devlet adami ve mesnevi Şarihi abidin paŞa hayati...

10
5.0. fen-Edebiyat fakültesi Edebiyat Dergisi 1994 - 1 995,9.- 10 . DEVLET ADAMI VE MESNEVi ABiDiN HAYATI - iDARECiLiGi - ESERLERi o üzere tarihimize kadar devlet . bir Arapça ve Farsça'ya ·olan bu dillerde eserlerle bizzat kendileri de bu Türkçe ·olarak konularda eserler ver- · su önemli bir s ima. da valilik görevlerinin "Ha.riciye kadar genellikle tasavvufi ve. konularda eserler olan Abidin HAYAU : 11 Rebi'ül-ewel 1259 1 11 ·Nisan 1843 tarihinde Prcveze'Q.e . . '• . Arnavutluk. ve Çam AJ:uned b. ZeyneiAPfdin (Ö. 1264/1847} (1);' annesi Ise hanedandan ailesine mensup SA!Iha (Ö. 13Ô4/1886, Preveze) (2) Abidin ken- disine ve ailesine ait müteferrjk olarak biyografide ailesinin (3) ve yukandai<J tarihte saat Preveze'de dünyaya söyler. s.Q. FAidlJtesl ve Edebly.alan B61Dm0 . .! . 1) kaynaklarda Ahmet Dlno olarak da zikredilen Ahmed b. Zeynelabldln senesinin Ramazan gQnO kolera neticesiilde ·vefat ve AJaaddln bahçesine (bkz. Abidin n S,lstan .bul-1305). . o ... .' 2) a.g.e, 3) -Yazar Ta)la TOROS kökenine dair göre al- lenin reisinin. Dllylnll'ye H!J.seyln belirtir: ve.ce- saretiyle toplayan Hllseyln bir evlenir. Daha sonra Korfo Lapsl · Bu HOseyln All, onun da o!lu Zeynelabldln'dlr. Zey- · nelabldln 1sce makalemize konu olan Abidin Taha Toros-'un bir fotokopisini gön- . derdi bu Ten:llme-1 H31'de Abidin olan 11 Rebi'OI-ewel 259 tarthlnln 2A Mart · 1843 yazar. Fakat bu hlal yukanda da gibi ll Nisan 1843 ta- rthlne eder.' Daha bUgllçln bkz.. Taha TOROS. "Abldln Olno' ve Toplum, .. Ocak.-1994). 117

Upload: others

Post on 20-Jul-2020

6 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: DEVLET ADAMI VE MESNEVi ŞARiHi ABiDiN PAŞA HAYATI ...isamveri.org/pdfdrg/D00587/1994-1995_9-10/1994-1995_9-10_SIMSE… · 5.0. fen-Edebiyat fakültesi Edebiyat Dergisi 1994 - 1995,9.-10

5.0. fen-Edebiyat fakültesi Edebiyat Dergisi 1994 - 1995,9.- 10 . Sayı

DEVLET ADAMI VE MESNEVi ŞARiHi ABiDiN PAŞA HAYATI - iDARECiLiGi - ESERLERi

o

Bilindiği üzere yakın tarihimize kadar devlet adamlannın .bir çoğu Arapça

ve Farsça'ya ·olan llgll~rlnd~n dolayı bu dillerde yazı,ıan eserlerle ~~llenmlşler:

bizzat kendileri de bu dllle·~de Türkçe ·olarak çeşitli konularda eserler ver­

mişlerdir. ·su şahıslardan önemli bir sima. da çeşitli valilik görevlerinin yanısıra "Ha.riciye Nazırlığı'na kadar yükselmiş, genellikle tasavvufi ve. ~int konularda

eserler vermiş olan Abidin Paşa'dır.

HAYAU: 11 Rebi'ül-ewel 1259 1 11 ·Nisan 1843 tarihinde Prcveze'Q.e . . ' • . doğan Abidi~ Paşa'nın babası Arnavutluk. Han~ndan ve Çam tai~inden AJ:uned b. ZeyneiAPfdin (Ö. 1264/1847} (1);' annesi Ise aynı hanedandan Çıpar

ailesine mensup SA!Iha Ha.nım'dır. (Ö. 13Ô4/1886, Preveze) (2) Abidin Paşa ken­

disine ve ailesine ait müteferrjk olarak yazdiğı biyografide ailesinin şöhretlnin

"DİNO" olduğunu (3) ve yukandai<J verdiğimiz tarihte çarşambayı j:,erşembeye

bağlayan g~ saat d~rt .sır.iılannda Preveze'de dünyaya geldiğini söyler.

• s.Q. feG-Edebly.ıt FAidlJtesl Doğu ~eri ve Edebly.alan B61Dm0 Aıaştınna Gl!r~J . .! .

1) Bazı. kaynaklarda Ahmet Dlno olarak da zikredilen Ahmed b. Zeynelabldln ı264/1847 senesinin Ramazan ayının yirmialtıncı gQnO Ko,riya·~a kolera hastalığı neticesiilde ·vefat etmiş ve AJaaddln Caı)ıl'nln bahçesine

defnedllmlştlr. (bkz. Abidin Paşa. Teıdl.ıııe n Şertı-1 MeSııevf-1 Şerif. ı, S,lstan.bul-1305). . • o ... • .'

