diccionar. kichwa pastaza

Upload: washorojas

Post on 02-Jun-2018

268 views

Category:

Documents


7 download

TRANSCRIPT

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    1/133

    SHIMIYUK KAMU

    KICHWA MISHUSHIMI

    MISHUSHIMI - KICHWA

    PASTAZA MARKAPA ISHKAY SHIMIYACHAYTA PUSHAK.

    2OO8

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    2/133

    PUSHAK APUJUAN PROAO s.

    CHAWPI YACHAYTA PUSHAKElario tanguila a.

    KillkaKkunaMariano !r"a C#.An"r$s %ala&!r ".

    YANAPAKKUNA

    Su'!r&isor!s ( t!nios "o!nt!s)! la "i'!i*+'asta,a.

    )IPEI-+PCalle Sucre y 10 de AgostoTelefax: 03-2!-10! 03-2"-!1#$uyo % $asta&a - 'cuador

    ()se*o de +ortada y co,tra +ortada )lustrac)., fotograf/a y d)agraac).,:

    $r)era 'd)c).,: $uyo % 'cuador % 200!

    $ro))da la re+roducc)., total o +arc)al del co,te,)do de este SHIMIYUKKAMU s), la autor)&ac)., de la (I$'I$ o losautores4

    PRESENTACIN

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    3/133

    S))yu5 5au es u, doue,to 6ue 6uereos +rese,tar al +uelo de ala 5)c7a )s+a,a y deotras ,ac)o),al)dades 6ue se ),terese, a+re,der el )d)oa esto co,st)tuye ),strue,to de f8c)l a,e9oy co+re,s)., au,6ue ay uscos tr),os ,ue;os co, los cuales te,eos 6ue a+re,der +ara alary escr))r4 's u, ;olue, de todos co,oc))e,tos y la ),forac)., +rec)sa del co,9u,to de raas delsaer ),tegral del ser ua,o de la ,ac)o,al)dad 5)c7a desde las a,t)g

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    4/133

    tar)+as5a,c)5 ta,ta,a5uy5u,a+) +ur)5us5a+) ay+) r)a,a5us5a+)+as )a+a5ta 5aytaruras5a,c)5 *u5a,c)5 5)c7a+) r)ay asta7a, all)yas+a *a7+a5a, 5at)cu, ,)s+a *u5a,c)57as)5u,a+) ta,ta,a5uy5u,a+) su5 ay+) 5as5a+as aa ca+us5a s))ta r)a5 5a,5a+a55)c7a s))7a, es+a*ols))7a, 5u,a,5a all)yac)s+a ru5u5u,a alta5u,a 7a7a5u,a+as all)tar)a,5a+a5 u,a,c)54

    S),a) 5allar)+)5a )s5aycu,5a su5 5)ll5a5u7a, 5)ll5ay5allar)r5a,c)5 ra,t) 7ara,5a )s5u,+atsa5)s5u,cu,5a +usa5 7ataa,ta tu5uy aalla5ta+) cu,5a+usa5 5)ll5alla7a, 5)ll5a,5u,a ra,t)$asta&a Mar5a+)5a cu,5a )s5u, 5)ll5a5u,a7a, 5)ll5a,c)5 cayta) 5)c7a ll)5a ,),c)55ay5u,a) 5a,:

    Uyaywakuna:a i u.

    Uyantinkuna:ch (cha) - j (ja) k (ka) - l (la) - ll (lla) m (ma) n (na) (a) p (pa) r (ra) (a) h (ha) ! (!a) ! (!a) " ("a) # (#a) 7)c5as5a 5)ll5a5u,a5a )as),a uyar)5tar)a,5a+a5) 5a,4S),allata5 uyar)s )lla, ,)s+a Taacu,do ta,ta,a5uy+) 5)ll5a,5a+a5 curar5a5u,a ta)a- tayaA+)u-a+ya as7a asta7a, su5u,ata+as 5ay+) ,),) a,a s),acu *u5a,c)5 yaya5u,a5a r)a,)ta)ya A+)7 5a,u7a asu7a caya,ta 5ay+) yay5uc)s5a,) 5ay ,)5us5a5u,ata asta7a, 9a7allayaca,a+) yacac),a5u5+)+as tu5ucu, ,)s5a yuyay7a,4

    Kilka#u

    Indice=IKSICHIK $ABKA

    $%&S&'ACI' 3

    MASHI KU'A

    %IKSICHIK $A'KA !-"

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    5/133

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    6/133

    ?etra #-#!

    ?etra H #!-#D

    ?etra I #D-#

    ?etra E #-##

    ?etra K % ? ##-101

    ?etra ?? % M 101-10!

    ?etra B 10!-10"

    ?etra > 10"-10

    ?etra $ 10-11

    ?etra J 11-11!

    ?etra = 11!-11#

    ?etra S 11#-123

    ?etra T-U 123-12"

    ?etra -Y-L 12"-12

    KI??A SHUTIKUBA- HUBKAY SHUTIKUBA - TU??$UKUBA

    B>M=' (' ?>S M'S'S % B>M=' (' ?A S'MABA - C>?>='S

    HUBIY - C>BEUACIB 12#

    KICHWA=IMAY YACHAY % =AMATICA YA$A=IK SHIMIKUBA 130-131

    A++USHUIKU'A 132

    A%I$ASHKA $A'KAKU'A - I+IO/%A01A 133

    Kutukunamanta(SIMO+OS UI+IA3OS)

    Iac)5 )c4 ero

    Iall)c)5 )ll4 Ad;er)o

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    7/133

    I5) yuyay )5y4 rase g)ro )d)o8t)co

    Ma,car)c)5 4 I,ter9ecc).,

    Sut) st4 Bore susta,t);o

    Sut)ra,t) sr4 $ro,ore

    Sut)ll) sll4 Ad9et);o

    Sut)ll)ac)5 sll)4 $art)c)+)o

    A4r56ia!ura para 5l ca!5llan7,

    Ad9et);o ad94

    ero ;4

    Ad;er)o ad;4

    rase locuc)., g)ro fras4

    I,ter9ecc)., ),ter94

    Bore suta,t);o s4

    $ro,ore +ro,4

    $art)c)+)o +art4

    KICHWASHIMI MISHUSHIMI

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    8/133

    A Uyay7a 5)c7a ll)5a+a 5allar) 5)ll5a4 $r)er;ocaly +r)era letra del 5)c7a ll)5a4

    A4#a ala Nst4O Eatu, all+aaaaa5uca uyuc)s5a Continenteamericano, America9 t)erra de laua,)dadP t)erra frt)l4A4#a-ala $a!akuk !an!anaku#Nst4O Aya yala+) Maalla5taa,ta

    9atu, a+u5u,a ta,tar) Organizacinde Estados Americanos.

    A4#alapi cha"churi Nst4O Yura5ca5u,a)ya,a ru,ata Fu5a,c)5 7acaylla5tayu55u,atac)5,)s+a a,a )a5u,a+)+as lla5uy,ata

    +u5llac),ata )ata+as a,a 5u, cay sa)ru,a5u,ata) 5ay sut)7a, r)5s),c)5 racismo en

    amrica.Achacha# N4O Ya+a c)r) +u,ca+) ,),a4 Iac)r) 5a5ta 9a+)s+a c)r)c)5+) ,),a Que frio!Achacha" N4O s),c) ru+ay +u,ca+) ,),c)54

    B),a 5us5a+) llutar)5+) ru+ac)5+) ,),a Qucalor!Achachilaa Nst4O Gara,5a 7ara,5a yall)u57ata5u,a+) *a7+a 5a7sau5 ru,a5u,aantepasados.Achik Nst4O Tuta 5as5aa,ta +u,cayar)5+),),c)5, Luz$u,ca5lla 5a5ta ,),c)5 claridad

    +u,ca5lla 9aytay resplandorP +u,caya5 claro.Achik an!aku Nst4O Ac)5yac)5 a,5u alamrede luz.

    Achikmama Nst4O ?lullu 7a7ata sut)yac)57ar) s),allata5 ,),c)5 ar5a5 aa su5yuyay5a 5ay) sa7ar)5us5a+) ya,a+a5ta+as,),c)5 ac)5aa Madr),a4Achik mirari# Nsll4O Ac)5 su5a,)rar)s5aa,ta r)ayP"ropagacin de la luz.Achikamu#!u Nst4O a,5as 7a5s)ta r)5uc)5

    9)llay ozono.Achik#achik Nst4O Ac)5yac)5uyu focoac)5yac)5 9)llay linterna.Achik#achina N)c4O Asa 5a5+) ac)5yac),aP)a yuyay5u,ata a,a 9autas5ataac)5yac),a Aclarar, esclarecer ),t) llu5s)5+)

    c)7lla r)5ur)5 rillar tuta lla,5a,5a+a5ac)5yac),a alumrar, +u5lla,a5us5a5u,a+)ac)5yac),a iluminar.Achik#akun Nst4O Tuta 5as5aa,ta

    +u,caya5u5+) ,),c)5Alumr#ndose.Achik#ana ()c4O Asa 5us5a5u,ataac)5yac),aaclarar.Achik#a#a Nst4O ?lullu 7a7ata sut)yac)5sa7r)5us5a+) ya,a+a5ta ac)5yaya ,),c)5$adr),o.

    Achka N)llO Ia sa)ta+as ac5ata car),aPs),a ac5a lulu, ac5a yura4 $arto, muc%o,astante.Achih Nst4O $u,caya,a+) r)5ur)5 5uyllurLucero de la ma&ana.Achukcha Nst4O Gaylla tull+uyu5 )5u,a su,)uyu ac%occ%aplanta trepadora 'ue d# unafruta comestile.Achura Nst4O Ia5u,a sa)5u,ata su5a,sua5 yuyay7a, 5uyay7a, 5uy5u,a ose'uio,regalo.Aknana N)c4O ?uu 5as+)ta a,turu7a,

    9a7)s+a tar+u5 7ar)+as *a7)ta 9a7)r)s+aa,t) +a,5a5u,a7a, luu5as+)ta 7a5tay cay5)+a tar+u,5a+a5 sua5 luu a+ar)cu, ,)s+a,$acer ritos.Akanka" Nst4O NBa $aO4 Su5 9atu, +)s5u5as5u+) yura5 )llayu5 7asaa, ya,a)llayu5 ta ta t8 s)7)s+a +ur)54 (na)ariedad de a)e.

    Akcha Nst4O =u,a ua+) 7)*a5 *utu )llatar)5s),c) a5ca ,)s+a"elo, caelloP ru,a a5ca7)7a )lla5u,ata ,),c)5 cerda.Akchakara Nst4O A5cayu5 ua 5arata cas,ar)5s),c)5 Cuero caelludo.Akilla Nst4O Ya5u5u,ata u+)ya,5a+a5 utsur)5taa5)lla ,),c)5 *aso.

    Akilla Nsll4O =u,a 9u,tar)5+) t)5ra5lla 5a,u7aCanoa celosa.Akki Nsll4O Su5 5us5a5u,a+) a55) ,)s+a r)a,

    9a7a ,),5a+a5Alto, alta.Akllana N)cO All)5u,aa,ta )sus5a 5a5ta

    a5lla,a +eleccionar 9atu, uc)lla 5a55u,ataa5llay clasificar ay5a, ru,ata )a ruray+a5a5llas5a designar +usa5 a+u tu5u,5a+a5a5lla,a, elegir, escoger.Aklla# Nst4O Ea7a+) ,)s5a s),a a5llay5u,aseleccin.Akllahka chani Nst4OKay5a yaca5u5 7a7a5u,a sa+a, yaca5u,a+)as,a t)ya5ta r)5uc),a) s),allata5u,5uy5u,aa,ta ru,a5u,aa,ta+asr)5uc),a) muestra estadstica.Akllu Nst4O Ga7a5as+a ru5u5as+a+as

    9a+)r) 9a+)r) r)a5 ru,a a,a uya5+as

    tartamudo.Aklluna N)c4O =)asa,)s+allata5 a,a all)r)a,ata usa5 tartamudear, alucear, tar-ear.Akna Nst4O Iata ruray+a5 tar+uy+a5a+u,c)5ta a*ay rito.Akruna N)c4O G)5sa u5ua,ta )5us5au+)yas5a5u,a+as t)+ur)s+a s))a,s)5auy ener acidez de estmago.Aku Nst4O Curar),a llaca+a t/nica.Ak!una N)c4ON? L4O S)) u5u+) t)ya5 lla7sata

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    9/133

    t)75a,aEscupir, esputar, e0pectorar.Aku Nst4O Ga*a urua,ta a5u $arinallasac)5a,ta tu+u gramo ya,tas5a+) uc)laa,ta5u le&a mu1 menunudo o astilla.Akuku!inchik Nst4O ?lasac)5a,ta 9atu,llasa5a, tu5uc)s5ata ,),c)5 a5u5ut),c)5m/ltiplo del gramo.Akuna Nst4O Ia uru5u,ata 5uta,a2oler.Aku# Nst4O Kuta,5a+a5 a*a,a, 2uele.Aku#chi N)c4O Ac5a+ura aya+as r)9us+a,),c)5 a5uyc) *#monos 1a.Ak"a Nst4O NBa $aO S),c) yura +alasur5u,5a+a5 5a,u7a rura,5a+a5+as 3rol decanelo.

    Ala Nst4O Isu yura5u,a+)7)*a5) )s5ay sa) t)ya,a,a )5u,a s),allata5)5u,a+as, $ongo.Alama Nst4O Kay s))taSaraya5u +a5aya5u

    Mo,tal;o ca,elos ru,a5u,a5ar)5u,ata cas,a r)a,5u,a +innimo de amigo.Almu! Nst4O Ia5u,ata ra,t),a+) )s5aycu,5a

    +)c5a llasac)5ta alut ,),c)5Arroa N2! lOAllana N)cO ?uuta ),c)5ta +a+ata

    +a+ac),ata ut5us+a sur5u,a Ca;ar cosecarturculos4Alla"ka Nsll4O Allima4ipuraman nin4apa4c%asna ninc%i4, mano derec%a.Alla# Nst4O All+ata ut5uy ,),5a+a5)4 Ca)a,e0ca)a.

    Allku Nst4O Kar) 7ar)all5u5a5+)+as ,),a4"erro.

    Allkuruku Nst4O Eatu, 7)raall5uta all5uru5u ,),c)5+erra&o4Alli kan N)ll4O All)ruras5ata

    ,),a4 's ue,o4Allika# Nst4O All) s),c) aycayu5ta ,),5a+a5)Salud4Alli Nsll4O Ia5u,a+as sua5 all) 5a5ta ,),a5ien, ueno, derec%o, sano, e0celente, perfecto.Allichina N)c4O Ia 7a5ll)s5ata all)c),a)a5u,a su5a, su5a, s)r)5ta +ay s)r),a+)cura,a Arreglar co+o,er acoodarsoluc)o,ar ador,ar curar decorar

    Allichihka Nst4O Ia5u,ata+as ru,arus5a5u,a s),a: cuya+a,a,ta artificialAllichihka jampi Nst4O All)c)s5a 9a+)5aca5ll)5u,a7a, ca+uc)s+a ruras5a5u,a)=eed)o 6u/)co4Allichihka "anu Nst4O All)c)s5a 7a,u5aca5ll)7a, ca+us+a ruras5a), Aono'umico.Allichi# Nst4O Ia lla5) tu5us5ata all)c)y)a5u,a +a,tas5ata all)c)y Soluc).,4

    Allik Nst4O All) a5) +ura, ,),5a+a5) )atatu+a,5a+a5 s),allata5 uyur),5a+a5+as(ereca4Alli kari NSllO sua5 su,5uyu5 5ar)4 ue,oreAllika# N)ll4O All)5ay ,),c)5 )a all)5u,ataru,a5u,a 9a+),ata e,ef)c)o4Allika# Nst4O cas,allata5 s),c) ru,a a,au,5ur)5ta,) all)5ay ,),c)5salud.Allikillka# Nst4O Sua5 )a +a,tay+as )lla55)ll5a,a >rtograf/a4Allilla N)ll4O All)a,talla +ur),a rura,a+as?e,tae,te le,toP all)lla 9a+),a sua;ee,te Iaa,a 7a5ll) tu5uy all)lla )e,4Allilla himiki Nst4O All)lla s))5)5ar)a5us5a+) uyar)5ta) ,),c)5 s/laas 8to,as4Allimaki Nst4O tu5uy )ata lla5ay+a5+asall)a5)7a, lla5a,c)5 Ma,o dereca4Alliman Nst4O All)a5)+uraa, 5),rayya,auyur),a +ur),a+asA la derec%a.

