diniyayinlar.diyanet.gov.tr dergi.pdf · 7. kütüb-i sitte hadis kitaplarından kaynak...

ISSN 1300-8498

CİLT

: 54 ·

SAYI

: 2 · N

İSAN

-MAY

IS-H

AZİR

AN 2

018

DİYANET İȘLERİ BAȘKANLIĞI ADINA Dr. Fatih Kurt SAHİBİ VE GENEL YAYIN YÖNETMENİ Publisher & Chief Editor

SORUMLU YAZI İȘLERİ MÜDÜRÜ Dr. Elif Arslan Managing Editor

MALİ İȘLER VE DAĞITIM SORUMLUSU Bünyamin Kahraman Finance & Distribution

SAYI EDİTÖRÜ Prof. Dr. Gürbüz Deniz Issue Editor

EDİTÖR Dr. Fatma Bayraktar Karahan Editor

YAZI TAKİP Ahmet Dede Secretary

YAYIN TÜRÜ Üç Aylık, Uluslararası, Süreli Yayın Type of Publication

YÖNETİM MERKEZİ Diyanet İșleri Bașkanlığı Süreli Yayınlar ve Head Office Kütüphaneler Daire Bașkanlığı Üniversiteler Mahallesi Dumlupınar Bulvarı No: 147/A 06800 Çankaya - ANKARA Tel: (0312) 295 86 09 Faks: (0312) 295 61 92 E-mail: [email protected] ABONE İȘLERİ Tel: (0312) 295 71 96-97 / 295 72 05-06 Subscription Affairs Faks: (0312) 285 18 54 E-mail: [email protected]

GRAFİK TASARIM Salmat Basım Yay. Technical Production Sebzebahçeleri Cad. Alibey İș Hanı No: 9/22 İskitler / ANKARA Tel: 0 312 341 10 24 [email protected] ABONE ȘARTLARI Yurt içi: Yıllık abone ücreti 40,00 TL Subscriber Terms Yurt dıșı yıllık: ABD; $25, AB Ülkeleri; €20, Avusturalya; 30 Avusturalya Doları, İsveç ve Danimarka; 150 Kron, İsviçre; 30 Frank

BASIM TARİHİ 02.07.2018 Publication Date

Bu dergi uluslararası , ulusal , ve veri indeksleri tarafından taranmaktadır.

Abone Kaydı için, ücretin Döner Sermaye İșletme Müdürlüğü’nün T.C. Ziraat Bankası, Ankara-Kamu Girișimci Șubesi’ndeki İBAN: TR08 0001 0025330 59943085019 Nolu hesabına yatırılması ve makbuzun fotokopisi ile aboneliğin hangi sayıdan bașlayacağını bildirir bir dilekçenin (0312) 285 18 54 nolu telefona faks çekilmesi ya da [email protected] e-posta adresine gönderilmesi gerekir. Yayınlanan yazılara telif ücreti ödenir.

SAYI HAKEMLERİ / Referees Prof. Dr. Gürbüz DENİZ Prof. Dr. Müfit Selim SARUHAN Prof. Dr. Mesut OKUMUȘ Prof. Dr. Eyüp BEKİRYAZICI Doç. Dr. Mehmet Nesim DORU Doç. Dr. Ömer BOZKURT Doç. Dr. Fatih KOCA Doç. Dr. Engin ERDEM Dr. Öğr. Üyesi Necmettin PEHLİVAN Dr. Öğr. Üyesi Mehmet Murat KARAKAYA Dr. Öğr. Üyesi Zikri YAVUZ Dr. Öğr. Üyesi Hidayet PEKER Arș. Gör. Hadi Ensar CEYLAN

YAYIN KURULU / Editorial Board Prof. Dr. Huriye MARTI Dr. Fatih KURT Prof. Dr. Cenksu ÜÇER Prof. Dr. Ahmet YAMAN Dr. Elif ARSLAN Dr. Faruk GÖRGÜLÜ Dr. Fatma BAYRAKTAR KARAHAN

DİYANET İLMÎ DERGİ YAYIN İLKELERİ VE YAZIM KURALLARI

A) YAYIN İLKELERİ1. DiyanetİlmîDergi;dinî,sosyalalanlardayapılanaraştırmavemakalelereyerveren,Diya-

netİşleriBaşkanlığı’naaitbilimselvehakemlibirdergidir.Dergimiz;Ocak-Şubat-Mart,Ni-san-Mayıs-Haziran,Temmuz-Ağustos-EylülveEkim-Kasım-Aralıkdönemlerindeyıldadörtsayıolarakyayımlanır.

2. Diyanet İlmî Dergi; Diyanet İşleri Başkanlığı’nın, “Toplumu din konusunda aydınlatma”amacınamutabık,dinîilimlerekatkısağlayıcıvasıfta,özgün,ilmîstandartlarauygunvedahaönceherhangibiryerdeyayımlanmamış ilmîçalışmaları ihtivaeder.BelirtilenbuhususlardışındakiaraştırmalarınyayımlanmasınaiseYayınKurulukararverir.

3. DiyanetİlmîDergihakemlibirdergidir.Dergi’deyayımlanacakmakaleler,DiniYayınlarGe-nelMüdürlüğününyayınilkelerineuygunluğubakımındanYayınKurulutarafındanönince-lemeyealınır.ÖnincelemedeYayınKurulu’nunsaltçoğunluğutarafından“yayımlanabilir”kararıverilenmakalelereçifttaraflıkörhakemsistemiuygulanır.

4. Makalelerenazikihakemtarafındanbilimselyöntemlerleincelenir.Makaleninyayımlana-bilmesiiçinikihakemdende“yayımlanabilir”görüşüalınmasıgerekmektedir.İkihakemdende“yayımlanamaz”mütalaasıalanmakaleleryayımlanmaz.Bilimselhakemraporunadayalıdeğerlendirmesonucundaherikihakemdende“yayımlanabilir”görüşüalanmakalelerinya-yımlanmasınave/veyahakemlerdenbirisi tarafındanolumsuzgörüşbelirtilenmakalenin3.birhakemegönderilipgönderilmesineYayınkurulukararverir.

5. MakalelerinbilimselincelemesininolumluolmasıdurumundayayınönceliğiveplanlamasınaYayınKurulukararverir.

6. Yazılarınbilimselveyasalsorumluluğuyazarlarınaaittir.7. DergininyayındiliTürkçedir.YabancıdillerdekiçalışmalarınyayımlanmasıiseYayınKurulu

kararıylamümkünolur.8. Dergidemakalesiyayımlananyazarlara“KamuKurumveKuruluşlarıncaÖdenenTelifve

İşlenmeHakkındakiYönetmelik”egöretelifücretiödenirvedergiilebirlikte20(yirmi)adetayrıbasımgönderilir.Dergiyegönderilenyazılaryayımlansın-yayımlanmasınyazaraveyabirbaşkasınaiadeedilmez.

9. Makaleler; [email protected] elektronik posta adresine; http://dergipark.gov.tr/didDergiParkmakaletakipsistemineveya“DiyanetİşleriBaşkanlığıSüreliYayınlarveKü-tüphanelerDaireBaşkanlığı,ÜniversitelerMahallesiDumlupınarBulvarıNo:147/A06800Çankaya/Ankara”adresinegönderilebilir.

B) YAZIM İLKELERİ1. Dergimize gönderilen yazılar, Microsoft Office Word programında yazılmalı veya bu

programa uyarlanarak gönderilmelidir. Gönderilen yazılar bütün ekleriyle birlikte dergiformatındaolmalıvetoplamda30sayfayıaşmamalıdır.

2. Çeviri,sadeleştirmevetranskripsiyonyazılarınaorijinalmetinlerpdfolarakeklenmelidir.3. Yazılara 100-150 kelime arasında Türkçe-İngilizce özet, İngilizce özetin üstüne İngilizce

başlık, enazbeş en fazla sekizkelimeolmaküzereTürkçe-İngilizceanahtarkelimelervemakalesonunayararlanılaneserlerigösteren“Kaynakça”eklenmelidir.

4. Sayfa düzeniA4 boyutunda olmalı, kenar boşlukları ise her dört kenardan 2,5 cm olacakşekildeayarlanmalıdır.

5. Yayımlanması talep edilen yazılarda anametinTimesNewRomanyazı tipinde, 12 puntoolacak şekilde ve 1,15 satır aralığıyla yazılmalıdır.Anametinde kullanılacak başlıklar iseaynı yazı tipi ile 12 punto büyülüğünde kalın (bold) olmalıdır.Yayımlanması talep edilenyazılardaArapçametinkullanılacaksabumetindeTraditionalArabicyazıtipinde12puntoolarakyazılmalıdır.

6. Metiniçindeverilenâyetvehadismeallerimetinleaynıyazıtipindeitalikdeğil,düzşekildeyazılmalı,sûreveâyetnumarasıdipnottadeğil,paranteziçindeverilmelidir.

“İnananlarokimselerdirkiAllahanıldığızamankalplerititrer”(el-Enfâl8/2).

7. Kütüb-i Sitte hadis kitaplarından kaynak gösterilirken Buhârî, Müslim, Tirmizî ve Nesâîisimlerindensonravirgül,virgüldensonraMüslimveMuvatta’dakitapadıvehadisnumarası;Buhârî,TirmizîveNesâî’dekitapadıvebabnumarası,Müsned’decilt ve sayfanumarasıverilir.

Ahmedb.Hanbel,Müsned,4:289.EbûDâvûd,“Tahâre”,19Buhârî,“İlim”,12.Müslim,“Ticârât”,45.8. Arapça eser isimlerinde, birinci kelimenin ve özel isimlerin baş harfleri büyük, diğerleri

küçükharflerleyazılmalıdır.Farsça,İngilizce,vb.diğeryabancıdillerveOsmanlıTürkçesiileyazılaneseradlarındaiseherkelimeninbaşharfibüyükolmalıdır.

Örnek:Râzî,Mefâtihu’l-gayb,XXVII:224.9. Dipnotlar,TimesNewRomanyazıtipinde9puntove1,0satıraralığıylaeklenmelidir.10. Dipnotlarvekaynakçaiçin“TheChicagoManualofStyleDipnotveKaynakçaSistemi”esas

alınmalıdır.• Kitap:Basılmışeserlerde;yazar-yazarlarınadvesoyadı,eseradı(italik),çeviriiseçevirenin

(çev.), tahkikli ise tahkik edenin (tahk.), sadeleştirme ise sadeleştirenin (sad.), edisyon iseeditörünveyahazırlayanın(ed.veyahaz.),yayınevi,kaçıncıbaskıolduğu,baskıyerivetarihi,cildivesayfası“c.ves.”kullanılmadanyazılmalıdır.

Dipnot Örnek: Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar (Ankara: Diyanet İşleriBaşkanlığıYayınları,1993),63.

Hilmi Ziya Ülken, İslam Felsefesi Tarihi (İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi,1957),2:28-29.

KaynakçaÖrnek:Köprülü, Fuad.TürkEdebiyatında İlkMutasavvıflar.Ankara:Diyanet İşleriBaşkanlığıYayınları,1993.

• Makale:Yazaradısoyadı,makaleadı(tırnakiçinde),dergiveyaeseradı(italik),çeviri iseçevireninadı,yayınevi,baskıyerivetarihi,cildi,süreliyayınisesayınumarası,sayfası.

DipnotÖrnek:FarukGörgülü,“AileİçiŞiddetinÖnlenmesindeDininRolü”,DiyanetİlmîDergi52,sy.2(Haziran2016):97.

KaynakçaÖrnek:Görgülü,Faruk.“Aile İçiŞiddetinÖnlenmesindeDininRolü”,Diyanet İlmîDergi52,sy.2(Haziran2016):95-112.

• DiğerKaynaklar:Basılmışsempozyumbildirileri,ansiklopedimaddelerivekitaptanbölümlerisemakalelerinkaynakgösterilişdüzeniyleaynıolmalıdır.

DipnotÖrnek:SüleymanUludağ,“Ârif”,TDVİslâmAnsiklopedisi,c.3(İstanbul:TDVYayınları,1991),361.

KaynakçaÖrnek:Uludağ,Süleyman.“Ârif”,TDVİslâmAnsiklopedisi.3:361. İstanbul:TDVYayınları,1991.

11. İnternetkaynaklarındaisekaynağıntamadresiyazılmalı,ayrıcakaynaktanyararlanılantarihdebelirtilmelidir.

Örnek:http://www.diyanet/gov.tr/tefsir.html(erişim:21.07.2014)12. Dipnotlardakullanılankaynakilkgeçtiğiyerdeyukarıdakişekildetamkünyeileverilmelidir.

İkincidefagösterilenaynıkaynaklar içinyazarın soyadıveyameşhuradı, eserinkısaadı,birdençokciltvarsacildivesayfanumarasıyazılır.

13. Dipnotreferansnumaralarınoktalamaişaretlerindensonrakonulmalıdır.

İÇİNDEKİLER

EDİTÖRDEN 9

KİNDÎ, FELSEFEYİ KABULÜ VE KONUMLANDIRMASI 13KİNDÎ AND HİS ACCEPTİNG AND POSİTİONİNG PHİLOSOPHY

GÜRBÜZ DENİZ

POSOLOJİ’NİN VE PSİKOFİZİK’İN KURUCUSU OLARAK EL-KİNDÎ 25AL-KINDI AS THE FOUNDER OF POSOLOGY AND PSYCHOPHYSICS

MEHMET BAYRAKDAR

KİNDÎ’NİN TANRI TASAVVURU ÜZERİNE 33ON KINDI’S CONCEPT OF GOD

YAȘAR AYDINLI

KİNDÎ METAFİZİĞİ 53AL-KINDI’S METAPHYSICS

ÖMER TÜRKER

KİNDÎ VE ANTİK YUNAN FELSEFE GELENEĞİ 67AL-KINDĪ AND ANCIENT GREEK PHILOSOPHICAL TRADITION

EYÜP ȘAHİN

KİNDÎ’NİN DÜȘÜNCE SİSTEMİNDE MÜZİKAL SESLERLE 85ÂLEMDEKİ DÜZEN ARASINDAKİ İLİȘKİTHE RELATIONSHIP BETWEEN MUSICAL SOUNDS AND COSMIC ORDER IN THE AL-KINDÎ’S THOUGHT SYSTEM

HATİCE TOKSÖZ

KİNDÎ’DE NEFS, BEDEN VE KÖTÜLÜK 109NAFS, BODY AND EVIL IN THE WORDS OF KINDÎ

MEHMET MURAT KARAKAYA

KİNDÎ’DE KLASİK PSİKOLOJİ VE TEMEL PROBLEMLERİ 125THE CLASSİCAL PSYCHOLOGY AND ITS BASİC PROBLEMS İN THE WORDS OF AL-KİNDÎ

İSMAİL HANOĞLU

ARİSTOCULUK VE MU‘TEZİLE ARASINDA KİNDÎ 145AL-KINDI BETWEEN ARISTOTELANISM AND MU’TAZILAH

SIBĞATULLAH İĞDE

KİNDÎ VE BAZI ÂYET YORUMLARI 165AL-KINDÎ AND HIS INTERPRETATIONS OF SOME QURANIC VERSES

HASAN YÜCEL KİNDÎ’YE GÖRE HEYÛLÂ KAVRAMI BAĞLAMINDA 187ÂLEMİN EZELİLİĞİ PROBLEMİTHE PROBLEM OF ETERNAL WORLD ACCORDING TO AL-KINDI: AN ANALYSIS THROUGH THE CONCEPT OF HYLE

HÜSEYİN YÜCEL

KİNDÎ’DE ÂLEMİN MÜKEMMELLİĞİ 203EXCELLENCE OF THE UNİVERSE İN THE WORDS OF KİNDİ

SOHİAB AHMAD MOHAMMAD GHUZLAN

KİNDÎ’DE HULFÎ KIYAS/İMKÂNSIZA İNDİRGEME’NİN KULLANIMI 223USE OF IMPOSSIBILITY REDUCTION IN AL- KINDĪ

ÖMER FARUK ERDOĞAN

EDİTÖRDEN / From the EditorBu ay dergimiz özel bir dosya üzerine hazırlandı. İslâm tarihinin önem-

li âlimlerinden Kindî özel sayısı ile karşınızdayız. İlim dünyasına katkılarınınfarkına varamayıp yeterince tanımadığımız; felsefeden fiziğe, optik bilimindenastronomiye,musikidenmatematiğebirçokdisiplinebüyükkatkılarıolanKindî’yitanımak ve ilim dünyasına eserleri üzerinden daha detaylı tanıtmak önemli birhedefimiz.MerhumFuatSezginhocanın“Gayretiminbirkısmıbilimdünyasınahizmetamadiğerçokmühimbirgayesiise;koskocabirİslâmâlemininyitirmişolduğu kendine hürmeti, güveni ve insanlık tarihindeki yerini hatırlatmak, kay-bettikleriniiadeetmekiçindir”sözüyleifadeettiğigibiilmîbirikimimiziveİslâmmedeniyetininböylesiönemlideğerlerinikeşfettikçeinsanlıktarihindekiyerimizidedahaçokfarkedeceğiz.

DergimizinilkmakalesibizehemKindî’ninhayatıhemdemeşgulolduğuvekatkıdabulunduğuilimlerhakkındaönemlibilgilerverenGürbüzDeniz’in“Kin-dî,FelsefeyiKabulüveKonumlandırması”adlıçalışması.Deniz,makalesindeilkİslâmfilozofuolaraktanınanKindî’ninİslâmdüşüncegeleneğindefelsefeyinasılkonumlandırdığına,felsefeyinasılanladığıvekabulettiğineyervermektedir.

MehmetBayrakdarise “PosolojininvePsikofizik’inKurucusuOlarakel-Kin-dî”başlıklımakalesindeKindî’ninposolojivepsikofizikbilimlerininkurucusuol-duğunu,E.H.Weber-G.TH.Fechnergibipekçokbatılıbilginüzerindeciddietkidebulunduğunuortayakoymaktadır.Hacmiküçükolmasınarağmenbumakaletes-pitleribakımındanoldukçaorijinal,Kindî’yibütünlüklüşekildetanımakbakımın-dandahaylizengindir.

Kindî’nin düşüncesini şekillendiren Tanrı tasavvurunu, Yaşar Aydınlı “Kin-dî’ninTanrıTasavvuruÜzerine”isimlimakalesindeelealmaktadır.Aydınlı,maka-lesindedinidüşünceninyoktanyaratmaanlayışınıfelsefîzemineoturtmayaçalışanKindî’ninbukonudageliştirdiğiikiargümanayervermektedir.ÂleminsonluluğuveGerçekBirolaraktekbirezelininvarlığınınzorunluluğubuikiargümanınte-meliniteşkiletmektedir.

ÖmerTürker ise “KindîMetafiziği”makalesindeKindî’ningünümüzeulaşaneserleriüzerindenonunmetafiziktasavvurunuoluşturankavramveönermelerielealmaktadır.Hak,vahdetvehareketburadaöneçıkanvetahliliyapılanüçkavramdır.Kindî, hakkavramının tahliliyle her nesnenin sahipolduğugerçekliğinnihai birilkesibulunduğuvebuilkenindeilkgerçekolmasıgerektiğisonucunaulaşırkenvahdetkavramınıntahlilindehernesneninsahipolduğubirliğinnihaibirilkeyeda-yandığıvebunihai ilkedebirlikvebirinözdeşolmasıgerektiğisonucunaulaşır.Hareketkavramınailişkintahlilleriiseonuhareketekonuolabilecekherşeyinhâdisolduğuvebütünhâdisleriniseezelîbirfâiledayanmasıgerekliliğineulaştırır.