2) ~ldln Paşa, a.g.e, ı.9.

3) Araştırmaa -Yazar Ta)la TOROS "Dtııo· ıann kökenine dair kendlsliıde bdg~er bulunduğunu bıina göre al­

lenin reisinin. Şam'dan·göc;erek Dllylnll'ye yceıfeşen H!J.seyln Ağa otduğun'u belirtir: ~de zekası ve.ce­

saretiyle taktır toplayan Hllseyln ~ eşraftan bir kızla evlenir. Daha sonra Korfo Adası ~ındaJd Lapsl · Adasını.fetlıederek burayayeıfeşlr{1690). Bu HOseyln Ağa'run'oğlu All, onun da o!lu Zeynelabldln'dlr. Zey- ·

nelabldln 1sce makalemize konu olan Abidin Paşa'nın babasıdır. Taha Toros-'un bir fotokopisini taıaJimıza gön-.

derdi ği·. bu Ten:llme-1 H31'de Abidin paŞa, doğum tarıhi olan 11 Rebi'OI-ewel ı 259 hlcıt tarthlnln 2A Mart · 1843 tarlhlne .rast!adığını yazar. Fakat anıla.n bu hlal taıfh yukanda da belirttiğimiz gibi ll Nisan 1843 ta­

rthlne tekab~! eder.' Daha geniş bUgllçln bkz.. Taha TOROS. "Abldln Olno' {~). Taıllı ve Toplum, Sayı:

t2ı.s:28vdd .. Ocak.-1994).

117

Page 2: DEVLET ADAMI VE MESNEVi ŞARiHi ABiDiN PAŞA HAYATI ...isamveri.org/pdfdrg/D00587/1994-1995_9-10/1994-1995_9-10_SIMSE… · 5.0. fen-Edebiyat fakültesi Edebiyat Dergisi 1994 - 1995,9.-10

Yedi yaş!nda Iken Türkçe'yi ve Yunanca'yı okuyup-yazmaya başlayan Abi­

din Paşa, dokuz yaşında evlerindeki özel hocasından Türkçe ve Arapça ders­

lerde almış ve Preveze'de bulunan Kaleiçi Mektebl'ne devam etmiştir. Dah~

sonra il~e yatkınlı~ndan _ dolayı Preveze Camr:i Şeıffinde ~ıl · işi ~ocalık ol- _

__ ~-~~ Osman __ ~~ndl'den ~ öğrendler i!e birlikte ~~:~~~~~ mantık ~~ ~~­ça· dersleri al~ıştır. Bu arada aynı hocadan S'adi-i Şir~i'nln GülistAn'ını, Hafız-ı ·

Şir.iti'nin divanını_ ve Mesrievr~i Şeı1f'i hasseten okumuştur (4). Daha ··sonra ..

hesap, ~ozmoğrafya gibi ilimlerle birlikte Yunan~ eserler lle de ilgilenmiştlr:

1863 yılında istanbul'a gelmiş Saray SilahşörlüğO görevinde bulunduğu

sıralarda (1866-1868) Keçedzade Fua.d Paşa'r~ın emir ve himayesiyle Fransız - -

. mektebine gönde~Imiştir (5).

B~LUNDUGU GÖRE~ER: Abldin· paşa .1866'da Arnavut soyundan olan­

Iann terdhll olarak alındığı(6) Saray S.llahşörlüğü görevi lle başlayan mesleki ha­

yabnda çeşitli r:nut:asainfık, _valilik, borsa komlserliğinin yanısıra · Hariciye . . . .

NAzırlığı'na kadar yükselmiş ve en son görev olarak ~a CezAir-i Bahr-i Sefid

. (Akd~niz Adalaı:ı> valiliğinde bulunmuştur. ·

Abidin Paşa'nın yürüttüğü görevler sırasıyla şu şekildedir.

Abid~n P~ 1866'dan itibaren istanbul'da 22 ay Saray Si!ahşörlüğü (7) ·

görevinde bulunduktan ·sonra bu görevinden aynlar~, doŞum· yeri olan Pre­

veze'ye mutasamf muavi~liği (8) 've merkez kaymakamhğı sıfatıyla gitmiş, bir

müddet de mutasamfvekAieti gorevinde bulunmuş~r (9).

:Daha sonra lstanb~l'a dÖnen Abidin Paşa Aydın ili m~etlne ~~iilm!ş, 18.72 yılında Ise lzmir'de kurulan TemY"ıi-1 Hukuk Rlya.setl 2·. başkanlığı ve ola- .

ğanü.stü komisyon başkanlığına tayin edilmiştir (10). Bu komisyonun kal­

dmlmasıyla aynı yıl içerisinde Sofya Musamflı~ ile görevleridirildiyse de buraya

··8ftmeden Erbaa (Çatalca) kazasına mutasarrıf olarak tayin edilmişİir (11 ). Bir yıl . . .

