derince (keban-elazÝÛ) “evresinde dere sedimenti ... · derince (keban-elazÝÛ) “evresinde...
TRANSCRIPT
Derince (Keban-ElazÝÛ) �evresinde dere sedimentijeokimyasal y�nlendirme �alÝßmasÝ
A stream sediment geochemical orientation study in Derince(Keban-ElazÝÛ) vicinity
Cemal B�L�CEKFÝrat �niversitesi, M�hendislik Fak�ltesi, Jeoloji M�hendisliÛi B�l�m�, 23119 ELAZIÚ
�Z
Masif s�lfit ve damar tipi cevherleßmeler i�eren inceleme alanÝ, kirlenmenin olmadÝÛÝ bir b�lgede yer almaktadÝr.�alÝßma alanÝ, yarÝ kurak iklime ve engebeli bir topoÛrafyaya sahiptir. Dere sedimenti y�nlendirme �alÝßmasÝ ile but�r b�lgeler i�in uygun sediment fraksiyonu, ��zme y�ntemi ve metal daÛÝlÝm ßekilleri belirlenmißtir. OrtamÝn fizi-ko-kimyasal �zellikleri nedeniyle, dere kumlarÝndaki elementlerin, kimyasal olaylardan �ok fiziksel olaylarÝn etkisialtÝnda meydana geldikleri sanÝlmaktadÝr. -80 +200 mesh fraksiyonu en uygun boyut olarak belirlenmiß ve bu frak-siyonun analiz yapÝlmÝßtÝr. Uygun ��zme y�nteminin belirlenebilmesi i�in deÛißik ��zme y�ntemleri denenmißtir.Bu y�ntemlerden kral suyu ile ��zme; y�ksek deÛerler vermesi, birden fazla �rneÛi kÝsa s�rede ve kolaylÝkla ��-zebilmesi, bir tek ��z�nd�rme ile �ok sayÝda elementin analizinin yapÝlabilmesi gibi �zellikleri nedeniyle en uygun��zme y�ntemi olarak belirlenmißtir. Volkano-sedimanter ve volkanik kaya�larÝn y�zeylendiÛi DerinceÕnin g�neyin-de Cu, Zn, Cd ve (Co) anomalileri belirlenmißtir. Tonalitik kaya�larÝn y�zeylendiÛi �ayecorik Dere civarÝnda d�ß�kdereceli bir Pb anomalisi ortaya konmußtur.
Anahtar kelimeler: Dere sedimenti, Derince (Keban-ElazÝÛ), kral suyu.
ABSTRACT
The study area including massive sulphide and vein type mineralizations is in a non-contaminated environment. Ithas a semi-arid climate and rough topography. Suitable sediment fraction, dissolution method and metal dispersi-on patterns were determined suitable for such an area by stream sediment orientation survey. The physico-che-mical features of the area indicates that the metalic contents of the stream sediments originate from physical rat-her than chemical processes. -80+200 mesh fractionseems to be the most suitable fraction and this fraction is cho-sen for the analyses. In order to determine the most effective solution method, several methods were experimen-ted and aqua regia digestion was considered as the most effective method due to high values obtained, readilydissolution of the samples, multi element determination from the same solution and rapid sample prepration. In thesouthern part of Derince, where volcano-sedimantary and volcanic rocks crop out, and Cu, Zn, Cd and (Co) ano-malies exist. Low grade Pb anomalies were determined in the vicinity of �ayecorik Stream, where tonalitic rocksare observed.
Key words: Stream sediment, Derince (Keban-ElazÝÛ), aqua regia.
Yerbilimleri, 25 (2002), 51-63Hacettepe �niversitesi Yerbilimleri Uygulama ve AraßtÝrma Merkezi B�lteniBulletin of Earth Sciences Application and Research Centre of Hacettepe University
GÜRÜÞ
Jeokimyasal verilerden yararlanÝlarak yapÝlanprospeksiyon �alÝßmalarÝ, d�nyada yoÛun vebaßarÝlÝ bir ßekilde uygulanmaktadÝr (�rneÛin;
Govett, 1985; Plant vd., 1988). Jeokimyasalprospeksiyon y�ntemlerini kullanan �oÛu �lke-ler, yeraltÝ zenginliklerinin belirlenmesinde b�-y�k ilerlemeler saÛlamÝßlardÝr (Plant ve Moore,1979; B�lviken vd., 1990; Darnley, 1990). �lke-
C. B�l�cekE-mail: [email protected]
mizde de son yÝllarda Maden Tetkik ve AramaGenel M�d�rl�Û� (MTA) tarafÝndan bu konudayapÝlan �alÝßmalarda bir artÝß g�zlenmektedir.T�m �lke �l�eÛinde jeokimyasal prospeksiyonyapmak uzun zaman, y�ksek maliyet ve fazla ißg�c� gerektirdiÛi i�in, bu t�r �alÝßmalara baßlan-madan �nce y�nlendirme �alÝßmalarÝ yapÝlarak,farklÝ b�lgeler i�in arama aßamasÝnda yararlanÝ-labilinecek jeokimyasal parametreler belirlen-mektedir.
Bu �alÝßma, DoÛu Toroslarda olduk�a geniß ya-yÝlÝm g�steren ve �eßitli cevherleßmeler i�eren(SaÛÝroÛlu, 1986 ve 1992; Þaßmaz ve SaÛÝroÛ-lu, 1990) magmatik kaya�larÝn y�zeylediÛi Ela-zÝÛÕÝn yaklaßÝk 30 km batÝsÝndaki Derince �evre-sinde y�r�t�lm�ßt�r. Ünceleme alanÝnda �stKretase yaßlÝ bazaltik, tonalitik, dasitik ve volka-no-sedimanter kaya�lar y�zeylemektedir (Þekil1).
52 Yerbilimleri
K
�ayecorik D.
Koçemin
Temte
Derince
Kara T.
BalÝk T.
Ko�emin
Temte
Derince
KebanELAZIÚ
Baskil 10 km
K
1 km
Dasit
Volkano-sedimanter
Tonalit
Bazalt-andezit
DoÛrultu atÝmlÝ fay
�rnekleme lokasyonlarÝ
Ko�emin D.
Derince
�alÝßmaalanÝ
Derince
Derince
Nahal D.
23
10
8081
91 89
93
92
98
97
96
95
134
133
143141
140
139
138
136
274
273278
280283
282285
284 287
288207
270
101
100
261
260
267
293252
259253
255254 258
224223
222
221
219
220239234
238240
236
237
216 217
230
233
232231
228229
227226215
225214
249
247
246
244212
243
242
241
86 85
289
2310
SÝnÝ
tD
.
Þekil 1. Ünceleme alanÝnÝn yerbulduru ve jeoloji haritasÝ.Figure 1. Location and geological map of the study area.
Ünceleme alanÝ ve yakÝn �evresinde genel olarakpetrografi konusunda �alÝßmalar yapÝlmÝßtÝr(Asutay, 1987; Akg�l, 1993). AyrÝca MTA, ince-leme alanÝnÝ da i�ine alan geniß bir b�lgede, ge-nel jeokimyasal prospeksiyon �alÝßmasÝ yap-mÝßtÝr (T�fek�i ve DumanlÝlar, 1994 a, b). Derekumu �rneklemesi yapÝlan bu �alÝßmada 80meshin altÝndaki kum fraksiyonu nitrik asit ile ��-z�lm�ßt�r. Anak �alÝßma alanÝ i�erisinde biranomali belirlenememißtir. B�l�cek (1995), aynÝb�lgede ger�ekleßtirdiÛi araßtÝrmanÝn bir b�l�-m�nde dere kumu �rneklemesi ile ayrÝntÝlÝ je-okimyasal prospeksiyon yapmÝßtÝr.