    Alliman!a N)ll4O All)a,talla )ata+as 9a+),ale,tae,te4Alliman!a alli N)ll4O Kaar)s+alla )ata+asrura,a (es+ac)o co, t),o co, cu)dado4Alliman#a Nst4O All)+ura a,*aa, )a+assa5)r)5ta ,),c)5 ?ado dereco4Allim) N)ll4O Ia+as all) 5a5+)) ,),c)5 all))'st8 )e,4Allimikuna Nst4O All) )5u,a5u,a aycatas),c)yac)5ta) all))5u,a ,),c)5 Co)da

    ue,a al)e,tos ,utr)t);os4Allimiku# Nst4O All))5uy ,),c)5) aycatas),c)ta5u5ta ,utr)c).,4

    AllirikraNst4O All) r)5ra ra&o dereco4Allihunku#uk N)ll4O Su5 ru,a all)su,5uyu55as+a) )a a,a all)5a5+)+as 5)s+)c),)ata+as 5u,lla o,dadoso ge,eroso4Allihunku runa Nst4O Ma,a +)*a5 )atas+as5u5llaru,a o,dad4Alli!a alli!a N4O Su5 ru,ata )a a,a all)tu5u5+)) all)ta all)ta ,)s+a +)*a,c)5 )e,eco4Alli!a N4O All) saylla ', ue,a oraP )a+asall)tu5u5+)) all)ta cas,a tu5us5a ,),c)5 a

    ue, t)e+o409oAlli!arikuri#ak Nst4O Ia llaca55u,a+) all)ta

    r)5ur)ya5) ,)s5a $rocurador4Alli!ukuna N)c4OU,5us5aa,ta all)yas+a 5at)co,;alecer4Alli "armi NsllO Sua5 r)5ur)5taall)su,5uyu5ta) all) 7ar) ,),c)5 ue,aue9er4Alli "aha Nsll4O Ma,a ,a,ayta car)57asayu5 ue,a es+aldaP s),allata5 l)cayu5ru,a suerte4Alli#achina N)c4O Ma,a all) rura5us5ata

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    10/133

    all)c),a Correg)rP u,aya,ta s),alla 5at)5u5tausu5yac)s+a all)yac),a e9orar4Alli#ana N)c4O U,5us5a 5as5aa,ta al)ya,aMe9orar sa,ar4 Alli#anakuna Nsll4O Is5ay ru,a+ura

    +)*a,a5us5aa,ta all)ya,a5u,a =eco,c)l)arse4Alli#a# allpa!arpu# Nst4O Ia5u,ata tar+uy+a5all+ata ar5as+a all) car),a oe,toagro+ecuar)o4Alli#u#achina N)c4O Yacac)5us5a+) a,aautas5a 5a5+) 5ut), all)yuyac),a 'x+l)car4Alli#u#u Nst4O $u,asuyu+) 7)*a5 ca7ata)5u,a uyu =8a,o4Allpa Nst4O All+a5a ru,a+a5 7)7a5u,a+a55)7a-yura5u,a+a5s) 5a7say 5a, cas,allata5cay+)) tu5uyta car),c)5 tierra, terreno,suelo.Allpapacha kapukuna Nst4O All+a+aca5u+u5u,a5a 5ay5u,a): yura5u,a ayu5u,acu5)5u,a ayca7a5u,a =ecursos ,aturales4

    Allpacha"pipacha mu#u# Nst4O Aa7taru,a5u5a) all+aaa cas5ata ca7+)+)7acuta curas5a l/,ea ecuator)al4Allpachinkarina N)c4O Ac5a 5ut), su55us5alla+) )a5u,ata tar+u5+) all+ac),ar),a7a5ll),a eros)o,ar4Allpachinkari# Nst4O Tar+u,5a+a5 a,a all)all+ata all+ac),5ar)y ,),c)5 'ros).,4Allpachukchu# Nst4O All+a cu5cuy5a7as)5u,ata *a,+)5u,ata yura5u,ata7)7a5u,ata ru,a5u,ata+as 7a,c)5ta),),c)5 Telor terreoto4Allpakamachi Nst4O Kay all+a5aac)ta5a

    ruras5a5u,a) all+aa,ta aa +)*a,a5uyt)yacu, ,)s+a ?ey de t)erra4Allpakama# a#"achi Nst4OAll+a5aaysay7ac)5a sua5 9atall)yta rura,5a+a5)geograf/a +ol/t)ca4Allpa kara Nst4O9a7alla all+ata) all+a 5ara,),c)5 corte&a terrestre4Allpaka"a# #acha# Nst4O All+aaa5a7sayyacay5a tu5uy all+a+) 7)*a5a,ta yaca,at)cas,a sut)c),c)5 C)e,c)as ,aturales4Allpakichu# Nsll4O May5a, ru,a ac5aall+ayu5ta 5)cus+a 9a+)r),a) I,;as).,4Allpakichu# hapi Nsll4O All+a5)cuy 9a+)5a su5

    ru,ata 5)cus+a su55u,aa, 5u,a)'x+lotac)., ex+ro+)ac).,4Allpakillkakama#uk Nst4O All+asuyuta rura5ru,a e.grafo4Allpaku!ik Nst4OAll+aaa cas5a uyur)ta)all+a5ut)5 ,),c)5 o;))e,to de rotac).,4Allpamamallak!a Nst4O 9atu,all+a5us5a5u,ata) all+aaalla5ta ,)s5atar)5s),c)5 Co,t),e,te4Allpallanka# Nst4O Ia yura5u,ata uru5u,ata

    all+a+) tar+uyta) all+alla,5ay ,),c)54Agr)cultura traa9o de la t)erra4Allpalla runa Nst4O a,a ya+a5ta 9a7a ru,ata)all+aru,a ,),c)5 Hore de +e6ue*a estatura4Allpallichi Nst4O Iata+as tar+u,5a+a5 5a5r)+)5)7a5u,ata yura5u,ata a,cuc),aa,a5as+a5a ru+ac),a Kay) all+all)c)$re+arac)., del suelo4Allpaman Nsll4O Ea7a+) 5as+a) all+aa,,),c)5 Aa-o, )ata+as 7ara5as+a all+aa,s)t)a ,),c)5 ac)a aa9o4Allpamama Nst4O All+aaa cas5ata)cas,a ,),c)5 gloo terr86ueo adre t)erra

    +la,eta t)erra4Allpamama Sha#ak Wachukuna Nst4OMer)d)a,os4Allpamama chaka All+aaata cas5asut)7a, r)5s),c)5+la,eta t)erra4

    Allpamamakama#Nst4O

    All+aaa5aay5atu5uy all+a5us5a+)t)ya5a,ta yacay)geograf/a4Allpamamapi rikuchiNst4O May5a,all+a5us5a+)

    r)5uc)ta) cas,a ,),c)5 u)cac)., geogr8f)ca4Allpamama hunku Nst4O All+aaa5aca7+)) su,5uta) ,),c)5 Cora&., de lat)erra4Allpamama #acha# Nst4O All+a )as),a5as5ata yacay) ?as c)e,c)as de la t)erra4

    Allpaman!arura# Nst4O Ma,5all+a7a,)a5u,ata+as ruray5u,a Cer8)ca4Allpampa# Nst4Osu+erf)c)e de la t)erra4Allpamu#u Nst4O +elot)lla4Allpamu#u# NstO o;))e,to de traslac).,4Allpaan Nst4O ;/a terrestre4Allpau!uchina N)cO $a5) +a5) all+ata*utuc),a(esterro,ar4Allpapacha Nst4O Ya5u 5us5aa,ta c)5a,ya5)all+a+aca tu5u, co,t),e,te4Allpapachapampa Nst4O All+aa7ata)all+a+aca+a+a ,),c)5 su+erf)c)e de la t)erra4Allpapacha kapukuna Nst4O Ia sa) )ay5u,a

    all+a+aca+) t)ya5u,a) s),a 5)7a5u,ayura5u,a cu5)5u,a recursos ,aturales4Allpapiruru# Nst4O Su5 atu, cas5a5us5a5u,ata all+a cas5a uyur)ta ,),c)5all+a+)ruruy o;))e,to de rotac).,4Allparaki Nst4O Fa7+a Maalla5ta a+u55u,asaca lla,5a5u,aa, all+ata sa+a,5u,aa,all+ara5)ta ruras+a 5u55ar5a =efora agrar)a4Allparan!ikillka Nst4O Cay ra5)s5a all+aa,taauyay+a5 5)ll5ata ,),c)5 all+ara,t)5)ll5a

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    11/133

    escr)tura4Allparura#uk Nsll4O All+a5u,a7a,)asa)5u,ata a5)7a a7a5 ru,a Cera)sta4Allpahu#u Nst4O Maall+a 5us5a5u,atar)5s),5a+a5 suyus5a mapa.Allpahu#ukama# Nst4O All+aa,ta suyu5ru,a cartograf/a4Allpa!a kichuhpa japina Nst4O Su5 ac5aall+ayu5 ru,ata 5)cus+a a+),a ex+ro+)ac).,4Allpa!an!ari#Nst4O All+a )lla5 ru,a5u,a ta,tar)yCoo+erat);a4Allpa!upuk Nst4O All+ata ra,t)c),5a+a5*a,+)5u,ata rura,5a+a5 tu+u5 tu+u5 ru,ato+.grafo4Allpa"aklli#a# Nst4O M)yuy a+)5u,ataasta7a, u,ayta tar+us+a 5at)5+) all+a7a5ll)yayeros).,4Allpa"ira Nst4O All+a u5u+) ya,a 7)ra t)ya5ta)sur5us+a 7a5s)ta r)7)yata 5uyu55u,a+)cura,5a+a5 rura,5u,a $etr.leo4

    Allpa"ira urkuna Nst4O All+a 7)ra sur5uyta)as,a ,),c)5 'x+lotac)., +etrolera4Allpa"ka# Nst4O G), ar5a5u,a+) 5ayall+a75ay 5u,a t)ya,5u,a '9rc)to4Allpa"ku Nst4O Gas) ruras5a5u,a+) a,ta5uru

    +ur),a5u,a+) all+a u5u+) car),5u,a susuelosuterr8,eo4Allpa#ana Nst4O Ka7sa55u,a 7a*us+a all+asa5)r)y Co,;ert)rse e, t)erra4Allpa#uk Nsll4O All+a5u,ata au tu5us+acar)55u,a (ue*o de t)erras ace,dado4All"a# N)c4O Saca all5u5u,a uy)7a all5u5u,a7a5as5a Aullar4

    All"i# Nst4OIata yacac),5a+aQ)aa,tar)a,5a+a5 sut)c)) all7)y sut)yu5 5a,teaasu,to4Ama nichun NO 5ay5a su55u,a aa uyacu,,)s+a) aa ,)cu, ,),c)5 ,o d)gas4AmaN)llO Ia 7a5ll),aa,ta +a5)r),aa,ta aalla,5a,5) ,),c)56o 7pro%iiti)o8.Amachana N)c4O Ia ta,ta,a5uya, a,aut5a5a +a5ataus+a )a a,a all)ta r)as5a5as+a ,),a tu5u,c)5 aacada ,)s+ad)scul+ar excusar4Amakulu Nsll4O I,flaac)., de ga,gl)os4Amaku Nst4Ogarra+ata4

    Amalla NO ()os ,o 6u)era4Amalla!ak NO B) d)os 6u)era4Amaana N)c4O Ada+tar4Amaarina N)c4O ada+tarse4Amaari# Nst4O Ada+tac).,4Amapacha N4O Au,6ue ,o4Amarak N4O Toda;/a ,o4Amarun Nst4O5oa.Ama!ak N)ll4O Bo cu)dado4Ama!ak hamunkichuk N)ll4O Cu)dado 6ue

    ;e,gas4Ama"!aNst4O +aio, cientfico, filsofo.Ama#!a# Nst4O c)e,c)a4Aman!a #acha# Nst4O contenido cientfico.Amina N)cO$astiar, empalagar, cansar, %artar,saciar, %ostigar.Ami!a Nst4Oso+a4Amin!a Nsll4O (esar)da ),s/+)da a+8t)co4Ampana N)c4O Sufr)r oste&ar4Ama Nst4O oscura adrugada ala atardecerel ocaso t),)ela4Ama#ana Nsll4Oa,ocecer +r)eros oe,tosde la ,oceP +arte del d/a 6ue s)gue),ed)atae,te al cre+@sculo4Amu Nst4O $atr.,4Amuk NsllO +ua)e, lando.Amuklla Nsll4O Sua;)to4AmulanaN)c4O Af)lar4Amulli Nst4O ocadoAmullina N)cOLle)ar algo a la oca.

    Amu#ana N)c4O Ado+tarP +ro)9arP rec))rac),dose +ro+)asP adue*arse4Ana Nst4OLunar, peca.Anachina N)c4Oarrea,gar4Anaku NstO sa1a, falda, antigua prenda de)estir.Anana# N4O Ju l),do eroso4Anchakuk N)ll4Oe,eroso4Anchalia Nst4O a,te+sados4Anchallpa Nst4O gloo terr86ueo4Anchallpakama# Nst4O geo+ol/t)ca4Ancha#ana Nsll4O '+eorarse4Ancha #upa# Nsll4O Muy )+orta,te o

    )+orta,te4Anchuchi Nst4O resta sustracc)., 6u)teexe+c).,4Anchuchik Nst4O sustrae,do4Anchuchina N)cO Quitar, restar, sustraer,reducir, apartar, ale-ar, suprimir.Anchuchirik Nst4O M),ue,do4Anchuchihka N)c4O 6u)tado4AnchuriN4O Ju/tate4Anchurina N)c4O Hacerse a u, lado ause,tarse6u)tarse4Anchu# N4O Ju)ta4AnkaNst4O4 9a)il#n, a)e de rapi&a, #guila.

    Ankak Nst4O Coeta4Ankara n. la;acara4AnkaNsll4OAzul.Anka pacha NsllO 9a7a+aca r)5ur)5 celest)alP

    +aa7ayr) 9a7a+aca+) r)5ur)5 c.s)coP9a7a+acaa, cusa5 5us5a es+ac)o celeste4Anka ma#u NsllO ayu ya5u suyat)5alla5a5ta) cas,a r)5s),c)5 r/o cr)stal),o4Anka #aku Nst4O Aguas a&ules4Anka#u Nst4O Celeste a&ul c)elo4

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    12/133

    AnkiNst4O =ad)o Nat4OAnki!upu# Nsll4O =ecta ed)da de rad)oAnkichik Nst4O =ad)o e)sor4Anki#achik Nst4O =ad)o rece+tor4Anku Nst4O *ena, raz, soga, cuerda, e-uco,arteria, tendn, ner)io.Ankulla Nst4O caucoso4Anku#ana N)c4O >rear secarse u,a +la,ta ecarra/ces4Anku#ahka Nsll4O >reado e,ra)&ado4Analla N)llO escaso +ocoAn!a an!a N4O Ju flo9era4An!a Nst4O Core etalP t)erra aar)llo ro9)&o4An!aki Nst4O +loo4An!akin Nst4Oel)co+teroAn!akra Nst4O callo4An!aku Nst4O alare4An!akullki Nst4O Mo,eda4An!aku# Nst4O ?ocootora4An!allika Nst4O Ma6u),ar)a4

    An!allinchi Nst4O alla4An!anka Nst4O A;).,4An!anikik Nst4O Co+utadora4An!anikik chaki Nst4OCorreo electr.,)co4An!ankachik Nst4O +)loto4An!aan Nst4O Carretera4An!apachachikNst4O relo9 ec8,)co4An!api#u Nst4O)c)cleta4An!ara Nst4O I,strue,to us)cal A,d),oLa+o*a4An!aru Nst4O Tre, ferrocarr)l4An!ahkamiku# Nst4Oco)da e,latado4An!a"a Nst4O Carro4

    An!a"achik Nst4O cofer4An!a"aku Nst4Ocarret)lla4An!a#ari Nst4O rad)o4An!a#a# Nst4O Metal@rg)co4An!iNsll4O A+.co+e de a,t)suyu e,tre4An!imuru Nst4O $roductos a,d),os4A!ina N)c4O ;e,cer e+alagar4An!ipak kamachi !an!ari Nst4O $arlae,toA,d),o4An!ipak llacha#a#"ai st4O Tr)u,al de 9ust)c)aA,d),o4An!i Nst4OCord)llera4An!iu#u NstO egin oriental este oriente,

    amazona.An!i"cha Nst4O cr)e, del)to4An!i"cha#u5 Nsll4O Cr)),al del),cue,te4An!i"rkuNst4O A,des4An!uchikNst4O C)ca t)er,aP c)ca de a/&4An!ala Nst4Oe,a,o4Anuna Nst4O C)r)oya4An#aNstll4O =e,c)llosoP co,se9o4Aaki Nst4O acter)a4Aallu Nst4O ),secto4

    Aanku Nst4O$ormiga.AaNst4O;orro, perro del monte.Aa" Nst4O ;)rus4Aa"i Nst4Ofruto4Apa Nst4O ;)e9a edad a;a,&ada4Apachi Nst4O carga4ApakillaNst4O lu,a lle,a4Apama Nsll4O )e9a Nfora des+ect);aO4Apamama Nst4O auela4Apamukri N)c4O A,da traer4Apamuna N)c4O Traer ;e,)r traye,do4Apamupa#N)c4O $or fa;or trae4Apamu#N)c4O Tra)ga4ApanaN)cO lle)ar, conducir.Apanaku# N)c4O lle;arse o relac)o,arse4Apankara Nst4O c8,cer Ne,feredadO4Apankura Nst4O Ca,gre9oApankura Nst4O ca,cer Ns)g,oO4ApapaNst4O ar)edad de ga;)l8, ,octur,o4Apapa# N)c4O $or fa;or lle;e4

    AparikNsll4O cargador4Apari#kancha Nst4O ed)os de tra,s+orte4Aparina N)cO Cargar lle;ar a es+aldas4Aparihka Nst4O cargada4Apahka #apa Nst4O Sua lle;a,do4Apa!araNst4O cucaracaApa# N)c4O ?le;a N)+erat);oO4Apa#a#a Nst4O aueloP +adre de su +adre o de suadreP asce,d)e,te de u,a +erso,aPHore a,c)a,o4Apa#cha Nst4O Rlcera4Api allpa Nsll4O T)erra sua;e4ApiNst4O a&aorra de a/& colada so+aP

    Api Nsll4O flo9o d)l la,do t)er,o sua;e4Apicha Nst4Oc8,cer4Apichina N)c4O ',ce,der +re,der4Apichu Nst4O Caote4Apilla N)ll4O Muy sua;e sua;ee,te4

    la,dae,te4Apimanku Nst4O +era4

    Api" Nst4O Caallo4Api" chupa Nst4O Cola de caallo

    +la,ta ed)c),al4Api#achina Nst4O Alandar,sua;)&aApi#achikunku# Nst4O

    +ol)o)el)t)s4Api#achi# N)ll4OAlandamiento.Api#ana N)cOAlandarse.Api#uNst4O ca))to4ApuNst4O

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    13/133

    Apukkuna !an!aripacha Nst4O+er/odo de),tegrac).,4Apuk!ukuhka Nst4O e+erador4Apunchik Nst4O ()os Ser ();),o4Apunchikkama# Nst4O rel)g).,4Apunchikpak kamachikuna Nst4O doctr),as)l)a4Apunchik"ai Nst4O Igles)a Te+lo4Apuhkachana Nst4O e,orgullecerse4Apuhka# Nsll4O $resu,c).,4Apu!u Nst4O Ho,go4Apu!i"Nsll4O A9e,o desco,oc)do4Apu#ana N)c4O Hacerse se*or acerse soera,o4Aran"a Nst4Oteatro4Arara# N4O E0presin 'ue denota calor 7'ucalor!8.Arari"a Nst4O Alcalde4Arari"a"ai Nst4O lcald/a u,)c)+)o4Ara"Nst4O ar)edad de loro )e, alador4Ara"a Nst4O orca +)cota4