4) Abipin Paşa'nın kendi yaz.dı!ı terceme-l h.\11, Talıa TORoS -~. 5) Meşhur V .W er, s. 28,lı;işlerj ıiakanıiğı .Me~ez Valfler BOrosu yay. Ankara - 1969.

6) .ı.g.e. aynı yer.

7) Sll.Wan klıııanmalrta ~ta oıanıaıa verilen "Sllüşar" namı padlş.\hın mal~tfnde mıılıAfiz olarak kullarulan

kişilere de verilen bir Onvandır. 1908 Temmuz lnkıl.uıtndan sonra kaldinlmışbr. ·.

8) Sancak (UvA) ın başında bul~an memura ;MÜtasuru" adı v~rlllr. 9) Abidin Paşa • .ıı.g.e., 1, 6.

1 Oj Abidin Paşa • .ıı.g.e., aynı yer.

11) Abidin ~aşa • .ıı.g.e., 1.6 .

118

Page 3: DEVLET ADAMI VE MESNEVi ŞARiHi ABiDiN PAŞA HAYATI ...isamveri.org/pdfdrg/D00587/1994-1995_9-10/1994-1995_9-10_SIMSE… · 5.0. fen-Edebiyat fakültesi Edebiyat Dergisi 1994 - 1995,9.-10

Içerisinde (18?2) sırasıyla Tekirdağ ve V~a Mutasamftığı görevlerini de yü­

rüten Abidin Paşa'ya 1873 yılında istanbul Borsa Komiserliği görevi verilmiştir.

Beş yıl bir kaç ay süreri bu görevi sırasında Bab-ı ali'de kurulan f?lr çok önemli

komisyon üyeliği_ ve son Rusya savaşı sırasında Afl'}avutluk_ Hanedam'na bağlı -

.Yanya'da Epir sının için teş~l olunan 'Sevf?yyAt-ı Askeriyye Komisyonu· baş­

kanlığını da yapmıştır (12). Aynca bu sırada Yenişehir Mutasarnftığı da ken­

disine'tevdi edilmiştir. Abidin Paşa bu görevleri şırasında Osmanlı borçlanna

dalr bir eser yazdığı gibi (Konsolld, Heva Oyunlan, istlkrazat); ll. Ab­

dülhamid'in (Ö .• 1918) emri ile 1. ve 2. dereceli 'Meb'us Seçim Ni~rrınAmesi'~i

de hazırlamıştır (13)

1878 yılında telgrafta istan.bul'a çağolarak doğu, ısiahat ~areketleri için

Diyarbakır, Elazığ ve çevre il ve ilçeteri .1. Komiseri olafak görevlendirilmiş; bir .

yıl sonra bu görevle birlikte ·"ltumell Beylerbeyl" pAyesiyle ilk valilik görevi

olan _Sivas'a tayin ~dilmlştir (1879). Bu görevi ise altı .ay sürmüştqr (14).

1880 yılında . SelAnik valiliğine tayin olunan Abidin Paşa aynı" yıJ içe­

risinde Kadri Paşa kabin~inde ;'vezlr" rütbesiyle Haneiye Na.z.trhğı'na atanarak

(15) mesl~kt hayatındaki ilerlemesini sürdürmüştür (16).

Getirildiği bu önemli vazlfede üç ay görevde kaldiktan -sonra Kadri P~

ve bazı ~hsiyetlerin aziedilmesi sırasırıda .bu görevinden alınarak ( 17) 1880 yı­

lında uygun bir maaşla (13 bin kuruş) Adana'ya vali olarak tayin edilmiştir. Bu

görevinde 4 yıl 7 ay 14 gün (18) kalan Abidin Paşa 1885 yılında lkind defa

ı2) Abid.ln Paşa 18n yılında bu görevde Iken başkAtipliğini Şemseddln 5.\mi (Ö. ı904) yapmışbr. (bkz. H. Tur·

han DAGLioGLU, Şem.seddlıı Simllkyuı - ~ed, Istanbul 1934).

13) A;bldln Paşa, a.s-e.., aynı yer.

14) Abidin Paşa, a.s-e., l, 7 .

15) Abidin Paşa, a.s-e, aynı -:ter. 16) Abidin Paşa'run H!ridye Nwrhğına awımasını torunlanndan Suphl!llurl şöyle nakletmektedlr. 'Annemin ba·

bası Abidin Paşa Selanik vallsl Iken Sultan AbdWhamld taralindan· lstanbul'a çağnlasak kendisine vezlrlik ve

sa(lrazamlık verilmiş 38 yaşında Sadrazam olmak büyük bir tali h tl. Padlş.Uı'ın huzurunda Abidin Paşa lle bir­

likte· zamanın ŞeyhOlislAm ı da bulunUyormuş. Bu teveccOh ve Iltifat kaışısında Şeyhüllslanı padişMta karşı şöyle Itıraz. etmiş' Padlşahım ~ldl n· Paşa pek. muktedlr bir z.attır. Fakat henQz pek gençtir. Diğer vekOianın hepsi kendlslnden yaşlıdır. Masaade buyururıuz nazır olsun bir kaç sene sonra ~]IM!t sayenlzde sadrazamlik

sırası da gelir' demiş. (bkz. Palca!ın, M. l.eld, SldW·I Osm.aıı1 Zeyll, 1, 253; M . ZeJd Palca!ın'ın, Mehmed SO.