B�lgede dere sedimenti �rneklemesi ile yapÝlanilk y�nlendirme �alÝßmasÝ niteliÛindeki bu �alÝß-mada, B�l�cek (1995)Õe ait veriler yeni bulgularÝßÝÛÝnda deÛerlendirilmißtir. Ünceleme alanÝnda93 dere kumu �rneÛi alÝnmÝß, bunlarÝn 13Õ�ndeCu ve Zn, diÛerlerinde Cu, Pb, Zn, Cd, Co ve Nianalizi yapÝlmÝßtÝr. �eßitli ��zme y�ntemleri de-nenmiß, elek analizi yapÝlarak b�lge i�in uygunkum fraksiyonu ve ��zme y�ntemi belirlenmiß,ayrÝca elementlerin alansal daÛÝlÝmÝ ortaya kon-mußtur. Bu y�nlendirme �alÝßmasÝyla benzerb�lgeler i�in yararlanÝlabilecek uygun jeokimya-sal arama karakteristiklerinin belirlenmesiama�lanmÝßtÝr.
JEOLOJÜ VE CEVHERLEÞME
Ünceleme alanÝnda �st Kretase yaßlÝ ElazÝÛMagmatitlerine ait kaya�lar y�zeylemektedir.B�lgede ElazÝÛ Magmatitleri, tonalitik bileßimliderinlik kaya�larÝ, bazaltik ve dasitik bileßimlivolkanitler ve volkano-sedimanter birimlerletemsil edilmektedir. Tonalitik derinlik kaya�larÝve dasitik volkanitler temeldeki en yaßlÝ birimolan bazaltik kaya�larÝ kesmektedir. Bazaltik ka-ya�larÝn �zerine yer yer dasitik ve andezitik vol-kanitleri i�eren bir volkano-sedimanter istif gel-mektedir. AyrÝca aplit, lamprofir, mikrotonalit vetonalit porfir bileßimli yarÝ derinlik kaya�larÝ dainceleme alanÝnda g�zlenmektedir.
Bazaltik Volkanitler
Ünceleme alanÝnda bazalt ve bazaltik andezit bi-leßimli kaya�larla temsil olunan birim b�lgedekimagmatitlerin en yaßlÝsÝdÝr. Bazaltik kaya�lar to-nalitler ve dasitler tarafÝndan kesilmekte; volka-no-sedimanterler tarafÝndan da �zerlenmekte-dirler. Bu kaya�lar �oÛunlukla masiftirler ve yer
yer de yastÝk lavlar olußturmaktadÝrlar. Bazaltikvolkanitlerin y�zeylendiÛi alanlarÝn sert topog-rafyaya sahip olmasÝ ve koyu kahverengi bir g�-r�n�m sunmasÝ diÛer birimlerden ayrÝlmasÝnÝkolaylaßtÝrmaktadÝr.
Bazaltik kaya�lar esas olarak plajiyoklas, klino-piroksen ve orto piroksen minerallerinden oluß-maktadÝrlar. Klorit, epidot, kuvars, kalsit ve zeolitmineralleri bu kaya�larda ikincil bileßen olarakizlenmektedir. Spilitleßmenin etkisiyle plajiyok-laslarÝn anortit i�eriÛi olduk�a d�ß�k deÛerlervermektedir (Akg�l, 1993). Bazaltik kaya�lar �o-Ûunlukla sa�ÝnÝmlÝ olarak pirit ve �ok az orandakalkopirit gibi opak mineraller i�ermektedirler.
Tonalitik Kaya�lar
B�lgede olduk�a geniß alanlarda y�zlek verentonalitik kaya�lar, inceleme alanÝnÝn D-GD b�l�-m�nde yeralmaktadÝrlar. Bu kaya�lar; arazidehem renk farklÝlÝÛÝ, hem de nispeten d�z topoÛ-rafyasÝ ile diÛer birimlerden kolaylÝkla ayrÝlmak-tadÝrlar.Tonalitik bileßimli derinlik kaya�larÝ, enfazla dokanak olußturduklarÝ bazaltlarÝ kesmek-te (Akg�l, 1993), aplit ve lamprofir dayklarÝ tara-fÝndan ise kesilmektedir.
Tonalit bileßimli kaya�lar el �rneÛi d�zeyindegrimsi kirli beyaz ve soluk pembemsi beyaz, or-ta - iri taneli porfirik dokulu holokristalen bir ka-ya� g�r�n�m�ndedirler. L�kokrat minerallercezengin tonalitik kaya�larda; baßlÝca anhedralgran�ler, subhedral gran�ler, porfiritik, mirmeki-tik ve grafit dokular olmak �zere, holokristalendokunun deÛißik t�rleri g�r�lmektedir. Kuvars,plajiyoklas, K - feldispat, biyotit ve hornblend mi-neralleri tonalitik kaya�larÝn esas bileßenlerini;epidot, klorit, serizit ve nadiren kalsit mineralleriise ikincil bileßenlerini olußturmaktadÝr. Tonalitleryer yer artan K - feldispat oranlarÝ ile granodiyo-ritlere ge�iß g�sterirler (Asutay, 1987; Akg�l,1993). Granodiyoritler �ok dar alanlarda g�zlen-mektedirler ve bunlarÝn saha g�zlemleri ile tona-litlerden ayrÝlmasÝ olduk�a g��t�r.Tonalitik ka-ya�lar i�erisinde birka� cm kalÝnlÝÛÝnda, baßlÝcasfalerit, galen, kalkopirit ve pirit i�eren damarlarve �oÛunlukla asenopirit i�eren kuvars damarla-rÝ izlenmektedir (B�l�cek ve SaÛÝroÛlu, 1997).
Dasitik Volkanitler
Hem dar alanlarda bazik volkanik kaya�larÝ ke-ser konumda, hem de volkano-sedimanter ka-
B�l�cek 53
ya�lar i�erisinde dasitik volkanikler y�zeylemek-tedirler. Bu kaya�larda yer yer dasitten riyolitedoÛru bir ge�iß g�zlenmektedir. Volkano-sedi-manter istifin deÛißik seviyelerinde dasitlering�zlenmesi, farklÝ evreler halinde dasitik volka-nizmanÝn gelißtiÛini g�stermektedir. Akg�l(1993), dasitik volkanitlerin, magmatizmanÝn enson evresini temsil eden aplitik kaya�lardan mi-neralojik bileßimleri ve kimyasal �zellikleri bakÝ-mÝndan farklÝ olmalarÝ nedeniyle, bu kaya�larÝnolasÝlÝkla tonalit bileßimli magmanÝn y�zeye �Ý-karak katÝlaßmasÝ sonucu olußmuß olabileceÛinibelirtmektedir.
Mikroporfirik doku g�steren bu kaya�lar esasolarak kuvars ve plajiyoklas minerallerindenmeydana gelmißtir. Biyotit ve hornblendler ma-fik; klorit, epidot ve zeolit mineralleri ikincil ve�ok az miktardaki opak mineraller ise, kaya� i�e-risinde tali bileßenler olarak izlenmektedir. Mik-rolitler ve camsÝ hamur malzemesi kayacÝn ha-cim olarak yaklaßÝk % 70Õini olußturmaktadÝr.Kuvars ve plajiyoklas mineralleri hem mikrolit,hem de feno kristal halinde g�r�l�rken, mafik bi-leßenler (biyotit ve hornblend) genellikle fenokristal fazÝn bileßenleri ßeklinde izlenir. Opak mi-neraller (pirit ± kalkopirit) �oÛunlukla hornblendkristallerine tutunmuß halde veya onlarÝn kapa-nÝmlarÝ halinde �z ßekilli ve yarÝ �z ßekilli kristal-ler ßeklinde bulunmaktadÝr. AyrÝca hamur mal-zemesi i�erisinde hamuru olußturan diÛer bile-ßenlere sa�ÝnÝmlÝ ve �ok k���k kristaller halindeeßlik etmektedirler (Akg�l, 1993).