İlk Müslüman filozof olarak kabul edilen Kindî’nin Antik Yunan felsefesikarşısındaki konumu ve görüşlerinde bu dönemin filozoflarının etkileri de elealınmasıicabedenönemlibirkonudur.EyüpŞahin“KindîveAntikYunanFelsefeGeleneği”makalesindebukonuyuelealmaktadır.MakaledebiryandanKindî’ninfelsefesindePlaton,AristotalesveYeniEflatuncugörüşlerinizleritespitedilmektediğeryandanonunbufelsefeyekarşıgeliştirdiğigörüşleriİlkFelsefeÜzerine,AkılÜzerineveNefisÜzerineadlıeserleritemelalınarakortayakonulmaktadır.

Hatice Toksöz de “Kindî’nin Düşünce Sisteminde Müzikal Seslerle Âlem-dekiDüzenArasındaki İlişki” isimlimakalesinde İslâm düşüncesindemûsikîye

dair eserleri günümüze ulaşan ilk müellif olarak Kindî’nin bu yönü üzerindedurmaktadır.FilozofunmûsikîileilgilitelifettiğioneseringünümüzeulaşandörttanesiniinceleyenToksöz,Kindî’nindüşüncesistemindemûsikîanlayışınıortayakoymaktadır.

MehmetMuratKarakayaise“Kindî’deNefs,BedenveKötülük”makalesindeKindî’ninvarlıkmertebelerindeönemlibiryerivedeğeribulunan,insanıkötülük-lerdenkurtarabilecekolannefsinasılelealdığınıtespiteder.Makaledebedenvebedeninihtiraslarısebebiyleortayaçıkankötülükvekötülüğünortayaçıkmasınamanibir güçolaraknefs anlatılmaktanefs, beden ilişkisi vebu ilişkininortayaçıkardığıkötülüğüntezahürüelealınmaktadır.İsmailHanoğluda“Kindî’deKla-sikPsikolojiveTemelProblemleri”makalesindeKindî’nininsananlayışınıdahadetaylıbiranalizetabitutmaktadır.Hanoğlu,filozofunruhbedenayrımınınüze-rindedurmaktaancakinsanınkozmolojikbütünlüğüneilişkingörüşlerinedeişaretetmektedir.BöylecemakaledeeklektikolarakdaadlandırılabilecekolanKindî’nininsan tabiatına ilişkin görüşleriyle İslâm felsefesinin hem karakteristik hem deproblematikyönüvurgulanmaktadır.

Sıbğatullahİğde,“AristoculukveMu‘tezileArasındaKindî”makalesindefilo-zofunMu‘tezileetkisiylehareketettiğiniveİslâmMeşşaîgeleneğininilksavunu-cusuolaraknitelenmesiüzerindedurmaktadır.Kindî’ninbuikianlayışbakımın-dannasılkonumlandırılabileceğivegörüşlerininözgünlüğübumakaleileortayakonulmaktadır.

Kindî’nin pek fazla değinilmeyen tefsire ilişkin görüşlerini iseHasanYücel“KindîveBazıAyetYorumları”makalesindeelealmaktadır.MakaledeKindî’nin,GöklerinAllah’aSecdeveİtaatEdişiÜzerineadlırisâlesiözelinde,Kur’ânanla-yışı,Kur’ânâyetlerineyaklaşımtarzıvemüfessirsayılıpsayılamayacağıtartışıl-maktadır.

HüseyinYücelise“Kindî’yeGöreHeyûlâKavramıBağlamındaÂleminEzeli-liğiProblemi”makalesindefelsefeninönemlikonularındanolan“âleminmahiye-ti”üzerindedurmaktakonuhakkındakidüşünceleriniheyûlâkavramınayüklediğianlambakımındanortayakoymaktadır.

SohiabAhmad Mohammad Ghuzlan ise “Kindî’de Âlemin Mükemmelliği”makalesindeİslâmdüşüncesindeâleminmükemmelliğikonusunuenkapsamlıelealanfilozofolanKindî’ninYaratıcı’nınkemali ileondan sadır olan âleminmü-kemmelliğiarasındakurduğubağüzerindedurmaktavebumükemmelliğininsananasılyansıdığınıelealmaktadır.

Dergimizinsonmakalesi iseÖmerFarukErdoğan’aaitolan“Kindî’deHulfîKıyas/İmkânsızaİndirgeme’ninKullanımı”. Erdoğanmakalesindehulfîkıyas/mu-haleircayönteminiKindî’ninnasılveneboyuttakullandığınıelealmaktadır.Kin-dî’ninbuyöntemlefizik,mantıkvematematiktenyolaçıkarakmetafiziğeulaştığı,görüneninbilgisindengörünmeyeninbilgisinevarmayıhedeflediğidesöylenebilir.Böylelikle onun diğer filozoflardan farklı olarak nihai gayesininHakiki/GerçekBirolaraktanımladığıAllah’aveO’nunbilgisineulaşmakolduğudagörülecektir.

Kindî’ninfarklıyönleriyleelealınabilmesiiçinpekçokakademisyeninçalış-masınaulaşmamızdavebuözelsayınınhazırlanmasındaönemlidesteğinibizdenesirgemeyenProf.Dr.GürbüzDeniz’e sayı editörlüğü için ayrıca teşekkürübirborçbiliyoruz.Kindîözelsayısınınfarklıdisiplinlereönemlikatkılaryapmasınıveyeniufuklaraçmasınıtemenniediyoruz.

Dr.FatmaBayraktarKarahan

ÖZ

Birinciolarak;ilkMüslümanfilozofEl-Kindî’ninhayatıvefelsefeyebakışıbuyazıdasözkonusuedilmiştir.

İkinciolarak,Kindî’ninfelsefetanımlarıvefelsefeyeverdiğideğeronuneserlerinemüracaatlaortayakon-

muştur.

AnahtarKelimeler:Kindî,felsefe,din,metafizik.

2018· S

AYI:2

· SAY

FA 1

3-24KİNDÎ, FELSEFEYİ KABULÜ VE

KONUMLANDIRMASIKİNDÎ AND HİS ACCEPTİNG AND

POSİTİONİNG PHİLOSOPHY

ABSTRACT

Firstly;theviewofthefirstMuslimphilosopheral-Kindî’slifeandphi-losophywasdiscussedinthisarticle.Secondly,Thedefinitionsofphilosophymadebyal-Kindîandthevaluegiventophilos-ophyaree plainedrefer-encetohismajorWorks.

Keywords:Kindî, philosophy,religion,metaphysics.

GÜRBÜZ DENİZPROF. DR.

ANKARA ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAK.

DİYANET İLMÎ DERGİ · CİLT: 54 · SAYI: 2 · NİSAN-MAYIS-HAZİRAN 201814

Girișa. Hayatı

EbuYusufb.İshakel-Kindî,Meşşaifelsefîekolün ilk filozofudur. Arap filozofu(Feylesûfu’l-Arab) olarak bilinir.1 Soylu

biraileninçocuğuolarakKûfe’de796veya801yılındadoğdu.DedesiEş’as,631yılındaİslâm’ıkabulettiğindenHz.Peygamberinashabındansa-yılmıştır. atince Alkindus olarak bilinir. Bağ-dat’ta eğitim gördü, Beytu’l-Hikme’de önemligörevlericraetti.Abbasilerdönemininönemlifi-lozofudur.Bilimvefelsefesahasındakiyetkinliğidolayısı

ilehalifeMu’tasımtarafındansarayadavetedil-miş,adınabirkütüphaneaçılmışvehalifeninoğluşehzadeAhmed’ehocalıkyapmıştır.Felsefevebiliminbirçoksahasındayenilikler

getirmiş,katkılardabulunmuştur.Düşünce tarih-çisiGereminoGardano,Kindî’yiinsanlığınonikiharikasındanbirikabuletmiştir.2İslâmdünyasındaYunanfelsefesineKindî’den

önceMu‘tezilîlernispetenaşinaidi.Kindî’ninka-riyerinin ilkdönemi,Mu‘tezile’nin siyasiolarakhüküm sürdüğü zamana denk geldiğinden aklîilimlerevemantığaözelönemvermesindendola-yı,Mu‘tezilemuhibbi olarak takdim edilmiştir3.AncakKindîeldekieserlerindenhareketledeğer-lendirildiğinde, onun ayırt edici düşüncesininMu‘tezile’denfarklıolduğugörülecektir.Bunlar-danenönemlisi;akılilenakildenbirinitercihet-meksözkonusuolduğundaKindînakliöncelemiş

1 Ancak İsmail Hakkı İzmirli, Kindî’nin aslen SüryanîolupYemen’deyerleşenMutearibe(Araplaşmış)Arap-larındanolduğunuifadeeder.İsmailHakkıİzmirli,İs-lâm’da Felsefe Akımları,haz.N.AhmetÖzalp (İstan-bul:KitabeviYayınları,1995),69.

2 Bkz.MehmetBayrakdar,İslâm Felsefesine Giriş (An-kara:TürkiyeDiyanetVakfıYayınları,1999),160.

3 M. Saed Sheikh; Stadies Muslim Philosophy ( ahor:1973),60.

KİNDÎ, FELSEFEYİ KABULÜ VE KONUMLANDIRMASI 15

vetercihetmiştir.4 AyrıcaKindî,hiçbirzamanMu‘tezilîtopluluğametodo-lojianlamındakatılmamıştır.5Kindî,Yunanfelsefesivefelsefîkavramlarınİslâmîdünyagörüşünein-

tikalinde,cidditercihlerdeveönerilerdebulunmuştur.6BukonudaİlkFel-sefeÜzerineveTarifleradlırisaleleribuiddiayaşahitliketmektedirler.BunedenleKindî, felsefî kavramsalın İslâmdüşüncesine etki etmesinde ilköncüisimlerdendir.Kindîeserlerindefelsefiterminolojiyikullanmayaözelönemgöstermiştir.Mesela;AllahiçinİlkSebeb(es’Sebebû’l-Evvel),Mut-lakBasitveel-Hakkgibikavramlarıkullanmıştır.Kindî’yegöre;maddesonludur,yalnızcaezelîveebedîAllahsonsuzvedeğişmezdir.Kindî,klasikYunanfelsefesininaksineâleminAllahtarafındanyoktan

yaratıldığını,maddenindesınırlıvekadîmolmamasındandolayıkendisinivaredeceksınırsızvarlığamuhtaçolduğunu risalelerinde-matematikvemantıkilkelerindenhareketletemellendirmektedir.Hâlbukibumeseleler-dehemPlatonvehemdeAristoaksigörüştedirler.AnlaşılmaktadırkiKin-dî,AristotelesvePlaton’unheranlamdamukallidideğildir.Bununlabera-berKindî’nin âlemin kıdemine delil olarak takdim ettiği deliller âleminontolojikolarakkadimolmadığıdeliliolupbunlarınzamansalkıdemede-laletleriisetartışmalıdır.Kindî,din ilefelsefearasındaciddibirayrılıkolduğunukabuletmez.

Çünküherikisidedünyaveâhiretsaadetiadınahikmetiaraştırırlar.Hemvahyinvehemdefelsefiusulünkişiyihakikategötüreceğineinanır.Onagöre,Peygamberilefilozofungayretvehedefleriaynıdır.Ancakpeygam-ber (vehbiolan) ilahibilgiye, filozof isebeşeri olankesbbilgisinegörehakikateyöneldiğiiçinPeygamberinaldığıvahyibilgi,filozofunbilgileri-negöredahagüvenilirkonumdaveüstünlüktedir.Birisininbilgisiherza-manyanlışlanabilirbirdüzlemdeikendiğerininbilgisiilahîkaynaklıoldu-ğuiçinyanlışlanamaz.AncakKindî,nassaaklî(felsefî)metotlarıuygula-yıpyorumyapmayıhempratikolarakuygungörmüşvehemdekendisibunubizatihiKur’ân’ınbazıayetleriniyorumlarkentavsiyeetmiştir.GörüldüğüüzereKindî’ninfelsefesindeMeşşaiyorumvefikirlerdaha

baskındır.AncakYeni Platoncu felsefesinin etkilerini bazı risalelerinde(NefsÜzerine)görmekdemümkündür7.4 Mu tezileninönemliteorisyenveuygulamacılarındankabuledilenKadıAbdülceb-bar, Kindî’yi görünürde Müslüman esasta ise mülhid olarak isimlendirmektedir.“Kindî, zahirenMüslümangörünenmülhitlerdenbiridirveKufelî’dir.”Bkz.KadıAbdülcebbar,Tesbitu Delaili’n-Nübüve, çev.M.ŞerifEroğlu-ÖmerAydın(İstanbul:TürkiyeYazmaEserlerKurumuYayınları,2017),1172.

5 HenryCorben,İslâm Felsefesi Tarihi,çev.HüseyinHatemi(İstanbul:İletişimYayın-ları,2015),279.

6 WalzerRichard,Greek İnto Arabic, Essays on İslâmic Philosophy (O ford:HarvardUniversityPress,1962),175.

7 M.SaedSheıkh,Sheikh;Stadies Muslim Philosophy,60.


“İlkFelsefe”adlırisalesindefelsefeninşereflibiruğraşalanıolduğunubelirtirvefelsefeyişöyletarifeder:“Felsefeinsanıntakatinispetindeeşya-nınhakikatinibilmesidir.Bilmektegaye,hakikatibilmekveonagöreyaşa-maktır.”Risalefi’lHududadlıeserinde;“felsefeinsanıngücünispetindetümelvesonsuzşeylerinvarlığını,nasılveniceolduklarınıvesebeplerinibilmektir”der.Kindî’yegöreenbüyükveyücefelsefe;varlıklarınilkse-bebi,Allahhakkındafelsefeyapmaktır.Kindî’yegörehakikat,hakikatolarak,kimdengelirsegelsin,alınmalı-

dır.Felsefîhakikat,düşmantarafındandaortayakonmuşolsaonubenim-semekgerekir.Hattabizebirdüşüncemirasıbırakanbirininanne-babasınadasaygıgöstermemizgerekir,der.Çünküonlarolmasaydıbizleronlarınevlatlarıolankimselerinfikirlerineulaşamazdık.Kindîfelsefeöğrenmekisteyenbirkimsedeşuözelliklerinbulunmasını

gerekligörür:Üstünzekâ,sabır,yetenekveyaratıcılık,işinekesintisizza-manayırmak.Kindî,filozofolduğugibi;matematikçi,fizikçi,astronomvemüziktede

uzmandır.YeniPisagorcuveYeniPlatoncumüzikteorilerindenetkilenmiş,Udateorikolarakbeşincitelieklemiştir.OptikbiliminiBatı’yatanıtankimsedir.İngilizbilimadamıvefilozof

RogerBacongibişahsiyetlerinçalışmalarınıetkilemiştir.8Kindî,Einstein’danasırlarönce,izafetteorisiniortayakoyankimsedir.

Onagöre;zaman,mekânvehareketbirbirlerindenbağımsızvarlıklarde-ğildir.Herbiridiğerinenispetlevarlığıkabuledildiğindengörecelilik/iza-fiyetvarlığınvaroluşundaetkintemelesasolarakbelirtilmiştir.9Kindî’ninyazdığıtoplamesersayısı;241veya300civarındaolmaküze-

rekayıtlarageçmiştir.10Astronomi16,Geometri32,tıp22,fizik12,felsefe22,mantık9,Psikoloji5veMüzik7.111258yılındaBağdat’ıtalanedenMoğolistilasısonucuKindî’nineserlerininçoğukaybolmuştur.Günümüzeancak40civarındaeseriulaşmıştır.12

b. Geçmişi Nakledenlere Övgü

FelsefeninİslâmDüşüncesi’ninbirparçasıolarakkabuledilmeyebaş-lanmasıKindîsayesindeolmuştur.BuhususKindî’nineserlerindebelirginbirşekildegörülmektedir.Onagöre;hangikaynaktangelirsegelsinhaki-8 Roy ackson, İslâm Felsefesi,çev.AtillaAlan(İstanbul: iteraYayıncılık,2017).9 Bayrakdar,İslâm Felsefesine Giriş,170-173.10 Kindî’ninbizeulaşanveulaşmayaneserlerininadedi,adıvediğerdetaylarıiçinbkz.İbnNedim,el-Fihrist,çev.MehmetYolcu-DabriTürkmen(İstanbul:ÇıraYayınları,2017),653vd.

11 Bkz.MahmutKaya,Giriş, Kindî Felsefi Risâleler (İstanbul:KlasikYayınları,2002).12 Bkz. ackson, İslâm Felsefesi, 69.


katihakikatarayıcısınınkabuletmesibirerdemdir.Çünkühakikatiarayaniçinhakikatinkendisindendahakıymetlibirşeyyoktur.13“Hakbilirliğingereğiolarakbizedüşen,hakikiveciddikonulardaken-

dilerindenbüyükölçüdeyararlandıklarımızşöyledursun,basitveküçükölçüdeyararlandıklarımızıdahikaralamamaktır.Hernekadarbazıgerçek-lerigörmemişlersedebize intikaledendüşünceürünleriyleonlar,bizimatamızveortağımızsayılırlar.Oürünlerbize,onlarınhakikatineeremedik-leribirçokbilgiyeulaşmakiçinbiryolvebiraraçolmuştur.”14 Kindî,fikirlereveonlarınakledenlerekarşıkadirşinasolduğunubusa-

tırlarıyla ifade etmektedir.Aynı zamanda felsefeyi veyaMüslümanlarınüretmediği/üretemediği fikirlerin zem edilmemesi gerektiğini, aksine buaktarımıyapanlarınatamızveortağımızolduklarınıkabuletmeninşereflibirdavranışolduğunuaçıkçabelirtmektedir.Değilgeçmişteortayakon-muşdüşüncelerireddetmekveonlardanfaydalanmamakaksineonlarıbiz-lerenakledenleremüteşekkirolmamızgerektiğiniifadeetmesikaydade-ğerdir.Yinebilgiyitaşımakla/nakletmekleobilgidenfaydalanmanınfarklışeylerolduğunubeyanetmesi,birMüslümanınMüslümanolmayanlarınürettikleribilgiyeverdiğideğerigöstermesiaçısındanönemarzetmektedir.BununyanındaKindî,varlıkhakkındakibilginin(felsefîbilgi)tekbirinsanveya grubamal edilemeyeceğini aksine büyük bilgi ırmaklarının oluşu-mundaküçükderelerinönemineözelliklevurguyapması,Müslümanlarındabunehresutaşımalarıgerektiğineöncülüksayılmalıdır.FelsefeyeyadadüşünceyekarşıçıkanlarıiseKindîşuşekildetasviret-

mektedir: “ ayıkolmadıkları halde, hakkı temsil durumundaolsalar da,bunlarınkıtzekâsıgerçeğinesprisinianlamaktanacizdir.Bilgileriiseyük-sekdüşüncesahiplerinitakdiretme,yararı,herkeseveonlaradadokuna-cakolanictihadyapmadüzeyindedeğildir Hasetkirivedüşünceufukla-rınıkaplayankaranlık,gerçeğinnurunugörmeleriniengellemiştir ”15 Herçağda,birçokinsan,anlamadıklarışeyleredüşmanolmuştur.Budurumherzamanvukubulacakacıbirgerçektir.Kindîdevrindedurumböyle ikenbugündegüyaMüslümanolanbirçokinsanformatındakiler,anlamadıkla-rı,kapasitelerininyetmediğifikirleriveonlarınsahiplerinikötülemeyiken-dilerinevazifebilmektedirler.13 Peter Adamson, Great Medieval Thinkers, Al-Kindî (O ford: O ford UniversityPress,2006),23.