    Ara"anaN)c4O aorcar4Ara"i Nst4O $oeapoesa co+os)c).,us)cal4Ara"ik Nst4O $oeta4Ara"ina N)c4Orec)tar4Ura#man N)ll4O aa9oAriN)llO +, por su puesto, pues.Aricha Nsll4O raera4Arimi N)ll4O C)erto c)ert/s)o4Arina N)c4O 'stre,arP u,g)r u,tar4Arininaku# Nst4O acuerdos tratados4Arinik #u#a# Nst4Oorac)o,es af)rat);as4Arinipak himi Nst4O ad;er)o de af)rac).,4

    Arinihka Nsll4O cosa ace+tada +er)t)daco,se,t)da4Arinha Nsll4O arr)e,do al6u)ler4Arinhana N)c4O arre,dar al6u)lar4Arka# Nst4O )+ed)e,to4Armakuna Nst4O +)sc),a4Armana N)cO5a&arse.Armana"ku Nst4O a&o, a&eraArmarina N)c4Oe,;arrarse4Armarka N)c4O Se a*.4Arma# Nst4O 8*ese4Arpa Nst4Oar+a4Ai#s4 =)sa4

    Aichina ;4acer re/r4Aiklla.Ad94 =)sue*a so,re/da4Aiman N4O a re/rAinaN)cOeirse, urlarse.Aina#an N)c4O Te,er ga,as de re/r4Aipa#anaN)c4O re/rse de otros ofarse4Airina N)c4O So,re/r4Aiparima# Nsll4O )ro,/a4Aikalla Nsll4O =)sue*oApanaN)c4O de;orar4

    Api Nst4O u).,4Api# Nst4O =aya f)rePgaraateo.Apik Nst4O t)&a4ApinaN)c4O =ayar f)rar aru*ar ras6uetearescarar4Apirina N)c4 =ascarse rasgu*arse4A!achi N)c4Oas acarrear4A!allakaman Nsll4O asta luego4A!ana N)cOAcarrear, transportar.A!a"anancha#ahka+eor4Au!i Nst4O l8t)go cast)gue4Au!inaN)c4O A&otar4Au"a Nst4O C%ic%a4Au"ana N)c4O Hacer c)ca4Aha Nsll4O"oco.Aha ahalla N)ll4O $oco a +oco +o6u)to o

    +o6u/s)o4Ahakullkak Nsll4Oe,or 6ue4Ahalla N)ll4O algo +o6u/s)o4Ahanka Nst4O ca,asto4

    Ahankarumpa# Nst4O #s'uet.Ahi Nsll4O Aa,te e,aorado co,cu),aa,ceo4Ahilla N)ll4O$oco4Ahillaman!a N)ll4O $or +oco4Ahkakancha Nst4O Co,9u,to u,);erso4Ahkaman#a Nst4O$ol/go,o4Ahkaman#apa ja"a!upu Nst4O8rea del

    +ol/go,o4Ahkan#ahkaNst4O $@l)co4Ahka"nancha#uk Nst4O $ol)se)a4AhnakNsll4OOloroso, $ediendo, apestoso,ftido.

    Ahnana N)c4O A+estar eder al olor4Ahna# Nst4O olor.Ah!a"an alli N)ll4O Me9or uco e9or4Ah!a"anN)ll4O Ca,t)dad M8s ade8s u, +oco8s toda;/a 8s4Ah!a"anrikuchik Nst4O S)g,o NO4Ah!a#Nsll4O =elac).,4Ah!a#pura Nsll4O ),terrelac).,4A!akapi Nst4O ar)edad de oa de gra, taa*oN/t)coO4A!allpa Nst4O all),a4A!allpapumaNst4O t)gr)llo4A!am Nst4O +ar8s)to4

    A!araru Nst4O tar8,tula4A!ara#a Nst4O =ed4A!a!a# N4O rec%azo o as'uedad.A!a" Nst4O 9o;e&4A!a"allpa Nst4O t)erra frt)l4A!i Nst4O co,ta,c)a4A!ichina N)c4O gastar4A!ichi# Nst4OgastoA!ik Nst4O e,cedor +orf)ado ),;e,s)leco,se9ero4

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    14/133

    A!ikanaN)c4O +ro;ocar4A!iklla Nst4O dato4A!ikllana N)c4O ao,estar a;)sar4A!ikunak Nst4O)+os)le4A!illchaNst4O a)go co+a*ero caarada4A!imuku#Nst4O ),oral)dad4A!imullpa Nst4O fa,tasa4A!ina N)c4O e,cer doar +re;alecer soresal)r

    +orf)ar ),s)st)r4A!inalla N)c4O f8c)l de ;e,cer4A!ina#N)c4O ',te,der4A!inini# Nst4O ca+ac)dad4A!ikllaNst4O ao,estac)., a;)so4A!ipana N)c4O a,t)c)+ar +rese,t)r +redec)r4A!ipa# Nst4O co,6u)sta4A!irina N)c4O ',;a,ecerse4A!i#ana;4 ',lo6uecer4A!i# Nst4O +oder4A!i#akNsll4O aosa4A!ak Nst4O Heleco4

    A!iraNst4O Ac)ra4A!i#ana N)c4O estor,udar4A!ukNst4OLoo.A!ukama# Nst4O ),dustr)a4A!uka# Nst4O I,dustr)a4A!uka#ahka puku# Nst4O $roducc)., ),dustr)al4A"ak Nst4O te9edor4A"akiNst4O lu,es4A"aki"a Nst4Oca)seta4A"anallaNsllO 8c)l de te9er s), d)f)cultad4A"an!ana N)c4O So+ortar sufr)r4A"anaN)cO e-er, tec%ar.A"anu Nst4O ;ar)edad de cedro4

    A"a Nst4ON,a +aOFutu )lla 5asa N5uru+a,5aO +elusaP ayca5ara+) s)5s)5 u,5uy sar,a4A"ahka N)c4O Te9)do odelado Narro

    +last)l),aOA"chaNst4O Satur,o4A"i Nsll4Oca+es),o4A"ika Nst4O ;ar)edad4A"ila Nst4O olc8,4A"ka Nst4O2ilitar, soldado, guerrero.A"kak Nst4O +ol)c/a4A"kami!a Nst4O t)e+o de guerra4A"kana N)c4O coat)r guerrear +elear lucar

    atallar4

    A"karikNst4O Martes4A"karunaNst4O soldado4A"ka"ai Nst4O cuartel4A"ka# hilla# Nst4O ca,to de ;)ctor)a4A"ka#llamka# Nst4O ora9e4A"ka#uk Nst4OMarte4A"karik Nst4OMartes4A"kiNst4O Se*or +r/,c)+e4Auki Nsll4O ;e,erale Bole4A"llina N)c4O u,c)o,ar

    A"nina N)c4O Aullar eructar4A"pih Nst4O co)da r)tual4A"ru Nst4O8c)do4A#aNst4O46o)iemre 7amazona8, cad#)er,A#a Nst4Ofantasma, espritu, alma, espritumaligno o enigno.A#akinllanku Nst4O Ata@d4A#amara Nst4O aerol)to4A#ampaku Nst4O or,eado4A#apampa Nst4O cementerio, terreno destinado aenterrar cad#)eres.A#a"achiNst4O $la,ta alta e, fora de +alade o9as largas ed)c),al +ara la f)ere4A#a"ai Nst4O se+ulcro4A#a"akaNst4O"lanta alucingeno, 'ue tomadaen infusin emriaga 1 produce )isionesfant#sticas.A#a#a" N4O Ju dolorA#a#niNst4O c8lculo )l)ar4A#cha Nst4O carne

    A#chak Nsll4O Car,)cero4A#cha kuanaasar car,e4A#chana N)c4O Ca&ar4A#cha"a Nst4O+escado4A#cha"akama# Nst4O +esca +es6uera)ct)olog/a4A#cha# Nsll4OCacer/a4A#chinaN)c4O at)r4A#chunlli Nst4O salc)ca4A#ki Sll4O?o /,)o4A#kunaN)c4O ug)r4A#lla!an Nst4O Aurguesa4A#lliNst4O g,ero de co+os)c).,4

    A#llu Nst4O a)l)a +ar)e,te l),a9e tr)u4A#llu chari# Nst4O+oseer fa)l)a4A#llujuu Nst4O+uelo4A#llullak!a Nst4OComunidad, puelo.A#llullak!a ima#kuna Nst4OMater)ales deled)o4A#llullak!apak Kamachi Nst4O ?ey de cou,as4A#llullak!a#ukkuna Nsll4OMoradores4A#llullanikipuhak Nst4O o,ar6u/a4A#llumallki Nst4O8rol ge,eal.g)co4A#lluniki#ahka Nst4O grados de af),)dad4A#lluhu!i Nst4O A+ell)do4A#llu#achina N)c4O fa)l)ar)&ar4

    A#llu#achik llipi Nst4O +ro+)edad asoc)at);a4A#mura# Nst4O Mayo4A#na4 NSt4O Bo;)o4A#niNst4O Ara4A#nina N)c4Ores+o,derparticipar co,;);)r4A#ninaku# Nsll4Oparticipati)a4A#pana N)c4O e,te,der co+re,der ),ter+retar4A#puri Nsll)O $art)c)+)o4A#ri"aNst4O Ar)l4A#achina N)c4O Hacer co+arecer a,te u,a

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    15/133

    autor)dad4A#amunaN)c4O Traer arrastra,do4A#ana N)c4O Halar arrastrar +or el suelo4A#arina N)c4O rea9ar los r/os crec)dos lle;arala,do e,cogerse4A#u.NSt4O ad@ltero4

    CH/Segu,da letra del K)c7a ll)5a4

    Chachu Nst4O astro4Chaha Nst4Ora+osa4Chaka Nst4O"uente.Chakak Nst4O co,structor del +ue,te4ChakanaNst4O escalera, grada. $acer puente,cruzar.Chakana!ullu Nst4O ueso )l)aco4Chakapa Nst4O ;)ga4Chakapana N)c4O e,;)gar4Chakari# Nst4O Cru&a)e,to4Chaka!a Nst4OCruz.Chaka!ana N)c4OCruc)f)car e,trecru&ar4Chakchi# Nst4O definicin.

    Chakchu Nst4O Halador carlat8,4Chakchurina N)cOdispersarse, regarse.Chakchurina N)cOalaarse degana.Chakchu"a Nst4Oulla4Chakchu"ana N)c4OHacer ulla alorotar4Chakchu# Nst4O=)ego4ChakiNst4Opie, pata de los animales.Chakichichu NstO +a,torr)lla4Chakichina N)c8secar, ata-ar el agua de unaace'uia, a%umar, poner al %umo alguna cosa,2arc%itar.Chakichihka Nsll4Osecado4Chakiklla Nst4Otoalla4Chakillina Nst4O ed)as4Chakillpa Nst4O +edal4ChakillpanaN)c4O +edalear4Chakimuku Nst4O to)llo4Chakian Nst4O se,dero ca),o de +)e4Chakipampa Nst4O +la,ta del +)e4Chakirina N)c4O secarse arc)tarse4Chakirumpa# Nst4Ofutol.Chakiaruna Nst4Ora+a accesoP ;eredacorredor4

    Chakihka Nsll4O Seca 8r)da estr)l4Chakihkakunka Nsll4O =o,co af.,)co4Chakihkakunka# Nsll4O ro,6uera4Chakihka kunuk Nst4O cl)a c8l)do4ChakihkapachaNst4O se6u/a4Chakipurik Nst4Oca),a,te a,dar/,4Chaki#ai# Nst4O utol4Chaklla Nst4O +aralelaP tr)8,gulo4Chaklla kukallakuna Nst4O =ectas +aralelas4Chaklla puhi"a kapiNst4O sege,to +aralelosy +er+e,d)culares4ChakllakunaNst4O +aralelas tal)llas +alosdelgados +ara tecar4Chakllaman#achi Nst4O +aralelograo4Chakllahka kukallakunaNst4O rectas

    +er+e,d)culares4Chaklli Nst4O Ju/)co4Chaklliinchi Nst4O Ju/)ca4Chakra NstOsementera, parcela, %uerta.Chakrakama#Nst4O agr/cola4

    Chakra# Nst4O ser/o4Chakrakama#uk Nst4O Mayordoo4ChakranaN)c4O cult);ar acer uerta4Chakra"i"akama# Nst4O agro+ecuar)a4ChakruNst4O e&cla aarrote mi0to ocominado.Chakru kuchuNst4O 8,gulo )xto4ChakrunaN)cO e&clarse4Chakrua!alliku# Nst4O collage4Chakru "achu Nst4O l/,ea )xta4Chakru# Nst4O fus)., co+os)c).,4Chakru# #acha#apa Nst4O c)e,c)as ),tegradas4Chakru #upa Nsll4O ,@ero )xto o fracc).,

    )xta4Chaku Nsll4O ()fere,c)a4ChakunaN)c4O =e6u)sar deso,tar distinguir,diferenciar.ChalaNstO coseca4Chalana N)cO recoger granos sorados,acceder.Challa# Nst4O =)to ofre,da4ChallinaN)c4O ra9ar le*aP descar)arse4

    Challu"a Nst4Oocac%ico.ChamalNst4O Sota,a4Champi Nst4O la,&a de

    )erro4Champira Nst4O$alaes+),oso 6ue se saca

    f)ra +ara te9)dos4Champiri Nst4O elefa,te4Champuchina N)c4Oe,redar4ChampunaN)c4O co,fu,d)r4Champu Nst4OColada fere,tada de ar),a dea/& y )eras4Champu# Nst4O co,fus).,4

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    16/133

    Chamuk Nsll4O=esarido, inspido, soso.Chamu#ahka Nsll4OA+8t)co ),d)fere,te4ChanchaNst4O S)+le s), sal ,) a&@car),s/+)doP guat),4Chanchana N)c4O e,tal)llar4Chanichi# Nst4O ut)l)dad4Chanichina N)c4O alorar4Chani NstO +rec)o ;alor4Chanik Nst4O ;alor ua,o a+rec)o4Chanikuna Nst4Odatos4Chani kuka lugar tur/st)co4Chanina N)c4O (tilizar,;alorar4Chani# Nst4OAprecio.Chani#a# Nst4O ;ale,c)a4ChankaNst4Opierna4Chan!a Nst4O +elucaChan!ana N)c4Oordar cru&ar orde,ar4Chan!au Nst4Olla),go cal)do sudafr)ca,o

    urro4Chapa Nsll4O +ar4

    Chapa #upa Nsll4O ,@ero +ar4Chapak Nsll4O@eda el 6ue es+era es+/a4Chapak Nst4O +ol)c/a4Chapak kama#pak!achi Nst4O I,te,de,c)a de

    +ol)c/aChapak kama#pak!achi puhak Nst4O coa,do

    +ro;),c)al de +ol)c/a4Chapana N)cOesperar, espiar, )igilar, aguardar,Acec%ar.Chapa# Nst4O +ol)c/a ;)g)la,c)a4 I,ter94 's+eraChapiNst4O 'sta*o4Chapina N)c4O fu,d)r soldar4ChapuNsll4O e&cla desorde, co,fus).,4

    Capuchina N)c4O Co,fu,d)rse co),ar4ChapullaNsll4O Co,fusae,te4Chapuna N)cOmezclar.Chapuri Nst4O co+os)c).,4Chapuri# Nst4O Co),ac).,4Chapuhkaa!alliku#, Nst4O collage4Chapu !arpu# Nst4O cult);os asoc)ados4Capu"achu Nst4O l/,ea )xta4Chapu# Nst4O co,fus).,4Charak, N)llOoda)a a/n.Charanku cara,go ),strue,to us)cal4Charapa Nst4Oortuga marina 1 de agua dulce.ChariN)cO "us, tal )ez, acaso, tenga, duda,

    'uizas.Charik Nsll4Oico, el 'ue tiene en aundanciaposesor.Charik#ana N)c4O ',r)6uecerse4Charina N)c4OTe,er soste,er +oseer derecosd)s+o,er4Charirahka #ac: N)c4O al., soste,)do4Charihka killkakamachi# Nst4O reg)stro de la

    +ro+)edad4Chari# Nst4Or)6ue&a4

    Chaka Nst4O*iernes, estrella )enus, astro,Lucero de la ma&ana.Chaka Nst4O +la,eta4ChakanchaNsll4O co,9u,to u,);erso4Chakakancha Nst4O co,stelac).,4Chaka rikuchik Nst4O telesco+)o.Chaki Nst4O Correo, mensa-ero, comunicacin.ChakikNst4O cartero el 6ue ace+ta el 6uerec)e rele;o4Chakichik Nst4O =ec)o4Chakichina N)c4O ',tregar4Chakinancha Nst4O co,do),)o4Chakina N)cOeciir, aceptar, admitir.Chakirik Nst4O rec)o4ChanaN)ll4O As/ de este odo de esta o de esaa,era4ChanakaN)ll4O ',to,ces4Chanalla N)ll4O as) ,o 8s4Chanallarikurik Nsll4O$arec)do4Chanalla!ak N)ll4OAs))so4

    Chanina N)c4O co,tr)u)r4Chau Nst4OAculturado4Cha"a Nsll4OCrudo4Cha"alla Nsll4O Se) coc)do4Cha"amanku Nst4O +89aro ed)a,o de colorcaf y aar)llo4Cha"an Nst4O urro4Cha"ana N)c4Oorde*ar ex+r))r4Cha"cha Nsll4O (el)cada c)stosa4Cha"chu Nst4O ra&a4Cha"chu# Nst4O or)ge,4Cha"ka, Nst4OpulgadaN,eolog)so ca7+) -ru5aO4

    Cha"kras4 coust)le4Cha"pi Nsll4O2itad, medio.Cha"pi Nsll4O Centro, n/cleo.Cha"pihanika Nst4O ed)a fa,ega N- 120 lOCha"pik Nst4O ()8etro4Cha"pi ka"a#pacha makanaku# Nst4O guerraed)e;al4Cha"pi killa Nst4O ed)o es4Cha"pikuna Nsll4O Med)os Nde u,a +ro+orc).,OCha"pikuka Nst4O se)rrecta4Ca"pimucha Nst4O ed)o eso4Cha"pianpi Nst4O ed)o ca),o4Cha"pipaki Nst4O Med)a )tad4

    Cha"pipampa Nst4OSe)+la,oCha"pina N)c4O $art)r e, )tades d);)d)r4Cha"pi pak!anakuna Nst4O >9et);os