Volkano-Sedimanter Kaya�lar
Tabandaki bazaltik volkanitlerin �zerine gelenve yer yer dasitik bileßimli kaya�lar tarafÝndankesilen volkano-sedimanter kaya�lar olduk�akalÝn bir istif olußturur. Taban seviyelerde �o-Ûunlukla dasitik, �st seviyelere doÛru �oÛunluk-la andezitik lav akÝntÝsÝ ara seviyeleri i�eren buvolkano-sedimanter istif, alt d�zeylerde volkanikbreß ve t�flerle baßlar, orta seviyelere doÛrukristalce zengin kumtaßÝ, pelajik �amurtaßÝ vet�fit ardalanmasÝ, en �st d�zeylerde ise bazaltve peridodit olistolitleri i�eren kumtaßÝ arataba-kalÝ marnlarla temsil olunur (Akg�l, 1993).
Volkano-sedimanter istifin taban seviyelerindeolasÝlÝkla dasitik-riyolitik volkanik faaliyeti ile k�-kensel ilißkisi olan piritik masif s�lfit cevherleß-meleri bulunmaktadÝr. DeÛißik evrelerde geliß-
miß bu cevherleßmeler yaklaßÝk 1.5-2 m kalÝnlÝ-ÛÝnda tabaka ve mercekler halinde, yer yer delaminalÝdÝr. Dasit-riyolit bileßimli volkanitler i�eri-sinde de sa�ÝnÝmlÝ ve aÛsÝ cevherleßmeler bu-lunmaktadÝr. Cevherleßmede baskÝn olarak pirit,daha az olarak da kalkopirit, bornit ve sfaleritg�zlenmektedir.
JEOKÜMYA
Fiziko-Kimyasal Koßullar
�alÝßma alanÝnda genellikle sarp ve engebeli birtopoÛrafya hakimdir. Bazaltik kaya�larÝn y�zey-lendiÛi alanlar tonalitik kaya�larÝn y�zeylendiÛialanlara g�re daha y�ksek bir engebeye sahip-tir. Y�zeysel ayrÝßmaya uÛrayan kaya�lara aitmalzemenin taßÝnmasÝ ile daÛ eteklerinde vedere i�lerinde olduk�a kalÝn al�vyon birikintileriolußmußtur.
Ünceleme alanÝnda dendritik drenaj aÛÝ hakimdir.Ana dereler �oÛunlukla sulu, tali dereler ise ku-rudur. Tipik karasal iklimin g�r�ld�Û� bu alan,bitki �rt�s� bakÝmÝndan olduk�a fakirdir. B�lge-ye d�ßen yaÛÝß miktarÝ �ok azdÝr. Baskil (ElazÝÛ)meteoroloji istasyonundan alÝnan kayÝtlara g�re,son 25 yÝllÝk yaÛÝß miktarlarÝ ortalamasÝna g�re,yÝllÝk yaÛÝß miktarÝ ortalama 441 mmÕ dir. Y�re-de, �ok hÝzlÝ erozyon nedeniyle toprak �rt�s� ol-duk�a incedir.
Ünceleme alanÝnda piritik cevherleßmelerin g�-r�ld�Û� Nahal derenin ana ve bazÝ tali kollarÝn-daki sularÝn pH deÛerleri ortalama 8 civarÝnda-dÝr. D�nyadaki bazÝ b�lgelerde pirit cevherleß-melerinin bulunduÛu alanlardaki sularda pH ge-nellikle 2-4 arasÝnda deÛißirken (Learned vd.,1985), pHÕÝn b�lgede bu kadar y�ksek olmasÝ-nÝn nedeni; b�lgedeki bazaltik kaya�larda CaÕcazengin plajiyoklaslarÝn bozunmasÝ ile ortaya �Ý-kan ikincil karbonat (kalsit) olußumlarÝna ve su-larÝn kaynaklandÝÛÝ alanlarda bulunan kire�taß-larÝnÝn varlÝÛÝndan dolayÝ sularÝn bazik karakter-li olußuna baÛlanabilir. ��zeltideki HCO3
- iyonuasit ilavesi ile eriyiÛe sokulan H+ iyonlarÝnÝn b�-y�k bir kÝsmÝnÝ b�nyesine alarak serbest H+ mik-tarÝnda �nemli deÛißimlere olanak vermez. AynÝßekilde, CaCO3 da
CaCO3 + H+ → Ca+2 + HCO3Ð (1)
eßitliÛi ile H+Õni absorbe ederek pHÕÝ sabit tut-maktadÝr (Krauskopf, 1989). Bu y�zeysel koßul-
54 Yerbilimleri
B�l�cek 55
100
200
300
Cu1 Zn Cu1 Zn Cu1 Cu2 Zn Cu1 Cu2 Zn Cu1 Cu2 Zn Cu1 Cu2 Zn3 4 219 221 225 229
-20 +35
-35 +80
-80 +140
-140 +200
-200
ppm
Cu1 Cu2 Zn
219:
Lab.1 Lab.2 Lab.1
�rnek No
ASTM (mesh)
Þekil 2. BazÝ dere kumu �rneklerinin farklÝ boyuttakifraksiyonlarÝndaki Cu ve Zn i�erikleri. ��z-me Y�ntemi: 3 ve 4 no.lu �rnekler kral suyu(4), diÛer �rnekler nitrik asit (5). (Lab. 1: Per-kin Elmer 370 AAS, Lab.2: Philips PU9100X AAS).
Figure 2. Cu and Zn content of different size fractionsof some stream sediment samples. Decom-positon Method: Samples 3 and 4 aqua re-gia (4), others nitric acid (5). (Lab. 1: PerkinElmer 370 AAS, Lab.2: Philips PU 9100XAAS).
larda Eh da olduk�a y�ksek deÛer almaktadÝr.YukarÝda verilen Eh-pH koßullarÝ, iklim ve to-poÛrafik etkiler nedeniyle s�lf�rl� cevherleßme-lerin kimyasal bozunmasÝ �nemli �l��de engel-lenmekte ve inceleme alanÝnÝn erozyona uygunyapÝsÝ nedeniyle metaller ortamdan kolaylÝklauzaklaßmaktadÝr.
�rnek AlÝmÝ ve �rnek HazÝrlama Üßlemleri
�rnek alÝm y�ntemlerini gelißtirmek, uygun taneboyu ve analiz y�ntemlerini saptamak i�in �n�alÝßmalar yapÝlmÝßtÝr. �rnekler, m�mk�n oldu-Ûunca, aktif dere yataklarÝndan geniß derelerdefarklÝ noktalardan alÝnmÝßtÝr. �rnekleme lokas-yonlarÝnda derenin genißliÛine baÛlÝ olarak,m�mk�n olduÛu kadar fazla noktada alÝnankumlarÝn karÝßÝmÝyla olußturulan bir �rnek, �r-nekleme lokasyonunu ger�eÛe daha yakÝn birßekilde temsil edebilmektedir (Rose vd., 1979).�ok iri taneli kÝrÝntÝlarÝn bulunmamasÝ i�in �r-nekler, delik �apÝ yaklaßÝk 1cm2 olan elekten ge-�irilerek alÝnmÝßtÝr. YaklaßÝk 3-4 kg aÛÝrlÝÛÝndaki�rnekler naylon torbalara konularak numaralan-dÝrÝlmÝß ve oda sÝcaklÝÛÝnda kurutulmußlardÝr.Kurutulmuß �rnekler, analize uygun tane boyu-tu fraksiyonlarÝnÝn belirlenmesi i�in farklÝ elekboyutlarÝna (-20+35, -35+80, -80+140, -140+200, -200 mesh) ayrÝßtÝrÝlmÝßtÝr.