reyya'nın Slc:ID·I Osmuı'i" adlı eserine yazdığı bu zeyl XIX dld olup; müsveddeler hallnde Pakalın'ın kendi el

yazısiyıa Ankara Trir. KOtophanesinde bulunmaktadır. KQtopharie ~le~nd.e kayıtlı olmayan bu eserin 1. di·

dl~tn 249·259 sayfalan arasında Abidin Paşa lle liglll bilgller mevaıttur. Rallarda neşredl.lmeyl bekleyen bu

eserin bir diğer Ismi de 'Son Osm.uılı BllyQJıled Aıtslldopedlsl' dir.

17} Silni.me-1 Nez..lıet-1 Hlrldyye; (3. ~name), s. 171. 172, Istanbul· 1318.

18) SS!n1me-1 Adana, (10. ~nAme), H. i309.

Page 4: DEVLET ADAMI VE MESNEVi ŞARiHi ABiDiN PAŞA HAYATI ...isamveri.org/pdfdrg/D00587/1994-1995_9-10/1994-1995_9-10_SIMSE… · 5.0. fen-Edebiyat fakültesi Edebiyat Dergisi 1994 - 1995,9.-10

·.

Sivas valiliğine getirilmiştir. Bir sen~ kadar bu görevde kaJdıktan .sonra Ankara

valiliğine atanan Abidin Paşa 8 yıldan fazla da bu görevi yürütmüştür.

1894 yılında son görevi ı;>lan <;ez.aır-1 Bahr-i settci vi layeti valiliğine. atan<~n

Abidin Paşa 9 yıl bir .kaç ay bu görevde kalarak en uzun valiliğinl· burada yap-·

· mıştır. Abidin P~ bu son görevinde bulunduğu sıralarda . ll. Abdillhamid'e {sit.

.1876-1909) ya_zdığı 12 Kasım 1895 tarihli bir mektupta şöyle demektedir. 0.9}

'Kulunuz bir çok yıllardan beri gece ve gDndilz uğrunuza baş koyarak doğrulukla· . . çaliştım. Ankara'da bulunduğum -8 yıl sonunda Ankara, Sivas ve Yozgat bölgelert Için

·başlıca mes'e/e teşkil eden Ermeni komitelerfnfn ·~eşekkülO işini vaktin~e haber almış ve

. ~una cDr'et edenleri yakallj'arak suçlannı kendllerff}e söyletmiş ve !~yık olduklan cezalan

verdirmiş Id/m. Ankara'dan aynlışım sırasında yalnız Yozgat'ta Ermeni komitelerinin ter­

tibi Ile Iki ls/Amın öldürOimesl olayından başka /d~e zamanmda vuku~t olmamıştır .

. Öze/Ifkle 18 yıl 'zarfın~a bağlıltğımt pazucu zerre kusurlım olmadtğr çok /}Mc ve ak vic- .

dan/i olan eiendlmce b~/Jdlr. HJrfdye Nwn bulunduğum SITada d~ ~ yOksek de_receli

kişJ/er ve onliJ!ln bir kısım adamlanni gilceqdlrmlş ·fdlm. F~t AJ/ah bf/Jr ki f?'u gü- . . . . .

cendlrmekllğlm eferidlm/z hazietlerine ol~n ~ğltltğımdan ve·do~uktan _Ileri gelmiştir .

. Şu strada hizmetten bir süredir geri ka/iş ı m içimin yarast olduğundan hakkımda dünya -:

değer teveccühlerinln bir kez daha bahş- olunmasım lstirhAma cesdret eyler/m.·

Abidin Paşa'nın II. Abdülharnld'e yazdığı bu m~k~ptan, ·sürekli yük-.

selerek geldiği Ha~dye N§Zırlığı'ndan valiliğe dönmesi ve devarnında mer;. .

kezden uzak bir yere vali olarak ~yin olu!'lmasının kendisini son derece üzdüğü anlaşılmaktadır:

Bu .zamana kadar devlet idareclliği ön planda olan· AbidiJl . Paşa belki de ..

'kendisine .reva görülen bu muamelenin tesiri ile son görevi 'sırasında eser te­

l_ifine daha çok önem veı:miş; Adana ve ·sıvas vallllkleri· sırasında yazdığı .Mes­

~nevr şerh i nden sonraki dinf ve felsefi eserlerini burada meydana getirinlştir .

. Abidin Paşa son görevi oi<!Jl Cezair-i Bahr-i Seti'd valiliğinden emekli ola­

rak İstan~ui'a gelmiş ve 1906 yılında Yıldız Sarayı'nda Yemen. lsl~atı için ku~

rulan komisyonda görev almıştır (20).