14 Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,Felsefi Risâleleriçinde,çev.MahmutKaya(İstanbul,KlasikYayınları,2002)140,141;HakikatiöncekimkeşfetmişseonuondanalmayıKindîkadirşinaslıkolarakgördüğügibiKindî’densonragelenMüslümandüşünürlerdeKindî’ninyolundayürümeyikendilerineşiaredinmişlerdir.Bkz.İbnRüşd,Fas-lu’l-Makal,çev.BekirKarlığa(İstanbul:1992),68-69.

15 Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,142.


c. Neden Felsefe Yapmak Gereklidir?

Felsefenedengereklidir Felsefeyapmakneişeyarar Kindîbusorula-raşuşekildecevapverir:“Birsebeplilikbağıntısıolmadangerçeğinbilgi-sinieldeedemeyiz.Herşeyinvarlığınınvesürekliliğininsebebigerçeklik-tir.”16Nedenfelsefe,dediğimizdeburadananlaşılanvarlığın,varlıkveva-roluşsebepliliğinibilmektir.Varlığınvarlıksebebinibilmek,ilkbaştadü-şünceüretmeningereklivezorunluolduğunabizisevketmektedir.İkinciolarakfelsefeyapmak,medeniyetinşaetmeyedüşünselzeminhazırlamakdemektir.TarihteMüslümanlarınyenilgilereuğramalarınınzaafı,varlığınsebepliliğinibilmeyigözardıetmişolmalarınedeniyledir.Hâlbukivarlığınözünübilmek,onunneişeyaradığınıbilmekdemektir.Düşüncevemede-niyet; varlığınkabiliyetleri üzerinekurgulanıp,kurulduğunagöre eşyayısebepleriilebilmekbirzorunluluktur.Bunuteminedeniseilketaptafelse-fediryanifelsefibilgivemetotlardır.Aynızamandametafizikalanıbilme-ninimkânıda,ancakfelsefîusûllekavranabilir.“Felsefeninendeğerlisivemertebebakımındanenyücesi;“ilkfelsefe”

dir.Bununlahergerçeğin sebebiolan“İlkGerçek (Hakikat)hakkındakibilgiyikastediyorum.Çünküsebebinbilgisi, sebeplininbilgisindendahadeğerlidir.”17

Varlıkvevaroluşsebepliliğinde,esasVarlık;varlığavevaroluşasebepolanİlkSebebibilmektir.SebebinbilgisideKindî’yegöre,ilkfelsefeyaniTanrı’yı bilmektir.Tanrıyı bilmek veO’nu sebeplerin sebebi olarak ko-numlandırmak,heryaratımıveyavarlığıbirsebepbağlamıylabilmekde-mektir.Böylecevarolanherşeyinbilinebilirbirnedenininolduğunuanla-mışolmaktayız.Aynızamandabudurum,kâinatınbirsahibininolduğunadaişarettir.Tanrıyıvarlığınsebebiolarakkabuletmek,varolanherşeyininsanaklıylaanlaşılabilirolduğunukabuletmektir.Varlıkbirsebebedaya-nıyorsa,varlıkveonunvaroluşuhakkındakibilgimitik/hurafiolarakbilin-mezdeğilaklîyanianlaşılabilirdir.Budurumdahikmet,varlığınsebepleri-nibilmektir.Cehaletihikmetsayıp,bilinmemeyiyadabilmeyiengellemekiçin,“vardırbuiştebirhikmet”deyipcehaletikutsamak,cehaletinbizatihikendisiolupaslahikmetdeğildir.SonuçolarakKindî’yegörefelsefe,insanîfaaliyetlerinenyüksekrütbe-

li fiilidir.18Onunlabizdoğrubilgiyeulaşırvehayatımızıgüvencealtınaalırız.16 Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”, 139.17 Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,139-140.18 ackson,İslâm Felsefesi,70.


d. Felsefe Tanımları

Felsefe;“etkisiaçısından;insanıngücüyettiğiölçüdeyüceAllah’ınfiil-lerine benzemesidir.Bununla filozofun tam faziletli olması kastedilmiş-tir.”19Buifadelerdenİlahîolanfiillerinveesmanınanlamiçeriklerininfel-sefe ile uğraşan kimsenin zihnine ve fiillerine tecellisini anlamaktayız.Felsefekemalyolundayürümekolup,buda;Allah’ınesmavesıfatlarınınbirMüslümanüzerindevaroluşalanınaçıkmasıdırki,buahlâkakonuolanfaziletli yaşama imkânıdır.20Allahmutlak ilim sahibidir. BirMüslümandüşünürbuilimdennekadarpayalırsaokadarİlahîisimlerahlakınaetkietmişolur.21

Felsefe;“ölümütercihetmektir.Bundankasıt,insanınarzularınıöldür-mesidir.Çünküfaziletegidenyolarzularıöldürmektengeçer.”22Arzularınıfrenleyenyadaarzularınıaklınınkontrolündengeçirenkimse,güçlübiri-dir.Aynı zamandaböyle bir insan arzularınındeğil aklınınönderliğindeyürüyenkimseolacağından,okimseninhayattanveölümdenkorkmasınagerekyoktur.Ölüm;insanındünyevîbeklentilerininsonbulmasındando-layıinsanazorgelenbirdurumdur.Ancakdünyevîbeklentileriniaklîola-raksonlandıranveonlarınpeşindeolmayankimseninölümdenkorkmasınagerekyoktur.Diğertaraftanölümmutlakagerçekleşeceksevebirinsandaölümleyokolmayacakşeylerkazanıyorsa(bunlaraKindîaklîkazanımlardemektedir)oinsanınyineölümdenkorkmasınagerekyoktur.“Felsefe,sanatlarınsanatıvehikmetlerinhikmetidir.”23Butanımlaşunu

anlıyoruz.Hersanatınveherilminmetodolojisini/usulünüfelsefîakılveriryadaoluşturur.Akla,mantığayadakıyasauyguntarzdaoluşmamışbirilme,ilimdemekmümkündeğildir.Böylebirşeyemalumatdenir,amailimdenmez.Bubağlamda-büyükçoğunlukla-Kindî’densonraİslâmîilimler;metodolojilerinifelsefîusûldendevşirmiştir.“Felsefe,insanınkendini(nefsini)bilmesidir.”24İnsanınkendikendini

bilmesi,kendikendininfailiolmadığınıbilmesidemektir.İnsankendiken-disininfailideğilseozamandışâlemebakılır.Dışâlemdeinsandandahaüstünü yani kendisini var kılacak daha üstün bir fail yoksa ve insan dakendikendisininfailideğilseelbetteozamanMutlakbirfailiyadaKin-dî’nin ifadesiylemutlakbir sebebi aramakvekabul etmekgerekecektir.19 Kindî,TariflerÜzerine”,Felsefi Risâleleriçinde,191.20 Müfit Selim Saruhan, İslâm Meşşaî Felsefesinde Filozof (Ankara: Divan Kitap,2017),81.

21 Bkz.GürbüzDeniz,İlahîİsimlerinMüslümanAhlakınaEtkisi(İslâm Ahlak Esasları ve Felsefesi Kitabıİçinde),(Ankara:GrafikerYayınları,2013),75-100.

22 Kindî,“TariflerÜzerine”,191.23 Kindî, “TariflerÜzerine”, 191.24 Kindî,“TariflerÜzerine”,191.


Diğertaraftankendinibilmek,insanınçapını,yanineyapıpyapamayaca-ğınıbilmesidemektir.İnsanınhaddini/tarifinibilmesi,felsefebilmekleyadafelsefîbakışaçısıylakendinebakmasıylamümkündür.“Konusuitibariylefelsefe,insanıngücüölçüsündeebedîvekülliolan

varlıklarınhakikatini,mahiyetvesebeplerinibilmesidir.”25“Yanibuâlem-deşanıyüceYaratıcıileakılâlemihakkındasorusormak(felsefenintemelgörevidir.)” 26 İşte felsefe, varlığınvevarolmanın anlamlandırılması vekonumlandırılmasıdır.Aynızamandainsanzihninimeşguledenmuhtemelsoruyu ya da soruları sormaktadır. “Bilgelik; küllî varlıkların hakikatinibilmevebubilgiyihakikatdoğrultusundagerektiğigibikullanmadaniba-rettir.”27 Buaçıklamailefelsefenininsandailimveamelbütünlüğünüsağ-ladığınıanlamaktayız.İlimveamelbütünlüğününefsindesağlamamışbirkimseKindî’yegöre;huzuravefazileteulaşmamışkimsedir.

e. Felsefenin Gayesi

“İlahiyât(ilkfelsefe)vahdaniyyetveahlâkbilgisi,hattatümyararlıolanşeylerinveyararlıyıeldeetmeyevesileolanherşeyinbilgisiiletümzarar-lılardansakınmavekorunmayaaitbilgiler,varlığınhakikatininbilgisi(fel-sefe)çerçevesinegirer.Peygamberlerin,şanıyüceAllah’tangetirdikleridetümüylebutürdenbilgilerdir.ZiraPeygamberler,Allah’ınbirliği,O’nunhoşnutolduğuahlâkîfaziletleringerekliliğivefazileteaykırıolanrezilet-lerinterkedilmesifikrinigetirmişlerdir.”28Kindî;felsefeiledininaynıha-kikatinpeşindeolduklarınıbuifadeleriileçarpıcıbirşekildeortayakoy-maktadır.ZımnenMüslümanlaradaeşyadavarolanhakikatinsebebininbilgisiniAllah’ınyaratmasıvebubilgiO’nunbilgisininbirgereğiolduğu-nagöre,Müslümanınbuhakikatbilgisindenkaçınmamasıgerektiğiniifadeetmektedir.Kindî’yegöre;felsefîbilgiyisavunmayanbirivarsaonundaşuşahsi-

yetlitavrıortayakoymasıgerekmektedir.”Felsefeyekarşıolanlarınmantı-ğınagörekendilerinindefelsefeyapmalarıgerekir.Şöyleki,onlarfelsefeyapmanınyagerekliyadagereksizolduğunusöyleyeceklerdir.Eğerge-reklidirderlersebugerçeğiyerinegetirmeleriicapeder.Gereksizolduğunusöylerlerse,bununsebebiniortayakoyupispatetmelerigerekir.Oysase-bepgöstermeveispatetme,varlığınhakikatinibilmenin(felsefeyibilme)25 Kindî,“TariflerÜzerine”,192.26 Kindî,“TariflerÜzerine”,192.27 Kindî,“TariflerÜzerine”,194.ZikrigeçenfelsefetanımlarınınvefelsefîgörüşlerininçoğununkaynağıGrekfelsefesidir.Bkz.Adamson,Great Medieval Thinkers, 25vd.AncakKindîkendiyorumunubutanımlarlabütünlerbirtarzdameseleyedâhiletmiş-tir.

28 Kindî, “İlkFelsefeÜzerine”,142.


alanınagirer.Budurumdakendimantıklarınagöreonlarındafelsefeyap-malarıbirzorunluluktur.”29“Sen(felsefî)olanbuönbilgileriiyiöğrenkibunlar,gerçekleribulman-

dasanakılavuz,bilgisizliğinkaranlığındanvetereddüdünverdiğisıkıntı-dankurtulmandaakılgözünüaydınlatanbirmeşaleolsun.”30 Felsefeveyametafizik,insanınzihinselkarmaşıklığınıvegönülçelişki-

lerinikendiyöntemiileizaleeder.Kindîmetafizikyapmakiçinfizikge-reklideğildesedepratiktemetafizikyaparkenfiziğikullanmıştır.

f. Metafizik Aklilik

“Aklagöreaçıkseçikolanbirbilginin,somutkavramınıarayankim-se-tıpkıyarasanıngüneş ışığındakiaçıkseçiknesnelerigörmediğigibi onugöremez.”31Buifadelerçokönemlidir.ÇünkübuifadeleriileKindî,felsefî/metafizikbilgilerinsomutvarlıklarailişkinbilgilerdendahakavîvehakikatedahayakınolduklarınısavunmaktadır.Bununiçinde;“birilimdalındaaraştırmayapanlarınöncelikleoilminalanınagirenşeylerinsebep-lerininneolduğunuaraştırmalarıgerekir.”der.32Birazönceifadeettiğimizüzereherilimdalıkendibağlamındavetabiricaizisekendiontolojikhin-terlandındakendisinikonumlandırmakzorundadır.Birbiriyleilişkileriol-mayan ilimleri birbirlerine temel yapmak; meseleleri karmaşıklaştırdığıgibioilimhakkındaolumlusonuçlaraulaşmakdamümkünolamamakta-dır.Kindî,budurumuşuifadeleriileortayakoymaktadır.“Fizik(tabiiyât)

değişenin,metafizikisedeğişmeyeninilminiverir.Birşeykendisininsebe-biolamaz,değişmeninsebebideğişme,değişeninsebebidedeğişendeğil-dir.33Herbilgialanınıdiğerlerindenayırankendineözgübirmetoduvardır.Her ilim kendimetodu ile kendisini ortaya koyar. Birbirleriyle ilgili veilişkiliolmayanmetotlarıbirbirlerinekarıştırmakkargaşavedüşünselkao-sasebepolmaktadır.Bununlaberaberherilim,diğerinidesteklerdurumda-dır.Hiçbir şeymutlakanlamdadiğerindenbağımsızdeğildir.Ancakherşeyiontolojikkonumundadeğerlendirmekgerekir.Busebeple,“metafizik-teduyuveanalojiyi, tabiat ilminin ilkelerindekıyası,belâgatta ispatıveispatınilkelerineaitbilgilerdeispatmetodunukullanamayız.”34 29 Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,142.30 Kindî,İlkFelsefeninBirinciBölümünİkinciKısmı,(Felsefi RisâlelerKitabıİçinde),146.

31 Kindî,İlkFelsefeninBirinciBölümünİkinciKısmı,146.32 Kindî,İlkFelsefeninBirinciBölümünİkinciKısmı,147.33 Kindî, İlkFelsefeninBirinciBölümünİkinciKısmı, 147.34 Kindî,İlkFelsefeninBirinciBölümünİkinciKısmı,148.


g. Vahyi Bilginin Aklî Bilgiyi Kuşattığı ve Ondan Önce Olduğu

“Şanı yüce Allah’tan getirdiklerinin hepsi, aklın verilerinde(el-mekâyîsû’l-akliyye)mevcuttur.Öyleki,bütüninsanlararasındabuger-çeğiancakakıldanyoksunolanlarvecehâleteboğulanlarinkâredebilir.”35 “PeygamberinAllah’tanaldıklarınınyorumunuyapandinveakılsahip-

lerinekarşıçıkılması,açıkçaonlarınbunakarşıçıkanlarınayırtetmegücü-nünzayıfolduğunugösterir.Vahyindilikendibaşınayorumyapmakabili-yetinesahiptir.Hattabirtekkelimedebilezıddınıçıkarmakmümkündür.”36 Buhususgöstermektedirki,vahyiyorumlamakgereklidir.BunudaKin-dî’yegöreeniyiyapacakolanfelsefînosyonasahipfilozoflardır.Ancakheryapılanyorum,muhteremolmaklaberaberhiçbiryorumdindeğildir.“Eycahilinsan Buâlemdekalışınınsadecebiranolduğunusonrager-

çekâlemeintikaledeceğiniveoradasonsuzadekkalacağınıbilmezmisin ŞanıYüceYaratıcı’nıniradesiylesenbudünyadasadecebiryolcusun Bütünfilozoflarbununböyleolduğunuöğretmiştir.Bizdenefsinbasit

bircevherolduğunuonlarıngörüşlerindenöğrendik”37Bumetindendean-laşıldığıüzereebediveyokolmayacakolana,ancakfilozoflarınakılyürüt-meleri ileulaşılabileceğiniöğreniyoruzki,buhusus filozoflaragöreAl-lah’ınKitabıyorumlandığındaengüzel şekildeortayaçıkmaktadır/çıka-caktır.Aynızamandabasitolannefsinihtiyacınındabasityaniaklîolmasıgerektiğinianlamışolmaktayız.Yukarıdaanlatılanfelsefîyöntemşudur:“Hayatımayeminolsunki,iste-

diğinşey, (Aristo’nun felsefi sistemiveeserleri) felsefeninanlaşılmasınayardımcıolmaaçısındanbüyükönemtaşımaktadır.Çünkübununaçıklan-ması aydın,dengeli,gerçeğinbulunacağıyerleri araştıranveyaşayanlarayararlıolankimselerinfelsefeyeolanaşklarınıartıracaktır.Yinebunlarıöğ-renmekfelekîakla(melekûtâlemine)ulaşmanınyolunuaydınlatacak,nef-sinonuidrakeyolbularaksevmesinisağlayacaktır.Ayrıcanefsin-ölümünağırlığınakatlanırcasına-duyduğusıkıntıyakarşıdayanmagücünüartırır.”38Nicelikveniteliğinbilgisindenyoksunolanbirisi“İlkveikincicevher-

lerinbilgisindendeyoksunsayılır.(Fakatonlar/bunlar)mertebebakımın-daninsanınistemeveçabasınagerekkalmadanzamansızolanilahîbilgi-den (vahiy) aşağıdadır. ŞanıYüceAllah’ın peygamberlere özgü kıldığıbilgibutürbilgidir.Yaniistemeden(vehbiolarak)çabaharcamadan,araş-tırma yapmadan,matematik vemantıkî çarelere başvurmadan zamansızoluşanbilgidir.Gerçektebubilgi; şânıyüceAllah’ın, hakkı (yanivahyi35 Kindî,“GöklerinAllah’aSecdeveİtaatEdişiÜzerine”,Felsefi Risâleleriçinde,229.36 Kindî,“GöklerinAllah’aSecdeveİtaatEdişiÜzerine”,Felsefi Risâleleriçinde,229,230.

37 Kindî;“NefisÜzerine”,Felsefi Risâleleriçinde,247.38 Kindî, “Aristoteles’in Kitaplarının Sayısı Üzerine”,Felsefi Risâleler içinde, 268-269.


kabuledecekbirkıvamagetirmek)içinonlarınnefislerinitemizlemeyiveaydınlatmayı dilemesiyle, onun desteği, ilhamı ve vahyi ile gerçekleşir.İştebubilgi,diğerinsanlaradeğilsadecePeygamberlereözgüdürveonla-rınilginçözelliklerindenyanionlarıdiğerinsanlardanayıranbelgelerdenbiridir.Peygamberlerinbilgisi,tahsilsürecinevebaşkaşeyleregerekkal-maksızınkendilerinigönderenşânıyüceAllah’ıniradesiylegerçekleşir.Bubilgi, tabiatının ve yapısının üstünde olduğu için insanı peygamberleringetirdiklerineboyuneğmeksuretiyleitaatettirir.Gerçekolaylarhakkındasorulansoruyafilozofunverdiğicevabın,pey-

gamberlerinkikadarveciz,açık-seçik,kapsamlıvekestirmeolmadığıgö-rülür.39DahasonraKindîâyetlerdenhareketlebuiddiasını/kanaatinidelil-lendirir.40 Bu örnek ve ifadelerinden sonra Kindî, vahyi bilginin felsefîbilgidenöndeolduğunuşuşekildeifadeeder:“Buâyetlerinbuncacıkharf-lerletopluolarakifadeettiğimanayıhangiinsanbeşerfelsefesiileifadeedebilir Nitekimçürüdüktensonrakemiklerindirileceği,O’nunkudreti-nin,gökleriveyeriyaratmayayettiğivebirşeyinkendizıddındanmeyda-nageldiğiizahedilmiştirkimantıkdilibunuifadedenâciz,beşerinensongücüonunbenzerleriniortayakoymaktanuzakvecüz’îakıllaronukavra-maktanyoksundur.”41

Sonuç

Kindî;ilkMüslümanfilozofveyafelsefeyikabuledenilkkimseolarak,felsefeyeönşartsızbakışıcihetiyleİslâmdüşüncegeleneğindeönemlibiryerişgaletmektedir.Bukonumu,hemtoleranslıvehemdebilgecedir.Me-tiniçindedemüşahedeettiğimizüzereKindîhiçbirşeyeönşartlıdeğilta-mamenbilimselyadailmevebilmeyeönemverenkarakterdebirkimsedir.Onagöre;“felsefeilminiöğrenmekisteyenkimseninöncelikleanlattığı-

mızsıradüzenegörematematikkitaplarınıveyineanlattığımızsıradüzenuyarıncamantıklailgilikitaplarısonraanlattığımızüzerefizik,metafizik,ahlâkvenefsigüzelahlaklaeğitipyönetmekonusunda(yazılan)kitaplarıokuyupkullanmasıgerekir.Dahasonrageriyeburadaanlattığımızilimleredayanananlatmadığımızilimlerkalıyorki,onlardaşanıçokyüceolanuluAllah’ıngüzelyardımıveheriyiliğicömertçesunmasısayesindebuanlat-tıklarımızıbilmekletamamlanmışolur.”42Felsefebilmekisteyenvefelsefeyapmakisteyeninfelsefegeleneğini,onunkavramlarınıyadaterminoloji-sinibilmesisonradainanmışolduğudinîdeğerlerikavramasıKindîtara-fındanönşartolarakönesürülmektedir.39 Kindî,“Aristoteles’inKitaplarınınSayısıÜzerine”, Felsefi Risâleleriçinde,269.40 Kindî, “Aristoteles’inKitaplarınınSayısıÜzerine”,269-270.41 Kindî,“Aristoteles’inKitaplarınınSayısıÜzerine”,271.42 Kindî,“Aristoteles’inKitaplarınınSayısıÜzerine”,272.