Uygun Tane Boyutu FraksiyonlarÝnÝnBelirlenmesi
BazÝ �rneklerin farklÝ elek a�ÝklÝklarÝndaki taneboyutlarÝ analiz edilmißtir. FarklÝ elek boyutun-daki �rneklerden bazÝlarÝnda, FÝrat �niversitesiKimya M�hendisliÛi B�l�m� (Laboratuvar 1) veÜn�n� �niversitesi Kimya M�hendisliÛi B�l�m�(Laboratuvar 2) laboratuvarlarÝnda bulunan ikideÛißik AAS ile Cu ve Zn analizi yapÝlmÝßtÝr (Þe-kil 2). Üki farklÝ AAS ile elde edilen analiz sonu�-larÝnÝn benzerliÛi, �rnek hazÝrlama ve analiz sÝ-rasÝnda ißlemlerin hassas bir ßekilde yapÝldÝÛÝnÝg�stermektedir. DolayÝsÝyla inceliÛi etkileyen te-sad�fi hatalarÝn en az seviyede olduÛu s�ylene-bilir. Element konsantrasyonu y�ksek olan 219,221 no.lu �rneklerde b�y�k boyuttan k���k bo-yutlu fraksiyona gidildik�e element konsantras-yonu belirgin ßekilde azalmaktadÝr. 3 ve 4 no. lu�rneklerde ince fraksiyonlarda derißim g�receliolarak fazladÝr. Bu �rnekler, kaynak alanÝnda to-nalit t�r� derinlik kaya�larÝn yoÛun olduÛu dere-lerden alÝnmÝßtÝr. 225 ve 229 no. lu �rneklerdeCu i�in deÛißik boyutlarda fazla bir ayrÝlÝm g�z-
lenmemekte, Zn i�in ise ayrÝlÝm dikkat �ekmek-tedir. Benzeri bir durum �rneklerde Ð80 +200 veÐ200 mesh boyutunda Cu ve Zn daÛÝlÝmlarÝndada g�zlenmektedir (Þekil 3). Cu i�in y�ksek kon-santrasyonlu �rneklerde ( kaynak alanÝ volkano-sedimanterler) -80 +200 mesh boyutunda ele-ment deÛerlerinde genellikle bir artÝß g�zlenir-
0
10
20
30
40
50
60
70
80
257
267
270
255
262
266
273
278
280
286
292
294
259
269
254
258
265
272
274
279
285
291
293
0
50
100
150
200
250
300
350
�rnek No.
�rnek No.
Cu
(ppm
)
Zn
(ppm
)
-80 +200-200-80 +200-200
Zn
Cu
mesh
Þekil 3. BazÝ dere sedimentlerinin Ð80+200 ve Ð200mesh boyutundaki Cu ve Zn i�erikleri. (��z-me Y�ntemi: Nitrik asit).
Figure 3. Cu and Zn content of Ð80+200 ve Ð200mesh size of some stream sediment. (De-compositon Method: Nitric acid).
ken, d�ß�k konsantrasyonlu �rneklerde (kaynakalanÝ tonalitler) farklÝ boyuttaki �rneklerde �okfazla bir deÛißim g�zlenmemektedir. Zn deÛerle-ri i�in bu fark biraz daha belirgindir.
YukarÝda da belirtildiÛi gibi, cevherli alanlardant�reyen kum �rneklerinde elementler genellikleb�y�k ve orta boyuttaki fraksiyonlarda y�ksekdeÛerler almaktadÝr. �ok iri tanelerin homojeni-teyi bozarak hatalara neden olabileceÛi d�ß�n�-lerek, kum �rneklerinin -80 +200 mesh boyutu�Û�t�lerek analize hazÝrlanmÝßtÝr. �Û�tme ißle-minde yaklaßÝk 50 g �rnek kullanÝlmÝßtÝr. �Û�t-me, porselen bilyeli deÛirmende yapÝlmÝßtÝr.
��zme Y�ntemlerinin KarßÝlaßtÝrÝlmasÝ
Jeokimyasal arama �alÝßmalarÝnda, �rnekleri��zmede genellikle �eßitli asitlerin kullanÝlmasÝtercih edilmektedir. ��zme ißleminde, a�Ýk veyakapalÝ sistem, farklÝ sÝcaklÝk ve zaman aralÝklarÝse�ilebilmektedir (Chao ve Sanzolone, 1992;Van Loon ve Barefoot, 1989). A�Ýk sistemde ��-z�nmeyen veya kÝsmen ��z�nen bazÝ refraktermineraller aynÝ asit veya asit karÝßÝmÝyla kapalÝsistemde ��z�nebilmektedir. Bu husus, y�kseksÝcaklÝk ve basÝn�larda asitlerin artan aktifliÛi ileilißkilidir. Bu �alÝßmada �zel olarak tasarlanmÝß,metal g�vde i�erisine yerleßtirilen Òteflon bom-baÓ olarak adlandÝrÝlan bir kroze yapÝlmÝß ve ba-zÝ deneylerde kullanÝlmÝßtÝr.
Atomik Absorbsiyon Spektrometresi (AAS) i�inuygun ��zme y�nteminin belirlenmesi amacÝyladeÛißik y�ntemler denenmißtir. Se�ilen bu farklÝy�ntemler yardÝmÝyla dere kumlarÝnda analizedilen elementlerin bulunuß ßekilleri de belirlen-meye �alÝßÝlmÝßtÝr. Bu ��zme y�ntemleri veyabenzerleri daha �nce deÛißik araßtÝrmacÝlar ta-rafÝndan uygulanmÝßtÝr ( Y�ntem 1 ve 2; Brennervd., 1987; Maqueda vd., 1986); Y�ntem 3 (Beti-nelli vd., 1986); Y�ntem 4 (Rubeska vd., 1987;Macalalad vd., 1988); Y�ntem 5 (K�ksoy veTop�u, 1976)). ��zme y�ntemlerinin ayrÝntÝlarÝaßaÛÝdaki paragraflarda verilmißtir.
l. Y�ntem (1): 1g �rnek teflon bombaya konula-rak, 10 ml nitrik asit (HNO3) ilave edilmißtir.200C¼ sÝcaklÝkta, et�vde bir saat bekletildiktensonra soÛutulmuß ve kapak a�Ýlarak 5 ml hidrof-lorik asit (HF) eklenmißtir. KuruluÛa kadar bu-harlaßtÝrÝlÝp, 5 ml HNO3 ve 2 ml HF konmuß vetekrar kuruluÛa kadar buharlaßtÝrÝlmÝßtÝr. 5 ml
HNO3 ve 2 ml perklorik asit (HClO4) eklenerekyine kuruluÛa kadar buharlaßtÝrÝlmÝßtÝr. Dahasonra, 5 ml %50 HNO3+HCl (1/1, v/v) eklenerekfiltre kaÛÝdÝndan s�z�lm�ß ve ��zelti 100 mlÕyetamamlanmÝßtÝr.