    +art)culares4Cha"pi puncha Nst4O ed)o d/a4Cha"pipunchamiku# Nst4O Aluer&o4Cha"pi pukcha Nst4O Med)o 6u),tal4Cha"pirina #upa#kuna Nst4O ,@eros

    +art)t);os o fracc)o,ar)os4Cha"pi u#u Nst4O reg)., ce,tral4

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    17/133

    Cha"pihka cha"pirihka Nsll4O 6uerado4Cha"pihka Shu!illi Nsll4O Ad9et);os +art)t);os4Cha"pi !u!a Nst4O ed)a ,oce4Cha"pi "a!a Nst4O ed)o a*o4Cha"pi #acha# Nst4O 'd4 Med)a4Cha"pi#amuk Nst4OMed)a,a4Cha"ina N)c4O es+arc)r descomponer,sacud)ro;er ;)ole,tae,te u,a cosaP ag)tar e, el a)re

    +ara 6u)tar el +ol;o4Cha"pi# Nsll4O +art)c).,4Cha"pi#ak Nst4OMed)a ar)tt)ca4Cha"pi#ak chanikunaNst4Oalores dete,de,c)a ce,tral4Cha#Nsr4OEse, esa, eso, a'uel, a'uello.Cha#achina N)c4OHacer llegar4Cha#amun N)c4O llega4Cha#amuna N)c4O?legar Arr)ar4Cha#ana N)cO llegar, acercar.Cha#ni#ak Nst4O()sta,c)a4Cha#a#"aiNst4O oser;ator)o4Cha#ka N)ll4O 'so es lo 6ue 6uer/as t.ate esoe a6u/4Cha#kama N)ll4O asta all84Cha#lla N)ll4O asta suf)c)e,te4Cha#lla!ak Nst4O s),.,)o4Cha#maki Nsll4Oe,segu)da e, el )so),sta,te4Cha#man N)ll4OAll8 de,ota le9a,/a4 ac)a all8d)recto4Cha#man!a N)ll4O (es+us de esto +or estodes+us4Cha#nik N)ll4O el de 8s all84Cha#pi N)ll4O All/ e, a6uel lugar a/4

    Cha#pikana N)c4O As)st)r4Cha#ra#kuN)ll4O $or eso +or esa ra&.,4Cha#hina#a (st4Oco+)a4Cha#huk Nsll4O 'se otro4Cha#!a Nsll4O +or all84Cha#"aN)llO Co, eso4ChichillaNst4O reate4ChichillanaN)c4O reatar4ChichinaN)c4O escudr)*ar a;er)guar ),dagar4Chichu Nsll4O 'ara&ada +re*ada e,c),ta4Chichuchina N)c4O'ara&ar4Chichu# Nst4O 'ara&o4Chika Nst4O ce9a taa*o4

    Chikan Nsll4O=iferente, separada, e0tra&a,e0tran-era, a-eno, distinto, aparte, di)erso.Chikan paki #upa killka Nst4O >tras foras deescr))r fracc)o,es4Chikanpi!ik#u pakikuna Nsll4O racc)o,eseterog,eas4Chikana Nst4O =egla4Chikanak Nst4O ar)trar)o4Chikanchak Nst4O 9usto4Chikan#ana N)c4O d)fere,c)ar4

    Chikan#a# Nst4O ()fere,te o d)st),to4Chikan "ankukunaman!a Nsll4O deter),ac).,de co,9u,tos4Chikan#achik iu Nst4O$u,to a+arte4Chikan#achikkuna Nst4O od)f)cadores4Chikan#achina N)c4OSe+arar distinguir.Chikan#ana N)c4O se+ararse4ChikapakN)ll4O $ara s)e+re4ChikahunkuNsll4O ?eal4Chikahunkuka# Nst4O ?ealtad4Chika"illak Nsll4O el 6ue ala la ;erdad4Chika"illanaN)c4O dec)r la ;erdad4Chikchi muru Nst4O ra,os +ara curar fr/o4ChichichanaN)c4O co6uetear4Chichuna N)c4O fecu,dar4Chikiku# Nst4Oe,;)d)a4Chiki Nst4OMartes Naa&o,/aO ),fortu,)o al

    +resag)oChikni Nst4Ood)o4Chiknina N)cOAominar en)idiar, odiar,

    aorrecer.Chikra Nst4O la,gosta4Chik!a Nsll4Orazo de un ro, grieta, rendi-a,ra-adura, partido, res'uera-ado.Chik!anaN)c8 a-ar, secar el agua para pescar,partir.Chik!ari Nst4O carras+oso4Chik!arinaN)c4O ra9arse4Chiku Nst4O ter,ero4ChikunaN)c4O larar +)edra4ChilinaNst4O ,@cleo ,uclear ,ara,9a4ChillanNst4O ;e,a aorta4Chilla#Nst4O M)rcoles4

    Chillchil Nst4OCascael, sona-a.Chilli Nst4O ar)edad de +ala Nf)ra de escoaO4Chillik Nst4O gr)llo4Chillina Nst4O dula tuta,o eollo4Chillina kikin imapah Nst4O atr)uto4Chillpi Nsll4O=aa desga9ado rasgado4Chillpina N)c4Odesga9ar +edacear rasgar4Chimana N)c4O (escur)r4Chima#Nst4O ad);),ac)., ad);),a)e,toad);),a&a ad);),a9e4Chimi#anaN)c4Osurg)r eerger ger),ar4Chimlaa# Nst4O).x)do de caro,o4Chimpa N)ll4O renza, frente, enfrenteadelante.

    Chimpachina N)c4O Hacer +asar el r/oP traduc)r4Chimpaman#a#purachi Nst4O Se,oNate8t)caOChimpaman#a#purachimu# Nst4O Coseca,te4Chimpana N)c4O +asar a otro ladoP al fre,te e,fre,te cru&ar tre,&ar4Chimpanaku# Nst4O a,t.,)o4Chimpapurana N)c4O Comparar.Chimpapura Nst4O Co+arac)., fre,te a fre,te

    +er+e,d)cular4

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    18/133

    Chimpapuranakuna N)c4O deat)r4Chimpapuranaku# Nst4O deate4Chimpapura pakirik pakinaman!aNst4OCo+arac)o,es 6ue t)e,e, )gual de,o),ador4Chimpapura !iklla#ahka Nst4O $er+e,d)cular4Chimpapura# N)c4O e,fre,tarse4Chimpapurachi Nst4O =elac).,4Chimpapura#chi# Nst4OCo+arac)., orelac)o,a),eto4Chimpa#kuchukuna Nst4O A,g@lo o+uesto +orel ;rt)ce4China Nsll4Ogrnero para se&alar a losanimales %emras.Chincha Nst4OTaguaP )color4Chincha# Nst4O t)gr)llo4Chincha#u#u Nst4O6orte, region del norte4Chinchi# Nst4Odesayu,o4Chinchina N)c4O desayu,ar4Chinkachana N)c4O cert)f)car orga,)&ar4Chinkachina N)c4OAolir,derogar de9ar s),

    fuer&a ,) ;)gor u, +rece+to o costure4Chinkana N)cO"erderse, laerinto.Chinkarina N)c4O +erderse4Chinkilli Nst4O)l)s4Chini Nst4O Ortiga.Chiniku Nst4OsegundoNt)e+oO al ),sta,te4Chinlu Nst4O +escado +e6ue*o de agua dulce4Chinilla Nst4O2inuto.Chinlli Nst4O desa1uno.Chirapana N)c4Oes+arc)r d)s+ersar4Chiri Nst4Ofro.Chirichina N)c4OTe,er fr/o e,fr)ar4Chirichikunku# Nsll4O 'scalofr/o4

    Chiri kunukpah&o,as cl)8t)cas4Chirikunu# Nst4Ocl)a4ChirillaN)ll4O r/ae,te4Chirinu# Nst4Ote+eratura4Chiriiki Nsll4O r)ole,toChirihunkuNsll4O ),d)fere,te4Chiri"nku# Nst4O eumatismo.Chiri #akuNst4O agua fr/a4

    Chiri#anaN)c4Oe,fr)arse4Chiru Nst4O>r)to4Chihi N)ll4Otarde, elocaso.

    Chihimikuna Nst4Oer)e,da4Chihi in!i NsllO sol

    del atardecerChihi#ana N)cO atardecer, %acerse tarde.Chi!a Nst4O c%i)o, cara.Chi"ana N)c4Odesoro,arseChi"illa Nst4O +)*a4Chi"nina N)c4Os)larChi"iana anachina N)c4OArrea,gar la

    a,ga de la ca)sa o +a,tal.,4Chi"lla Nsll4O Al)sado4Chi"!a Nst4OMo,te )tol.g)co de la $ro;),c)ade Ba+o4Chi#uiaNst4O color fucs)a4Chuchi Nst4O"ollito, pollo.Chuchu Nst4O+eno, teta, ure, pezn.Chuchuna N)cOlactar, mamar, succionar4Chuchullina Nst4O Sost,4Chuchu"au Nst4O 8rol ed)c),al Ncorte&aO4Chuhama Nst4O,)eto NaOChukallina N)c4OAogarse4Chukana N)cO ostruirse la respiracin,a%ogarse.Chukara Nsll4O sal;a9e4Chukarina N)c4Oatra,carse4Chukchu Nst4O ,er;)o4Chukchuna N)cO emlar, tiritar.Chukchunku# Nst.8 $alud)so.Chuki Nst4O M),eral4

    Chukikama# Nst4O ),era ),er/a4Chukikama#u Nst4O la,cero4Chuki kapukuna Nst4O =ecursos M),eros4Chukillanka# Nst4O )tas4ChukllaNstO realce del monte, c%oza, caa&a.Chukllu Nst4O ierno, c%oclo de maz.Chukri#, NstO corte.Chukrichina N)c4Oer)r4Chukri#ku Nst4O Rlcera4Chukrina N)c4O ?ast)arse4Chukrihka Nsll4O?ast)ado cortado4Chukhi Nst4O fuera4Chuku NstO cono, #rol 'ue carga pepas

    coloradas.Chaku Nsll4O %aano.Chukula Nst4O e)da del +l8ta,o aduro4Chukuna N)c4Olactar4Chulak#ana N)c4Ore;e,tar4Chulla Nsll4O(es)gual )+ar4Chulla#ahka Nsll4O des)gualdad4Chullachihka ku!inku!inchik#uk puchu Nsll4O()fere,c)a de ex+o,e,tes )+ares4Chulla#chihka #upa# Nsll4O6/mero impar.Chullahka kimaman#achi Nst4O Tr)8,guloescale,o4Chulla#upa Nst4O B@ero )+ar4

    Chunlla Nsll4Os)le,c)o desolado calladae,tes)le,c)osae,te4Chunlla#achina N)c4OAcallarP acer callarPa+lacar4Chunlla#ana N)c4Ocallarse guardar s)le,c)o u,a

    +erso,a s)le,c)ar4Chulla#ahka #upa Nsll4O ,@ero )+ar4Chulla#a# Nsll4O des)gualdad4Chulla #upa Nsll4O ,@ero )+ar4Chullkuk Nsll4O Usurero4

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    19/133

    ChullkunaN)c4O corar ),ters uy exces);o4Chullu Nst4O es+ec)e de gorra co, ore9a4Chumpi NstOfa-a, ce&idor, cinturn.Chumpiku Nst4O c),ta4Chumpi !a!kik Nst4O c),ta tr)caChunchulli Nst4O tripa, intestino.Chunchullina N)c4O destr)+ar4Chunka Nsll4Odiez.ChunkachihkaNsll4O(ece,a4Chunkachihka kama# Nst4Os)stea dec)al4Chunkachik hilla# Nsll4O Mater)al dec)al4Chunkachuihka #upa#chikakuna!a Nst4O=e+rese,tac)., +ol),.)ca del s)stea4Chunkachukuniki Nsll4O dec)ocuarto4Chunkaku Nst4O decagrao4Chunka hunuchihka Nsll4O (ece,a de )ll.,4Chunkalli Nsll4O dec)al4Chunkaman#a Nsll4O (ec8go,o4Chunkana Nst4O Euego de a&ar4Chunkaniki Nsll4O (c)o4

    Chunkaa"i"mia Nsll4O (ecaedro4Chunkari Nsll4O dc)o dece,a4Chunkarihka!a!ki Nsll4O dec/etro4ChunkarihkaNsll4O dec)al4Chunkarihka #upaNsll4O B@ero dec)al4Chunkarihka #upakunapa #apa Nst4O Ad)c).,de ,@eros dec)ales4Chunkari#aku Nst4O dec)grao4Chunkarihka #upakunapa anchuchi Nsll4O

    Sustracc)., de ,@erosdec)ales4Chunkari#akupukpu Nst4O decal)tro4Chunka huk Nsll.8 Once.Chunkahukniki Nsll4O u,dc)o4

    Chunka!a!ki Nst4O (ec8etro4Chunka"arankachihka Nsll4O (ece,a de )l o)llar4Chunka"aranka !a!ki Nst4O M)r)8etro4Chunka"arankakuNst4O M)r)agrao4Chunka"aranka#akupukpu Nst4O )r)al)tro4Chunka#hka# Nsll4O doce.Chunka#llichi Nsll4O s)stea dec)al4Chunka#hka#chihka Nsll4O (oce,a4Chunka#hka#chihka #una Nsll4O d)e&

    )llo,es4Chunka#hka#man#a Nsll4O (odec8go,o4Chunka#hka#nikiNsll4O duodc)o4

    Chunka#hka#a"i umia Nsll4O (odecaedro4Chunka #una Nsll4O ()e& )llo,es4Chun!a Nst4OAril 7amazona8, c%onta duro.ChunuhkaNstO arrugado4Chupa Nst4O cola rao coa NO @lt)o4Chupana N)c4O fuar4Chupanka Nst4O +a+el de regalo4Chupa"alla Nst4O Co)llas4Chupa#ana N)c4O =etra&arse4Chupu Nst4Oorzuelo, for/nculo, asceso, tumor.

    Chupu#u Nst4O tatara,)eto tatara,)eta4ChuranaNstO ropa de )estir.Churana ()cOponer, colocar.Churanapak "a!uNst4OArador de ro+a4ChurarinaN)cO )estirse, ponerse.Churi Nst4O )9o4

    Churu Nst4Ocaracol,rosca.Chuku Nsll4O cuatro.Chukuchihka Nsll4O

    )d)e,c)o,alNCartec)a,oO4Chukuchunkaniki

    Nsll4O cuadrags)o4Chukuman#a Nst4O cuadr)l8tero4Chukumi!a Nsll4O cu8dru+le4Chuku#ahkapu!iNst4O cuo4Chukupallka Nst4O cuadrado4Chupi Nst4O mosca, mosco.Chupiku Nst4O os6u)to4

    ChupiharkakNst4O toldo4Chupi "auchik Nst4O ata osca4Chuu Nsll4O +e6ue*o4Chuurumi Nst4O r)+)o4ChuhaNsll4O agudo4Chuhak Nsll4O )aco, aldio, espacio.Chuhak "anku Nsll4O co,9u,to ;ac/o4Chuhak#ahka N)c4O aflo9ado4Chuhik Nst4Olecu&aChu!allu Nst4O talla4Chu!ana N)c4O alar t)rar exte,der4Chu!a#kachik Nst4O e,fat)&ador4Chu!ar:an N)cO 'uedarse recto.

    Chu!a#ka# Nst4O ),te,s)dad4Chu"a Nst4O +lato de adera4Chu#a Nsll4O aguado, limpio, claro, cristalino.Chu#achina N)c4O resol)er.Chu#aklla #aku Nst4O Agua +otale4Chu#ak#achina N)c4O $ota)l)&ar4Chu#ak#achi# Nst4O $ota)l)&ac).,4Chu#ana Nst4Oprolema.Chu#apan Nst4O +l8st)co4Chu#apan "a#aka Nst4O olso +l8st)co4Chu#a !ulu Nst4Ofu,da +l8st)ca4Chu#a# Nst4O %onestidad l)+)e&a aseo4Chu#a #aku Nst4O agua clara4Chu#a#achik #akuchik Nst4O Clorac)., del

    agua4Chu#a#ana N)c4O Asear4Chu#a#a# Nst4O Aseo des),fecc).,4&cua!7rial "achu Nst4O?/,ea e6u),occ)al4&cua;7r Mamallak!apak Ihka# himi#acha#!a puhak apuk Nst4O (IB'I4&cua;7r Mamallak!apak acha#!a $uhakApuk Nst4O M),)stro de educac).,4Car!5ian7 ku!inchi Nsll4O+roducto cartec)a,o

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    20/133

    I segu,do ;ocal y tercera letra del 5)c7a ll)5a4Icha N)llO6u)&8 tal;e& a lo e9or4Ichanik #u#a# Nst4O >rac)., du)tat);a4Ichanik Nst4O (uda4Ichillu Nst4O+er)co4IchuNst4O o& )&6u)erda4Ichuk Nst4O mano iz'uierda.Iki#u#a# N)5yO frase g)ro )d)oat)co4Ila Nst4O )guer.,4Iluku Nst4O @o ,octur,oP Sea,a Naa&o,/aO4Iluli Nst4O culer)lla Nes+ec)e de lor)&O4Illak Nsll4O )aco, cero, nada, ausente, 4are,te4IllakkunaNst4O astracto4Illak llipi Nst4O $ro+)edad de cero o odulat);a4Ilak "anku Nsll4O co,9u,to ;ac)o4Illana Nst4O ,o aer4

    Illapa Nst4Oesco+eta rayoce,tella rel8+ago4Illapa Nst4O ra1o,rel#mpago.

    Illapa a#niNst4O ara de fuego4Illapana N)cO=isparar.Illapa#ak Nst4O 'lectr)c)dad4Illa# Nst4OAuse,c)a4

    Ima Nsr4O 6u lo 6ue lo cual4Imachik ()cO)ero.Imachik imahina#achik Nst4Oodosad;er)ales4Imachikna Nst4O ),f),)t);o4Imachik pak!achikkuna Nst4O co+lee,tosdel ;ero4Imachik aminkuna Nst4O clases de ;eros4Imachik api Nst4O =a/& ;eral4Imachik #u#a#kiman!aNs)5yOrase ;eral4Imachik #u#a#ki Nst4O Su9eto4Imachina N)c4O Hacer algo4Imakak Nst4Ocosas, ienes.