19) ~ur v.ıııe.- adlı .eserden bu~a alınan meldubun· Yılda E~ 46 ~o'da kayıtlı Cez.alr-1 Bahr-I Se/Id ~~~­tıalıer!brıa alt deltelden alındığı ve anlaşılabilecek blrlu.r1c.çe'ye çevrtldiği bell~mektedır. (bkz. Lg.e., s . 31):

20) Mehmed T.!hır Eterxiı, Osmaıılı ~dllftert, ll, 47.lstanbl!l ;· ı972.

120

Page 5: DEVLET ADAMI VE MESNEVi ŞARiHi ABiDiN PAŞA HAYATI ...isamveri.org/pdfdrg/D00587/1994-1995_9-10/1994-1995_9-10_SIMSE… · 5.0. fen-Edebiyat fakültesi Edebiyat Dergisi 1994 - 1995,9.-10

Abidin Paşa yapılan .bu görüşmeler sırasınc;ia 15 Rebi'ül--ewel 1324 1 9

Mayİs 1906 günü. kaip krizinden vefat etmiş ve Fcitih St,.ıltcin Mehmed'in Türbe- i

Şeı1fesi avlusuna defnedilmiştir. (2 t ).

Görev ya~tığı yerlerde ·faydalı hizmetlerde bulunarak idareciliği ve olum­

lu faaliyetleriyle kendini halka sevdi ren. Abidin Paşa yöneticiliği ve ilmt yönü lle

de birçok yerli ve yabancı nlşanlara l~yık g9rülmüştür. Bunlar arasında Niurassa

Osmanf, Birind Me_cıdr, Gümüş Imtiyaz madalyalannı sayabilirtz. Yine 189~'de Cezair-i Bahr-i Sefid valiliği görevine geldikten sonra Fransa'nın en bOyilk ilmi

cemiyet! olan "Akademi" ye mensup "Palom Nişanı• Fransa devleti tarafından

kendisine verilmiştir (22).

Abidin Paşa'nın uzun süre -görev yaptığı AnJ<..:lra ve Adana'd~ bugün . .

onun adını ve hatırasını taşıyan izler görmek mümkündür. Ankara'da Cebeci

şemtinin üst kısmında bulunan büyük bir mahalle •AblcUn Paşau adını taşır. Yln_e bu mahalle içinde bulunan 'okullar da aynı şeklide isimlendirlllr. Adana'da

görevli bulunduğu yıllarda ise Çukurova tanmının modem usuıterle ya­

pılabilmesi Için batıdan maklnalar getirerek çevre çiftliklerinde kullanılmasını

sağlamıştır (23). Ylne aynı şehirde bugtin Kız Llsesi olarak kullanılan blnayi ·_o

vakitlerde Rüştiye Mektebi olarak temelini atmış; halkın vakit ve namaz ·saatini

ö~renmesl Için ~ehrin merkezine bir de saat kulesi yaptırmıştır. Bugün hala ça­

lışır vaziyette olan bu ~tin bulunduğu .ana caddeye de Cumhuriyetin ilk yıt ....

lan~da •Abtdln Paşa Caddesi" adı verilmiştir.

iLMt - EDEBi Kişiı,iGi VE ESERLUU:

idareci klşiliğinin yanısıra bir Alim ve bir edip. olarak nitelendirilen (24)

Abidin Paşa yoğun devlet işleri arasında ilimle uğraşmış ve faydalı eserler v~r­

meyi başarmış bir zcitbr.

Arapça, Farsça, Amavutça, Fransızca ve Yunanca'yı bilme~in yanısıra bu

dillerin edebiyatlannı da gayet iyi kavrayan (25) Abidin Paşa verdiği _eserlerin

yanısıra çeşitli dillerde yazdı8ı makaleleri bazı yerli ve yabancı gazetelerde ya­

yınlamıştır.

21) Abidin Paşa, a.g.e., (istanbul-1324); ı . 6 , Meş.bW' V.ııta-, s. 30.

22) Abidin Paşa, Sıladet-l Dllılya; Terceme-l Hal kısmı. s. 159,1stanbul • 1317.

23) Taha TOROS. a.g.m.

24) lbrahlm.Aia.tddln GÖVSA. 'Abidin Paşa', M~ur Adunlu, 1, 8.

25) Abidin Paşa, Ten:llme ve Şeıb·l Me511!!VI'·ı Şertf, 1. 6 .

Page 6: DEVLET ADAMI VE MESNEVi ŞARiHi ABiDiN PAŞA HAYATI ...isamveri.org/pdfdrg/D00587/1994-1995_9-10/1994-1995_9-10_SIMSE… · 5.0. fen-Edebiyat fakültesi Edebiyat Dergisi 1994 - 1995,9.-10

Görev yaptıği yerlerde şair ve ilim adamianna yakınlık gösterip, onlara

yardımcı da olan Abidin Paşcl, Tez!dre-1' Şu'ara-:yi .'AmıCI y~n· All Emiıfyi (Ö.