ll. Y�ntem (2): 0,5 g �rnek teflon kr�zeye tartÝ-larak 5 ml HNO3+5 ml HF+5ml HCl eklenmiß vebir g�n bekletildikten sonra buharlaßtÝrÝlmÝßtÝr. 1ml % 50 HNO3+HCl (1/1) konduktan sonra, s�-z�lerek saf su ile 50 mlÕye tamamlanmÝßtÝr.
lll. Y�ntem (3): 1g �rnek teflon bombaya konu-larak, 20 ml HNO3+5 ml HClO4 eklenmiß ve200C¼ sÝcaklÝkta 1 saat et�vde bekletilmißtir. Bu-harlaßtÝrÝldÝktan sonra, 1 ml %50 HNO3+HCl(1/1) ve 10 ml %10Õluk tartarik asit konularak s�-z�lm�ßt�r. ��zelti distile su ile 50 mlÕye tamam-lanmÝßtÝr.
lV. Y�ntem (4): 1.25 g �rnek test t�p�ne tartÝl-mÝß ve 4 ml kral suyu ilave edilmißtir. IsÝtÝcÝ tab-la �zerinde 30 dakika kaynatÝldÝktan sonra,%10Õluk 10 ml tartarik asit eklenerek. 25 mlÕyetamamlanmÝßtÝr. Santrif�j yapÝlarak direkt oku-ma alÝnmÝßtÝr.
V. Y�ntem (5): 0.5 g �rnek ve 10 ml HNO3 testt�p�ne konularak yaklaßÝk bir saat su banyosun-da 95 C¼de tutulmuß ve 20 mlÕye tamamlandÝk-tan sonra santrif�j yapÝlarak okuma ger�ekleßti-rilmißtir.
220, 222, 274 ve 285 nolu �rnekler 1, 2, 3, 4 ve5. y�ntemlerle, 212, 216, 217 ve 225 nolu �r-nekler ise 2. ve 4. y�ntemlerle ��z�lerek Cu, Zn,Ni ve Co elementleri analiz edilmißtir. Uygula-nan ��zme y�ntemi ve element derißimi Þekil4Õde verilmißtir. Metal konsantrasyonu y�ksekolan �rneklerin (220, 222) Cu i�eriÛi 4. y�ntem-de olduk�a y�ksek �ÝkmaktadÝr (Þekil 4a). Buy�ntemde Þekil 4bÕdeki �rneklerin bakÝr i�erikle-ri de fazladÝr. 222 no.lu �rneÛin Zn i�eriÛi de kralsuyu y�ntemiyle y�ksek deÛerler vermektedir.
Toplam metal konsantrasyonu d�ß�k olan �r-neklerde genellikle kral suyunun kullanÝldÝÛÝ��zme y�ntemi (4) t�m elementler i�in d�ß�kseviyededir (bknz. Þekil 3). Teflon bombanÝnkullanÝldÝÛÝ y�ntemlerde (1, 3) y�ksek metal i�e-riÛine sahip �rneklerin Cu ve Zn deÛerleri hari�,genel olarak element konsantrasyonlarÝ y�ksekd�zeydedir (Þekil 4a). Cu ve Zn i�in uygulanan
56 Yerbilimleri
B�l�cek 57
0
100
200
300
400
500
0
100
200
300
400
500
600
700
0102030405060708090
0
20
40
60
80
100
120
140
0
50
100
150
200
250
0
50
100
150
200
250
300
0
10
20
30
40
50
60
70
0102030405060708090
1 2 43 5
Cu
(ppm
)Z
n (p
pm)
Co
(ppm
)N
i (pp
m)
2 4
��zme y�ntemi ��zme y�ntemi
220 222 274 285 212 216 217 225�rnek No.
(a) (b)
Þekil 4. BazÝ dere kumu �rneklerinin farklÝ ��zme y�ntemlerinde Cu, Zn, Co ve Ni i�erikleri (1. HF, HNO3; 2. HF,HNO3, HCl; 3. HNO3, HClO4; 4. 3HCl +HNO3; 5. HNO3).
Figure 4. Cu, Zn, Co and Ni content, with different decomposition methods of some stream sediment samples (1.HF, HNO3; 2. HF, HNO3, HCl; 3. HNO3, HClO4; 4.3HCl+HNO3; 5. HNO3).
nitrik asit ile ��zme y�ntemi (5) diÛer y�ntemle-re g�re d�ß�k deÛerler vermektedir.
1. ve 2. y�ntemlerde diÛer asitlerle birlikte HFasit kullanÝldÝÛÝ i�in, �oÛu silikatler ��z�nmekteve silikatlarÝn yapÝsÝna da girme eÛilimi olan Nive Co deÛeri y�ksek �ÝkmaktadÝr. SilikatlarÝn ��-z�nmesinin ihmal edilebileceÛi kral suyu ile ��-z�len y�ksek metal i�eriÛine sahip �rneklerin Cuve Zn i�eriÛinin y�ksek �ÝkmasÝ, dere kumlarÝn-daki metallerin birincil ve/veya ikincil s�lf�rlerßeklinde bulunduÛunu g�stermektedir. ��nk�kral suyu t�m s�lf�rleri ��zebilmektedir (Oladeve Fletcher, 1974). YukarÝda deÛinilen neden-lerden dolayÝ �rnekleri ��zmek i�in kral suyu (4)tercih edilmißtir.
�rneklerin analizleri Atomik Absorbsiyon Spekt-rometresi (AAS) ile yapÝlmÝßtÝr. Alev, hava-ase-tilen karÝßÝmÝndan (1/2) olußmaktadÝr. Analizedilen elementler i�in alt tayin limitleri ppm ola-rak Cu 0.04, Co 0.05, Ni 0.06, Zn 0.01, Pb 0.1,Cd 0.01Õ dÝr. DeÛerler, �rneklerin hi�birinde alttayin limitlerinin altÝnda �ÝkmamÝßtÝr.
BazÝ �rneklerden ikißer adet �rnek ��zeltisi ha-zÝrlanmÝß ve bunlara farklÝ �rnek numaralarÝ ve-rilerek analizleri yapÝlmÝßtÝr. Bu �rneklerin % in-celiÛi, Youden (1951) tarafÝndan �nerilen y�n-temle belirlenmißtir. % 95 g�venilirlik seviyesin-de her bir element i�in % incelik deÛerleri Cu14.5, Co 4.4, Ni 4, Zn 1.6, Pb 17.4 ve Cd 21.2Õdir. Jeokimyasal prospeksiyon amacÝyla yapÝlananalizlerde % 95 g�venilirlik seviyesindeki ince-liÛi ± % 25 Ôden k���k olan y�ntemler iyi olarakkabul edilmektedir (K�ksoy ve Top�u, 1976).Buna g�re, bu �alÝßmada uygulanan analiz y�n-teminin olduk�a iyi bir inceliÛe sahip olduÛu s�y-lenebilir.