    Ima kak himikukuna Nst4O orfeas de caso4Imakak!a rikuchik hu!illi Nst4O ad9et);ocal)f)cat);o4Imaka# Nst4O concepto, caracterstica.Imaka#china N)c4O Conceptualizar.Imaka#chinaman!a Nst4O Co,ce+tual)&ac).,4Imaka# apikuna NSt4O caracter/st)casge,erales4Imaka#china N)c4O co,ce+tuar4Imak Nst4O su9eto4

    Imalla N)ll4OCual6u)er cosa4Ima llaki Nst4O Jue +e,a 6ue )+orta4Imalla#ana N)ll4OJue clase4Imallichik N)llO ad)erio.Imallipina N)c4O ut)l)&ar ocu+ar4Imaman!a $or 6u e, ra&., de 6u4Imaman!achi#-ustificacin.Imaman!akak Nst4O estructura4Imama#!a Nst4Od)recc).,4Imanik N)4O $red)cado4Imanihpa!ak N)ll4O$or 6u ra&.,Imani# Nst4Os)g,)f)cado4Imapachaman!a N)ll4OCua,do desde cu8,do4Imapak Nsr4Opara 'u>Imapa#ana N)c4Odecarse de+r))do4Imara#ku Nst4O restos ar6ueol.g)cos causas4Imarichak N)ll4O(e cual6u)er odo4Ima rikunchikuna Nst4O causa4Imarura# Nst4O?uncin o rol.Imarura# !ukuchihka!a rikichik Nsll)4O

    +art)c+)o4Imahka Nsll)4O +red)cado4Imahi N)c4O ad);),ar4Imahi imahi Nst4O Ad);),a,&a.Imahina N)ll4O cmo.Imahinakan Nst4O oras4Imahina kanapak himi N)ll4O ad;er)o deodo4Imahinaka!i Nst4O +roceso4Imahina paki hinalla!ak !arina Nsll4O C.oallar fracc)o,es e6u);ale,tes4Imahina!ak Nsr4O c.oVImahina "allparihkakunaNst4O

    $roced))e,tos ec8,)cos4Ima!anina N)c4O$redec)r el futuro acertar lo se6u)ere dec)r4Ima!ak Nsr4OWQu>Ima!apah rikichik #u#a# Nsll4O orac)., de)de,t)f)cac).,4Ima!a rurari# N)c4O acer algo4Ima!uk Nst4O efecto4Ima!ukuna Nst4O Aco,tecer4Ima!uku# Nst4O Aco,tec))e,to4Ima!ukuhkakuna Nst4O co,secue,c)as4Im!uku#rima# N)c4O+redec)r4Ima# Nst4O o9eto cosa elee,to4

    Ima#a# Nst4O materia.Ima#kana Nst4O cual)dad4Ima#ka# Nst4O caracter/st)ca4Ima#kakuna Nst4O )e,es4Ima#kuna Nst4O materiales del medio o-etos,elementos.Ima#hamu Nst4O car8cter4Ima#mana Nst4O ser su+reo4Imilla Nst4O Adolece,te NoreO4Inchik Nst4O man.

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    21/133

    Inchipillu Nst4Ot)gr)llo4Ini Nst4O desaf)lado4Inikamak Nst4O sacerdote4Inka Nst4O=ey e+erador o,arca ,ole

    +r/,c)+e4Inkana N)c4Ore),ar4Inka# Nst4O=e),o el re),ado4Inku Nst4Ocar,ero4Inlli Nsll4O T))o ed)o cal)e,te4In!a Nst4O I,flaac).,4In!i Nst4Osol domingo.In!iha#!a# Nst4O rayos del sol4In!ikinra#llip#a# Nst4O solst)c)o4In!illan!uri Nst4O ecl)+se solar4In!illa#a#llip#a# Nst4O '6u),occ)o4In!i llika Nst4O S)stea solar4In!ian Nst4O Ca),o del sol4In!ira#mi Nst4O f)esta de sol4In!iha#akllip#a# Nst4Oe6u),occ)o4In!i "a!a Nst4O a*o solar4

    In!i"a#llahka Nst4O otos/,tes)s4In!i#ana Nst4O sal)da del sol4In!i#a#a Nst4O $adre sol4In!i#un Nst4O 6u)9ada4In!una N)c4O os6uearse ao,to,arse4Iina N)cOcreer, confiar.Iipa Nst4OCre/leP f)ded)g,o4Ii# Nst4Ocree,c)a f4Iu Nst4Opunto.Iu chupa Nst4O+u,to y coa NPO4Iuku Nst4O Atoo4Iun!an Nst4Ol/,ea4Iu uchilla u#ukuna Nst4O +u,tos colaterales4

    Iu"a Nst4O olcula4Ipa Nst4Ot/a4Ipi Nst4O +ulga4Ipih Nst4O +a,torr)lla4Ipucha Nst4Oa&o4Iriri Nst4O;aso4Irki Nsll4Oflaco, desnutrido, ra'utico.Irki#ana N)c4O e,fla6uecer des,utr)rse4Ika Nst4Of.sforo4Ihkan!in imachik pak!achikkuna Nst4Oco+lee,to d)recto e ),d)recto4Ihka#himiku Nsll4O)s/laa4Ihka#!a#u#ana N)c4Odudar4

    Ihka##u#ak Nst4Oduda4Iku Nst4O cal.Ikun Nsll4O nue)e4Ikunchunka Nsll4O,o;e,ta4Ikunman!a kimapi pakihkaman!a ihka#Nsll4O23 de #4Ikunman#a Nsll4O ,o,8go,o4Ikunniki Nsll4O ,o;e,o4Ihkurina N)c4Odesoro,arse4Ilampu Nst4O olso oc)la eco de f)ra4

    Ima Nst4O caca, mierda, %eces fecales, estiercol.Imana N)cOdefecar.Imu Nsll4Opodrido, da&ado.Imuna N)c4O+odr)rseImapak"aina Nst4O letr),)&ac).,4Imuhka Nsll4O +odr)do4Imu"anu Nst4O Co+ost4Ipi#u#u Nst4Oes+),aca4Iru Nst4O Aro4I!allak!aNst4O extra,9ero o desco,oc)do4I!urak Nst4O I,c)e,so4Iha#u#ak Nst4O duda4Ihkana Nst4O s),taga4Ihkanchihka Nsll4O du+l)cado4Ihkan!in (sll4Oaos los dos uy 9u,tos

    +are9a +ar4Ihka# Nsll4O dos.Ishkaynikichishka iu 0s#ll.1 Paror"!na"o.Ishkay!akta kimsamanyaychi 0s#t.1

    Tri2ngulo is3s!l!s.Ihkan!in purachi Nst4O Soreyect);a4Ihka#cha"pi"an #u#a#Nst4O orac).,

    )ere4Ihka#chihka !a!ki Nst4O etro cuadrado4Ihka#chika ku!inku!inchik#uk #apa Nsll4OSua de +ote,c)as co, ex+o,e,te +ar4Ihka#chihka #upa# Nsll4OB@ero +ar4Ihka# killkanaman!a ku!inchi# Nst4Oactor)&ac)., de ),o)os4Ihka#manpurachi Nst4O )yect);a4Ihka#chunka Nsll4O )einte.Ihka#chunkaman#a Nst4O)cos8go,o4

    Ihka#chunkaniki Nsll4O ;)gs)o4Ihka#chunkaa"i"mia Nst4O Icosaedro4Ihka#ku!i Nsll4O dole du+lo4Ihka# iu Nst4O (os +u,tos4Ihka# hunu Nsll4O dos millones.Ihka# kipu Nst4O dos c)fras o ,uerales4Ihka# kipu rakik!a Nst4O d);)s)., +ara dosc)fras4Ihka# mi!a Nsll4O dole Nde u, ,@eroO4Ihka#niki Nsll4O segu,do4Ihka#niki kallari #acha# Nst4O Segu,do ,);elde 'ducac)., 8s)ca4Ihka#nipa #u#a# Nst4O >rac)., )ere4

    Ihka#pa!ak Nsll4O doscientos.Ihka#pi mirachik!a rakihpa mirachi Nst4Odesco+os)c)., de u, ,@ero e, factores4Ihka#hunku Nsll4O H)+.cr)ta ),f)el tra)dor4Ihka# "ankuman!a nipakpura Nst4O relac).,e,tre elee,tos de dos co,9u,tos4Ihka#!a!i Nst4O )s/laa4Ihka# "aranka Nsll4O dos mil.Ihka# #u#a# Nst4O orac)., co+uesta4Ihka# #u#a# pak!ahka Nst4O orac)o,es

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    22/133

    coord),adas4Ihkiru Nst4O Algod.,4Ihkuna N)cO desgranar.Ihku Nst4O col4Ihpa Nst4O orina.IhpanaN)cO orinar.Ihpana"ku Nst4O a&o, ser)icio %iginico.Ihpapuru Nst4O )e-iga.Ihpaiki Nsll4O orinn, 'ue orina muc%o.Ihpa#iki Nsll4Oe.,4Ihru Nst4Oaro4Ih!ira Nst4O estera4Ih!una N)c4O =ogar ),;ocar4I"ila Nst4O Ca+u ,atural4 N$la,taO

    "cuarta letra del 5)cu7a ll)5a4

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    23/133

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    24/133

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    25/133

    Kamachik Nst4O Co,st)tuc).,4Kamachik a!i# Nst4O$oder ?eg)slat);o4Kamachikkuna Nst4O leyes4Kamachik "ai Nst4O Corte Su+er)or de Eust)c)a4Kamachikama# Nst4O ad),)strac).,4Kamachi Kama#uk!an!ari Nst4OCorte Su+reade Eust)c)a4Kamachi !an!ari# Nst4OCo)s)., ?eg)slat);a4Kamachina N)c4Oaco,se9ar gu)ar leg)slar darco,se9o4Kamachi!arikura#ak Nst4OAogado.Kamachi rurak Nst4O ?eg)slador ()+utado4Kamak Nsll4O Ad),)strat);o cu)dadorco,ser;ador4Kamaka# Nst4O %igiene.Kamaku# Nst4O facultad4Kamana N)cOcuidar,guardar, sustentar,goernar, saorear, competir, proar, proteger,e)aluar, )igilar.Kamanaku# Nst4O competencia.

    Kamana"ai Nst4O seguro4Kamana# Nst4O Boras4Kamana#a# Nst4O +recauc).,4Kamari Nst4O regalo ose6u)o co)da es+ec)alde las f)estas de $asta&a ofre,da4Kamarina N)cO regalar, ose'uiar.Kama#Nst4O o)er,o ol)gac)., +rotecc).,

    +ruea e;aluac)., oser;ac).,4Kamu#achik Nst4O )+re,ta4Kama#china Nst4O goer,ar e,coe,dar4Kama#ku Nst4O e)aluacin.Kama#kuna N)c4O e)aluar.Kama#kurina N)c4O autoe)aluar.

    Kama#kupak millka NstO cuadro de e;aluac).,4Kama#kupak rura#kuna Nst4O '9erc)c)os dee;aluac).,4Kama# pak!achi a!i# Nst4O +oder 9ud)c)al4Kama#uk Nst4O M),)stro4Kama#uk"aiNst4O M),)ster)o4Kamcha Nst4Otostado.Kamchana N)c4OTostar gra,osKami Nst4O alde4KaminaN)cO insultar, ofender.Kamu Nst4O liro, te0to, folleto.Kamuk NNst4O redacc).,4Kamukuka Nst4O )l)oteca4

    Kamuk#achik Nst4O )+re,ta4Kamupa!u Nst4Ogua.Kamupa!una N)c4Oa,e9ar gu)ar d)r)g)rco,duc)r4Kamu#u Nst4O es+erato&o)de4Kan Nsr4O t/.Kana N)c4O ser o estar4Kanana N)c4O aco,tecerKanana# Nst4O aco,tec))e,to4Kancha Nst4Opatio, fuera.

    Kanchachanikama# Nst4Ocuadro estadstico.Kanchachani hu#u Nst4O r8f)co estad/st)co4Kanchaman Nsll4O Hac)a fuera4Kanchapi Nst4O afuera4Kancha#ahka Nst4O Co,;exo4Kancha hu!i Nst4O Susta,t);o Colect);o4Kanchama N)ll4OAfuera fuera del s)t)o e, 6ueu,o est84Kanchi Nsll4Osiete.Kanchiman#a Nst4O e+t8go,o4Kanchiniki Nsll4O s+t)o4=Kanchu> Nt4OWT@VKani N)c4O soy uerde4Kanichina N)c4Oacu*ar4Kanina N)c4Oorder +)car Nculera o ),sectoOord)s6uear4Kankana N)c4O e,sartar4Kanka"a Nst4O toa ;olc8,)ca4Kankik Nst4O Cadera4Kankuna Nsr4O )osotros, )osotras, ustedes.

    Kanlla "i"akuna Nst4O rea*o4Kanlla#a# Nst4O 'xter,o4Kanpak Nsr4O tuyo tuya suyo suya +ara ustedde t/4Kan!a Nst4O+8,creas4Kanu Nst4O $lato de Madera4Kanu"a Nst4O ca,oa4Kanu"akapi Nst4O Xrol decedroKapa Nst4O $alo cuarta4Kapak Nsll4O +oderoso real +r),c)+al4Kapak Nst4O ()c)ere $ol/t)co =ey4Kapak apuk Nst4O go)er,o4Kapakkama# Nst4O $ol/t)ca4

    Kapakchi !an!anaku# Nst4O >rga,)&ac).,+ol/t)ca4Kapakchunkana Nst4O A9edre&4Kapakllak!a Nst4O Ca+)tal re),o )+er)o4Kapakmarka Nst4O re),ado4Kapaka#lla (sll4Omediano.Kapak hu#u Nst4O Ma+a +ol/t)co4Kapana N)c4O Castrar ext)r+ar los .rga,osge,)talesP +odarKaparina N)cOgritar, c%illar, )ocifecar4Kapa"ai Nst4O $alac)o4Kapi N)c4O >rde*e ex+r)e4Kapina N)cOorde*ar ex+r))r4

    Kapia#u Nst4O$o,co4Kapu Nst4O+roducto fruto4Kapukuna Nst4O )e,es +roductos recursos4Kapuli Nst4O capul.Kapuna N)c4O+erte,ecer4Kapuku# Nst4O re,ta4Kapu!i Nst4O Sor)lla +aragua4Kara Nst4Opiel, cuero, pelle-o, c#scara, corteza.Karacha Nst4O costra, sarna, cicatriz.Karachi Nst4O f)ra4

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    26/133

    Karachumpi Nst4O correa4Karak#u Nst4O crust8ceos4Karan Nst4O ;a),a4Karana N)cOAlimentar, dar alimento, sustentar,con)idar, regalar, rindar, dar.Karkanka Nst4O es6ueleto4Karka#ana N)c4O Ma,car4Karka# Nst4O erterado4Kari Nst4O Sexo ascul),o ore ;ar.,ar)do es+oso aco4Kari-a!allpa Nst4O gallo4Karimii Nst4O gato4Karipuraku#a# Nst4O Hoosexual)dad4Kari"armikanakama# Nst4O Sexual)dad4Kari#achina N)c4O Mot);ar4Kari#ana N)c4Odesaf)ar e,fre,tarse rea,)arse4Kari#ahka Nsll4O elega,te4Karkuna N)c4O es+a,tar4Karmapacha Nst4O T)e+o4Karm:n Nst4O o.+lato4

    Karu N)ll4O le9os d)sta,te le9a,o4Karuka"alli Nst4Otelesco+)o4Karu"illa# Nst4O Telegraa4Karu#ari Nst4O telfono.Kar"a Nst4Oagosto llo;)&,a4Kaa Nst4O %elada.Kaana N)c4O elar4Kaakuna Nst4O acc)de,tes geogr8f)cos4Kai Nsll4O sere,o 6u)eto +ac/f)co4Kailla Nsll4O Tra,6u)la a+ac)guada4Kaku Nst4O"ec%o, a0ial, semillas 'ue se unenal o)ario.Kana N)c4O as/ de este odo4

    Kapana N)cO c%amuscar.Kapi Nst4O +alo adera4Kapillakllana Nst4O Car+),ter/a4Kapiinku Nst4O olfo4Ka!illaku!a Nst4O Har),a4Kaha N)c4Oser.Kaha Nst4O espino.Kahakara#uk"a Nst4O '6u)deros4Kahkani Nst4O ex)ste,c)a4Kahkarimana N)c4O descr))r4Kahpa Nst4O +r)o4Kah!una NstO 'ui-ada, ma0ilar.Kah!una N)cO tascar, morder.

    Kahu Nst4Osoaco del razo, a0ila.Ka!a NstOco)9a colca cu)erta4Ka!ana N)cO coi-ar, tec%ar, tapar, curir.Ka!arina N)c4O co)9ar cur)rse4Ka!i N)ll4O s)ga Norde,O o s)gue s)gu)e,tedes+us4Ka!icha# Nst4O $rosa4Ka!ichik Nsll4O co,t),uat);o4Ka!ichik iu Nst4O +u,to segu)do4Ka!ichina N)c4Oreserar re+et)r imitar.