“İçindeyaşadığımızoluşvebozuluşdünyasındadeğişmezlikvesürekli-likyoktur.Ancakbizimiçinzorunluolarakakılâlemindebulunandeğiş-mezlikvesürekliliksözkonusuolabilir.Öyleysesevdiklerimiziyitirme-mekveisteklerimizeulaşmakistiyorsakakılâleminigözetmeli;seveceği-mizi,eldeedeceğimiziveisteklerimizioradabeklemeliyiz.”43BuhedefeKindî’nindebelirttiğiüzereancakilahîvahiyvefilozoflarınaklediştarzla-rındakiusûlleriileulaşılabilir.VeKindîbuhususuşuvecizsözleriiletaç-landırır:“İlkSebeb’inbizimileolanilişkisi,üzerimizdekifeyziiledir.Bi-zimO’nunlailişkimizancakfeyzleolduğunagöre,O’nunhakkındakidü-şüncemiz, feyzi olanın onu göndereni tasavvuru kadar olabilir. O haldeO’nunbizikuşatması,bizimO’nuanlamamızilekıyaslanmamalıdır.Çün-küO,bizidahagüçlü,dahagenişvedahaenginbirşekildekuşatıpkapsar.DurumböyleolduğunagöreİlkSebeb’icüz’leribilmezsananlargerçeğinçokuzağındakalmışlardır ”44

Kaynakça

Adamson,Peter.GreatMedıevalThınkers,Al-Kindî.O ford:O fordUniversityPress,2006.Bayrakdar,Mehmet.İslâmFelsefesineGiriş.Ankara:TürkiyeDiyanet

VakfıYayınları,1999.Corben,Henry.İslâmFelsefesiTarihi.çev:HüseyinHatemi.İstanbul:

İletişimYayınları,2015.Deniz,Gürbüz.İlahîİsimlerinMüslümanAhlakınaEtkisi,(İslâmAhlak

EsaslarıveFelsefesi).Ankara:GrafikerYayınları,2013.İbnNedim,Muhammedb.İshak.El-Fihrist.çev.MehmetYolcuveSab-

riTürkmen.İstanbul:ÇıraYayınları,2017.İbnRüşd.Faslu’l-Makal.çev.BekirKarlığa.İstanbul:1992.İzmirli,İsmailHakkı.İslâm’daFelsefeAkımları.haz.N.AhmetÖzalp.

İstanbul:KitabeviYayınları,1995.ackson,Roy.İslâmFelsefesi.çev.AtillaAlan.İstanbul: iteraYayıncı-

lık,2017.KadıAbdülcebbar,TesbituDelaili’n-Nübüve.çev.M.ŞerifEroğluve

ÖmerAydın.İstanbul:TürkiyeYazmaEserlerKurumuYayınları,2017.Kindî,FelsefiRisaleler.çev.MahmutKaya.İstanbul:KlasikYayınları,

2002.Saruhan,MüfitSelim.İslâmMeşşaîFelsefesindeFilozof.Ankara:Di-

vanKitap,2017.Sheikh,M.Saed.StadiesMuslimPhilosophy, ahor:1973.Walzer,Richard.GreekintoArabic,EssaysonİslâmicPhilosophy.O -

ford:HarvardUniversityPress,1962.43 Kindî,“ÜzüntüyüYenmeninÇareleri”, Felsefi Risâleleriçinde,288.44 Kindî,“Kindî’ninHikemiyâtı”,Felsefi Risâleleriçinde,303.

ÖZ

BuküçükmakaledeKindî’ninposolojivepsikofizikbilimlerininkurucusuolduğuveonunE.H.Weber-G.

TH.FechnergibibilginlerekadarbirçokMüslümanvebatılıbilginlereolanetkisinianlattık.

AnahtarKelimeler:Kindî,Posoloji,Psikofizik,E.H.WeberveG.Th.Fechner.

2018· S

AYI:2

· SAY

FA 2

5-32POSOLOJİ’NİN VE

PSİKOFİZİK’İN KURUCUSU OLARAK EL-KİNDÎ

AL-KINDI AS THE FOUNDER OF POSOLOGY AND

PSYCHOPHYSICS

ABSTRACT

Inthissmallarticle,wehandledal-Kindîasthefounderoftheposologyandpsychophysics,andhisinfluenceuponmus-limandwesternthinkersincudingWeberandFechner.

Keywords:El-Kindî,Posology,Psychophysics,E.H.WeberveG.Th.Fechner.

MEHMET BAYRAKDARPROF. DR.



Giriș

Bumakalemizde,ilkMüslümanfilozofka-bul edilenel-Kindî’nin (796-866)bilimeolankatkılarındanbirisinikonuedinece-

ğiz.Buonun,makaleninbaşlığınadayansıtıldığıgibiposolojivepsikofizikbilimlerininkurucusuve E.H. Weber (1795-1878) ve G.Th. Fechner(1801-1887) gibi alanın batılı modern bilimadamlarının öncüsü olmasıdır. Nitekim WeberKanunu ve Fechner Kanunu veya birlikte We-ber-Fechnerkanunudenenkanunlarınbasitşekli-niKindîöncedenvazetmiştir.Bukonuhakkındadahaönceçokkısaolarakbazıbilgilervermiştik1; şimdi bu özel sayı vesilesiyle daha geniş bilgivermekistiyoruz.Yanlışanlaşılmamasıiçinbura-da bir açıklık getirilmelidir.Modern adlar olanposolojivepsikofizikadlarınakarşıgelebilecekArapça adları veya kavramlarıKindî kullanma-mıştır.Buadlarıkullanmaksızınposolojivepsi-kofizik yapmıştır. Kindî’nin bilime katkılarını,Rönesansdönemininünlüİtalyanmatemetikçisi,fizikçisi ve hekimi Gerolamo Cardano (1501-1576)kendizamanınakadar12önemlibilgindenbahsederkenonlardanbirisiolarakKindî’yisaya-rakgösterir.2Böyleceo,Kindî’ninbilimselkatkı-larınıtakdiredenilkbatılılardanolmuştur.Okuyucuların bazılarının posoloji ve psikofi-

zikhakkındabilgisiolmayabileceğinidüşünerek,önceçokkısaolarakposolojivepsikofiziküze-rinde duralım. Posoloji ilmini, çok kısa olarakbileşikilaçlarınyapımındailacıoluşturacakmad-delerinmiktarlarınıbelirlemeveilaçyapımıilmişeklinde tanımlayabiliriz. Psikofizik, fizikselolaylarvepsikolojikolaylararasındakikemiyet-sel ilişkileri konu edinen bir bilim dalıdır; biryönüyle fiziğin, diğer yönüyle psikolojinin alt1 MehmedBayrakdar,“İslâmveBilim”, Pey amberimiz

sav zel Sayısı, Muradiye E itim- ilim-Kültür-Sanat Der isi,2011,sy.25-26(2011):54.

2 Gerolamo Cardano, De Subtillitate, Paris, 1550, lib.XVI,246b.

POSOLOJİ’NİN VE PSİKOFİZİK’İN KURUCUSU OLARAK EL-KİNDÎ 27

alanıdır.“Psikofizik”terimi,ilkdefaAlmanbilginGustavTheodorFech-ner tarafından 1860 yılında ortaya atılmıştır. Bu kısa tanımlardan sonraesaskonumuzageçebiliriz.İbnNedim’inFihrist’indeKindî’yi yazarı olarak gösterdiği 22 tıp ve

eczacılıkkitabınızikredilmektedir.AncakbazımodernaraştırmacılarKin-dî’yeait30adettıprisalesitespitetmişlerdir.3Onlardanbirisiveenönem-lisi,bileşikilaçlarınyapımıylailgilidirve“RisâlefîMa’rifetiKuvâti’l-Ad-viyati’l-Murakkaba”(BileşikİlaçlarınKuvvetleriniBilmeRisalesi)adınıtaşımaktadır.Kindî,tıplailgilidiğereserlerindeHipokratveGalen(Gali-nus,Calinûs)gibiYunanlıbilginleringörüşlerinianlatmıştveonlarüzerineyorumlaryapmıştır;ancaksözkonusubukitabındaKindîtıptaveeczacı-lıktadevrimsayılabilecekkendisinehasyenifikirlerortayaatmıştır.BaştakitabınArapçametniniilkdefayayınlayanveFransızcaçevirisiniyapmışolan onGauthierolmaküzerebirçoktıptarihiuzmanıkişiler,Kindî’yiposolojininvepsikofiziğinkurucusu,WeberveFechner’inöncüsüolarakkabuletmişlerdir.4Kindî’ninyeniliğinedir Kindî,ilkolarak,BileşikİlaçlarınKuvvetleri-

ninBilgisi adlı eserinde, bir hastalığı iyileştireceği düşünülenve birdençok maddenin karışımından oluşacak bileşik ilacın, maddelerin karışımoranlarının,yanimodernifadeyleilacındozajınınbelirlenmesiningerekli-liğiüzerindedurmuştur.İkinciolarak,fizikyasasıgereği,alınanilaçbede-nebiretkiyapacaktır,bedendeilacakarşıbirtepkigösterecektir;bununiçinetkilerinvetepkilerinaltveüsteşiklerininbelirlenmesiniönerir.Bura-dailaç,uyarıcıdurumundadır.Buikincihususokadarönemlidirki,Kin-dî’yegöreaynıilacabedenlerfarklıtepkilerverebilir,aynıilaçbirbedeniiyileştirirken,diğerbirbedenitamolarakiyileştirmeyebilir.İştebununiçinKindî’yegöre,bedenlerintepkialtveüsteşiklerinintespitedilmesigerek-lidir.Eğerilacınetkieşikleri,bedenintepkieşikleriiçindeolursa,ilaçbe-deniiyileştirir;aksitakdirdeilaçtamolarakşifavermez.Pekidozajvesözkonusuetki-tepkinasılbelirlenecektir Basitbirya-

nıtlabu, farmakolojiyematematiğin,geometrininve logaritmanınuygu-lanmasıylaolur.Kindîde,kendindenöncekiGalengibibilginlereuyarak,3 Sterpellone .veElscheikhM.S.,Medicina Araba (Saronno:1995),44-46.4 Gauthier ., es Ant c dens Gr co-Arabe de la Psycho-physi ue (Beyrut:1939),10-27;S.Hamarneh,“Al-Kindî,ANinth-CenturyPhysician,Philosopher,andSco-lar”,Medical History 9, sy. 4 (1965): 337; P, Prioreschi,A istory of Medicine (Omaha:2001),4:229-233;D.N.Hasse, Success and Suppression Arabic Sciences and Philosophy in the Renassance, (HarvardU.Press,2016),338;G.N.Atiyeh,“Al-Kindî”,Encyclopaedia of the istory of Science, Technolo y and Medicine in Non- estern ulture, ed.H.Selin,(1997),484;T.Abboud,Al-Kindî, the Father of Arab Philosophy (NewYork:2006),75.


her bir sicim veya nesnenin doğasında, dolayısıyla ilaçlarda da, belirlioranlardasıcaklıkvesoğukluk,kurulukveyaşlıkgibizıtniteliklerinbu-lunduğunukabuleder.Kindî,basitilaçlardabuzıtniteliklerdenhiçbirisi-ninkendibaşına,örneğinsıcaklığınvesoğukluğun,baskınlığıyokturveherbirindenbirkısımiçerirdiyedüşünerek,başkabirifadeyleobasitilaçılımanveılımlıdır,yaninesıcaktır,nedesoğukturdiyerekişebaşlar.Son-raKindî, bileşik ilaçlar konusunda derecelendirmelerin (1.ci, 2.ci, 3.cü,4.cü)aritmetikilerlemesi,derecelendirmeleritayinedenkısımlarınsayıla-rınıngeometrikilerlemesinetekabülettiğinidüşünerekilaçlarınetkilerininderecelerini kemiyetsel olarak ölçmüştür.5Örneğin verilen her hangi birilacınsıcaklıkderecesi,oranlarıaşağıdakitablodagösterilenorandasıcak-lığınvesoğukluğunkarışımıylatayinedilebilir.

SıcaklıkDerecesi SıcaklığınKısımları SoğukluğunKısımları 1.derece 2 1 2.derece 4 1 3.derece 8 1 4.derece 16 1

Kindî’ninbusöylediklerini formülleştirirsek, formülS/So = 2n olur;

buradaSsıcaklık;SoSoğukluk;nderecenindeğeridir.Dahaöncedeişa-ret edildiği gibi, derecelerin ilerlemesi aritmetikseldir, 1, 2, 3, 4, gibi;oysa onlara tekabül eden sıcaklığın kısımlarının artışı, 2, 4, 8, 16gibigeometriktir.Herhangibirbasit ilaçta,keyfiyetler(sıcak,soğuk,kuru,yaş)arasındaki

sayısalölçümünkesinilişkisinibilmekle,Kindîbileşikbirilaçta,onagirenherbirbasitilacınağırlığının,sıcaklığınvesoğukluğunkısımlarınınçarpı-mıyla, bir kimse, kolayca bileşik ilacın derecelerini hesaplayabileceğinianlatır.İştebunoktadaveötesindeKindî’ninmatematikselakılyürütmesikarışıkbirhalalırvehattaanlaşılmasızorlaşır.İştebununiçinolmalıdırki,İbnRüşd(1126-1198),KülliyâtadlıeserindeKindî’ningörüşlerinieleştir-miştir.ÖteyandanKindî’ninsözkonusueserini atinceçevirisindenoku-yanveKindî’denetkilenenİngilizfilozofvebilimadamımeşhurRogerBacon(1220-1292)da,Kindî’ningörüşleriniövmeklebirlikteanlaşılma-sınınzorluğunaişaretetmiştir:“Bileşikbir ilacınderecesi,Kindî’ninDegradibus’taanlattığıyöntemlebelirlenebilir;ancakbuoldukçazordurveherkesinfarkındaolduğugibibu,günümüzün atintıpçılarıarasındanere-deysehiçbilinmez.Bufilozofunsanatındamükemmelolmakisteyenkişi,matematiğintemelleriniiyibilmesigerekir;çünküeşitsizliğindahabüyük5 Gauthier, es Ant c dents Gr co-Arabes de la Psycho-physi ue,24-25.


vedahaküçüktürleri,orantılarıntürlerivekesirlerinoldukçazorkurallarıbuyazartarafındankullanılmıştır.”6Kindî’ninsözkonusubuyenilikçidüşüncesi,bazıMüslümanbilginler

ilebazıHıristiyanveYahudibatılıOrtaçağvemoderndönembilginlerinietkilemiştir.BildiğimizkadarıylaDoğuİslâmdünyasıbilginleriKindî’yitakipetmemişlerdir;Kindî’ninkendisidebudünyayaaitolmasınarağmenonunbileşikilaçlarlarıyapımıylailgilirisalesindenhaberdarolmamışola-bilirler.Kindî’ninetkisi,Batıİslâmdünyasında,yaniEndülüs’tegörülmüş-tür.Kindî’denetkilenenbilginlerdenilki,Endülüs’te11.yüzyılınsonların-dave12.yüzyılınortalarındayaşamışolanyahudiasıllıYûnusibnİshâkibnBiklârîşel-İsrâ’îlîolmuştur;Kitâbu’l-Musta’înîadıylayazdığıfarma-kolojiyle ilgili eserindeKindî’nin görüşlerine yer vermiştir.7 Kindî’den etkilenenilkEndülüslüMüslümanbilginmeşhurEbû’l-KasımHalefibnAbbasel-Zahravî (936-1013)’dir;Kindî’ninyönteminiençokkullanmışolanKurtubalıbutabip, atinlerarasında“Abulcasis”adıylabilinmektey-divekendisidebirçokameliyataletininmucididir.El-Zahravî,Kitâbu’t-Tasrîf adlı meşhur tıp eserinin 17.bölümündeKindî’nin görüşlerine yervermiştir.8Kindî’denetkilenmişolanbaşkabirEndülüslübilginde,Ebûel-SaltUmayya(1068-1134)dır;BasitİlaçlarınYapımıileilgilieserinde9 o daKindî’ninyönteminikullanmıştır.ÜnlüEndülüslüfilozofİbnBâcce’ninbabasıve atinler arasındaAlbuzaleadıyla tanınanEbû’l-Âla’ ibnZuhrise,Kindî’nineseriüzerinebirşerhyazmıştır;maalesefbuşerhbugünka-yıptır.Kindî’ninetkisidahaçokbatılıbilginlerüzerindeolmuştur.OnunBile-

şik İlaçlarınKuvvelerinin Bilgisi Risalesi,meşhurmütercimCremonalıGerard(1114-1187)tarafından“DeMedicinarumcompositarumgradibusinvestigandis ibellus”adıyla atinceyeçevrilmiştir.De rerum radibus, Degradibus, uiaprimosgibidahakısaadlarladaanılanbu atinceçevi-ri, ilki 1531 tarihindeStrasburg’ta olmaküzere 1541,1556, 1564, 1579,1584,1602gibiçeşitlitarihlerde,Roma,Patavii(Padova),Venetgibifark-lıkentlerdeyatekolarak,yadabaşkaMüslümantabiplerineserlerinin a-6 RogerBacon,De erroribus medicorum,yayınlayanlarA.G. ittleveE.Withington(O ford:1928),166-167.

7 .Ricordel,“ em dicamentcompos :th oriesandalousessurl’ valuationde son degr (XIIe si cle)”,Revue d’ istoire de la Pharmacie,No. 330,2001,137.

8 BuBölüm,Arapçasıveİspanyolcaçevirisyle .M.ArvideCambratarafın-danTratadodepastillasm dicinalesseg nAlbucasisadıylayayınlanmıştır,Almeria,1996.