ELEMENTLERÜN DAÚILIMI
Piritik masif s�lfit cevherleßmelerinin g�zlendiÛiDerinceÕnin g�neyindeki ana dere ve tali kolla-rÝnda (Þekil 5; A, B ve C kollarÝ) alÝnan �rnekle-rin element daÛÝlÝmlarÝ mesafe-konsantrasyondiyagramÝnda deÛerlendirilmißtir. Bu diyagram-da A ve B derelerine ait veriler i�i dolu, bunlarÝntali kollarÝna ait veriler i�i boß noktalarla g�steril-mißtir. Genel olarak A ve B derelerinde ve bu-nun tali kollarÝnda dereye katÝlan cevherli vecevhersiz malzemeden dolayÝ daÛÝlÝm, bu dere-lerin C deresi ile birleßim noktasÝna kadar d�-zensiz ßekilde deÛißmektedir. Bu birleßim nokta-
sÝndan sonra 244 no.lu �rnek alÝm noktasÝna ka-dar element i�eriÛinde bir azalma s�z konusu-dur ve bu durum C deresinden yoÛun steril mal-zeme getirimini d�ß�nd�rmektedir. Bu seyrel-meye raÛmen 243 no.lu �rneÛin metal i�eriÛin-de t�m elementler a�ÝsÝndan bir artÝß g�zlen-mektedir. Bu noktadan sonra, derenin akÝß y�-n�nde gidildik�e, element konsantrasyonu ge-nel olarak azalmaktadÝr. Bu nedenle, 244 no.luve 243 no.lu �rnek alÝm noktalarÝ arasÝnda bircevherleßmenin bulunduÛunu ve bu noktadanaßaÛÝya doÛru dere yataÛÝna giren yeni bir cev-herli malzeme olmadÝÛÝndan, mesafeye baÛlÝolarak basit bir seyrelme ile konsantrasyondaazalma olduÛunu s�ylemek m�mk�nd�r.
Analizi yapÝlan Cu, Pb, Ni, Co, Zn ve Cd ele-mentleri, tonalitik kaya�lardaki Pb hari�, log-nor-mal daÛÝlÝm g�stermektedir. Cu, Ni, Zn ve Cdnispeten birbirlerini �zerleyen iki topluluktan olu-ßurken, Co ve Pb sadece temel deÛer topluluÛui�eren bir daÛÝlÝma sahiptir. Alansal daÛÝlÝmlar,veriler eÛer sadece tek topluluktan olußuyorsatoplam verilerin, %25, %50, %75, %90, %95 k�-m�latif deÛerleri, eÛer iki topluluktan olußuyorsatemel deÛer topluluÛunun %25 ve %50, anoma-li topluluÛunun ise %50, %75, %90 k�m�latif de-Ûerleri esas alÝnarak hazÝrlanmÝßtÝr.
DerinceÕnin g�neyinde ve batÝsÝnda bulunan de-relerde Cu, Zn ve Cd birbirleriyle iyi bir korelas-yon sunmakta ve diÛer alanlara g�re konsant-rasyon a�ÝsÝndan belirgin bir karßÝtlÝk g�ster-mektedirler (Þekil 6 ve 7). Bu derelerde Co, da-ha d�ß�k derißimlerle de olsa, Cu, Zn ve Cd ileuyumlu bir daÛÝlÝm g�stermektedir. Ni, yukarÝdasayÝlan elementlere benzer daÛÝlÝm sunmamak-ta, DerinceÕnin kuzey doÛusundaki derelerdebelirgin bir artÝß g�stermektedir (Þekil 8). PbÕunDerince ve �evresinde diÛer elementlerle nega-tif bir korelasyonu vardÝr ve Pb i�eriÛi temel de-Ûer seviyesindedir (bknz. Þekil 6).
B�lgede diÛer derelerdeki �rneklerin elementdaÛÝlÝmlarÝ Pb dÝßÝnda temel deÛer seviyesinded�ß�k derißimde ve benzer �zelliktedir. Pb �a-yecorik Derede az da olsa belirgin derißim artÝßÝg�stermektedir (bknz. Þekil 6 ve 8).
TARTIÞMA VE SONU�LAR
Genel olarak dere sedimentlerinin tane boyu se-�imi; iklim, topoÛrafya ve elementin bulunußßekline baÛlÝdÝr. Kimyasal ayrÝßmanÝn baskÝn ol-
58 Yerbilimleri
B�l�cek 59
Kara T.
DerinceK
500 m
224 221223 222
220 219
217 215
216214
244
243242
241
212
81239
238237
240236
0
100
200
300
400
500
600
0 1000 2000 3000 4000 m
ppm
A B
0
10
20
30
40
50
60
70
0 1000 2000 3000 4000 m
ppm
A
B
0
100
200
300
400
500
600
700
0 1000 2000 3000 4000 m
ppm
A
B
0
20
40
60
80
100
120
0 1000 2000 3000 4000 m
ppm
AB
0
5
10
15
20
25
0 1000 2000 3000 4000 m
ppm
A
B
Pb
05
101520
25303540
0 1000 2000 3000 4000 m
(x10
)ppm
A
B
Cd
Ni
Zn
Co
Cu
Ana dere
Tali dere
(b)
(a)
Þekil 5. DerinceÕnin g�neyindeki derelerde dere akÝß y�n�nde daÛÝlÝm: a) �rnekleme lokasyonlarÝnÝ g�steren dre-naj haritasÝ, b) sedimentlerde g�zlenen metal i�eriÛi.
Figure 5. Downstream dispersion in streams at the south of Derince: a) drainage map showing the sampling loca-tions, b) observed metal content of sediments.
60 Yerbilimleri
K
Bazalt-andezitTonalitVolkanotortulDasit
500 m
DereFay
Cu (ppm)
> 251
201-251127-200
53-12614-52< 14 Cu
1
2
2
1
1
1
1
4
4
4
2
3
3
3
Koçemin
Temte
Sýný
tD
Derince
Ko�emin
Temte
Derince
Pb (ppm)
> 35
22-3517-21
13-16 9-12< 9 Pb
1
2
2
1
1
1
1
4
4
4
2
3
3
3
KoçeminKo�emin
Derince
K
Bazalt-andezitTonalitVolkanotortulDasit
500 m
DereFay
Temte
Þekil 6. Dere sedimentlerinde Cu ve Pb daÛÝlÝmÝ.Figure 6. Distribution of Cu and Pb in stream sediments.
Cd (ppm)
> 2,1
1,9-2,11,4-1,8
1,0-1,3 0,7-0,9< 0,7 Cd
1
2
2
1
1
1
1
4
4
4
2
3
3
3
Temte
Ko�emin
Temte
Derince
Zn (ppm)
> 447
221-447155-220
101-154 75 -100< 75 Zn
1
2
2
1
1
1
1
4
4
4
2
3
3
3
Koçemin
Temte
Ko�emin
Temte
Derince
K
1 Bazalt-andezit2 Tonalit3 Volkanotortul4 Dasit
500 m
DereFay
K
1 Bazalt-andezit2 Tonalit3 Volkanotortul4 Dasit
500 m
DereFay
Þekil 7. Dere sedimentlerinde Zn ve Cd daÛÝlÝmÝ.Figure 7. Distribution of Zn and Cd in stream sediments.
duÛu alanlarda genellikle 80 mesh altÝndaki de-re sedimenti fraksiyonu kullanÝlmaktadÝr (Rosevd., 1979; Appleton ve Ridgway, 1994). Üncele-
me alanÝna benzer, yarÝ kurak ve gen� daÛlÝkb�lgelerde genellikle iri fraksiyon tercih edilmek-tedir. Bu t�r yarÝ kurak b�lgelerde erezyonun et-
kisiyle kaynaÛa yakÝn alanlarda galen, sfalerit vekalkopirit gibi d�ß�k diren�li mineraller de kÝrÝn-tÝlÝ malzeme i�erisinde g�zlenebilmektedir (Ot-tesen ve Theobald, 1994). Birbirine �ok yakÝn�rnek alÝm noktalarÝnda �ok farklÝ element deri-ßimlerinin olmasÝ y�ksek konsantrasyonlu �rne-Ûin cevherleßmeye �ok yakÝn olduÛunu ve y�k-sek erezyon nedeniyle �ok kÝsa mesafede or-tamdan uzaklaßtÝÛÝnÝ g�sterir. Nitekim, incelemealanÝna g�re daha fazla yaÛÝßÝn olduÛu, ancak�alÝßma alanÝna benzer topoÛrafik yapÝya sahipolan DoÛu Karadeniz B�lgesiÕnde de drenajaÛÝndaki element daÛÝlÝmÝnÝ, daha �ok s�lfitler-den mekanik olarak ayrÝßmÝß �r�nlerin olußtur-duÛu bilinmektedir (�aÛatay, 1984).