    Ka!ichinarak iu+u,tos sus+e,s);os4Ka!ihapina N)c4O co,6u)star4Ka!ik N)c4O segu)dor ca&ador N+erroO4Ka!iknina N)c4O narrar,relatar.Ka!ik iu Nst4O$u,to segu)do4Ka!ikman#a#purachi Nst4O Cose,o4Ka!ikman#a#puramuchi Nst4OSeca,te4Ka!ikunku# Nst4O '+)de)a4Ka!illa NIll4O segu)dae,te4Ka!in N)c4O s)gue4Ka!ina N)cOseguir, continuar, perseguir.Ka!inaku# Nsll4O rec/+roco4Ka!inalla Nst4O+era,ecer odelo4Ka!inka!in N)ll4O suces);ae,te4Ka!in!i #upakuna Nsll4Oseries numricas.Ka!ipa#ana N)c4O +ersegu)r4Ka!i pak!achik Nst4O Co+lee,to ),d)recto4Ka!irik Nst4O ser)e4Ka!iri#a# N)ll4O (es+us4Ka!iu#u rikuchik iu Nst4O +u,tos colaterales4

    Ka!ihka N)c4O segu)do4Ka!ihlla Nsll4Oco,secue,c)a4Ka!i#achik Nst4Ose8foro4Ka!i#upachina Nsll4O enumerar.Ka!u Nst4Oescaraa-o.Ka!u Nst4O a&aorra4Ka!uchikpampa Nst4O Mercado4Ka!uk Nst4O )endedor 7a8, comerciante.Ka!una N)cO %acer mazamorra, %acer crema de)erde, )ender.Ka!unapampa Nst4O mercado.Ka!u#ran!i Nst4O er)a4Ka!u#ran!in chani N)c4O 'l ;alor del

    ),terca)o4Ka"a Nst4O sea,a4Ka"alli Nst4Ole,te4Ka"ana N)c4Oorale9a oser;ar ;erate,tae,te exa),ar4Ka"arina Nst4O>ser;ator)o4Ka"a# Nst4Ooser;ac).,4Ka"a#"ai Nst4O oser;ator)o4Ka"chi Nst4Of)lo4Ka"achina N)c4Oacer ;er deostrar4Ka"chiapa Nsll4Of)ludo f)loso4

    Ka"chi#uk Nsll4O6uet)e,e f)lo4

    Ka"chuna N)c4Otorcer la+)ola o caos4Ka"i Nst4O roo4Kaki N)c4O ree atareue;a4

    Ka"illa Nst4O A,teo9os4Ka"ina NstO remo.Ka"ina N)cO atir, mecer, remo)er, remar.Ka"ipa!ik Nst4O roo)de4Ka"i!u Nst4O caa catre4

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    27/133

    Ka"lla# Nst4O se,t))e,to4Ka"lla#ana N)c4O retostar4Ka"ana N)c4O ;);)r ex)st)r a)tar4Ka"ankichu N4O Hola NsaludoO4Ka"pak Nsll4O +ol/t)co4Ka"pa# puhak Nst4O Eefe +ol/t)co4Ka"puna N)cOtorcer.Ka"puhka Nst4O entorc%ado.Ka"achina N)cO %acer re)i)ir, )ol)er a la )ida.Ka"ak Nst4O ;);o4Ka"akkuna Nst4Oseres ;);os4Ka"amarkaruna Nst4O ,ac)o,al)dades4Ka"ana N)cO )io)ir, e0istir, tener )ida.Ka"a#rikcha. Nst4O Bo;ela4Ka"a#kuk Nst4O Clula4Ka"a#kuk!an!alli Nst4O Te9)do4Ka"a# mallki Nst4O Here,c)a ge,t)ca4Ka"a#a"pi Nst4O,euro,as4Ka"a# Nst4O *ida, morada, e0istencia.Ka"a#killka Nst4O )ograf/a4

    Ka"a# killkamachi# Nst4O =eg)stro c);)l4Ka"a#llak!a(st4Olocal)dad4Ka"a#man!apacha Nst4O cultura4Ka"a#pacha Nst4O medio amiente ecolog/a4Ka"a#pacha #acha# Nst4O C)e,c)as Baturalesco,oc))e,to de la ,aturale&a4Ka"a# mu#u# Nst4O C)clo ;)tal de ;)da4Ka"a#pacha inchi#achi Nst4O ortalec))e,tode la cultura4Ka"a#paklla Nst4O deocrac)a4Ka"a#pachaman!a hampi Nst4O reed)o,atural4Ka"a#pura Nst4O interculturalidad.

    Ka"a#huk!akallari# Nsll4O aculturac).,4Ka"a#uk Nst4O clula4Ka"a##acha# Nst4OH)stor)a4Ka"a##acha# Nst4O costure4Ka"a##ukkuna Nst4O seres ;);os4Ka"!a#ana N)c4O a+lastar acacar4Ka# Nsr4O esto, esta, este.Ka#a N)llO ma&ana, posterior.$uhakapuk st4O ()rector4Ka#achina N)c4OCo,;ocar4Ka#ak N)c4O llaador4Ka#ana N)c4OI,;)tar4Ka#akama Nst4O asta a*a,a4

    Ka#aku# (h!.)+asa+orte4Ka#a mincha N)ll4O 8s tarde o +r.x)ost)e+osP +asado a*a,a4Ka#ana N)cO in)itar, llamar.Ka#ka N4O este Ne,f8t)coO ),ter9ecc)., de toae a6u/4Ka#kama N)ll4OHasta a6u/4Ka#llan Nst4O fro,tera4Ka#lla#achi# N)c4OAtracc)., acc)., de atraer4Ka#lla#achina N)c4O Atraer traer ac)a s) algu,a

    cosa4Ka#lla#ana N)c4Oacercarse +o,er cerca o ae,or d)sta,c)a a+rox)ar4Ka#ma Nst4O odelo4Ka#man N)ll4O ac84Ka#mi N)c4O es este Nlocal)&adorO4Ka#na N)llOA1er, tiempo pasado.Ka#nana N)ll4O$asar el d/a4Ka#na !u!a N)ll4OA,oce4Ka#na "aha !u!a N)ll4O A,tea,oce4Ka#pacha Nst4O u,do Nt)e+o es+ac)oO4Ka#pi N)ll4O A6u/4Ka#ra Nst4O ra,a ;erde co, +),tas aar)llas4Ka#rapi Nst4O +8,creas4Ka#ri Nst4O +r)a +r)o4Ka#hina N)ll4O as/4Ka# hukkuna N)c4O esos otros4Ka#!a N)ll4O+or ac8 +or a6u/4Ka#!arikuchi Nst4O 'stados f/s)cos4Ka#!u Nst4O Ber;)o4

    Ka#!u Nst4O )ra f),a de ores y a,)ales4Kicha"nku# Nst4O d)arrea c.lera4Kichikalla Nst4O +)edra )8,4Kichin Nst4O ard)lla4Kichki Nsll4O estrec%o, angosto, tupido.Kichkikuchu Nst4O X,gulo agudoKichkikuchu kimaman#achi Nst4OTr)8,guloacuta,guloKichuna N)cOQuitar, arreatar alguna cosa con)iolencia 1 fuerza, restar, reducir, arranc%ar.Kichurina N)cO 'uitarse, a la pelea.Kichu"a Nst4O

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    28/133

    Mult)+l)cac)., de u,a fracc)., +or u, ,@erodec)al4Kikin #upa!a paki #upa"an mirachiNsll4OMult)+l)car u, ,@ero ,atural +or u,a fracc).,4Kikira Nst4O oc)la4Kichikra Nst4O +8r+ado4Kila Nst4O cacao la,co4Kilampu Nst4O e9uco co, es+),os Ned)c),alO4Kilunkilun Nst4O +la,ta fa,er.gaa Ned)c),alO4Killa Nst.8Luna.Killa Nst4O mes.Killa Nst4O canoa pe'ue&a.Killa Nsll4Oociosa, )ago, atorrante, calle-ero,%aragan, %olgaz#n, perezoso.Killakuna Nst4O eses del a*o ;agos4Killamak!a Nst4O ;e,us4Killama rumi Nst4O Car., de +)edra4Killan Nst4Oe,sual4Killan!uri Nst4O ecl)+se lu,ar4Killapa nikirakiri Nst4O fases de la lu,a4

    Killapura Nst4O +le,)lu,)o4Killa"au#Nst4O ,o;)lu,)o4Killa "armi Nsll4O Mu9er lu,a ue9er oc)osa4Killa"a!a Nst4O a*o lu,ar4Killa"nku# Nst4O gr)+e4Killhuu#kallanka Nst4O )l)oteca4Killina Nst4O carn.Killka Nst4O letra4Killkachina Nst4O teclado alfaet)&ar, dictar.Killkachi# Nsll4O Copiado.Killkakamachik Nst4O regla ortogr8f)ca4Killkaka!ik Nsll4O ?ector4Killkaka!ina N)c4O leer4

    Killkaka!i# Nst4O lectura4Killkak Nsll4O 'scr)tor autor4Killkak"ai Nst4O Botar/a4Killkakama#uk Nst4O secretar)oNaO escr)a,o,otar)o t),ter)llo4Killkallika Nst4OAecedario.Killkana N)c4O escr))r4Killkana Nst4O esferogr#fico, olgrafo.

    Killkanakapi Nst4O ?8+)&4Killkanancha Nst4O raf/aletra tr),o algera)co4Killkananchakama# Nst4Oalgera4

    KillkananchapurachinaNsll4O reducc)., de tr),ossee9a,tes4Killkanancha#chi Nst4O ex+res)., algera)caKillkapamuk Nst4O telgrafo4Killkapamu# Nst4O telegraf/a4Killkanapanka Nst4O Cuader,o4Killkanapirka Nst4Opizarrn.Killkana#acha# Nst4O alfaet)&ac).,4Killkapa unancha Nst4OS)g,o de +u,tuac).,4

    Killka himi Nst4O le,gua escr)ta4Killka"ana N)c4O =edactar4Killka# pacha Nst4O u,do de la escr)tura4Killka#acha# Nst4O tea teor/a4Killka#rima# Nst4O >ra l)terar)a4Killki Nsll4O ', cucl)llasKillniha Nst4O car.,4Killpa Nst4O ta+a cu)erta4 ca+a4Killpana N)c4O ta+ar cur)r reo&ar4Killparina N)c4O cur)rse ta+arse4Killpa# Nst4O ta+e4Killpilla# Nst4O ?)ce,c)a de co,duc)r4Killpu#ana St4O T),te4Killu Nsll4OAmarillo.Killuchaka# Nst4O Caro)drato4Killu !uhpu Nst4O arc)lla aar)lla4Killunku# Nst4O f)ere aar)lla4Killu#ana N)cO amarillarse.Kiman!i# Nst4O +ar8s)to4Kimi Nst4O a+oyo4

    Kimi killka Nst4O coef)c)e,te o +arte l)teral4Kimik Nst4O 9u,to4Kimina N)c4O $o,er u,a cosa 9u,to a otral),derar4Kiminancha Nsll4O coef)c)e,te4Kimirik Nst4O co,t)guos4Kimirik kuchukuna Nst4O 8,gulos co,t)guos oadyace,tes4Kimirina N)cO arrimarse, acercarse.Kimirihka #u#a# Nst4O >rac)., suord),ada4Kimi #upa# Nsll4O coef)c)e,te ,ur)co4Kimlla Nst4Opesta&a.Kimra#man#a Nst4O )+ote,usa4

    Kima Nsll4O tres.KimachihkajunuNsll4O tr)ll.,4Kimachihka kullka Nst4O +r)sa tr)a,gular4Kimachihkapa !a"a Nst4O tr),o)o cuadrado

    +erfecto4Kimachunka Nsll4O treinta.Kima hunu Nsll4O tres millones.Kima kamachik Nst4O =egla de tres4Kimakamachimuk Nst4O regla de tresco+uestaKimakamachik !ikrak Nst4O regla de tres),;ersa4Kimakamachi#ak Nst4O regla de tres s)+le4

    Kima killkanancha ku!inchi# Nst4Ofactor)&ac)., de tr),o)os4Kimaman#achi Nst4Otr)8,gulo4Kimaman#achikama# Nst4O tr)go,oetr/a4Kimaman#apura Nst4O =elac)o,estr)go,otr)cas4Kimami!a Nsll4O Tr)+leKimana N)c4Otr)+l)car4Kimaniki Nsll4O tercero4Kimmanuki kallari #acha# Nsll4O Trecer ,);el

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    29/133

    de 'ducac)., 8s)ca4Kimaa"i#ukhun!ur Nst4O tetraedro4Kimapallka#ukpi!i Nst4O tra+ec)o4Kimapak!achaklla Nst4O tr)8,gulo rect8,gulo4Kimapak!aman#achi Nst4O Tr)8,guloe6u)l8tero4Kimapa!ak Nsll4O trescientos.Kima "aranka Nsll4O tres mil.Kina Nst4O 6ue,a4KinchaNst4O Corral +ared uro cerco4Kinchana N)c4O cercar4Kinchak Nst4O corcetes4Kincha# Nst4O de+artae,to4Kinku Nsll4O cur)a, zigzag, torcido.Kinkuk Nst4O +ar,tes)s4Kinkuna N)c4O Cur;ar4Kinku!i Nsll4O re+o,sa)l)dad4Kinku!ina Nst4O res+o,sa)l)&arse4Kinku "achu Nst4O l/,ea 6uerada4Kinlla Nst4O '+al)&ada4

    Kinllanku Nst4O Ca9a ca9.,4Kinllu Nst4Ools)llo4Kinra# NstO ladera,+e,d)e,te or)&o,tal delado cuesta, inclinado 9orado lateral)dad4Kinra# kukalla Nst4O recta ol)cua4Kinra#man#a Nst4O )+ote,usa4Kinra#hu#u Nst4O fu,c).,4Kin!i Nst4Opicaflor, colir.Kin!i#ana N)cOencogerse, contraer.Kinku!i NstO res+o,sa)l)dad4Kinu"a Nst4O 'unoa 7gramnea8 medicinal.Kiau Nst4O saca+u,ta4Kipa, N)ll4O despus, el 'ue sigue, a continuacin,

    menor, /ltimo, por )enir.Kipapakchirura# Nst4O $royecto4Kipapacha N)ll4Ofuturo.Kipa#aparik Nst4O suf)9o4Kipa#ana N)c4O atrasar retrasar4Kipa#a#a Nsll4O +adrastro4Kipchan Nst4O %gado.Kipi Nst4O ulto, maleta.Kipiri N)c4OArace.Kipirina N)c4OArazarse.Kipu Nst4OCue,tas del ),car)o c)fra ,ueral,udo usado e, el ),car)o coo s)stea de,uerac).,4

    Kipukama#uk Nst4O ate8t)ca4Kipuka# Nst4O co,ta)l)dad4Kipuna N)c4O a,udar atar4Kirichi Nsll4O )+res).,4Kirkinchu Nst4O arad)llo4Kirma Nst4O ;)ga4KiruNs4O diente.Kir"a#cha Nst4O e,c)a4Kiruurkuk Nsll4O de,t)sta odo,tlogo4Kiru#ana N)c4O rotar4

    Kiru#a# Nst4O reto*ar de las +la,tas4Kia Nst4O >lla de arro co, cuello estreco ylargo4Kiha Nst4Onido.Kiha Nst4Ofrutas con gusano 1 dura.Kihki Nsll4Oestreco a,gosto o reduc)do4Kihki pallka Nst4O 8,gulo agudo4Kihma Nst4O suegra co, relac)., al ore4Kihpa Nsll4O Casta*o4Kihpi Nst4Opiedra preciosa, )idrio, diamante.Kihpichina N)c4Odefe,der d)scul+ar +erdo,arl)ertar d)s+e,sar4Kihpikama#u Nsll4O ;)dr)ero4Kihpika# Nst4O l)ertad ),de+e,de,c)a4Kihpillana N)c4O co,duc)r4Kihpina N)c4O esca+ar l)erar4Kihpirina N)c4O Sal;arse safarse l)erarse4Kihpiripacha Nst4O ?)eral)so4Kihpu Nsll4O a,ara,9ado4Kihriku Nst4O le,te4

    Ki!a Nsll4O ar)sco4Ki!i Nst4OCantn.Ki!i apuk Nst4O Eefe $ol/t)co4Ki!ikamaklli Nst4O Co,ce9al4Ki!i kapachik apuk Nst4O Co)sar)o Bac)o,al4Ki!ikapak Nst4O ca+)tal4Ki!i llak!a kamachik kunakkuna Nst4OCo,se9ales u,)c)+ales4Ki!illi Nst.Oparro'uia.Ki!illi apuk Nst4O Te,)e,te $ol/t)co4Ki!ina N)c4O regar4Si!u Nst4O re),o+ &aoKi"a Nst4O %ier)a, forra-e.

    Ki"aka# Nsll4O coard/a4Ki"ami#u# Nst4O fu,g)c)da4Ki"ana N)c4O desyerar4Ki"a#ura "i"akunapah Nst4Oflora y fau,a4Ki"apakmi#u# Nst4O er)c)da4Ki"i Nst4O caf N+la,taO4Ki"ina N)cOtorcer.Ki"irina N)c4Ol)s)ar d)slocarse4Ki#a Nst4O +us4Ki#a"nku# Nsll4O ),fecc).,4Ki#a#ana N)c4O e,co,ar ),fectar4Ki#umpa Nst4O tr)c)clo4KuchaNst4O %ondo, lago, laguna, reser)orio,

    pozo.Kuchaku Nst4O lagu,a4Kucha#ana N)c4O I,u,dar4Kuchapa!a Nst4O r)era or)lla +laya4Kucha"pi Nst4O )cectr)&4

    Kuchi Nst4O c%anc%o, puerco,cerdo.Kuchu Nst4O rincn, es'uina,pall4a.Kuchukcha Nst4O ,a;a9a4

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    30/133

    Kuchuchik Nst4O tra,s+ortador NgraduadorO4Kuchulla N)ll4O cerca4Kuchuna N)c4O tuar cortar talar4Kuchupa!a# Nst4O grado a,gular4Kuchu u#u Nst4O =eg)., a,gular4Kuchu#ana N)c4O acercarse arr),co,ar4Kuchu#arina N)c4O a+egarse4Kuka#u Nst4O f)are4Kuki Nst4O cas+a4Kukima Nst4O aserr/,

    Kukupa Nst4O uoKuku#u Nst4O lucirnaga.Kulpa Nst4O o,t/culo4Kul!a Nst4Opato.Kuluk#ahka Nsll4Oelat),oso4

    Kulun Nst4O true,o4Kulunka Nst4O ga,&o4Kulla Nst4O ',ero4

    Kullau#u Nst4Oegin+ur, sur.Kulla# Nst4O tacto4Kullina N)c4O A+agar4Kullipana N)c4O ),6u)etar olestarKullka Nst4O Eue;es +r)sa4Kullki Nst4Oplata, dinero, mineral.Kullkikamak "anku Nst4O asoc)ac)., a,car)a4Kullkikamak "ai Nst4O a,co utual)stacoo+erat);a cor+orac)., f),ac)era4Kullkiman!a "ankuri Nst4O >rga,)&ac).,eco,.)ca4Kullkikama# Nst4O eco,o/a4Kullkikama#chik Nst4O s)stea co,tale

    Kullkikama# kamu Nst4O l)ro co,tale4Kullkikama# hinachi Nst4O Co,uta)l)dada,car)a4Kullkikama#u Nsll4O tesorero co,tador4Kullkikamu Nst4O s)stea o,etar)o4Kullkikikinchik Nst4O +.l)&a4Kullkimahna#achik Nst4Opresupuesto.Kullkiminka# kamu Nst4O l)ro a,co4Kullkina N)c4O a,ar d),ero acer d),ero4Kullkira#ku ha!un !an!anaku# ra,des lo6ueseco,.)cos4Kullkira#ku llanka# Nst4O act);)dad eco,.)ca4Kullki!akak Nsll4O +latero4