1923) ve bu makalede daha önce bahsi geçen Şemsedcfın Sami (Ö. 1904) yi . - . .. . (bkz. l2 ·no1u dipnot) maJYetlnde buiundurmuŞtur_ (26).

: Eserlerinde iQarecilik ile ilgli! bilgiler veren ve iyi bir idarecini~ n~ıl ·ol­

ması gere~tiğlni de belirten Abidin Paşa OnQnO borÇlu olduğu VJ.clltllk Terc~e

ve Şerh-I Mesnevt-i Şeı1finde "_Bakkal ve Papa8an• hikayesindeki aşağıdaki be­

yiti ·şerhederken şöyle demektir (27):

Her du gQn Aha giyan hordend u Ab

Zto yekf serg~ şodu z'an muşk-i nab

Tercflme: Her Iki tür ceylan da aynı yerden yedi içdi

Birinden pislik oldu, dlğerinde!l Mlls.misk

Şerh : insanlardan daJJJ Iki kişi aym hwya giderler fakat biri in~-ı . . /$nil diğeri taklldd ve Mtıl olur. Siyasette de . aynı görevde iki türlü memur

~ardır. Blrl akıllı ve dogru iş/İ oİ~r. malyyettndeki kişller rahat eder _ve Işleri .m isk

gibi 'güzel ~ok~ y~yar. ·v;!en ise köta Iş/i ve ahm.3k o/mC?]< hasebiyle kötfi yöne

seVkeden leraAtlan sebe~iyl~ ahali bfzA.r olur ve iQzellik yerine kötülük hasıl olur:

• • 1

. A~idln Paşa Me'ati-yi lslfunlyye adlı eserinde d~ FAtiha SOresi'nin tefsirini

yaparken bir memurun h~ızJıkla I<Jmseden par~ almaması, Iş hukukunu din­

. den· geldiğince öğrenmesi ve hayırlı sonuçlar getlrece_k işlere meyletmesinin ·. gerektıiffıi söyler (28). . · . .

~~rtert: ·

Abidin Paşa çeşitli konul~a eserter vermekle birlikte en önemli eseri

• M~vlanA'nın Mes.neVisi'nin ı_. dldini kapsayan VJ dltli.k Tercüme ve Şerh-i Mes­. nevt-i Şer1f adir eseiidjr . .

26) M . Kemal INA.ı., Son Asa Tll.i1t Şalıteıl, 'Kendime Dair', IV, 2228, iStanııui-1988.

27) Abidin Paşa, A.goe.,l, 212 vd.

. 28) Abidin Paşa, Me'ıii-yl ~e, s. 7 -vd, lstanbul- 1316.

122

Page 7: DEVLET ADAMI VE MESNEVi ŞARiHi ABiDiN PAŞA HAYATI ...isamveri.org/pdfdrg/D00587/1994-1995_9-10/1994-1995_9-10_SIMSE… · 5.0. fen-Edebiyat fakültesi Edebiyat Dergisi 1994 - 1995,9.-10

Abidin Paşa'nın eserleri yazı! ış tarihleri sırasıyla şöyleqlr:

t) Konsolld, Heva Oyunlan, İstlkrazat (29) ·

istanbul Borsa koı:niserliği görevinde bulunduğu sıralarda (1873- 1878)

yazmış olduğu bu risale maliyeye dair bir kitapçık olup; Abidin Paşa'nın ilk ese­

ridir. ~ 291 1 1874'de Istanbul'da Ma:anf Nezareti'nin izniyle basılmıştır.

Eserde vade:si belli olı:nayan ve yalnızca fai?J ödenen devlet tanvlllert, fa- ,

izle borç para alma ve Osmanlı b·o~çlarıyla Ilgili bllgiler yer almaktadır. · ·

Dört ."eni:• ve beş makaleden oluşan bu eser 12 sayfası ~Mı,ı~ddime· olmak üzere toplam 66 sayfadır.

2) Terdime ve Şerh-I Mesnevi-1 Şerif

Abldln · Paşa'nı~ ün ünü borçlu olduğu bu -eser VI d lt olup MevlAnA'nın Mesnevisi'tıin I. cildini kapsamaktadır. Abidin Paşa eserinin I. dldini Adana va­

llliği görevinde 31 Aralık l884 günü yazmaya başlamış ve tam bir yıl sonra

(30) Sivas valisi iken bitirmiştir. 1886 yılında ise Sivas ve İstanbul'da ayn ayn

tab ettirmiştir.

Abidin · Paşa- eseriniı:ı diğer clltle~ni de m~htelif · zam~larda tat­mamlayarak 13061 1888 yılında VI ciit olarak İstanbul'dayayınlanmıştır (31). ·

~rinde Mesnevfden bir beyit alarak Tü~çe'ye çeviren A~idin Paşa

daha sonra •Şema başlığıyla beyitl .,açıklamış, · konutann . aniaşılmasını ko­

laylaştırmak içln de çeşitli hi~yeler nakl~der~k; zaman. zaı:nan Ayet-i Kerim ye

HAdis-i. Şerlflerden, aşına olduğu batı -özelllkl~ Yı.ınan- kOltaninden örnekler

vermiştir.