�rneklerin alÝndÝÛÝ ortamÝn fiziksel ve kimyasalkoßullarÝ nedeniyle, dere kumlarÝndaki element-lerin kimyasal olaylardan ziyade fiziksel olayla-rÝn etkisiyle olußtuÛu sanÝlmaktadÝr. DolayÝsÝyladere kumlarÝnda element daÛÝlÝmÝ hidromorfikfraksiyondan ziyade, klastik fraksiyonunun i�eri-sinde yoÛunlaßmaktadÝr. �zellikle y�ksek to-poÛrafyaya sahip alanlardan kaynaklanan derekumu �rneklerinin kaba boyuttaki fraksiyonu i�e-risinde element konsantrasyonu fazla, d�ß�k
fraksiyonda ise �ok azdÝr. Bununla birlikte, irifraksiyonda sadece aßÝrÝ y�ksek bileßimli birka�taneden dolayÝ kabul edilemez b�y�k �rnekle-me hatalarÝ olabileceÛinden, Ð80 ile +200 mesharasÝndaki kum fraksiyonunun analizi uygun g�-r�lm�ßt�r.
HF asidin de kullanÝldÝÛÝ asit karÝßÝmlarÝ (1. ve 2.y�ntemler) toplam ��z�nd�rme saÛlamaktadÝr-lar (Flethcher, 1983; Van Loon ve Barefoot,1989; Chao ve Sanzolone 1992). Deney sonu�-larÝ, HF asitin kullanÝldÝÛÝ ��z�nd�rme ile eny�ksek deÛerler elde edildiÛini g�stermektedir.
Kral suyunun kullanÝldÝÛÝ ��z�nd�rme y�ntemi(4. y�ntem) ile olduk�a iyi sonu�lar alÝnmÝßtÝr.Kral suyunun t�m s�lfitleri ��zd�Û� bilinmekte-dir (Chao ve Sanzolone 1992). Toplam ��zmey�ntemiyle (1. ve 2. y�ntemler) Ni ve CoÕÝn kralsuyu ��z�nd�rmesinden daha y�ksek deÛerlervermesi, bu elementlerin silikatlarÝn yapÝsÝna dagirmiß olabileceÛini g�sterir. Ancak �rneklerdekiCu deÛerlerinin toplam ��z�nd�rme ve kral su-yu ��z�nd�rmesinde de yaklaßÝk eßit deÛerlervermesi, CuÕnun esas olarak s�lf�rler ßeklindebulunduÛunu g�stermektedir.
B�l�cek 61
Þekil 8. Dere sedimentlerinde Ni ve Co daÛÝlÝmÝ.Figure 8. Distribution of Ni and Co in stream sediments.
Kral suyu ��z�nd�rmesi, nitrik asit ve nitrik asit- perklorik asit ��z�nd�rmelerinden daha dahay�ksek deÛerler vermektedir. Nitekim, Olade veFletcher (1974) de kral suyunun s�lfit fazÝnÝHNO3-HClO4 karÝßÝmÝndan daha iyi ��zd�Û�n�belirtmißlerdir.
Ünceleme alanÝnda kimyasal bozunma olduk�aazdÝr ve elementler birincil s�lfitler ve bunlarÝn fi-ziksel bozunma �r�nleri halinde bulunmaktadÝr.Kral suyu, bu t�r �rnekler i�in olduk�a iyi bir ��-z�c�d�r. (Sch�ler, 1971; Allcott ve Lakin, 1978;Rubeska vd., 1987). Bu asit hem primer s�lfitfazlarÝnÝ, hem de sekonder fazlarÝ ��zebilmekte(Churc vd., 1986) olup, silikatlar �zerindeki etki-si sÝnÝrlÝdÝr (Fletcher,1983). Bu karÝßÝm(3HCl+1HNO3), kolloidlerle ilißkili metalleri, oksit��keltilerini ve minerallerini de ��zebilmekte(Mothersill, 1977) ve bu y�ntemle tek bir �rnek��z�nd�rmesi ile 16 element analizi yapÝlabil-mektedir (Rubeska vd., 1987). AyrÝca �ok sayÝ-da �rnek, �ok basit ekipmanla kÝsa s�rede ��z�-nebilmektedir.
DerinceÕnin g�neyindeki ve batÝsÝndaki dereler-de Cu, Zn ve Cd bakÝmÝndan bir anomali s�zko-nusudur. Bu derelerde Co daha d�ß�k derißim-lerle de olsa, Cu, Zn ve Cd ile uyumlu bir daÛÝ-lÝm g�stermekedir. Ni, yukarÝda sayÝlan ele-mentlere benzer daÛÝlÝm g�stermemekte, Derin-ceÕnin kuzey doÛusundaki derelerde belirgin birartÝß sunmaktadÝr. PbÕun Derince ve �evresindediÛer elementlerle ters y�nde bir ilißkisi vardÝr vePb i�eriÛi temel deÛer seviyesindedir. Sadece�ayecorik DereÕde, d�ß�k konsantrasyonda ol-sa da, Pb belirgin bir ßekilde �ne �ÝkmaktadÝr.
Cu, Zn ve Cd anomalisi ve bunlarla uyumlu CodaÛÝlÝmÝ b�lgede yer alan piritik masif s�lfit cev-herleßmesi ile ilgili olmalÝdÝr. Bu elementlerlebenzer daÛÝlÝm sunmayan nikelin bazÝ �rnekle-me lokasyonlarÝndaki y�ksek konsantrasyonlarÝvolkano-sedimanter istif i�erisindeki bazaltik vol-kanitler ve/veya peridodit olistolitlerinin temeldeÛer olarak y�ksek Ni i�eriÛi ile ilgili olmalÝdÝr.Benzer jeolojik, topografik ve iklimsel �zellikleresahip ortamlar i�in bu y�nlendirme �alÝßmasÝ ileelde edilen bulgular bir referans noktasÝ olabilir.
KATKI BELÜRTME
Yazar, Doktora Tez DanÝßmanÝ Prof. Dr. AhmetSaÛÝroÛluÕna (FÝrat �niversitesi) katkÝlarÝndandolayÝ teßekk�r eder.
KAYNAKLAR
Akg�l, B., 1993. Piran k�y� (Keban) �evresindekimagmatik kaya�larÝn petrografik ve petro-lojik �zellikleri. Doktora Tezi, FÝrat �niver-sitesi Fen Bilimleri Enstit�s�,125 s (yayÝm-lanmamÝß).
Alcott, G.H., and Lakin, H.W., 1978. Tabulation of ge-ochemical data furnished by 109 laborato-ries for six exploration reference samples.U.S.Geological Survey, Open File Report,78-163.
Appleton, J.D., and Ridgway, J., 1994. Drainage Ge-ochemistry in Tropical Rain Forest Terra-ins In: M. Hale and J.A. Plant (eds.), Dra-inage Geochemistry, Handbook of Explo-ration Geochemistry, Elsevier, Amster-dam, 341-378.