    Kullki!arikuri#ak Nst4O Co,tralor4Kullki#"a Nst4O +lat),o4Kullki# Nst4O f),a,&a4Kullki#ana N)c4O Ad),erarP acerse r)co4Kullki#uk Nsll4O ca+)tal)sta4Kullki#uk"ai Nst4O a,co a,car)o4Kullku Nst4O tronco.Kullpina Nsll4O ,algada4Kullu Nst4O tro,co4Kulluna N)c4O fracasar4

    Kullupampa Nsll4O se)+la,o4Kumal Nst4O camote.Kumana N)c4O aco+a*ar4Kumpa Nst4O reate4Kumpachi Nst4O asoc)ac).,4Kumpachina N)c4O asoc)ar4Kumpachihpa !arpu# Nst4O Cult);os asoc)ados4Kumpana N)c4O reatar relle,ar ter),ar algo

    +or co+letoP reserar4Kumpi Nsll4O?u9oso lu9o4Kumpipacha Nst4O te9)do f),o4Kumu Nsll4O torc)do4Kumuk Nst4O u)lde4Kumuklla N)ll4O u)ldee,te4Kumuki# Nst4O u)ldad4Kumurina N)c4O AgacarP e,cogerse ),cl),ar4Kumuhka Nsll4O ),cl),ado 9orado4Kuna Nst4O Morfea del +lural dar regalar oye,tregar4Kunachi"na Nst4O =efr8,4

    Kunakuna Nst4O rec)+roc)dad4Kunak#u#a#ku, Nst4O refr#n.Kunalla N)ll4O Actual4Kunalla!a N)ll4O aor)ta4Kunallipi Nst4O +ro+)edad d)str)ut);a4Kunan N)llOa%ora, en este momento, actual,presente.Kunan rikunki N4O aora ;er8sKunana N)c4O Ao,estar co,se9o yrecoe,dac).,4Kunanpacha Nst4O T)e+o +rese,te t)e+oactual4Kunampu Nst4O +alera de la aa&o,/a4

    Kunapa Nst4O /dolo4Kunan#allihka Nst4O $art)c)+)o4Kunarina Nsll4O e,cargarse4Kuna"a Nst4O Morale9a u, sa+o al)g,o4Kuncha Nst4O sor),o4Kuni Nsll4Oestr)l /r)do )+ote,te4Kunka Nst4O cuello, pescuezo.Kunkachakiri Nsll4O afo,/a +rd)da de la ;o&4Kunkallina Nst4O ufa,da4Kunkalli"a Nst4O Corata4Kunkana N)cO ol)idarse, descuidarse4Kunka#man!a N)ll4O Casual 6ue sucede +orcasual)dad s@)tae,te4

    Kunkuri NstO rodilla.Kunkurina N)cOArrodillarse, %acer 'ue uno%in'ue las rodillas.Kun!a Nst4O ag,es)o4Kun!iu#u Nst4O occidente, oeste, costa,poniente.Kun!ur Nst4O C.,dor4Kunuk Nsll4O caliente, c#lido, tiio.Kunuklla N)ll4O Hu)ldee,te4Kunuku# Nst4O Caro)drato4

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    31/133

    Kunuk#achina N)c4O cale,tar arigar.Kunuk #aku Nst4O Agua teral4Kununa N)cO calentarse, arigarse.Kua Nst4O moco.Kuainka Nsll4Oocoso4Kuu Nst4O ;ul;a4Kui#arma Nst4Oa*o teral4KupaNst4O asura o9arasca 8rol ed)c),altur6uesa4Kupana sll4O asurear4Kuraka Nst4OBefe indgena, dirigente4Kurana Nst4O erra)e,ta4Kuri Nst4O oro.Kurichikchi Nst4O oro e, +ol;o4o9oKuri Chumpi Nst4O a9a de oroKurichupa# Nst4O d)aa,te4Kuri in!i Nst4O Solde >ro4Kuri Kamak Nst4O $oder de oro4Kurikinki (st4O?ni0, colir.Kurina N)c4O (ed)car +o,erse de +arte4

    Kuri pu#uKuri"ai Nst4O Eoyer/a4Kurku#unku# Nst4O asa4Kurpa Nst4O e,a,o reco,co terrn.Kurpahka Nsll4O redo,deado4Kurpa!upu Nst4O +er/etro4Kurpa"ai Nst4O otel os+eder/aKuru Nst4O 9usano, ?erero 7amazona8, corto.Kuruka"alliNst4O Telesco+)o4Kurulla Nsll4O corto4Kurumama Nst4O Mosca4Kurun!a Nst4O tusa a&orca4Kururana N)c4O desarrollar4

    Kurura# Nst4O (esarrollo +rogreso4Kururu Nst4O o)illo de %ilo.Kururuna N)c4O o;)llar4Kuru!a Nst4O testculo, escroto.Kuru#ana N)c4O agusa,ar e,cogerse ac)carse4Kuru#a# Nst4O d);erge,c)a4Kua Nst4O es+oso ar)do4Kuana N)cO asar.Kuaka# Nst4O ,o;)o4Kua!ukuna Nst4O ,o;)a4Kua#ana N)c4O casarse4Kua#u Nst4O es+osaKuka Nst4O ?ugar s)t)o d)recc)., derecoP

    recto +uesto )gual +arte4Kukalla Nsll4O =ecta 6u)eto4Kukallpa# Nst4O Suterr8,eo4KukanaN)c4O IgualarP alla,ar4Kukapak himi N)ll4O Ad;er)o de lugar4Kuka imallichik N)ll4O Ad;er)o del ?ugar4Kukapak !an!anaku# Nst4O >rga,)sos=eg)o,ales4Kukapak!a#Nsll4Opuntualidad.Kuka# Nst4O sector4

    Kuka#upa# chani Nsll4O ;alor realt);o4Kuki NstOSe+t)ere fro,doso au,da,te4Kuhiku# Nst4O eoc).,4Kukina N)c4O an#lizar.Kukunku Nst4O @o4Kuhi Nsll4Oalegre fel)& co,te,to +lace,teroace,doso4Kuhi akkcha Nst4O Ca,a4Kuhikancha Nsll4O ;e,turoso4Kuhikapari Nst4O recreac).,4Kuhika# Nsll4O d)ca4Kuhikuna N)c4O estar fel)& estar alegre4Kuhilla Nsll4O Alegree,te fel)& d)coso4Kuhillimpik N)c4O +),tor decorador4Kuhillu Nst4O una )ariedad demono.KuhimanaNsll4O )e,a;e,turado4Kuhia"i Nsll4O r)sue*o4Kuhipa!a Nst4O sacerdote cura +adre4Kuhirima# Nst4O cue,to4Kuhi#ana Nsll4O alegrar4

    Kuhi#a# Nst4O sat)sfacc).,4Kuhma NstO camisa antigua, lusn sin manga,tipo de ponc%o.Kuhni Nst4O%umo, plomo.Kuhnichi# Nsll4O sauer)ar4Kuhni#achina N)c4O auar4Kuhpana N)c4O saltar4Kuhparina N)c4O saltar re;olotearKuhpa# Nst4O salto re;oloteo4Kuhpi Nst4O +er),ola tro+o4Kuu Nst4O cienega.Kuu Nst4O lar)a de insecto.Ku!a Nst4Opol)o, %arina.

    Ku!achina N)c4O tr)turar cosas acer oler4Ku!ak Nst4O molino, el 'ue muele.Ku!akachi Nst4O +)edra de af)lar4Ku!ama Nst4O fu,da +l8st)ca olsa4Ku!amuna N)c4O =eu,erar4Ku!an N)c4O uela4Ku!ana N)cO moler, triturar4Ku!icharinaN)c4O =escatar4Ku!ichi Nst4O res+uesta4Ku!ichina N)cO de)ol)er, reparar, responder.Ku!impu Nst4O arad)llo4Ku!imuna N)c4Oregresar ;ol;er4Ku!inchichi# Nst4O factor)&ac).,4

    Ku!inchiklla Nst4Ofrecue,c)a asolutaKu!inchik millka Nst4O tala de frecue,c)as4Ku!inchina N)c4O Co,testar res+o,der re+et)r4Ku!inchihka #upa#kuna Nsll4O ,@erosult)+los4Ku!ina N)c4O retroceder re+et)r4Ku!in N)llO otra )ez, nue)amente, 0 7signo demultiplicacin8.Ku!inchina N)c4O re+et)r4Ku!inchi Nsll4O @lt)+lo4

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    32/133

    Ku!inchi# Nst4O ult)+l)cac).,4Ku!inkillachik Nsll4O re),c)de,teKu!inkillachina N)c4O re),c)d)r4Ku!inku!inchik Nst4O ex+o,e,teKu!inku!inchi#Nst4O +ote,c)ac).,4Ku!inku!inmuchi# Nst4O rad)cac).,4Ku!inku!irik Nst4O ase Nde +ote,c)aO4Ku!inlla!ak Nst4O ,ue;ae,te4Ku!innina N)c4O repetir.Ku!inrikina N)c4O reco,ocer4Ku!inrikuchik Nst4O s)g,o Z[\4Ku!inrikuna N)c4O re;)sar4Ku!inrurana N)c4O e9erc)tar4Ku!in!upana N)c4O recu+erar4Ku!inhacha#achina N)c4O =eforestarKu!ipana N)c4Ores+o,der co,testar4Ku!iparina N)c4O e+eorarse4Ku!irik !aripa# Nst4O @s6ueda del factorco@,4Ku!iNsll4O 8g)l coed)do l)gero d),8)co

    +resto sol/c)to agilidad.Ku!illa Nsll4O 8g)le,te4Ku!u Nst4O mono 7coto8, ocio.Ku!u Nsll4O corto, pe'ue&o.Ku!ukuna Nst4O are;)aturas4Ku!un Nst4O ca)sa4Ku!una N)c4O a+orcar4Ku"illa Nsll4O ?ast)erae,te odestae,te6ue causa +e,a4Ku# Nst4O Co,e9)llo de ),d)as cui.Ku#a Nst4O 8rol de +)lc)4Ku#achik Nsll4OAfect);o4Ku#achik himikukuna Nst4O orfeas

    a+rec)at);os4Ku#alli Nst4O )g)e,e4Ku#ak Nsll4O aa,te4Ku#ana N)cO amar, 'uerer, acariciar, mimar aalguien con amor 1 ternura, regalar, estimar,desear.Ku#anina N)c4O adorar4Ku#apa#ana N)c4O co+adecerse te,erco+as)., co,se,t)r4Ku#ahka Nsll)4O 'uerido, amado.Ku#a# Nst4O cari&o, afecto, aprecio, amorregalo.Ku#a#lla Nsll4Oe,tr)stec)do aco,go9ado

    afl)g)do co,ster,ado4Ku#a#lla Nsll4O ello, %ermoso.Ku#a#hunku Nsll4O Aale d)g,a de serAado4Ku#a#"anrima# Nst4O cortes/a.Ku#chi Nst4Oarco iris icolor.Ku#china N)c4O Mecer4Ku#ka Nst.8lomriz.Ku#kakama# Nst4O ?or)cultura4Ku#llur Nst4O estrella, lucero, lunes 7amazona8,

    asterisco.Ku#nana N)c4O ;o)tar4Ku#iki Nsll4O Xg)l l)gera ex+ed)ta4Ku#!a Nst4O se*or)ta soltera ucacaP)rcoles Naa&o,/aO4Ku#u Nst4O otor4Ku#uchina N)cOmo)er.Ku#una N)cO mo)erse.Ku#urik himikukuna Nst4O orfeas),de+e,d)e,tes4Ku#urihillan!a Nst4O M86u),a4Ku#umanku"ai Nst4O alcald/a u,)c)+)o4Ku#u"all!a# Nst4Oc),e4Ku#"i Nst4O s)l)do tr),o4

    4 Sexta letra del 5)cu7a ll)5a4+achuri Nst4O )9astro4+alu Nst4O +la,ta fa,er.gaa ed)c),al4+akilaki Nst4O olas4+amama Nst4O adrastra4+ampa Nst4O +ala4+ancha Nst4O T)&., Ntro,coO4

    +ankana Nst4O es.fago4+an!a Nsll4O tur)o4+an"iki Nst4O sa,gre de drago4+aaa Nst4O era,astra4+apani Nst4O era,astra4+apu Nsll4O torc)do arco4+apuchina, Nsll4O plegar.+apuna N)c4O dolar4+apuhka Nst4Odolado4+arka Nst4Oace'uia, cuneta, zan-a.+a!a Nst4O aracoa +ara +eces gra,des4+a!uri Nst4O era,astro4+a#chu Nsll4O aculturado4+icha# Nst4O ;)er,es Naa&o,/aO4+icha#uk Nsll4OAfortu,ado 6ue t)e,e fortu,a o

    ue,a suerte4+ikcharina N)c4Odes+ertarse4+iklikNst4O $89aro 6ue a,u,c)a llu;)a4+iku#Nst4O u,a ;ar)edad de loro alador loro4+inchik Nst4O arusto le*oso y ed)c),al +arad)8rea4+inkuchina N)c4O e,sartar4+ipachina N)c4Ocast)gar4

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    33/133

    +inkuchi# Nst4O e,sartado4+ianNst4O +a9a to6u)lla4+ukapihku Nst4O golo,dr),a+uka!a Nst4O +alera4+ukruNst4O So+a de yuca co, car,e o +escadoauada locro4+ulunNst4O $ue)o, =iciemre 7amazona8.+umariunku#Nst4O gr)+e4+umariu Nst4O oco+umuNst4O1uca.

    +umucha Nst4O gua,ta4+umukuchi Nst4O+uercosa9),o4+um#a# Nst4O llaarada4+una Nst4O secc).,4+un!a Nst4Orac)o4

    +upi Nst4O arudo color caf+urira Nst4O 'scudo de aras4+uiru Nst4O(o),go Naa&o,/aO4+uk!ana N)c4O a+u*ar4

    +u!a# Nst4O +ro+orc)., +ro+orc)o,al)dad4+u!a#chihpa raki Nst4Ore+arto +ro+orc)o,al4+u!a#kumuk Nst4O +ro+orc)., ar.,)ca o),;ersa4+u!a#ku!inchik Nst4O recue,c)a relat);a4+u!a#ku#ak Nst4O +ro+orc),al)dad ),;ersa4+u!a#apa#ak Nst4O +ro+orc)o,al)dad d)recta4+u!unNst4O +u*ado4+a"huhi Nst4O )9astra4

    444S+t)a letra del 5)cu7a ll)5a4+la $art/cula d)),ut);o l))tat);o4+lachak Nst4O 9u)c)o+lachakruna Nst4O 9ue&4+lachana N)c4O 9u&gar4+lachakama# Nst4O flora4+lachak !an!ari# Nst4O Corte de Eust)c)a4+lachak"ai Nst4O Eu&gado4+lachapa Nst4O ropa, trapo.+lachapa i!i Nst4O Mu*eca de tra+o4+lachu Nst4O a&ad.,4

    +lakachu Nst4O co,ca4+lakchi# Nst4O acc).,4+laki Nst4O tristeza, pena, sentimiento, dolor,sufrimiento, accidente, desgracia, des)entura,l#stima, prolema.+lakichik Nst4O$er9u)c)os4+lakichik "allpari#kuna Nst4O foras deex+lotac).,4+lakichina N)c4O afl)g)r a+esadurar ofe,der4+lakichipacha Nst4O ?a colo,)a4

    +lakichi# Nst4O ex+lotac).,4+lakik Nsll4OAfale agradale e, el trato4+lakilla Nsll4O tr)stee,te e,tr)stec)do sor/oela,c.l)co a+e,ado tr)ste sufr)do4+lakimana Nst4O desgrac)adae,te4+lakina N)cO 'uerer, amar, e0tra&ar, tenerpena.+lakipa#ana N)c4O co+adecerse4+lakirina N)cOArrepentirse, lamentar, sufrir,entristecerse, afligirse, acongo-arse, oprimir,amargarse.+lakirurakkuna Nst4O efectos4+lakihka Nst4O 6uer)do4+laki!uku# Nst4O desastre4+lakllana N)c4O tallarrallar ras+ar a&uelalarar4+lak!a Nst4O C)udad +uelo4+lak!apu NstO +res)de,te cou,al d)r)ge,te4+lak!a allichi Nst4O oras +@l)cas4+lak!akama#u Nst4O goer,ador4

    +lak!aka# Nst4O +uelos4+lak!aku#ak Nst4O+atr)ota4+lak!alli Nsll4O$ol/t)ca4+lak!aman!allukhiri Nst4O M)grac).,4+lak!amahi NstO +a)sa,o4+lak!ana N)c4O $olar4+lak!ari allpa Nst4O terr)tor)o4+lak!arima# Nst4O()alecto4+lak!a"kupikama# Nst4O Mu,)c)+al)dad4+lak!a"kupikama#"ai Nst4O Mu,)c)+)o4+lak!a# Nst4O$uelo4+lak!a#kuSt4O $olac).,4+lak!a#u Nsll4O c)udada,o4

    +lak!a#ukkuna NstO+olac)., oradores4+lak!uha# Nst4O (eocrac)a4+lakuhi Nst4O se,t))e,to4+lali Nsll4O tra,s+are,te4+lalla Nst4O ceolla la,ca4+lallak Nsll4O ;erde agua4+lama Nst4O o)e-a, llamingo, orrego.+lamkana N)cO acariciar, tocar, manocear.+lampu Nsll4OLiso, sua)e, alisado.+lampu Nsll4O todo, totalidad.+lampuchi St4Oa)le9o4+lampuchina N)c4O al)sar4+lampuna N)c4O ce+)llar e,luc)r l)ar4

    +lanka Nst4O rosa4+lankaku# Nst4O ora4+lankahilla# Nst4O '6u)+os4+lankana N)cO traa-ar, laorar.+lanka# Nst4O traa9o4+lanka#an Nst4Oplanificacin.+lanka#pak!achi Nst4Ofuncin o rol.+lanka#"illa# Nst4Oinforme.+lan!ina N)c4Ofu,c)o,ar4+lan!u Nsll4Osomra, tiniela.