9 EseriP.Verniaİspanyolcayaçevirerekyayınlamıştır:Tratadodelosmedica-mentossimples-Abu-S-SaltUmayya(1068-1134),Alicante,1999.


tince çevirileriyle birlikte birçok kez basılmıştır.10 Bu da bizeKindî’nineserininBatı’daçokokunmuşolduğunugöstermektedir.Kindî’denetkile-nenlerinbaşında,yukarıdadaişaretedildiğigibiRogerBacongelir;onubirçokbatılıbilginizlemiştir;buradaonlarınhepsininadlarınanmayaca-ğız.Kindî’denençoketkilenmişolanlardanörnekolarak,KatalanasıllıİspanyoltıpbilginiArnaldusdeVillaNova(ArnaldiVillanova,1235-1311)adınıanabiliriz; AphorismiGradibusadlıeserindeKindî’ningörüşlerinidoğrubiçimdeanlatmıştırvepratiktedekullanmıştır.11 Kindî’nin etkisinin görüldüğübaşkabirbatılıbilgin,İngilizdinadamı,fizikçivematematikçiolanveDoctorProfunduslakabıylaanılanThomasBradwardine(1300-1349)dir.12Kindî’denetkilenmişdiğerönemlibirKatalanasıllıtıpbilginiAntoineRicart(1360-1422)tır.AragonkrallarınındoktorluğunuyapanbubilgininKindî’nin etkilerini taşıyanmeşhur iki eseri vardır: ibellus degradibusveDe uantitatibus;Ricart, özelliklebirinci eserinde ilaçlarınderecelendirmesikısmındaKindî’denetkilenmiştir.Bizimburadaasılüzerindedurmakistediğimizbaşkabirkonuda,Kin-

dî’ninpsikofiziğinkurucusuolarakbakılanErnestHeinrichWeberveGus-tavTheodorFechnerüzerindebiretkisiolupolmadığımeselesidir.BuikiAlmanbilginde,aynıKindîgibi,birduygununveyahissinilerlemesininaritmetikbirartışgösterirken,uyarıcınınartışınıngeometrikilerlemeoldu-ğunukabuletmişlerdir.Psikofiziğintemelinioluşturanbuilkeherüçdüşü-nürde de aynıdır. Bilindiği gibiWeber ve Fechner yükseköğrenimlerinieipzigÜniversitesi’ndeyapmışlardırvedahasonradaaynıüniversitede

öğretimüyesiolarakçalışmışlardır;Weberanatomivefizyolojiprofesörlü-ğüveFechnerfizikvepsikolojiprofesörlüğüyapmıştır.Bubilginlerhenüzeipzig Üniversitesi çevresinde bulunmalarından yaklaşık 95- 100 yıl

önce, eipzigÜniversitesiçevresininKindî’ninBileşik İlaçlar risalesineyakınbirilgiduyduklarıbilinmektedir.Kindî’ninsözkonusurisalesini a-tinceçevirisiyenidenyayınlanmıştır.Bununyanındarisaleüzerindedokto-ratezçalışmalarıyapılmıştır;bunlardanbirisi ohannGottfried akermac-her’ın“AlKindî,ArabumPhilosophorumCeleberrimo”adıylayaptığıtezçalışmasıdır.Bu tezaynıadlaAlmanya’nınHelmstadiumkentinde1719yılındayayınlanmıştır.AyrıcaCurt antzschda,1926yılındabirdoktora

10 Eserinbaskılarıiçinbkz. .Choulant, andbuch der ücherkunde für die AltereMedicin( eipzig:1841),337;H.Haeser, ehrbuch der Geschichte der Medicin,( ena:1875),1:566.

11 Arnaldi Villanova’nınAphorismiGradibusadlıeseri,OperaMedicaOmniaadlıese-rin2.cildiiçerisindeGranada-Barcelona’da1975yılındayayınlanmıştır.

12 Ricordel“ em dicamentcompos :th oriesandalousessurl’ valuationdesondegr (XIIesi cle)”,146.Ayrıcabkz.M.McVaugh,“ArnoldofVillano-vaandBradwardiene’s aw”,ISIS,1967,58:56-64.


teziyazmışvetezindeKindî’ninrialesiniözetolarakArapçadanAlmanca-yaçevirmiştir.13Kindî’ninbileşikilaçlarrisalesiüzereneçalışmalaradahasonrakiyıllardadadevamedilmiştir.ÖrneğinAlfredSiggelde,eserinMü-nihelyazamasınüshasındaneserüzerinebirincelemeyapmıştır.14ŞimdigelelimWeberveFechner’e;acababunlarda,Kindî’dendoğru-

danveyadolaylıolaraketkilenmişolabilirlermisorusuna.BuikiAlmanbilgineserlerindebildiğimizkadarıylaKindî’ninadınıhiçanmamışlardır.Ancakbu,onlarınKindî’denhiçhaberdarolmadıklarıanlamınagelmez.Onlarınyetiştiğivevazifeyaptıkları eipzigÜniversitesiçevresi,yukarıdakısacaanlatmayaçalıştığımızgibi,Kindî’yeyoğunbirilgigöstermiştirki;Kindî’nin posoloji ve psikofizik konusundaki düşünceleri biliniyordu.Kindî’nineserininsıklıklabasılan atinceçevirisiniokumaolanaklarıvar-dı;okumamışolduklarınıfarzetsekbile, eipzigÜniversitesi’ndeyapılantezçalışmalarındanmuhtemelenhaberdarolmuşlardır.Çünküonlarpsiko-fiziğintemelilkelerikonusundaadetaKindî’yitekrarlamışlardır;onlardaduyumunartışınınmatematikselveuyarıcınınartışınıngeometrikolduğu-nukabuletmişlerdir.Elbetteçağlarıitibariylepsikofiziğinteferruatkonu-larındabilimselkatkılardabulunmuşlardır.Neticeitibarıylerahatlıklapo-solojinin ve psikofiziğin kurucusunun Kindî olduğunu ve 19.yüzyıldaWeber-Fechner’inonlarınbilimselgeliştirenleriolduklarınısöyleyebiliriz.Fechner,yaptığıpsikolojikdeneylersonucuuyarıcıileduyumarasındakiilişkinindüzçizgişeklindeolmadığınıfarketti;bunadayanarakduyumunuyarıcıya logaritmik orantısal olduğunu belirterek Kindî’nin formülünübunagöreşöyleyeniledi:S c.C ogR.Buradac,herduyumdaözelolarakbelirlenen sabit sayıyı;S,duyumu;R,uyarıcının sayısaldeğeriniifadeeder.Buradanbirduyumunyoğunluğunun(şiddetinin),duyumuorta-yaçıkaranuyarıcınınşiddetininlogaritmasınaorantısalolduğuortayaçı-kar.

13 Curt antzsch,Abu usuf akub AlKindî und seine Schrift de medicinarum compositarum radibus,( eipzig:1926).

14 A., Siggel, “Al-Kindî’s Schrift über die zusammengesetzten Heilmittel”,SudhoffsArchivfürGeschichtederMedizinundderNaturwissenschaften,1953,Bd.37,H. ,s.389-393


Kindî’nin Risâle fî Ma’rifeti Kuvâti’l-Adviyati’l-Murakkaba adlı eserinin Bayerische Staatsbibliothek (Münih) Cod. Arab 838 numarada kayıtlı ve 28a-37b varakları arasında yer alan elyazmasından alınan varak 36a’nin fotokopsi. Bu elyazması nüsha, 1759 yılında Halep’te Mihâ’il ibn Şukral-lah el-Mârûnî tarafından yazılmıştır.

ÖZ

KindîdinidüşünceninyoktanyaratmaanlayışınıesasalırvebuanlayışıAristocuveYeniplatoncuilkelerdoğrultusundasağlambirfelsefizemineoturtmayaçalışır.Kindî,Tanrı’nınâlemi,öncesindeyokluğun

bulunduğubirzamandayaratmışolmasınısadecebirimannesnesiolarakdeğil,aynızamandatanrı-evrenilişkisininenmakulaçıklamasıolarakgörmektedir.

Kindîbugörüşüfelsefiolaraktemellendirmekiçinbirbiriniintaçedenikitürargümangeliştirir.Bunlardanilki,cisimolmasıbakımındanâlemin

sonlubirşeyolduğunuvebunedenlezamandabirbaşlamanoktasınınbulunmasınınzorunluluğunu

ispatlamasıdır.Ezelîkavramınıntahlilindenhareketedenvebumakaleyedekonuolanikincisiise,GerçekBirveGerçekFailolaraktekbirezelîninbulunmasının

zorunluluğunuispatıdır.

AnahtarKelimeler:Yoktanyaratma,ezelî,birlik-varlık,gerçekfail-mecazîfail.

2018· S

AYI:2

· SAY

FA 3

3-52KİNDÎ’NİN TANRI TASAVVURU

ÜZERİNEON KINDI’S CONCEPT OF GOD

ABSTRACT

Kindiessentiallyadoptstheunderstandingofcreationoutofnothing(e nihilo)andstrugglestoconstructaphilosoph-icalbasisforthisunder-standinginaccordancewithAristotelianandNeo-Platonicprinciples.KindiregardsGod’scre-ationoftheuniverseinthebeginningofthetime,beforewhichtherewasnothingasthemostplau-siblee planationoftherelationshipbetweenGodanduniverse,aswellasanobjectofcreed.Kindidevelopstwointerdepen-dentargumentstogroundthisviewphilosophically.Firstly,heprovesthattheuniverseisfinite,consid-eringthatitissubstance;andso,ithasnecessarilyastartingpointwithintime.ThesecondonethatisbasedontheconceptofeternalandthesubjectofthisarticleprovesthatthereisnoeternalbeingbuttheTrueOneandTrueAgent.

Keywords:Creationoutofnothing(e nihilo),eternal,oneness-e is-tence,trueagent-meta-phoricalagent.

YAȘAR AYDINLIPROF. DR.

ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAK.


GirișKavramsal Zemin

Islâmdünyasındasekizinciyüzyıldabaşla-yıp dokuzuncu yüzyılda güçlü bir ivmekazanan din dışı ilimlere yönelik ilginin

kaydadeğerilksonuçları,ilkMüslümanfilozofolarak kabul edilen Ebu Yusuf Yakub b. İshakel-Kindî’ninoldukçagenişbiryelpazeyeyerleşençalışmalarındaortayaçıkmaktadır.KitaplarınıYu-nan-Romakültürününpaganyazarlarınaöyküne-rekyazan,onlarındiliniveyöntemlerinikullanan,onlardanaldığıkavramvefikirlerikendisistemi-ne uyarlayan bir düşünür olarakKindî, yeni birentelektüelin tipolojisini bize sunar. Onu doku-zuncu yüzyılın teologlarından ayıran en temelözellik,çalışmalarınıteksifetmişolduğukonula-rın genellikle din dışı alanlarla, yani kaynağınıinsanınkendisindebulanbilgidallarıylailgiliol-masıdır.Buise,doğalolarak,onunreferansçevre-sini, yani düşüncelerini temellendirirken atıftabulunduğukişiveyazılıkaynaklarıdafarklılaştır-maktadır.Birdüşünürünentelektüelmensubiyeti-ni belirlerken nazarı dikkate almak durumundaolduğumuzhususlardanbirisireferansçevresidir.FilozofvebilimadamıolarakKindî’ninalışveriş-te bulunduğu düşünceler dünyası büyük ölçüdeantikdünyadanaktarılanfikrigeleneklervePyt-hagoras,Sokrates,Platon,Aristoteles,PlotinosveProclos gibi filozofların sistemleriyle bağlantılı-dır.1İslâmöncesikaynaklarapozitifreferanslardabulunmak,herşeydenöncehakikatievrenselin-sanikatkıyaaçıkbirtasavvurolarakgörmeyige-rektirki,buyaklaşımfilozofuhakikatikendidiniilesınırlandıranteologtanayırtedentemelbirta-vır olarak kendini gösterir. Bu bağlamdaKindî,düşünselgeriliminyüksekolduğubirortamdabü-yük bir cesaretle insanlığı bir bütün olarak gözönündebulundurduğunuvehakikateancakkültür,zamanvebölgefarklılıklarınıdikkatealmaksızınbütün insanlarınortakçabasıylavakıfolunabile-1 Bkz.PeterAdamson,Al-Kindî(O fordUP,2007),25.

KİNDÎ’NİN TANRI TASAVVURU ÜZERİNE 35

ceğinibelirtir,hattabununinsanınvarlıkyapısındankaynaklananneden-lerlebirzorunlulukolduğunuifadeeder.Çünkütekbaşınabirinsanınha-yatıveyatekbaşınabirkültürdilimihakikatinortayaçıkmasınısağlayacakzamansalvezihinselyeterliliğesahipdeğildir.BuyaklaşımiçerisindeKin-dîkendisinigeçmişindoğalbirmirasçısıolarakgörürvemedeniyetlerara-sındakiilişkiyidebukonseptiçerisindedeğerlendirir.Herbirmedeniyetbiröncekimedeniyetinmirasçısıdırvebayrağıonunbıraktığıyerdenala-rakdahaileriye,sonrakinesillereulaştırmakdurumundadır.Hakikatinaçı-ğaçıkmasıancakböylebirbirikimselvepaylaşımsalyapıylamümkünola-bilir.BudüşüncedoğrultusundaKindî,Aristoteles’ingörüşlerinekatılarak,geçmişeteşekkürborçluolduğumuzuvurgulubirbiçimdeifadeederki,bu,örneğinebirmütekellimdeaslarastlayamayacağımızbirbakışıyansıtır.KindîYunanfelsefesigeleneğiüzerindenkendidüşüncesini temellen-

dirmeyeçalışanbirfilozoftur.Osadeceçalışmalarınıbugeleneğinkavramveyöntemlerinikullanarakyapmaklakalmamışfakataynızamandabuge-leneğemensupfilozoflarıngörüşlerinitanıtmakveyerigeldiğindesavun-makiçindegayretsarfetmiş,zahmetçekmiştir.2Zirao,bubağlamdaşuikişeyekesinolarakinanıyordu:Kadimfilozoflar,hakikateulaştıranyollarıkeşfetmişlervetamolmasabile,gerçeğevakıfolmuşlardır.Onlardanbizeintikaledengerçekfelsefeilesahihdinarasındaaslabirçatışmayoktur.3 Çünküsontahlilde,peygamberlerinulühiyyetindoğası,Tanrı’nınbirliğivegenelolarakahlakalanındagetirdiğibilgilervegerçekleştirmek istediğişeyler, bir hakikat araştırmasıolan felsefeninkapsamınagiren şeylerdir.Yanibukonularailişkinmeseleleresasenfelsefedeelealınıpincelenir.Bubağlamdafelsefe iledinarasındabirgayebirliğininolduğufilozofumuztarafından belirtilmektedir.4 Sonuç itibariyle Yunanlıların felsefe olarakisimlendirdiklerihakikataraştırmasımüslümanlarındabigânekalamamasıveeldeetmekiçinçabaharcamasıgerekenbirkazanımdurumundadır.Kindî’ninYunanfelsefesiyletesisetmişolduğuilişkibiçiminin,Fârâbî

veİbnSînagibisonrakiasırlarınbüyükfilozoflarındakarşımızaçıkmayanbirtakımhususiyönleribulunmaktadır.Kindîbize,örneğiniAureliusAu-gustinusveThomasA uinasgibiHıristiyandüşünürlerindegörebileceği-mizbirtarzda,dinintemelilkelerinceyönlendirilmişbirfilozofunbakışını2 Bkz.Adamson,Al-Kindî,22.3 Kindî’ninakıl-dinilişkisinedairgörüşübirparagraftaşuşekildeverilir:“Hayatımayeminolsunki,gerçektensadıkolanMuhammed’in Allah’ınrahmetiüzerineolsun-şanı yüceAllah’tan getirdiklerinin hepsi, aklın verilerinde (el-mekayisü’l-akliyye)mevcuttur.Öyleki,bütüninsanlararasındabugerçeğiancakakıldanyoksunolanlarvecehaletleyoğrulanlarinkâredebilir”.“GöklerinAllah’aSecdeveİtaatEdişiÜze-rine”,346,KindîFelsefi Risaleler, çev.MahmutKaya (İstanbul:KlasikYayınları,2015).MakaleboyuncaKindî’nineserlerineyapılanatıflardabuyayınkullanılmıştır.

4 Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,150vd.


yansıtmaktadır.TıpkıadıgeçenHıristiyanfilozoflarıgibi,Kindîdesabitayağı dini akideüzerinde çakılı olarakbulunanbir pergelin hareketindedüşüncesinigeliştirir.KlasikdönemdüşünürlerinintemeltartışmaalanınıoluşturanAllah’ınzatıvesıfatlarımeselesindeKindîAristocu-Yeniplaton-cusonuçlarailtifatetmezvebüyükölçüdeyaşadığıçağınmütekellimleriy-le uyum içerisinde hareket eder.Ama buna rağmen filozofumuz yoktanyaratmagibiinançilkelerinintemellendirilmesindefelsefiargümantasyanbiçimlerinikullanmaktandaaslavazgeçmez.BuyönüyleKindîdinleiliş-kilibirtakımkritikkonularda,FârâbîveİbnSîna’danfarklıolarak,felsefe-yiinancın,makulümüselleminhizmetindekullanır.BumeyandaKindî’ninYunanfelsefiöğretilerinikullanarakbazıKur’ân

âyetleriniaçıklamacihetinegittiğinigörmekteyizki,buonufelsefitefsirgeleneğininilkmühimmümessilikılmaktadır.O,Risâlefi’l-İbaneanSu-cudi’l-Cirmi’l-Aksa isimli eserinde “Yıldızlar ve ağaçlar secde ederler”(Rahman55/6)âyetini,RisâlefiKemmiyyetiKütbiAristutalisvemaYuh-tacuileyhifiTahsili’l-Felsefeisimlieserindede,İslâm’dayoktanyaratmadüşüncesinintemeldinikaynağıolan“Obirşeyinolmasınıdilediğizaman,O’nunemriona‘ol’demektir.Odahemenoluverir”âyetinivebaşkaâyet-lerifelsefiolaraktefsiretmeyeçalışır.FârâbîveİbnSîna’nınkilerle5muka-yeseettiğimizde,Kindî’nintefsirlerinindüşünmeveçıkarımtekniklerin-denziyademaksadıhâsıletmeyeyoğunlaştığınısöyleyebiliriz.Kindî’yisonrakiİslâmfilozoflarındanfarklıkılanvekelâmîatmosferle

irtibatlandıranbirdiğerhususdapeygamberlefilozofarasındayaptığıkarşı-laştırmadakendinigöstermektedir.Onagöre,filozofuneldeettiğibilgiman-tıkvematematiğedayalıbirtakımaraştırmaveincelemesüreçlerininardın-dan ve zaman içerisinde gerçekleşirken peygamberin sahip olduğu bilgibunlarınhiçbirinigerektirmeksizingerçekleşir.YaniAllah’ınpeygamberle-revermişolduğubilgilerbelliyöntemlereşliğindetikeldentümeleyüksele-rekcereyanedennormalbilmesüreçlerinivekulunherhangibirdahlinige-reklikılmaksızın,Allah’ıniradesininbirneticesiolarakgerçekleşir.

