wiskacha p'ituykachaq chaqwa t'eqray, t'eqranpay t'eqray, feqsupuy t'eqray t eojasqa, feqsusqa

kusl punchaw, haylli

qaway qumir, chawa, Ilullu, kaplla qumiryay qumiryaq siquq, warkuq, ñakarichiq runa yuyu pinqay, pinqasqa pinqakuq pinqa pinqaypi pinqaypaq chunchul kuyka hichaq, talliq hichay, hillpuy sisay waqayay, piñakuy pacha hatun pacha taksa pacha pachachiy, wallpanchiy suyuq, watu yachaq machu illay, illarry wikuña chaskachaw rikcharayay puchqu mana qari riksiq allin kaspi chunchull pinqana pinqachiy saqra warma sutilla, rikuriqlla wiskacha maskakuq qaparkachaq tikray tikranpay tikrakurquy tikrachiy likrasqa

264

Voltear Voltereta Voluptuoso, a Vomer Vulnerar

p'aqchay, p'aqchanpay wayllunk'u mapa sonqo kapatu k'iriy

pakchay wayllunku mapa sunqu kapatu chansakuy

265

CASTELLANO

Vanílocuo Vacilación Vacilar Valentía Valentón Valiente Valle Varón Varonil Varonilmente Vedija Vejestorio Vendedor, a Vender Venta Verdor Verdulera Vericueto Verraco Vertiente Vetusto, a Vista Volador, a Volar Volver Vomita dor Vozarrón Vuelo



qhanamachi thuki thukiy qhari kay qhariykachaq runkhi, qhariykachaq qheswa qhari qahariy qhari, qhari sonqo qhariy qharilla khichu thultu machu, thultu paya qhatoq qhatuy qhatu qhamamayay yuyu qhatu khallpa panpa orqo khuchi phaqcha thultu machu, thultu paya qhaway phawaq phaway qhepnay qhepnaq rakhu kunka phaway


yanqa rímaq iskay yarquy iskayay mana manchaq sinchi kay mana manchakuq qichwa qarí qariy qarí, qarí sunqu qariy qarílla kichu tultu machu, tultu paya muyuchiq muyuchiy rantiy, rantikuy qumir qumiryay yuyu muyuchiq kallpa panpa urqu kuchi paqcha usku ñan qaway pawaq paway kutichiy kutichiq raku kunka paway

266

CASTELLANO

Y Ya Yacaré Yacer Yacija Yema Yerba Yermo, a Yerno Yerro Yesar Yesera Yeso Yesoso Yo Yo mismo, a Yuga Yunta Yuta Yuyo


(Palabras simples)

ima ñan kayman kunparayay, chutarayay aya p'anpana ullihu qora purun panpa, puruma chuchin qatay pantay isku chakra isku tulipa isku iskukama ñoqa, noqa ñoqa kikiy rumu masa qallu taka yuyu


ima ñan kayman chutarayay aya panpana mutmu, iklh qura purun panpa qatay pantay isku chakra isku tulipa isku iskukama ñuqa ñuqa kikiy rumu masa qallu taka yuyu

Y

267

CASTELLANO

Yacente Yacer Yaya Yema Yerbazal Yerto, a



t'ankaq t'ankay k'iri ch'awchu, runtoq q'ellonnin sach'a sach'a k'irku


kunparayaq tiyay, tankarayay kiri chawchu, runtuq qillunnin sacha sacha kirku

268

CASTELLANO

Yertoamora Yesero



qhaya qhaya isku qhatu


qaya qaya isku qatu

269

CASTELLANO

Zabila Zancudo Zangüeña Zapallo Zorrillo o zorrino Zorro Zurcir Zumbar


(Palabras simples)

achupalla wanwa unkaka sapallu añas aloq,lan qeqoy warwaryay, chiriryay


achupalla wanwa qara chupa sapallu añas atuqur siray warwaryay, chiriryay

CASTELLANO

Zafarse Zapatear Zigzag Zorzal Zurdo, a



ch'utikuy t'oqtipiyay q'enqo ch'iwaku lloq'encho


chuticuy taqtipiyay qinqu chiwaku lluqistu

270

z

271

CASTELLANO

Zanjo Zampona



sankha phuku phuku


sanqa antara

diccionario castellano_quechua ayacuchano

Documents