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    34/133

    +lan!una N)c4O sorear4+lan!uri# Nst4O ecl)+se4+lan"ana N)c4O+al+ar4+lapapacha Nst4O es+ac)o4+lapichana N)c4O colo,)&ar4+lapinaN)cO aplastar, prensar.+lapinkachu Nst4O tort)lla de +a+a y lecuga4+lapiri# Nst4O $res).,4+laru Nst4O arro&4+lahachikNst4Oala,&a4+lahak Nst4O masa 1 peso.+lahak Nsll4Opesado.+lahak !upu Nst4O ed)da de asa4+lahakpa huklla Nst4O U,)dad de +eso4+lahak !upu# Nst4O ed)da de +eso l)ra4+lahak !upuna Nst4O Med)das de asa4+lahaku Nst4O lepra.+lahana N)c4O +esar4+la!an Nsll4O des,udo4+la!anana N)c4O des,udarse des;est)rse

    +la!un Nst4O tama&o.+la"ana N)cO lamer.+la"kana N)c4O laer4+la"a Nst4Osal);a agua de fue,te sa;)a aa4+la"a"nku# Nst4O Tuerculos)s4+la"a#achik Nst4O ',d.gr),o4+la"a#ari Nst4O )scos)dad4+la"!u Nst4O coro,a de +luas d)adea4

    +la"!una N)c4O coro,ar4+la#ka Nsll4O ad);),o4+la#kana N)c4O ad);),ar4+la#chuhimi Nst4Ocastella,o4

    +licha#uk Nst4Od)cosoafortu,ado4+lika Nst4Ored s)stea estructura4+lika #acha# "aikuna Nst4O =edes 'ducat);as4+lika"ira Nst4O +er)to,eo4++ikchachinaN)c4O ot);ar des+ertar4+liklla NstO Tela4+liki Nsll4O roto, rasgado.+likikillpana N)c4Oree,dar4+likikillpahka Nst4O re)e,do4+likilliki Nst4O ;)ol/,4+likina N)cO rasgar, romper, desgarrar.+limpi Nst4Ocolor4

    +limpikNsll4Or)lla,te4+limpi#ana N)cOrelampaguear, resplandecer,rillar.+limpi#a# Nst4O=el8+ago4+linkuchi# Nst4O ensartado.+lini Nsll4O ara+oso4+lipachina N)c4O a&otar cast)gar4+lipi Nst4O $ro+)edad4+lipi Nst4O $8r+ado4+lipinhi Nst4O +esta*a4

    +lip!a Nst4O ceniza fina.+lip#a# Nsll4O limpio, aseado.+li!a Nst4O cuc)llo4+li" Nsll4O resplandeciente, rillante, de reo-o.+li"i Nst4O rad)o Nsege,to c)rcu,fere,c)aO4+li"i!upu Nst4O rad)8,4+li"llu Nst4O rel8+ago4+luchu Nsll4O des,udo +ore4+luchuna N)cOpelar, despelle-ar, 'uitar lacorteza.+luchunka Nst4O caar.,4+luchurina N)c4O descascararse4+lukana N)cOgatear, arrastrar.+luki N)ll4O iz'uierdo, zurdo.+luki man#a Nsll4O lado )&6u)erdo4+lukhi Nst4O salga4+lukhichik aparik Nst4O suf)9os der);at);os4+lukhichina N)c4O sacar resol;er4+lukhichihka Nst4O resultado4+lukhina N)cOsalir.

    +luku Nst4O +aralelograo4+lulla Nst4O mentira, falsedad, farsante, rnga&o.+lullakNsll4O e,t)roso4+lullana N)cO mentir.+lulla himi Nst4O+alara falsa4+lulla#ahka Nsll4O e,t)roso4+lullu Nsll4O tierno.+lulluk Nst4O cogollo reto*o4+lullukilla Nst4O ?u,a t)er,a4+lullu"a"a Nst4Oe4+lumi Nst4Oaferrado4+lumpak Nsll4OS), a,ca l)+)o4+lumpi Nst4O $),tura4

    +luna Nsll4O tr)ll.,4+lunchina N)c4O e,luc)r4+lunku Nst4O ce+)llo4+lunkuna N)c4O +ul)r4+luru Nsll4O #spero, piel con granos.+lunhi Nst4O ar,/&4+luhan Nst4O ar)+osa gra,de a&ulada.+luhka Nst4O resaloso l)so4+luhkana N)c8 resalar.+luhkarina Nsll4O resaladera4+luhpirina N)c4O safarse4+luhpirihka Nst4O des+egado4+luh!i Nsll4O des,udo4

    +luh!ina N)c4O +elar des+elle9ar4+luhun Nst4O ca,asta do,de se guarda co)dasore el fog.,4+lu!a Nst4O goa +egae,to4+lu!achina N)c4O u,)r +arear4+lu!ana N)c4O +egar u,tar4+lu!arina N)c4OAder)rP +egar u,a cosa a otraco,;);)r acercarse4+lu!ari# Nst4O ag,et)so4+lu!a#uk Nst4O goero4

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    35/133

    +lu#chu Nst4O s)er;o ;e,ado4

    M >cta;a letra del 5)cu7a ll)5a4Machana N)c4O er)agar eorracar4Machachik#aku Nst4O trago aguard)e,te4Machaku# Nst4Oculera ;/ora ser+)e,te4Machana N)c4O Cuarse eorracarse4Machankara Nst4O arroyo correra4Machahka Nst4Oorraco4Macha# Nst4O orracera4Machi Nst4O cue;a4Machin Nst4O )co o,o4Machinuru Nst4O tar8,tula4Machu Nst4O ;)e9o y sa)o4Machuka# Nst4O ;e9e&4Makana N)cO +egar cast)gar.Makana NstO a&o4Makanaku# Nst4O +elea4Makanaku# runakuna Nst4O guerrerosMakanuna N)c4O +elear4Maka# Nst4O cast)ga gol+ea4Maki Nst4O mano, anterazo, pu&o.

    Makikakchi#Nst4Oartesa,/aMakillina Nst4O gua,tes4$restac)., de a,o +ara eltraa9o4

    Makimaachi Nst4Ocolaorac)., utua4

    Makimuku Nst4O u*eca codo4Makinchu Nst4O 'ueso.Makipakchirura# Nst4O Artesa,/a4Maki pala Nst4O +ala de la a,o4Makipurana N)cO a1udarse mutuamente.Makiruka Nst4O dedo de la a,o4Makirumpa# Nst4O )olle1all.Makirurahka Nst4O Ma,ual)dad4

    Makirura# Nst4Ocer8)caP s)cootr/&4Makirura#kama# Nst4O

    ar!5an:a4Makirura#uk Nsll4OArtesa,o cera)sta4Maki!a #achachi# Nst4Odestre&a a,ual4

    Maki"ak!arina N)c4O A+laud)r4Maki"a!ana NstOpulcera, manilla razalete4Maki #upi Nst4O uella d)g)tal4Maklluk Nst4O +el)groso4Makllu# Nst4O $el)gro4

    Makuchu"a Nst4O alle,a4Maku#a#a Nst4O )sauelo4Mal!a Nst4O 9o;e, adolesce,te4Malli, Nst4Osaor.Malli# Nst4Ogustati)o.Mallina N)c4O +roar saorear4Mallki Nst4O cepa, reto&o, rama.Mallkina N)c4O reto*ar rotar4Mama Nst4O a8 adre4Mamachanka Nst4O uslo de la +)er,a4Mamakamachik Nst4O Co,st)tuc)., de la=e+@l)ca4Mamakamachi!a rikuri#ak Nst4O Tr)u,al deara,t/as Co,st)tuc)o,ales4Mamakilla Nst4O ?u,a lle,a4Mamakiru Nst4O Muela4Mamakirka Nst4O arter)a4Mamakhimi Nst4O le,gua ater,a4Mamaku Nst4O aac)ta adrec)ta4Mamakucha Nst4O oca,o ar4

    Mamakucha Api" Nst4O caall)to de ar4Mamakuchaman#a Nst4O costa or)lla del ar4Mamakullki Nst4O ca+)tal4Mamakullki kamachi Nst4O regla de ),ters4Mamallak!a Nst4OEcuador, "atria, Estado,"as, nacin.Mamallak!achi Nst4O 'stado4Mamallak!a kallaripa !an!anaku# Nst4OAsalea Co,st)tuye,te4Mamallak!a ka"a# kallari Nst4O )da=e+ul)ca,a4Mamallak!a puhak Apuk Nst4O $res)de,te dela =e+@l)ca4

    Mamallak!apa apuk"ai Nst4O $alac)o dego)er,o4Mamallak!apakapak Nsll4O ,ac)o,al)sta4Mamallak!apa ha#lli Nst4O H),o Bac)o,al4Mamallak!apak Uha# Nst4O $oderes del'stado4Mamallak!apura kullkikulka Nst4O o,doMo,etar)o I,ter,ac)o,al NMIO4Mamapacha Nst4O Terr)tor)o ed)o a)e,te4Mamapacha rikuchi Nst4O uicacingeogr#fica.Mamapachapi %unakunapak ha#nikuna!a#u#arihkaman!a Nst4O (eclarac)., U,);ersal

    de los (erecos Hua,os4Mamapacha# Nst4Ogeografa.Mamaruka Nst4O +ulgar4Mama#akun!a min!ala# Nst4O Coerc)oMar/t)o4Mana N)llO no, de ninguna manera, partcula denegacin.Manalli Nsll4O al alo al/s)o4Manachana N)c4O )g,orar4Mana ima Nsr4O +or ,ada +or ,),gu,a cosa

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    36/133

    ,ada4Manahapi"aklla Nst4O astracto4Manaka# Nst4O +erse;era,c)a4Manakanapacha himi N)ll4O ad;er)o de,egac).,4Mana ku#a#"an himiku Nst4O orfeades+rec)at);o4Mananchana N)c4O ,egar4Mananik #u#a# Nst4O orac)., ,egat);a4Mananina N)c4O =eca&ar4Manapak!a pakirik paki chimpapura Nsll4OCo+arac)., de fracc)o,es de co@,de,o),ador4Manapa!ak Nst4O desigualdad.Manapaki#ak #upa# Nsll4O ,@ero )rrac)o,alManapa#pak Nsll4O Bo +erte,ec)a a4Manapa#purakuna Nst4O o+os)c)o,es4Manapi Nsll4O ,),gu,o ,),g@,4Manapipah Nsr4O ,ad)e4Manarak N)ll4O toda;/a4

    Manarak !uru"an makirura# pachaNst4O$er/odo $recer8)co4Manarikihka Nsll4O 'xtra*o4Mana rikihka an!akuna Nst4O ?os >;,)s4Manarura#"ak Nsll4O Arduo uy d)f/c)l4Manahu!i paki Nst4O fracc)., )+ro+)a4Mana!i#ana N)c4O Ause,tar4Mana!ukurik Nsll4O ),f),)to4Mana#maph Nst4O,ada4Manchachina N)c4O Acoardar aedre,tarcausar )edo asustar es+a,to ateor)&arauye,tar4Manchana N)cO emer, tener miedo,

    atemorizarse.Manchana# Nst4O es+a,to teor4Manchana#ak!a Nst4O arto uc/s)o4Mancharichik NO

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    37/133

    Mahna#achina N)c4O calcular4Mahna# unanchakuna Nst4O s/olos de las

    ca,t)dades4Mahu Nst4O urc)lago4Mahu"a Nst4O asugua4Ma!i Nst4O fre,te4Ma!iku Nst4O at)co4Ma!inkaNst4O ?agart)9a ,egra4

    Ma!iri, Nst4O estuc%eguadua, para guardarflec%itas finas.Ma!u#ana N)c4O aollaru,d)r4Ma"ka Nsll4O ;)e9o usadoa,t)guo4Ma"kana, N)c4O (sar.

    Ma"ka#acha# Nst4Otrad)c)., 4Ma"ma Nst4O olla de arro4Ma# N)llO mu1.Ma#alli Nst4O o,dad ),d)s+e,sale4

    Ma#anlla Nsll4O Allegada +r.x)a cerca,a4Ma#ahi Nst4O deseco4Ma#an Nst4O lado4Ma#chani# Nst4O

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    38/133

    Minka Nst4O minga, traa-o comunitario.Minkachi Nst4O As)lo4Minkachina N)cO encargar.Minkana N)cOEncargar, encomendar.Minka#!ukuna Nst4O acer u, fa;or4Min!ala Nst4O coerc)o4Min!alak Nsll4O coerc)a,te4Min!alana N)c4O coerc)al)&ar4Min!ala# Nst4O Coerc)al)&ac).,4Min!u Nst4O $)r8)de4Mirachi Nst4O ult)+l)cac).,4Mirachik Nsll4O ult)+l)ca,do ult)+l)cador4Mirachina N)cO multiplicar, aumentar, a&adir,ampliar, reproducir, engrandar, %acer crecer.Mirachihka Nsll4O @lt)+lo +roducto4Mirana N)c4O $roduc)r aue,tar4Mirarina N)c4O ex+a,d)r aue,tar4Mirarin Nst4Oaue,ta, crece, re+roduce,N)ol.g)cae,teO4MirkaNst4O rengln.

    Mirkanu Nst4O acete +e6ue*o y corto4Mirari# Nst4O +ro+agac).,4Mirari#a# Nst4O +ote,c)ac).,4Mii Nst4Ogato.Miha Nst4O auleto o secreto frutos 6ue crece,

    +egados4Mihak Nsll4O ga,ador4Mihana N)cO competir, ganar en competencia,triunfar, )encer, superar.Mihanaku# Nst4O competencia.Mihani# Nst4O ga,a,c)a4Mihahka Nsll)4O ga,ado4Mihki Nsll4O dulce, saroso, rico, delicioso.

    Mihki Nst4O caramelo, panela, miel.Mihkichina N)c4O e,dul&ar co,d)e,tarsa&o,ar4Mihkichi Nst4O co,d)e,to4Mihkiku!a Nst4O a&@car4Mihkimama Nst4O Ae-a.Mihkinak Nst4O uslo del ra&o4Mihki"nku# Nst4O d)aetes4Mihki #aku Nst4O agua dulce4Mihu Nst4Omestizo, aculturado.Mihuhimi Nst4O es+a*ol4Mi!a Nst4O +er/odo tur,o +oca fase4Mi!ampi Nst4O Curs)llo4

    Mi!ani Nst4O s)r;)e,ta4Mi!a#u Nst4O car,e auada4Mi!ikuna N)cO esconder, %uir, fugarse.Mi!iku# Nst4O fuga esca+ada4Mi!ma Nsll4O M)gra,te4Mi!mana N)c4O M)grar4Mi!a Nst4O )erruga.Mi!a Nsll4O e&6u),o taca*o4Mi!ak Nsll4O #)aro, miserale.Mi!ana N)c4O e&6u),ar4

    Mi!arina N)c4O defe,derse4Mi"ihin Nst4O Cu)erto4Mi#uchina N)c4O Co,ta),ar4Mi#una N)c4O e,;e,e,ar4Mi#u"a#ra Nst4O A,/dr)do car.,)co4Mi#u# Nst4O e,e,o4Mi#u#chi Nst4O Co,ta),ac).,4Mi#u#man!aharkak Nst4O a,t/doto4Mi#u# "anu Nst4O ert)l)&a,te Ju/)co4Muchana N)cOadorar, )enerar.Muchana N)cOesar, respetar.Muchiku NstOsomrero.Muka Nst4O o0ido.Muka"a Nst4O mocagua,tazn de arro.Muki Nst4O >x)do4Muku Nst4Onudo, articulacin, loanillo,tendn, )rtice, toillo.Mukukkuna Nst4O roedores.Mukuna N)c4Oast)car ascar ru)ar4Mukunana# Nst4O Artr)t)s ),flaac)., aguda de

    las art)culac)o,es4Muku!ana N)c4O ox)dar4Muku#achina N)c4O A,udar4Mulana N)cOafilar, sacar filo o %acer m#sdelgado.Mulana rumi Nst4O +)edra de af)lar4Mulu Nst4O +lato4Mulla Nst4O sor),a4Mullu Nst4O arad)llo +e6ue*o4Mumu Nst4O toro4Munanakuhka Nst4O ,o;)a NoO4Munana N)cO desear, 'uerer, apetecer,consentir, amar, anto-arse, aficionar, gustar.

    Munana#a# N)ll4Oagradale4Munarina N)cO 'uererse mutuamente.Munahka Nsll)4O 6uer)do4Muna# Nst4O ;olu,tad adorac).,4Muna#ana N)c4O ',aorar4Muna#achik Nst4O odo su9u,t);o4Muna# killka Nst4O 'scr)tura de ex+res)., l)re4Munira Nst4O co,stelac).,4Mun!i!iNst4O+a;a del o,te4Muru Nst4O 9rano, producto, semilla, pepa.Muru apari "a!a Nst4O a*o agr/cola4Muru mirachi Nst4O =e+roducc)., de la se)lla4Murunku# Nst.8 )aricela, )iruela.

    Murupallana N)c4O cosecar4Murupalla# Nst4O coseca4Mucha#Nst4O )ag),ac).,4Mui#ana N)c4O se,t)r caer e,cue,ta ad;ert)r

    +ro,ost)car ;at)c),ar +re;er sos+ecar4Mukuna N)cOSo*ar del)rar4Muku# Nst4Osue&o.Mupa Nsll4O tor+e to,to oo ruto )d)ota)ec)l4Mupana N)c4O To,tear

  • 8/10/2019 DICCIONAR. KICHWA PASTAZA

    39/133

    Muparina N)c4O des;ar)ar4Mupa#anaN)c4O AlocarseMupa"nku# Nst4O desayo4Muuka# Nst4O 9u;e,tud4Mu#ana N)c4O pre)enir,+re;er4Mu#a# Nst4O $re;e,c).,4Muhuk Nsll4O nue)o, moderno, no)ato.Muhuk Nst4OEnero 7amazona8.Muhukpacha Nst4O ,eol/t)co4Muhuk Shimikuna Nst4O ;ocaular)o o

    +alaras ,ue;as4Muhuk#achinalla Nst4O =e,o;ale4Muhuk#achihkakuna Nst4O reforas4

    Mu!a Nst4O ar)edad de+e& arudoMu!i Nst4O2ote cocinado.Mu!i#ana N)c4O 'st)larsee+a+arse o9arse4Mu!k) Nst4O >lfato4

    Mu!kina N)cOperciir,