Gerçektebubilgi,şanıyüceAllah’ınhakkı(yanivahyi)ka-buletmeleriiçinonlarınnefsinitemizlemeyiveaydınlatmayıdilemesiyle,O’nundesteği,ilhamıvevahyiilegerçekleşir (Peygamberlerin)bilgisitahsilsüresinevebaşkaşeyegerekkalmaksızın kendilerini gönderen şanı yüceAllah’ın irade-siylegerçekleşir.AkıldabununşanıyüceAllah’ınkatındanolduğunu yakînen bilir Şayet bir kimse peygamberleringizlivegerçekolaylarhakkındasorulansorularaverdiğice-vapları iyice düşünür ve onları bu konuda uzun süre ciddi

5 İbnSîna’nıngörüşleri içinbkz.HidayetPeker,“İbnSîna’nınFelsefesindeVahyinKavramsalMuhtevası”, İlahiyat Fakültesi Der isi 17,sy.1 (2008):157vd.


araştırmalaryapanfilozofunbilgibirikimininkendisineka-zandırdığıgüçlebu sorularaverdiği cevaplarlakarşılaştıra-cakolursa, filozofuncevabınınpeygamberlerinkikadarve-ciz, açık-seçik, kapsamlı ve kestirme cevaplar olmadığınıgörür.6

Kindîbualıntınındevamındamüşriklerin“çürüyenkemiklerikimdiril-tebilir ” gibi art niyetli olarak sorduğu bir soruyaPeygamberimizinAl-lah’ınkendisineöğrettiğişekildeşöylecevapvermesinimisalverir:“Deki,onlarailköncekimvarlıkverdiyseodiriltir.”(Yasin36/78-79)Kindîfelsefiyollarlaeldeedilenbilgininvahiyyoluylagelenbilgidenüstünol-duğunuamabununlabirliktebuikibilgininbirveaynıhakikatiifadeetti-ğini,özbakımındanbirfarklılıktaşımadığınıdüşünmektedir.Dolayısıylaakılilevahiyvefelsefeiledintambiruzlaşıiçerisindedir.7Kindî’yegöre,peygamberindilegetirdiğibilgibirinsaniçabayıgerektirmediğigibi,filo-zofunverdiğibilgidendedahaaçık,dahavecizvedahatamdır.Bufarklı-lık,buikibilgininaynıhakikatidilegetirmenoktasındatambirörtüşmeiçerisinde bulunmasına bir engel teşkil etmez.Âyette veciz bir biçimdeifadeedilenhakikatefilozofbelliaraştırmayöntemleriylevebelliepiste-molojik aşamalardan geçerek ulaşır.Buna göre akıl, var olduktan sonraçürüyüpbozulankemiklerintekrarvücutbulmasınıimkânsızgörmez.Yok-tanyaratmakudretinesahipolanTanrı’nınbozulupdağılanıbirarayagetir-mesielbetteimkânsızdeğildir.Öteyandankemiklerinyokikennasılvarlı-ğa geldiği deney dünyamızda da gözlemlenmektedir.8 Burada belirtmekistediğimizhusus,Kindî’ninilahibilgininbelliaçılardan,enyüksekfor-munafilozoftaulaşaninsanibilgidendahaüstünolduğunakesinlikleinan-mışolmasıdır.Fahri’ninifadesiyle,“Gerçektediğerbirçokönemlihusustaolduğugibi,Kindî’ninbukonudadakesinlikleİslâm’ınkelamgeleneğininmerkezindebulunduğundavefelsefiilgilerininonunİslâmakaidinintemelprensiplerineolankayıtsızşartsızbağlılığınazararvermediğindenekkü-çükbirşüpheyoktur.”9Ohaldeniçinfelsefe Bununcevabışudurki,Kin-dîvahiydeyoğunlaştırılmışolaraksunulanbilgininakliyollarlaanalizedi-lip tamolarakanlaşılmasının,hakikatinevarılmasınınenuygunyolununfelsefiincelemeolduğunudüşünmektedir.Felsefeninenyüksekişlevidebuolmalıdır.Şuhaldeakılvefelsefebirbakımainancıntalebivedavetiyleişiniçerisinegirmektedir.Kindî’ninYunanfelsefesininİslâmkültürünedâ-hiledilmesinigönüldenistemesininentemelsebebidebudur.6 Kindî,“Aristoteles’inKitaplarınınSayısıÜzerine”,4387 Bkz.Nasr- eaman, İslâm Felsefesi Tarihi(İstanbul:2007),1:206.8 Kindî,“Aristoteles’inKitaplarınınSayısıÜzerine”,440;Bkz.Adamson,Al-Kindî, 43;Alfred Ivry,“KindîveMutezile:YeniBirDeğerlendirme”,M İlahiyat Fak Der isi 44, çev.H.N.Güdekli(2013/1):324.

9 MacitFahri,İslâm Felsefesi Tarihi(İstanbul:1987),78.


Kindî’ninTanrıtasavvurundaonunhemkoşulsuzteolojik/kelâmîkabul-lerinihemdebunlarıfelsefeaygıtıylaneşekildetemellendirmeyeçalıştığı-nıbiraradabulmaktayız.Kindî’ninTanrı,Tanrı-evrenilişkisiveyaratma-nınmahiyetigibiönemlimeselelerleilgiligörüşlerinielealmadanöncebukonudaonaetkiedenveyaonuyönlendirendüşünceleredeğinmekteyararolabilir.Buradaüçtanrıtasavvurunakısacatemasederekbahsekonufilo-zofunbugörüşlerkarşısındanasılbirtavırsergilediğinivebirbirindenol-dukça farklı olan bu görüşleri nasıl sentezlediğini ve hangi görüşü esasalarakbunuyaptığınıincelemeyeçalışacağız.Bugörüşlerinilkibütünza-manlarınsaygınfilozofuAristoteles’eaittir.AristotelesKindî’yietkileyenfilozoflarınbaşındagelir.Onunfilozofumuzüzerindekietkisiyadoğrudankendi eserleri veya dolaylı olarakYeniplatoncu kaynaklar üzerinden ol-muştur.DolayısıylaKindî’ninzihnindekiAristotelesresmi,özellikleTanrımeselesibağlamında,tambirotantisiteyesahipolmamışolabilir.ZiraAris-toteles,Kindî’ninkendidüşüncesiaçısındanolumsuzluklariçerenbirtanrıtasavvurunasahiptir.OnunsistemindeTanrı,neredeysesadecebirilkne-den,evrendekinedenselliğinkaynağıolanbirilkekonumundadırveadetaokadardır.Aristoteles’inMetafizika/ amdakitabındakarşımızaçıkanTan-rı, sistemde,hareketlerzincirininhareketetmeyensonhalkası,yani“ilkhareketettirici”olarakbulunmaktadır.Aristoteles’egöre,hareketezelîveebedîolmakzorundadırvebunedenle,ezelî-ebedîhareketinezelî-ebedîvehareketsizbirhareketettiricisininbulunmasızorunludur.Şuhalde,ezelî-e-bedîhareket için,buhareketimeydanagetirmegücünesahipolanvebugücüfiilenuygulayanbirezelî-ebedîtözünolmasıgerekir.İştebuvarlık,“ezelî-ebedî, tözsel, salt fiil halinde” olanTanrı’dır.10Aristoteles’e göre,evreningayrimaddinedeniolarakTanrı’nınmaddievrenledoğrudanbirilişkisibulunmamaktadır;Tanrı,kendindenbaşkadüşünmeobjesiolmayansaltakıldır,saltfiildir.11Bundandolayı,O,birşekildenedeniolduğuevre-ninvarlığınınbilincindeolmadığıgibi,birarzunesnesiolmasısebebiylekendisineyönelenkozmikveinsanîtemayülündebilincindedeğildir.De-mekki,Aristoteles’intasavvurettiğiTanrı,büyükölçüdegâî/erekselnedenolaraketkidebulunmaktadır.12“Kendikendisinidüşünendüşünceninsaltfiili,ezelîolarakkendinidüşünmekte,bizidikkatealmamaktadır”.13Aristo-teles’egöreherşeyinilknedeniolarakTanrıenüstün,enyetkinvarlıktır,amakelimenindaranlamındayaratıcıdeğildir.Yunanmantalitesiyoktan10 Aristoteles,Metafizik ,çev.A.Arslan(İzmir:1993),1071bvd.;SirDavidRoss,“Aristoteles’inMetafiziği”,çev.A.Arslan(Aristoteles,MetafizikI,içinde),(İzmir:1985),71vd.

11 Copleston,“FelsefeTarihi”(Aristoteles,MetafizikI,içinde),1:71.12 Ross,“Aristoteles’inMetafiziği”(Aristoteles,MetafizikI,içinde),72.13 EtienneGilson,Tanrı ve Felsefe,çev.M.Aydın(İzmir:1986),32.


yaratmadüşüncesineiltifatetmez.AristotelesTanrı’yıakılvarlığıolarakdüşünürveO’nda iradenindeğilzorunluluğunhükümsürdüğünüsöyler.Tanrı’nınenyetkinvarlıkolaraktasavvuruhertürdeniradîdeterminasyo-nuortadankaldırırveherşeyienmükemmelolanınalternatifsizyeknesak-lığındaelealır;yetkinvarlıkolarakTanrıdüşüncesiTanrı’yıkendi içinehapseder; evreni ilk hareketini ezelî olarak ondan alan kadim bir varlıkolarakgörür.YeniplatoncufelsefeninkurucusuolanPlotinos,Tanrı’yıveyakenditek-

nik tabiriyleBir’i aklınvehatta varlığınüzerindegörür veOnunbütünvarlığınyegânekaynağıolduğunubelirtir.YeniplatoncugelenekteTanrı,varlıkverenfâilnedendir.Bufelsefeyegörevarlıkesasen,güneşışınları-nıngüneştençıkmasıveyakokununkokulunesnedenyayılmasınabenzerbirtarzda,Birolanındoğalvezorunlubiryayılımındanibarettir.Dolayı-sıylaPlotinos,hernekadarTanrı’yıvarlıkverenfâilnedenolarakkabuletmek suretiyleAristoteles’ten ayrılmış olsa da, hem Tanrı’dan iradeyinefyetmesihemdeevreninezelîliğinikabuletmesibakımlarındanonunlaaynıçizgideyeralır.ŞuhaldeYunanfelsefesi,Tanrı’yıenmükemmeliyap-maktanbaşkaseçeneğiolmayanzorunlubirvarlıkolarakgörürvebunabağlıolarakOnunvaretmefiilininzorunlubirsonucuolarakâleminezelî-yetinekailolur.Bugelenekte,öncesindeyokluğunbulunduğubiryoktanyaratmadüşüncesibulunmamaktadır.Müslüman teologlar Yunan felsefesinde bu şekilde tasarımlanan ve

FârâbîveİbnSînagibiİslâmfilozoflarıtarafındandamakulbiraçıklamaolarakgörülecekolanbuTanrı tasavvuruna şiddetlekarşı çıktılar.Onlarilkelerinivahiydenalanbiryaklaşımlameseleyitamamenfarklıbirkav-ramsalzeminde işlemişlerdir. İslâm’davebiryerekadarHıristiyanlık’taortayaçıkanbütünteolojiokullarıTanrı’nınherşeydenönceyoktanyara-tıcıbirvarlıkolduğunuvurguladılarveTanrı-evrenilişkisinibirhalik-mah-lûk/yaratan-yaratılan ilişkisiolarakvazettiler.Onlaragöre,Tanrı’nın ev-renleilişkisiherzerresibilinçliolarakgerçekleştirilen,hikmetli,gayelivesüreklibiretkinliktir.Tanrıhemevrenlehemdetabiatınenyetkinvarlığıolaninsanladoğrudanveheranaktifolanbirmünasebetiçerisindedir.YineonlaragöreTanrı,nitelikleriolanbirvarlıktırvebundanötürübirşahıstır.Bunedenledirki,O,birkişiolarakmümininmuhatabıdırvedualarınabiz-zatmukabeleedenbirdestekçiolarakonunyanındadır.Sadecedoğaldüze-nindeğiltoplumsalhayatıntümolaylarıdaonunsüreklietkinolanmüşa-hedesiveyerigeldiğindemüdahalesialtındagerçekleşmektedir.Müslümanteologlarınçerçevesinibelirlediğibudiniteizm,Tanrı’yıfiilinizorunlulukiçerisindeyapanbirdemiurgosolarakdeğilmutlakiradesinegörehareketedenbirmüdebbirolarakkabuletmektedir.Bunagöre,yaratma,Tanrı’nınkemalsıfatlarındanyalnızcabirtanesineişaretetmektedirveO,bütünyet-


kinlikleresahiptir.Tanrı’yımüdebbirolarakbelirlemekbudiniteizminenbelirginvasıflarındanbirtanesidirvebuşekildeTanrısadece“kendiniak-leden âkil ve kendini bilen âlim” olmaktan kurtarılmaktadır. Onun fiilimutlaktır,amatikel-tümelolupbitenherşeyikuşatmaktadır.GenelolarakİslâmteologlarınagöreTanrıhemdoğrudüşünmeninhemdeerdemlidav-ranışınölçütüdürvebütünilmî,edebî,dinîvesanatsalfaaliyetlerleahlâkî,dinîdavranışlarınnihaigayesidir.Dini/kelâmîdüşünceilefelsefidüşünceninTanrıtasavvurlarınımukaye-

seettiğimizdekarşımızaşöylebirtabloçıkmaktadır:Felsefidüşünceyet-kinlikkavramıçerçevesindeTanrıyıenyetkinolanıyapmaktanbaşkaseçe-neğibulunmayanbirvarlıkolarakgörürken,dini/kelâmîdüşünceiradevekudretkavramlarıçerçevesindeTanrı’yıhiçbirşeyiyapmakzorundaolma-yanbiriradeveihtiyarvarlığıolarakgörmektedir.Bunabağlıolarakfilo-zoflarTanrı ileevrenarasındaki ilişkiyineden-sonuç ilişkisibağlamındaelealıpevrenindenedenigibiezelîveebedîolduğunukabulederken,mü-tekellimlersözkonusuilişkiyifâil-meful/halik-mahlûkilişkisibağlamındaelealıpevreninTanrı’nınnihaiplandabirnedenebağlıolmayanözgürter-cihi ileyokluktan sonraveyoktanyaratılmışolduğunudolayısıyla ezelîolmadığıgibiebedideolamayacağınıkabulederler.FilozoflaragöreTanrıbirnedenlerzincirininilknedeniolup,sadecenedeniolduğuşeyinyakınnedeniiken,kelâmcılara(özellikleEşariler)göreTanrı,olupbitenherşe-yinyakınnedenidir.Bunagörekudretveiradegibi,fiildegerçekanlamdasadeceTanrı’yaaittir.Kindî’ninTanrıtasavvurunun,PeripatetikveNeoplatonikYunanfelsefe

gelenekleriileilkeleriniİslâmvahyindenalandini/kelâmîgeleneğintesirialtındaoluşupgeliştiğinisöyleyebiliriz.Kindîileilgiliolarakşunukesinbirşekildeifadeedebilirizki,onunTanrıtasavvurudinitemellerüzerindeyükselmektedir.O,sonrakiasırlardaİslâmfilozoflarınınYunanfelsefeninbüyüsünekapılarakveyamantıksalçıkarımınobjektifyapılarınasadakatleittibaederekyapacaklarıgibi,Tanrı’yısaltfelsefibirsoyutlamaolarakgör-mez.AksinedinidüşünceninTanrı’yailişkintemelhassasiyetleriniyansı-tankavramlarıesasalırvedüşüncesini tavizsizbirşekildebunlarabağlıkalarakoluşturur.Onunyapmayaçalıştığışey,diniTanrıtasavvurunufel-sefiolaraktemellendirmek,kanıtlamakveböyleceKur’ân’dakısa,özlüveyerinegörekapalıbirşekildebizesunulanhakikatiaklınışığıylagörmekvegöstermektir.

Metafiziğin Konusu Olarak Tanrı

Kindî’ninRisâle fî ud di’l-Eşyâi ve Rus mihâadlıeserindeyerverdi-ğifelsefetanımlarındanbirisideşudur:“Felsefeinsanın,gücüölçüsündeebedîveküllîolanvarlıklarınhakikatini,mahiyetvesebeplerinibilmesi-


dir”.14Bunagörefilozofunbilmektekiamacı,gerçeğinbilgisinevegenelanlamdaeşyanınhakikatineulaşmaktır.Bilmemizinnesnesiolanvarlıklarduyuidrakimizekonuolanmaddi/cisimselvarlıklarlaakliidrakimizekonuolangayrimaddivarlıklardır.Tabiatbilimihareketvesükûnakonuolanbirincileri,metafizikisehareketekonuolmayanikincileriinceler.Dolayı-sıylaKindî’yegöremetafizikvarlıklaralanı,maddesivemaddeileilişkisiolmayan varlıklar alanını ifade etmektedir.15 Kindî’nin varlıklara ilişkindahakapsamlıveonunamaçlarıaçısındandahaanlamlıolanbirdiğeray-rımıda,ilahiolanlarlayaratılmışolanlarşeklindekarşımızaçıkmaktadır.Bunlardanbirincigrubagirenlermetafizikte,ikincigrubagirenlerdefizik-tearaştırmakonusuyapılır.Bunagöremetafizik,yaniilkfelsefe,tanrısalşeylerinilmiolarakgörülürken,fizik,yaratılmışşeylerinilmiolarakgörü-lür.Kindî’yegöre,bütünvarlıkların/gerçeklerinsebebiolanİlkGerçeği,bütünfaillerinsebebiolanGerçekFailivebütünbir’lerinsebebiolanGer-çekBir’iinceleyenilkfelsefe,yanimetafizikfelsefeninmertebebakımın-dan en üstün bölümünü oluşturur.16 Kindî,Aristoteles’in Metafizik’tekiamacınışuşekildebelirtir:

Metafizikadlıkitabındakiamacımaddiolmayanvarlıkları,madde(tinet)ilebirliktebulunsadaonunlabirleşmeyenvar-lıkları,şanıyüceolanAllah’ınbirliğini,O’nunengüzelisim-lerini,herşeyinetkinvegayesebebininOolduğunu,O’nuntümvarlığınilahıolduğunu,sağlamtedbirivetamhikmetiyletümvarlığıO’nunyönettiğiniizahetmektir.17

Kindî’ninmetafiziği,Adamson’ınifadesiyle,buşekilde“teolojiyeda-mıtması”, yani “Metafizik’in öncelikle Tanrıyla ilgili olduğu şeklindekiyorumu”18Fârâbî’ninbuanlayışayönelttiğieleştiriyleirtibatlandırılabilir.Fârâbî,Aristoteles’inMetafizikte’kiamacınıelealdığıkısafakatİbnSî-na’nındabelirttiğiüzereönemliçalışmasındabukonuylailgiliolarakşudeğerlendirmeyiyapar:

Bu makaledeki amacımız, Aristoteles’in Metafizik olarakbilineneserinin içerdiği amaç ileonunbaşlıcabölümlerineişaretetmektir.Zirabirçokinsanbukitabınamacıvekapsa-mınınşanıyüceYaratıcı/Bâri,akıl,nefisvebunlarlailgilidi-ğerkonularıaçıklamakolduğunuvemetafizikilmiyle(ilmumabadettabia)Tevhidilminin(teoloji)birveaynıolduğunudüşünmüştür.Bunedenleonu inceleyenlerinçoğunukafası

14 Kindî,“TariflerÜzerine”,262.15 Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,160.16 Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,144;Adamson,“KindîveYunancaFelsefeGeleneğininKabulü”,38;Fahri,İslâmFelsefesiTarihi,65.