Asutay, H.J., 1987. Baskil (ElazÝÛ) �evresinin jeolojisive petrografik incelenmesi. MTA Dergi-si,106, 55-61.
Betinelli, M., Pastorelli, N., and Baroni, U., 1986. De-termination of trace metals in sedimentstandard reference materials by grafite-fur-nace atomic absorption spectrometry witha stabilized temperature platform. Analyti-cal Chemical Acta,185, 109-117.
B�l�cek, C. 1995. Baskil Magmatitleri ile ilißkili cev-herleßmelerin jeokimyasal prospeksiyonu.Doktora Tezi, FÝrat �niversitesi, Fen Bilim-leri Enstit�s�, 186 s (yayÝmlanmamÝß).
B�l�cek, C., ve SaÛÝroÛlu, A., 1997. HacÝmustafa(Baskil-ElazÝÛ) cevherleßmelerinin �zellik-leri ve k�keni. Sel�uk �niversitesi 20. YÝlJeoloji Sempozyumu, Bidiriler KitabÝ, 149-157.
B�lviken, B., Kullerud, G., and Loucks, R.R., 1990.Geochemical and metallogenic provinces:a discussion initated by results from geoc-hemical mapping across northern Fennos-candia. Journal of Geochemical Explorati-on, 39, 49-90.
Brenner, I.B., Lang, Y., LeMarchand, A., and Grosda-illan, P., 1987. A versatile technique formulti element ICP-AES analysis of geolo-gical samples. American Laboratory, 17-32.
Chao, T.T., and Sanzolone, R.F.,1992. Decompositi-on techniques. In G.E.M. Hall (ed.), Geoa-nalysis, Journal of Geochemical Explorati-on, 44, 65-106.
Church, S.E., Mosier, E.L., and Motooka, J.M., 1986.Mineralogical basis for the interpretation ofmulti-element (ICP-AES), oxalic acid, andaqua regia partial digestions of stream se-diments for reconnaissance explorationgeochemisry. In R.G.Garrett (ed.), Geoc-hemical Exploration 1985, Journal of Ge-ochemical Exploration, 29, 207-333.
62 Yerbilimleri
�aÛatay, M.N., 1984. Selective extraction techniquesin exploration for volcano-genetic sulphidedeposits, Eastern Black Sea Region, Tur-key. Journal of Geochemical Exploration,21, 273-290.
Darnley, A.G., 1990. International geochemical map-ping: a new global project. Journal of Ge-ochemical Exploration, 39, 1-13.
Fletcher, W.K., 1983. Analitical methods in geoche-mical prospecting. In: G.J.S.Govett (ed.),Handbook of Exploration Geochemistry,Elsevier, Oxford, 255 pp.
Govett, G.J.S.,1985. Rock Geochemistry in MineralExploration. G.J.S.Govett (ed.), Handbookof Exploration Geochemistry, Elsevier,New York, 461pp.
K�ksoy, M. ve Top�u, S., 1976. Jeokimyasal pros-peksiyonun tanÝtÝmÝ ve laboratuar teknikle-ri. M.T.A. EÛitim Serisi KitaplarÝ,16, 96s.
Krauskopf, K.B., 1989. Introduction to Geochemistry.McGraw-Hill International Editions, Paris,617pp.
Learned, R.E., Chao, T.T., and Sanzolone, R.F.,1985. A comparative study of stream waterand stream sediment as geochemical exp-loration media in the Rio Tanoma Porphrycopper district, Puerto Rico. Journal of Ge-ochemical Exploration, 24, 171-195.
Macalalad, E., Bayoran, R., Ebarvia, B., and Rubes-ka, I., 1988. A concise analytical sheme for16 trace elements in geochemical explora-tion samples using exclusively AAS. Jour-nal of Geochemical Exploration, 30, 167-177.
Maqueda, C., Rodriquez, J.L.P., and Justo, A., 1986.Problems in the dissolution of silicates byacid mixtures. Analyst, 111, 1107-1108.
Miesh, A.T., 1981. Estimation of the geochemicalthreshold and its statistical significance.Journal of Geochemical Exploration, 16,49-76.
Mothersill, J.S., 1977. Selected element concentrati-ons in the post-glacial sediments of Thun-der Bay, Lake Superior: distrubution andmethods of analyses. Canadian Journal ofEarth Science, 14, 1054-1061.
Olade, M., and Fletcher, K., 1974. Potassium chlora-te-hydrocloric acid; a sulfide selective le-ach for bedrock geochemistry. Journal ofGeochemical Exploration, 3, 337-344.
Ottesen, R.T., and Theobald, P.K., 1994. Stream Se-diments in Mineral Exploration. In: M. Haleand J.A. Plant (eds.), Drainage Geoche-mistry, Handbook of Exploration Geoche-mistry, Elsevier, Amsterdam, 147-184.
Plant, J.A., and Moore, P.J., 1979. Geochemicalmapping and interpretation in Britain. Phi-los. TransactÝons of the Royal SocÝety ofLondon, Ser. B, 288, 95-112.
Plant, J.A., Hale, M., and Ridgway, J., 1988. Develop-ments in regional geochemistry for mineralexploration. Transactions of the Institutionof Mining and Metallurgy, 97, B116-B140.
Rose, A.W., Hawkes, H.E., and Webb, J.S.,1979. Ge-ochemistry in Mineral Exploration. Acede-mic Press, New York, 657 pp.
Rubeska, I., Ebarvia, B., Macalalad, E., Ravis, D.,and Roque, N., 1987. Multi- element pre-concentration by solvent extraction com-patible with an aqua regia digestion for ge-ochemical exploration samples.Analyst,112, 27-29.
SaÛÝroÛlu, A., 1986. KÝzÝldaÛ-ElazÝÛ cevherleßmeleri-nin �zellikleri ve k�keni. Jeoloji M�hendis-liÛi B�lteni, 29, 5-13.
SaÛÝroÛlu, A.,1992. Pertek -Dem�rek (Tunceli) skarntipi manyetit ve ilißkili bakÝr cevherleßmele-ri. TJK B�lteni, 35, 63-70.
Sch�ler, V.C.O., 1971. Chemical Analysis and Samp-le Preparation. In: R.E.Wainerdi and E.A.Uken (eds.), Modern Methods of Geoche-mical Analysis, London, 53-71.
Þaßmaz, A. ve SaÛÝroÛlu, A., 1990. Billurik dere cev-herleßmelerinin �zellikleri ve k�keni. MTADergisi, 110, 45-54.
T�fek�i, M.Þ. ve DumanlÝlar, �., 1994 a. G�neydoÛuAnadolu maden arama projesi genel tahkikve detay jeokimya �alÝßmalarÝ raporu. An-kara, MTA Rapor No. 9736, 25 s (yayÝm-lanmamÝß).
T�fek�i, M.Þ. ve DumanlÝlar, �., 1994 b. Malatya-Üs-pendere-KÝzmehmet ve ElazÝÛ-Baskil-Na-zarußaÛÝ arasÝnda g�r�len cevherleßmele-rin genel g�r�n�m� ve maden jeolojisi �a-lÝßmalarÝ raporu. MTA Rapor No. 9739, 26s (yayÝmlanmamÝß).
Van Loon, J.C., and Barefoot, R.R., 1989. AnalyticalMethods for Geochemical Exploration.Academic Press, New York, 344pp.
Youden, W.J., 1951. Statistical Methods for Che-mists. John Wiley and Sons Inc, N.Y., 16-17.
B�l�cek 63