MesneVi'ye olan saygı ve sevgisini ·... dünyadaki en ·büyük lezzeti

Kur'an-ı azimu'ş -ŞarJ'dan sonra Mesnevi-i Şetif'in miita/AaSmdan aifnm ... • (32) . . . . .

diyerek dile getiren Abidin Paşa herkesin daha fazla y~arlanması ·için Mes-

nevi'yi tercüme ve şerhettiğini ve bunu yaparken de açık ve öz yazmak ama-

29) E.seide ~!din Paşa'nın Ismi Abidin Bey olarak geçmeldedlt. Bunun sebebi de "P~" dnv.anını henllz al-

mamış olmasıdır.

30) Abidin Paşa, Terdlıne ve Şertı-1 Mesnelli·l ŞeM, !, S ve 491 vd.

31) Bu eserinbaskılan Için bkz.. Nuri şiMşEKLER. .AbldlıJ Paşa ve Ter~e ve Şeıb-1 MesaeVi:l Şeı'if, s. 21 vd,

(S.Ü. Sosyal Billmler Enstitüsü, Basılmamış YOksek Usans tez!, 1992); Abidin Paşa'nın ·bu önemli eserinin

yazma nüshası Istanbul Divan Edebiyatı MOze:sl KOtOphaneslnde 34-36 No'larla kayıtlıdır.

32) Abidin Paşa, a.g.e., I, 4.

123 ·.

Page 8: DEVLET ADAMI VE MESNEVi ŞARiHi ABiDiN PAŞA HAYATI ...isamveri.org/pdfdrg/D00587/1994-1995_9-10/1994-1995_9-10_SIMSE… · 5.0. fen-Edebiyat fakültesi Edebiyat Dergisi 1994 - 1995,9.-10

cında olduğunu be.lirtmiş (33) fakat bu,nda da arzusuna tam muvaffak ola­

. madığını söylemiştir (34)

· Daha ö~ce de zlkrettlğlmlz gibi M~nevfnln ı. dldini _kapsayan VI. dltlik

bu· mezkar eseri~ dltlere göre b~yit sayısı şöyledir (35): ·

1. ciit . J. ·. ~}titten · 739. beyite. kadar

. n. ciit 7AO. 1389 . . .•

lll. ciit 1390 . . 2034.

IV. cUt 2035. 2615.

V. ciit 2616. 3227. .. .· VI. ciit 3228 ..

4003 . . . . Üzerinde daha fazla durul~~ı . gerekti&ine lnandığıı~·uz · Abidin Paşa'nın

bu eserini başka bir m~emlzde bütün yönleriyle' tanıtmayı ümit ederek bu­

rada bu kadar biJgl vermenin.yeterll ol~uğu _kanaatlndeyiz.

3) Mes~ev1·1. Şeôf'dekl Arabi J(Jssa.s1

Tercüme ve Şerh-i· Mesne_vi-i Şertf adlı eserinin .N. dldinde bulunan bu

!ılkaye, ayn bası_m olarak İstanbui M ahr:nud· Bey Matbaası t:.trafından _1306 1 1888 yılında ı 03 sayfa olarak neşredilmlştir.

Abidin Paşa eserinin baş kısmındaki "İhtar-ı Msôs• bölümünde ı\7. eli-. . din üçyüz küs.ür saytad~ meydana · geldiğini; bu cildin Içerisinde bulunan ve

derin. hikme~er içeren meuar hikayenl.n herkeS tar~"ından d~a dikkatle oku~ nup .anlaşılabilmesi ni sağlamak için ·hiçbir değişiklik yapmadan.ayn olarak· tab :

. ~ . . ·,

ettlrdiğl_ni beliıir!lektedir.

4) Koleia Ha.kluda Makale-t Naft'a

_ Abidili P~'iun Ankara Valisi· iken (1886-1894) kaleme aldığı bu eser ko- ·

lera hakkında 1 sayfalıkbir _ el Kitabı olup; Ankara Yılayet Matb~ı tataitndan

basılmı~tır ..

· _Koleradan korunma ve vukuu halinde alınacak tedbirlerte· ııglli bilgileri

içeren bu makale Avrupa'da yayınlanan eserlerden faydalanılarak hazırlanmış . . . . olup en son yenilikleıj içeren bir broşürdür.

33) Abidin Paşa, ;a.g.e., aynı yer

34) Abidin Paşa. ;a._~e.., aynı eser.

35) Beyiller R.A. Nlcholson'Un neşrettığt ·~av;-ye göre numaralandınlmıştır.