17 Kindî,“Aristoteles’inKitaplarınınSayısıÜzerine”,458.18 Adamson,“KindîveYunancaFelsefeGeleneğininKabulü”,38.


karışıkveyanlışyolasapmışolarakbuluruz.Çünküordaan-latılanlarınçoğubuamacındışındakalmaktadır. Hattabizonuniçindebuamacauyankonuşmayısadeceüzerinde amişaretibulunanonbirincimakaledebuluyoruz.19

Bilindiğiüzere,Aristotelesveonutakipedenfilozofveteologlarmeta-fiziği,mevcutolmasıbakımındanmevcuduinceleyenbilimolaraknitelen-dirirler.Fârâbîdebugörüşekatılırveİhsâu’l- l m’daifadeettiğiüzere,metafizik,incelemeleriniüçanabaşlıkaltındagerçekleştirir:Ontolojiola-rakmetafizik,mevcutolmasıbakımındanmevcuduvebuaçıdanonailişenşeyleriincelerken,epistemolojiolarakmetafizikisetikelilimlerinilkeleri-nindayandığıilkeleritartışıpispatlar.Teolojiolarakmetafizikise,maddicevherlerinvarlıksebebiolmalarıbakımındangayrimaddicevherleri,on-larınmahiyetini,sayısını,mertebelerinivebiryetkinlikhiyerarşisiiçerisin-dehepsininvarlıksebebiolanbirilkmevcuttanasılsonbulduklarınıaraş-tırıpispatlamaktadır.20Görüldüğüüzere,Fârâbî’ninmetafiziktasavvurundadaİlkmevcutveyaTanrıbubiliminaraştırmakapsamınadâhiledilmekte-dir.NitekimAristoteles’tedeMetafizik’incevherkonusunatahsisedilmişolan amdaKitabıTanrı’yıincelemekonusuyapar.Ancakdoğalteolojininkaynakmetinlerindenbirisiolanbukitap,Tanrı’yıöncelikletöz/varlıkol-masıvehareketinhareketsiznihaiilkesiolmasıbakımındanelealır.Dola-yısıylaAristoteles’teolduğugibiFârâbî’dedeTanrı,metafiziğinöncelikliincelemekonusudeğildir.Fârâbîmetafizikte İlkMevcuduve İlk sebebiispatettiktensonra,OnunTanrıolarak inanılmasıgerekenşeyolduğunubelirtir.21Dolayısıyla,teolojiilemetafizikeşitiçeriklikavramlarolmaktanuzaktır.Kindî’yegelince,onunmetafiziğininteolojikbaşlangıçlarasahipolduğunuveamacınınöncelikle,dinidüşüncedeöngörüldüğüüzere,evre-nihüriradesiyleyoktanyaratanvedilediğindeonunyokluğunuiradeedenbir varlık olarakTanrı’yı ispatlamak olduğunu söyleyebiliriz. Kindî’ninmetafiziğedairenönemlieseriolanfi’l-Felsefeti’l- lâ’dayeralanşupa-sajı,onunbakışınıgörmemizeyardımcıolacaktır:

İmdi,içyüzümüzüiyitanıyanvebizimkendivarlığını,birli-ğiniispatetmekiçinnasılçalıştığımızı,onuinkârdadireten-lerekarşıgetirdiğimizdelillerlekendilerininve fırkalarınıniçyüzleriniortayasererekonlarınasılperişanettiğimizibilenAllah’tanbizivebizimyolumuzdangidenlerigüçlühimaye-sinealarakkorumasınıistiyoruz.22

19 Fârâbî,el-İbane an Garazi Aristutalis fi Kitabî Mabadettabia,40,el-Mecmu,Mısır:190içindebkz.Adamson,KindîveYunancaFelsefeGeleneğininKabulü,38.

20 Fârâbî,İhsau’l-Ulûm,nşr.O.Emin(Mısır:1949),99.21 Fârâbî,es-Siyasetu’l-Medeniyye,nşr.F.M.Neccar(Beyrut:1986),31.22 Kindî,İlkFelsefeÜzerine,152


Tanrının Tek zelî Varlık Olarak Belirlenmesi

“Ezelî”kavramıyla “tanrı”kavramınınaynıiçeriğesahipolduğunusöy-leyebiliriz.Ezelîolmayanbirşeyintanrıolarakvazedilmesifelsefidüşün-mebakımındanmümkündeğildir.Tanrıkavramızorunluolarakezelîolmaanlamınıdaiçermektedir.AslındaTanrı’nınezelîliğidüşüncesi,O’nunvar-lığını,yetkinliğini,birliğini,basitliğini,bölünmezliğini,nedensizliğinivetanrılıkdoğasındazorunluluklabulunantümözellikleriözolarakvelüzu-men ihtiva eder.Kindî’nin ulûhiyetin doğasıyla ilgili çözümlemelerindemetafiziğinin her alanında istihdam ettiği hakiki-mecazî kavram çiftinikullanarak“TanrıezelîdirveezelîTanrıdır”önermesinidoğrulamayaçalış-tığınısöyleyebiliriz.Çünküonunmetafiziköğretisi,Tanrı’nınâlemiyokikenveyokluktanyarattığıdüşüncesiyleâleminsonluolduğu,dolayısıylaezelîolmadığıdüşüncesindeesaslanmaktadır.Kindî’ninTanrı’nıntekezelîolduğunukanıtlamaçabasını,birtaraftanâleminezelîolduğunuiddiaedenzındıklık hareketleriyle, bir taraftan da teslisi kabul edenHıristiyanlarlairtibatlandırabileceğimizgibi,ilahizattanayrıezelîsıfatlarınvarlığınıön-gören Sünni/selefi gelenekle de irtibatlandırabiliriz. Öte yandan âleminezelîliğiyanındaikiezelîprensipkabuledenSenevi/ManiheistteolojileriveilerideEbuBekirer-Razi’degörüleceğiüzereezelîilkeleriçoğaltanfe-lesefiakımlarıdaKindî’ninmuhataplarıarasınasokabiliriz.TevhidilkesisadeceMu tezilîkelâmcılariçindeğilbütünMüslümanlar

içinsistemikbirdeğertaşımaktadır.Ancakdüalistveplüralistçağrışımlariçerenhertürtanrıtasavvurunutevhideaykırıgörüpbudüşünceleriçürü-tensonrakiİslâmfilozoflarıâleminezelîliğifikrinisistemlerininönemlibirparçası olarak savunmuşlardır.Başka bir ifade ile onlar âlemin ezelîliğidüşüncesiniTanrınınbirliğivegenişanlamdayaratıcılığıbakımındanso-runlubirdüşünceolarakgörmemişler,aksinebununfelsefiaçıdanzorunluolduğunuifadeetmişlerdir.BaştaFârâbîolmaküzereâleminkıdeminekailolanİslâmfilozoflarıbugörüşleriniezelîkavramınımutlakanlamdaezelîolanla,başkasındandolayıezelîolanşeklindeikiyeayıraraktemellendirmeyoluna gitmişlerdir. Fârâbî, İlk’in doğasını belirleme bağlamındaO’nunkendindevarlıkolduğunu,hiçbirnoksanlıktaşımadığınıherbakımdanenüstünvarlığasahipolduğunu,yokluğunundüşünülmesininmümkünolma-dığınıveherdaimfiilhalindebulunduğunubelirttiktensonra,Onunezelî-liğiileilgiliolarak,İbnSîna’daayrıntılışekildeincelenecekolanşusonu-cu ifadeeder: “ BundandolayıO,ezelîolmak içinvarlıktakalmasını/bekâsağlayacakbaşkabirşeyeihtiyaçduymaksızın,zâtıvecevheribakı-mındandaimîvarlığasahipolarakezelîdir.ÇünküO’nuncevheri,varlıktakalmavevarlığını devamettirmehususundakendineyeterdir.”23Fârâbî,23 Fârâbî,Kitabu Mebadii Arai Ehli’l-Medineti’l-Fazıla,nşrveçev.R.Walzer(O ford:1985),56.


kitabının sonraki sayfalarında ezelîliğini kendinden alan İlk’in birliğini,tekliğini,bölünmezliğiniayrıntılıbirbiçimdeelealıpispatlamayaçalışır.Ona göre, âlem ezelîdir fakat kendi zatı ve cevheri bakımından değil,İlk’in ona ezelî olarak varlık vermesi dolayımıyla ezelîdir. Bu nedenleezelînindoğasıkonusundaikifilozofarasındaönemlibirfarklılığınbulun-madığınısöyleyebiliriz.Farklılık,Kindî’de“başkasındandolayıezelî”ta-savvurununolmamasındankaynaklanmaktadır.YaniKindî’yegöre,nedeniolanbirşeyezelîolamaz.DolayısıylaTanrı’nındışındaezelîliklenitelen-direceğimiz başka bir varlığın bulunmasımümkün değildir. Bu nedenleKindî,zamandabirbaşlangıcıvesonuolanâleminezelîliğidüşüncesinekesinbirbiçimdeveşiddetlekarşıçıkar.Kindî,Fi’l-Felsefti’l- lâ’nınbirincibölümününikincikısmında,konu

metafiziğeilişkinyararlıbilgilervermeyegeldiğinde,ilkolarakTanrı’nınezelîliğimeselesinielealır.O,buradayaptığıaçıklamalarda,ezelîninRisâ-le fî ud di’l-Eşyâi ve Rus mihâisimlieserindekişutanımınazarıdikkatealmaktadır:“Yokolmayanvevarlığınısürdürmekiçinbaşkasınamuhtaçolmayan. Varlığını sürdürmek için başkasına muhtaç olmayanın sebebiyoktur,sebebiolmayaniseebediolarakvardır/daimdir.”24EzelîninbenzerterimlerleFârâbî’dedetekrarlananbutanımıİbnSîna’dazorunluvarlığıntanımı olarak karşımıza çıkacaktır.Yani tanımda açıklanan anlam vâci-bu’l-vücûd (bi zatihi) olarak isimlendirilecektir:Özü gereği var olan vevarlığınısürdürmekiçinbaşkasınamuhtaçolmayanvarlık,zorunluvarlık-tır.Kindî’ningörüşleriçerçevesinde,ezelîninveyazorunluvarlığınkav-ramsalanalizionunhepsidebirbiriyletelazumilişkisiiçerisindeolanşuözellikleriniortayaçıkarır:Yokluğutasavvuredilemeyen,öncesindeaslabaşkabirvarlıkbulunmayanvevarlığınısürdürmesibaşkasınabağlıolma-yanvarlık.Dolayısıylaezelîiçinherhangibirnedenselbelirlenimsözko-nusudeğildir.Kindîdahasonraezelîninbirkonuveyüklemesahipolma-ması sebebiyle bir cinsinin olmadığını ve buna bağlı olarak fesadauğramayacağını akli deliller ve mantıksal çıkarımlarla ispatlamaktadır.Yinebuçerçevedeo,bircinsinaltındabulunmasıimkânsızolanezelîninyetkinliklerskalasınıninişliçıkışlısüreçlerinekapalıolduğunu,hertürlüdeğişimvedönüşümdenuzakbulunduğunuifadeeder.Kindîbubağlamda,ileride Fârâbî’de de karşımıza çıkacak olan “tam” kavramını kullanır.Fârâbî,İlk’in“tam”olduğunusöyler.“Çünkü‘tamolan’,kendivarlıktü-ründenbirvarlığınkendidışındavarolmasıimkânsızolandır.”25Dolayısıy-laO’nun yetkinlik kazanması veya yetkinliğini kaybetmesi imkânsızdır.Kindîise,“tam”olanın,kendisiniüstünkılan“sabitbirhalesahipolduğu-nu”,bunakarşılıknoksanolanınböylesabitbirözelliğesahipolmadığını24 Kindî,TariflerÜzerine,256.25 Fârâbî,Kitabu Mebadii Arai Ehli’l-Medineti’l-Fazıla,60.


ifadeeder.Bunagöre,ezelîninnoksanolmasıimkânsızdır,zirakendisiniüstünkılacakbirhaleintikaletmekonuniçinsözkonusudeğildir.Çünküonunkendisindendahaüstünveyadahanoksanbirhaleintikaletmesike-sinlikle imkânsızdır. “Şuhaldeezelî zorunluolarak ‘tam’dır.”Kindî’ninserilmediğibuargümantasyonsadeceezelînindoğasınıaçıklamayıdeğil,amaaynızamandacinsibulunanher şeyinvedoğalolarakâleminezelîolamayacağınıdaaçıklamayıamaçlar.“Cismincinsivetürübulunduğunaveezelînindecinsiolmadığınagörecisimezelîdeğildir.”26

Gerçek Bir ve Gerçek F il Olarak Tanrı

“Bir/birlik” kavramıKindîmetafiziğinde kendisine oldukça geniş biryerbulmaktadır.İlk Felsefe zerine’ninbugözdekavramıYeniplatoncukökleresahiptirveyerinegöresafPeripatetikgelenektenbirinhirafanla-mınıdataşımaktadır.ÇünküAristoteles’inİlkMuharrikiakılolaraknite-lendirmesinekarşın,Plotinos,TanrıveyaİlkNedeninaklınüzerindebu-lunduğunuveO’nunhakkında“bir”olduğunusöylemeninötesindebaşkabirbelirlemedebulunamayacağımızıdüşünür.Malumolduğuüzere,Ploti-nos “Bir/Hen” kavramından hareketle bir ile çok arasındaki ilişkinin enmakulbiçimininvarlığınBir’dentabiivezorunluolaraktaşmasını,yayıl-masınıöngörensudûr/emanasyonkuramınıgeliştirmiştirki,bu,ul3uhiye-tin doğasını iradeye dayalı yoktan yaratma ile açıklayanKindî’nin ilkedüzeyindekesinolarakkarşıçıktığıbirgörüştür.Kindîhernekadarbazıaçıklamalarındavarlığınyayılması, feyz etmesigibiYeniplatoncuçağrı-şımlarıolanbazıkavramlarıkullanmışolsada,onunsistemininvarlığınTanrı’dantaşmasıdüşüncesinetahammülüyoktur.Kindî’ninYeniplatoncugeleneğinnegatifteolojisiniizleyerekTanrınıncins,tür,fasıl,hassavege-nelarazgibiinsanzihninineşyahakkındaoluşturduğuveherbirizorunluolarakçoklukifadeedenkategorilerdenhiçbirisinekonuolamayacağınıdetaylı bir şekilde anlatması, nihai plandaher şeyden farklı olanveherbakımdan“bir”olanTanrı’nınâlemizamaniçindeyoktanyarattığıdüşün-cesinehizmetamacıtaşımaktadır.Fârâbî, el-Medînetü’l-Fâzıla’nın, Tanrı’nın veya kendi özel tabiriyle

İlk’invarlığıvebirliğininincelendiğiilkbahislerindeKindî’dedetaylandı-rılmışolarakkarşımızaçıkangörüşlerişuşekildeihtisaretmektedir:

Şayet İlk, cevheri bakımından bölünmez ise, bu durumdaO’nukendidışındakimevcutlardanayıranvarlığının,kendisiilekendizatındavarolduğuvarlıktanbaşkaolmasımümkündeğildir. Bundan dolayı, O’nun kendi dışındaki şeylerdenayrıolması,zatıileaynıolanbirbirlik/vahdetsayesindedir.

26 Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,164;Bkz.MahmutKaya,Kindî ve Felsefesi,(Kindî,FelsefiRisaleler,İstanbul2015”içinde)68,


Çünkü“birlik”inanlamlarındanbiri,hermevcudukendidı-şındakilerdenayıranhususivarlıktırki,hermevcudakendinehasvarlıklavarolmasıbakımından“bir”denmesideonunla(hususi varlık) olur. “Bir”in anlamları arasında bulunan buanlam, varlıkla eşdeğerdir. Şu halde İlk, bu bakımdan da“bir”dirve“bir”ismineveonunanlamınakendidışındakiher“bir”olandandahalayıktır.27

Bupasajdadaifadeedildiğigibi,mevcutolmaklabirolmakbirbakımaaynıanlamagelmektedir.Birşeyhakkındaonun“bir”olduğunusöylemek,onunkendinehasbirvarlığa sahipolduğunu söylemektenbaşkabir şeydeğildir.Bunagöre,“ancakbirlikvasfıtaşıyanşeylerinvarlığısözkonusu-dur;birliklerivarlıklarıdemektir”.28BubakımdanTanrı,zatıileaynıolanbirbirliksayesindebütünvarlıklardanayrılır.Böylebirvarlık,yanizatilebirliğinidentikolduğuyegânevarlıkTanrıdır.Dolayısıyla,Fârâbî’nindebelirttiğiüzere,O’nunvarlığınınmertebesindeasla(başka)birşeyolmadı-ğı gibi,O’nun denginin ve zıddının bulunması damümkün değildir.O,başkabirşeyinkendisiyleaslapaylaşmadığıbirvarlığatekbaşınasahibiolması bakımından “bir” ve sahip olduğu varlık mertebesinde “tek”tir.Kendidışındakişeylerdenayrıolmasınısağlayanvarlığızatıileaynıolanbirbirliktirvekendinehasvarlığıbirliğiileaynıdır.29Kindî, zat ile özdeş olan birliğin sahibine, yaniTanrı’yaGerçekBir/

el-Vahidü’l-Hakkböylebirözdeşliğesahipolamayanbirlikleredemecazîanlamdabirdemektedir.GerçekBir’inözelliğihiçbirbakımdankesinliklebölünmezolmasıdır.Kategorilerdenherbiriniveonlarabağlıolarakcins,tür,şahıs,fasıl,hassavegenelarazgibitümelleriifadeedenbirlikzatide-ğil, ârızîdir, dolayısıyla zorunlu olarak kendi dışında bir etki kaynağınasahiptir.30KindîçeşitliargümanlargetirerekGerçekBir’indışındakişey-lerdebirliğinzatîdeğilarazîolduğunu,ziraşahısolsunkülliolsunbunlarınherbirindebirçokluğunbulunduğunuispatlamayaçalışır.Onagöre,tabi-attaçokluğunbulunmadığıbirbirlikyoktur.Böylecetümelolanbiranlam,örneğininsankavramıbirbirliğiifadeeder,amabubirlikzatailişkindeğil-dirçünküinsantanımınauyanbütünvarlıklarıkuşatır.Dolayısıylaburadasözkonusuolanbirlikgerçekanlamdabirlikdeğildir.Bütünşahıslardavarolmalarıcihetindenbirolaraknitelendirilmeyihakederler.Amaherşahısbirtanımınaltınagirmeksuretiylebircinsevefaslasahiptirvebunedenledegerçekdeğilancakarazîolarakbirolmaklanitelenir.27 Fârâbî,Kitabu Mebadii Arai Ehli’l-Medineti’l-Fazıla,68.28 Kindî,İlkFelsefeÜzerine,247.29 Fârâbî’denödünçaldığımızbuifadeler içinbkz.Fârâbî,Fusulü Mebadii Arai Eh-

li’l-Medineti’l-Fazıla,80;Fârâbî,Kitabü’l-Mille ve Nususun hra,nşr.M.Mehdi,Beyrut:2001içinde.

30 Kindî,İlkFelsefeÜzerine,188vd.


Busaydıklarımızınhiçbirindekibirlikhakikibirlikdeğil-dir;sadecebulunduğuşeydeisimolarakbölünmezliğiifadeeder. Bunlardaki birlik bir çeşit arazdır. Bir şeye ârız olanonunzatınaaitdeğildir.Ârızîolanbaşkasındandır Böylecebunlarınhepsindekibirliğinarazolduğunuaçıklamışbulunu-yoruz.Ohaldeeşyadakibirlikzatideğildir.Eşyadaarazola-rakbulunanbirlik,zatiolandangelmektedir.Sonuç:BuradabaşkabirbirliğinmalulüolmayanGerçekBir’invarlığızo-runluolaraksözkonusudur.31

Kindî’yegöreGerçekBir,mecazîveyagerçekolmayanbirinbütünözel-liklerinibünyesindendışlar.Şöyleki,GerçekBirzatıbakımındanbirolduğuiçin verilmiş veyagöreceli olarakbirliğe sahipolanher şeyden tamamenfarklıdırveonlarlakıyaskabuletmez.Tabiattakibirlerin/birliklerinherbiri-ninmürekkepolupçoklukiçermesinekarşınO,mutlakanlamdabirdir,aslabölünmeveçoğalmakabuletmez.32Kindî’ninbirvebirliğedairaçıklamala-rındaikiboyuttespitedebiliriz.İlki,Tanrı’nınvarlığını,birliğini,tekliğini,bölünmezliğinivs.ispatlamayıamaçlar.Buboyuttasöylenenlerleezelîkav-ramınailişkinaçıklamalarözbakımındanbirbirindençokfarklıdeğildir.