124

Page 9: DEVLET ADAMI VE MESNEVi ŞARiHi ABiDiN PAŞA HAYATI ...isamveri.org/pdfdrg/D00587/1994-1995_9-10/1994-1995_9-10_SIMSE… · 5.0. fen-Edebiyat fakültesi Edebiyat Dergisi 1994 - 1995,9.-10

S) TercOmeve Şerb-l Kastde-l Biirde

Muhammed el-BOsırt (ö.M. 1296) nin Arapça ·olan Kaside-i Bürde ese­

rın"ın terceme ve şerhldir: .1307 1 1800 ·yılında istanbul'da (Z04 s.) Mah~ud 'Bey Matbaası, 13241 1908 yılında Ise K~~pMne-i )rtAn' tarafindan. (168 s.) iki

defa neşredllmlştir.

Eserin başınd~ Abidin Paşa'nın kendi kaleminden bir Mukaddime ve ter­

cüme-i hali bulunmaktadır. ESerde i<.astde- B_ürde'den alınan J?eyitler blr~r blr~r tercüme edildikten sonra· "Ma'na-yl Eltazu başlığı ile bilinmesi zor olan bazı

Arapça kelimelerlr:ı Türkçe karşılıklan verilmiŞtir. ·

Sonunda i~ Abidin Paşa y~ış olduğu kısa bir notta eserin son beyitinl

· 17 Kanonı-ewel 1305 16 Ekim 1887 tarihinde yanında ~ğlu Ra.sih Bey 9lduğu . . halde Ankara'da yazdığım belirtir.

6) Ber Tarz-ı Nevin-ı Nahv~ı Arabi

Cezair-i Bahr-i Sefid valiliği görevinde bulunduğu ~ıralarda (189~ ~ 90 1)

yazdığı bu eser 1312 1 1894 ·yılında ~os Vilayet! Matbaası tarafindan ba­

sılmıştır (61 s.).

Başında ve~ sonunda herharigl bir not bulunmayan bti .es:er. Arapça· bir

nahiv kitabıdır.

1) Sa'adet-1 Dünya

Abidin Paşa'nın aynı görevde Iken yazdığı bu eserin de ikl b~kısı vardır. İlk! 1312 i 1894 yılında RoctosVlliiyet Matbaası tarafindan (160 s.), lkindsi ise

. İstanbul'da IGtaba Arakel Matbaası ara~lı~la 13171 1899'da, •Kütltyat:ı- ~l­dln ·paşa 1.- Kltab. (36). başlığı adı altında (96 s.) yayınlanmıştır. · .

Eserin başında Abidin Paşa'nın kale111inden. · bir Mukadd!me bu­

lunmaktadır. ~onunda Ise mQeJIIftn Rodos yılayet Matbaitsı tarafindan yazılan

t~rceme-i hall bulunmaktadır. (37)

·. Eser'güzel bir öğüt, ahlak ve hasb-ı hal kitabıdır.

36) . Adı geçen yayınevi •~tOJUyit-ı Abldla p~· adıyla başka bir ~ıinl yayınlamamıştır. (M. 'Seyfettln ÖZEGE,

l:sld twflede Basıiııuş l(ld(çe Esedu ıutoloğv,lstinbul- 1971}. ·

37) Bu terceme-l H.\1, Terdlme ve Şeıtı-1 Mesnevt-1 Şertf adlı eserindeki lle aynı o!up; sonuna blk.aç husus ek-lenmiştir; ·

125 ·

Page 10: DEVLET ADAMI VE MESNEVi ŞARiHi ABiDiN PAŞA HAYATI ...isamveri.org/pdfdrg/D00587/1994-1995_9-10/1994-1995_9-10_SIMSE… · 5.0. fen-Edebiyat fakültesi Edebiyat Dergisi 1994 - 1995,9.-10

8) .Aıem~l islamlyyet (MOdifa'a) (38)

Mısır'da bir_ papazın Kur'an-ı Kerim ve İslamiyet aleyhinde yazdı.ğı ma­

!<aleye tenkid ve cevap olarak kaleme alınmış; 1315 1 1897'de istanbul'da Tahir

Bey M!ltbaası tarafından 40 sayfa olarak.basılmıştır_

Abidin Paşa yine aynı valilik görevi sırasında 1 O "fasli" ola'rak yazdığı bu

eserinde mezkQr. makaleyi eleştirmiş ve burada yazılan bahlslerin doğru şe­

kliıerlni Kur'an-ı K~rim'den ayetler getirerek lsbata çalışmıştır.

9) Me'a.li~yl İsliınlyye

1316 / 1898 yılında Jstanbul'da basılan bu eser 356 sayfa olup Ayet-i

Kerim'lerin ışığı altında islam dininin güzelliklerini yansıtmakta-dır.

Abidin Paşa son valiliği sıralarında yazdığı eserinin J>aş kısımlannda

FAti~a SOresi'ni ayet ayet ele alıp tercüriıes.inl v~rdikten sonra "ittlunet"·. başiığı altında izahatiarda bulunmaktadır.

ileriki sayfa!arda diğer sOrelerden ald ığı bazı Ayetleri de aynı şeklide izah

eden Abidin Paşa. Kur'An-ı Keıim 'in son suresi olan Nas SOresi ile eserini ta­

mamlamıştır . ...

38) Bu eser "MikWa'• ·yl Alem·l lsJaııılyyet" adıyla da kaydedilmektedir.