OhaldeGerçekBir’inmaddesi, formu,niceliği,niteliğiveizafeti yoktur. Diğer kategorilerin hiçbiriyle de nitelene-mez Ohareketedendeğildir.OGerçekBirolmanınötesin-de hiçbir şeyle nitelenemez.YalnızcaO salt birdir.YaniObirlikten başka bir şey değildir;O’nun dışındaki her birlikçokluk sayılır Bütün eşyadaki birlik araz durumundadır.GerçekBirzatitibariylebirolandırki,O’ndahiçbiryöndençoklukyoktur.33

İkinciboyutvarlıklabirliğineşdeğerliğindenhareketlevarolanherşe-yinzorunluluklabirbirliğesahipolmasıgerektiğiniispatlar.Buşuanlamagelmektedirki,eğervarolmakbirolmaklaeşdeğerseveTanrı’nındışındahiçbirşeydebirlikzatiolarakbulunmuyorsa,mümkünvarlıklarserisininbirzorunluvarlıktasonbulmasıgerektiğigibi,bubirliğiverenbirvarlığın,birMutlak Bir’in bulunması kaçınılmazdır. Kindî varlığın ilkesi olarakTanrı’yıkanıtlamakiçingerçekveyamutlakbirilegerçekolmayanveyamecazîbir’iayırarakbütünvarlıklardakibirliğinsebebininİlkGerçekBirolduğunubaşarılıbirşekildetesisetmektedir.

Birlikle nitelenen varlıklardaki birliğin ilk sebebi GerçekBir’dirki,Obirliğibaşkasındanalmışdeğildir.Çünkübaş-langıçtan itibaren sonsuza dek varlıkların birbirinin sebebi

31 Kindî,İlkFelsefeÜzerine,194.32 Kindî,İlkFelsefeÜzerine,242vd.33 Kindî,İlkFelsefeÜzerine,245.


olması imkânsızdır.Öyleysebirliklenitelenenvarlıklardakibirliğin sebebi İlkGerçekBir’dir.Birlik ifadeeden (diğer)bütün varlıklar sebeplidir. Gerçek Bir’in dışındaki her bir,gerçekdeğilmecazî birdir.Sebepli varlıklardanher birininbirliğizatındanbaşkadır MutlakBirdeğildir MutlakBirderken,aslaçokolmayanıvebirliğiilezatıaynıolanıkaste-diyorum.34

Kindî,varlıkkazanmayıbirlikkazanmaolarakbelirlediktensonra,bü-tün duyulur varlıklar silsilesinin, olmayanımeydana getirmek üzere birinfialetabiolduğunuvekendisinegelenbirliğiyanivarlığısilsileninilgilihalkasınayaydığınıbelirtir.BuradaKindîYeniplatoncusudurkuramınıngözde tabiriolan feyz/taşma,yayılmakavramınıkullanarak“birliğin İlkGerçekBir’denyayıldığını/feyz”söyler.“ÖyleyseİlkGerçekBir’denge-lenbirlikfeyzi,herduyulurnesneyeveonlarailişkinolanlaravarlıkver-miştir.Okendivarlığındanonlarasununca,herbirvarlıkvücutbulmuştur.ŞuhaldevaroluşunsebebiGerçekBir’dir ”35FârâbîgibiYeniplatoncuatmosferdedüşünenfilozoflardafeyzkavramı,

her bakımdan bir olan ve bütün nitelemelerin üzerinde bulunanMutlakBir’denveyaİlk’tenbellibirdüzeniçerisindetabiivezaruriolarakgerçek-leşenezelîbirvarlıktaşmasınıifadeeder.“İlk,mevcudatınkendisindenvarolduğuşeydir.İlk,kendineözgüvarlığıylavarolduğunda,bunu,zorunluolarak,varlığıinsaniradesiveihtiyarınabağlıolmayanvevarlıktagerçek-leştiğişekliylebirkısmıduyumlagözlemlenenbirkısmıiseburhanyoluy-labilinendiğermevcutlarınO’ndanvarlığagelmesiizledi.O’ndanvarlığageleninvarlığı,ancak,varlığıbaşkabirşeyinvarlığınabağlıolanbirtaşma/feyzyoluylaveO’nundışındakişeylerinvarlığınınbizzatO’nunvarlığın-dantaşmasıylagerçekleşir.”36NevarkiKindîbütünnitelemelerinüzerindebulunanMutlakBirveyeryervarlığınveyagücünBir’denyayılmasınıifadeeden“feyz”gibiYeniplatonculuğunhayatikavramlarınıkullansadabunlarındiniasıllarlaçatışanmetafiziktazammunlarınasitemindeyerver-mez. Burada ima edilenmetafizik tazammunların en önemlisi, iradeninTanrıkavramınadâhiledilmemesidirki,buyoktanyaratmadüşüncesinibiraksiyomolarakkabul edenvebunu teolojisininomurgası halinegetirenKindî’detartışmakonusubileyapılmaz.Çünküâleminbirbaşlangıcınınvebirsonununbulunması,yanizamandayoktanyaratılmışolmasıteziileira-devarlığıolarakTanrıdüşüncesibirbirinigerektirir.Kindî, âlemdeolupbitenherşeyinTanrınıniradesiilegerçekleştiğinihervesiledeifadeeder37 34 Kindî,İlkFelsefeÜzerine,244.35 Kindî,İlkFelsefeÜzerine,244.36 Fârâbî,Kitabu Mebadii Arai Ehli’l-Medineti’l-Fazıla,88.37 Meselabkz.Kindî,“GöklerinAllah’aSecdeveitaatEdişiÜzerine”,350vd.


fakatilahîiradeninâlemiyaratmayanasılveneşekildetaallukettiğimese-lesiyleilgiliolarakpekbirşeysöylemez.Kindî’yegöre,ezelîolmaklayaratılmışolmakbirbirinidışlayanikikar-

şıkutbuifadeeder.Varlığınıkazananbirşeyezelîdeğildirveezelîolma-yanbirşeydeyaratılmıştırvedolayısıylaonunvarlığınınbirsebebivardır.BunedenlevarlığınıTanrı’danalanâlemdebütünüyleyaratılmıştır,ezelîdeğildir.Dahaöncedebelirtildiğiüzere,Fârâbî-İbnSînageleneğindedeevrengenişanlamdayaratılmıştır,nedensizdeğildir.BununlaberaberherdaimfaalolanTanrı’nınezelîvaretmefiilisebebiyleezelîdir.Kindî’debutürbirezelîtasavvurubulunmamaktadır.Varlıkkazananherşeyyaratılmış-tır.Âlemdevarlıkkazananbirşeyolduğunagöreodayaratılmıştır.“Varoluşunnedeni/illetİlkGerçekBirolduğunagöre,yaratmanınnedenideİlkGerçekBirdir”.ÖteyandanTanrı’nınvarlığınilletiolması,onuvaretmeanlamını içerdiği gibi varlığını devamettirme anlamını da içermektedir.“GerçekBir,ilkolan,yaratanvevarlığasüreklilikverendir.BirşeyO’nunkorumasıvegücüdışındakalacakolsaderhalyıkılıphelakolur”.38Mûsab.Meymûn,kelâmcılarınTanrı’yıilkneden/illet,ilksebepolarak

değil,fâilolaraknitelendirmekonusundahassasolduklarınınaltınıçizer.Onagörebununsebebi,“illetinmalülünügerektireceğivebunundaâleminkıdeminegötüreceğidir.”Nedenle sonucuneşzamanlıolmazorunluluğunihaiplandaâleminhudusüdüşüncesinidışlar.Musab.MeymunTanrı’nınilletolaraketkidebulunmasıylafâilolaraketkidebulunmasıarasındahu-dusvekıdemaçısındanbirfarklılığınbulunmadığınıveherikidurumdadaTanrınınetkisindebirtehirinolmayacağınıdüşünür.39ÖrneğiniGazâlî’devebaşkakelamcılardagörebileceğimizüzere,illet-malülilişkisindezorun-luluk,fâil-mefulilişkisindeiseiradeyedayalıseçim,sonucutayinetmek-tedir.EşarilerveGazâlî,tabiatabirfiilatfedilemeyeceğini,ziratabiivarlı-ğın iradeden yoksun bulunduğunu öne sürerek tek fâilinAllah olduğudüşüncesinihararetlesavunmuşvenedenlikilişkisineönemliölçüdesınır-landırma getirmişlerdir. Onlara göre, iradeden yoksun olan bir etki, fiilolmahaysiyetinesahipdeğildir.AllahmutlakiradeninsahibidirveO’ndanbaşkafâilyoktur.Tanrıyı fâil olaraknitelendirenKindî, “bir”i gerçekvemecazî olmak

üzereikiyeayırdığıgibi,“fâil”idegerçekvemecazîolarakikiyeayırmak-tadır.O,fiiliTanrı’yahasretmez,fakatTanrı’nınfiiliileO’nundışındakivarlıklarınfiilinibirbirindenkesinolarakayırır.Tanrı’nınfiiliyoktanvaretmefiilidirvebununözeladıibda’,yaniyaratmadır.Kindî,Allah’ahaskıldığıbufiili“ilkgerçekfiil”olarakisimlendirir.Tanrı’nınfiiliherhangibirtesirinsonucudeğildiramadiğerbütünfiillerbirtesirinsonucuolmak-38 Kindî,İlkFelsefeÜzerine,246.39 Musab.Meymun,Dilalet’l- airin,nşr.H.Atay(Ankara:1974),174.


lamualleldir.Tanrınındışındakiherfâilinfiilikendisinegelenbirtesirinbaşkasınaaktarımıveyayansıtılmasından ibarettir.Yaniher fiil aynıza-mandabir infial,herfâilaynızamandabirmünfaildir.Kindîbuinfiallerserisini“ikincigerçekfiil”olarakadlandırdığıbiretkiilebaşlatırkibuseribütünvarlıklarıkuşatır.Tanrı’nındışındakiherşey,bünyesindefiilileinfi-alibirliktebulundururvebunedenlebunlarınhiçbirigerçekanlamdafâilolaraknitelendirilemez.Onlarancakmecazîolarak fâil fakatgerçekan-lamdamünfaillerdir.

Öyleyseaslamünfailolmayangerçekfâil,herşeyinfâiliolanyüceYaratan’dır.Ondanaşağıdakilereyanibütünyaratıklarahakikideğilmecazîolarak fâil adıverilmiştir.Yanionlarınhepsigerçekanlamdamünfaildurumundadırlar.OnlarınilkiyüceYaratan’danetkilenmiş,sonradabirbirlerindenetkilen-mişlerdir.Şöyleki:Bunlardanilkietkilenir,onunetkilenme-sindendebaşkasıetkilenir,ondandabirbaşkasıderkenensonmünfaileulaşılır.40

Bualıntıdandaanlaşıldığıüzere,gerçekfiiliyoktanyaratmaileözdeş-leştirenfilozofumuzikincilnedenleridekabuletmekteveonlarasontah-lildeTanrınınfiilinekıyaslagerçekolmasadabirfiilatfetmektedir.Kindî,aranedenlerdüşüncesinikabuletmeklefelsefigelenekiçerisindekalmayadevametmektedir.Bunagöre,Tanrı’nınfiilikeyfiliktenuzakvebellibirdüzendoğrultusundaikincilnedenlerüzerindenbütünvarlıkmertebelerinenüfuzetmektedir.Filozofumuz luş ve ozuluşun akın Etkin Sebebi ze-rine isimli çalışmasında İlahi hikmet doğrultusunda külli tedbirin nasılvukubulduğunugöstermekamacıylaoluşvebozuluşundoğalsebepleriniincelemekonusuyapar.Tanrıtambirdüzen,uyumvebağlılıkiçerisindeişleyenâlemi,şeylerinbazısınıbazısınasebepkılaraktedbiretmektedir.41 DolayısıylaTanrı,Gazâlî’nindüşüncesinden farklıolarak,herbirolayınyakınnedeniolarakdeğiluzaknedeniolaraketkidebulunmaktadır.

İlkmünfail başkasını etkilediği içinonamecazîolarak fâiladıverilmiştir.Çünküo,infialinyakınsebebidir.İkincisideöyledir,odaüçüncüsününinfialininyakınsebebidir.Böylecesonmünfaillerekadarinilir.YüceYaratan’agelinceO,aracıdurumundaolanveolmayanbütünmünfaillerinilksebebidir.ÇünküO,fâildir,aslamünfaildeğildir.ŞuvarkiO,ilkmün-failinyakınsebebi,ondansonrakilerindolaylısebebidir.42

40 Kindî,“GerçekveMecazîEtkinÜzerine”,272.(Fâilvemünfailkelimeleri,çevirideetkinveedilginşeklindeyeralmaktadır.)

41 Kindî,OluşveBozuluşunYakınEtkinSebebiÜzerine,308,344.42 Kindî,GerçekveMecazîEtkinÜzerine,272.(Fâilvemünfailkelimeleri,çevirideetkinveedilginşeklindeyeralmaktadır.);Adamson,KindîveYunancaFelsefeGele-neğininKabulü,40;Adamson,Al-Kindî,58.


Felsefe-kelâmilişkileribağlamındahararetletartışılankonularınbaşın-daâleminkıdemimeselesigelmektedir.YerigeldikçebelirttiğimizüzereKindîbukonudadinidüşünceyekatılırveâleminyokluklaöncelenmişbirzamanda yoktan yaratıldığını ve dolayısıyla hâdis olduğunu kabul eder.Mûsa b.Meymûn’un da tespit ettiği üzere âlemin hudusü düşüncesi üçbüyükdininmütekellimlerininortakgörüşüdür.43NitekimKindî’ninbuko-nudakikaynağı .PhiloponusdabirHıristiyandır.ElimizdekieserlerindeKindîherfırsattaAllah’ınâlemiiradesiyleyoktanvezamaniçerisindeya-rattığınıvedilediğibirzamandadaonunvarlığınasonvereceğinibelirtir.Filozofumuzagöre,ilkgerçekfiilyoktanyaratmafiilidirvebufiilTanrı’yamahsusudur. Philoponus ve ondanmülhem olarakKindî’nin geliştirdiğiargüman,şeylerin,kendilerindendeğil,kendizıtlarındanmeydanageldiğidüşüncesidir.Buna göre, ateş ateş olmayandan, sıcak sıcak olmayandanmeydanagelir;ateşateştenvesıcaksıcaktanmeydanagelmez.“Olanherşeykendindenbaşkasındanolmuştur.Demekoluyorki,herolanşeyyok-tanmeydanagelmiştir.”Yaniyoktu,birvarolmamadurumunasahipti,var-lıkkazandı.Bunubütünolarakâlemeuyguladığımızda,odayokolduğubirdurumdansonravarlıkkazandı.Dolayısıylaodazıddındanyaniyok-luktanyaratıldıvebirvarolmamadurumundanvarolmadurumunageçti-ğinegöre,onunvarlıkkazanmasının,yaratılmasınınbirilkanıbulunmak-tadır.44SonuçolarakAllahâlemiyokolduğubirdurumdaikenyokluktanvezamaniçerisindeyarattı.Şuhaldeâlemveonabağlıolarakzamanvehareketsonludurvebunlardanhiçbiriezelîolmaözelliğinesahipdeğildir.45

Kaynakça

Adamson,Peter.Al-Kindî O fordUP,2007.------------.“KindîveYunancaFelsefeGeleneğininKabulü”.Adamson-Tay-

lor. İslâm Felsefesine Giriş, İstanbul2007içinde.Aristoteles.Metafizik çev.A.Arslan.İzmir:1993.Copleston.Felsefe Tarihi Aristoteles.çev.A.Yardımlı,İstanbul:1990

içinde.Fahri,Macit.İslâm Felsefesi Tarihi İstanbul:1987.Fârâbî.el-İbane an Garazi Aristutalis fi Kitabi Mabadettabia el-Mec-

mu.Mısır:1907içindeiçinde.43 Musab.Meymun,Dilalet’l- airin,185.44 Kindî,“Aristoteles’inKitaplarınınSayısı”,440vd.;Adamson,“KindîveYunancaFelsefeGeleneğininKabulü”,43-44;Nasr- eaman,İslâmFelsefesiTarihi,206;Ivry,“KindîveMutezile:YeniBirDeğerlendirme”,325.

45 Kindî’ninbukonularla ilgilidetaylıçalışmalarıbulunmaktadır:ÂleminSonluluğuÜzerine,SonsuzlukÜzerine,Allah’ınBirliğiveÂleminSonluluğuÜzerine.Ancakbizmakalemizdeâlemkonusunagirmedik.


------------. Siyasetu’l-Medeniyye nşr.F.M.Neccar.2.Baskı.Beyrut:1986.------------. Fusulü Mebadii Arai Ehli’l-Medineti’l-Fazıla Fârâbî, Kita-

bü’l-MilleveNususunUhra,nşr.M.Mehdi,3.BaskıBeyrut:2001içinde.------------.İhsau’l-Ulûm,nşr.O.Emin,2.Baskı,Mısır:1949.------------. Kitabu Mebadii Arai Ehli’l-Medineti’l-Fazıla nşr ve çev. R.

Walzer.O ford:1985.Gilson,Etienne.Tanrı ve Felsefe.çev.M.Aydın.İzmir:1986.Ivry,Alfred.“KindîveMutezile:YeniBirDeğerlendirme”.çev.H.N.

Güdekli.M İlahiyat Fak Der isi44(2013/1).Kaya,Mahmut.“KindîveFelsefesi”.Felsefi Risaleleriçinde.İstanbul:

KlasikYayınları,2015.Kindî. “Aristoteles’in Kitaplarının Sayısı Üzerine” Felsefî Risâleler

içinde.çev.MahmutKaya.İstanbul:KlasikYayınları,2015.------------.“GerçekveMecaziEtkinÜzerine”.Felsefi Risâleleriçinde.çev.

MahmutKaya,İstanbul:KlasikYayınları,2015.------------.“GöklerinAllah’aSecdeveİtaatEdişiÜzerine”.Felsefi Risâle-

leriçinde.çev.MahmutKaya,İstanbul:KlasikYayınları,2015.------------. “İlk Felsefe Üzerine”. Felsefi Risaleler içinde. çev. Mahmut

Kaya.İstanbul:KlasikYayınları,2015.------------.“OluşveBozuluşunYakınEtkinSebebiÜzerine”.Felsefi Risa-

leleriçinde.çev.MahmutKaya.İstanbul:KlasikYayınları,2015.------------.“TariflerÜzerine”,Felsefi Risaleleriçinde.çev.MahmutKaya.

İstanbul:KlasikYayınları,2015.Musab.Meymun.Dilalet’l- airin nşr.H.Atay.Ankara:1974.Nasr- eaman.İslâm Felsefesi Tarihi(İstanbul:2007).Peker,Hidayet.“İbnSîna’nınFelsefesindevahyinKavramsalMuhteva-

sı”, İlahiyat Fakültesi Der isi17,sy.1(2008).Ross,SirDavid.Aristoteles’inMetafiziği. çev.A.Arslan.Aristoteles,

MetafizikI,içinde.İzmir:1985.

ÖZ

Kindî’ningünümüzeulaşaneserleribirbütünolarakincelendiğindeonunmetafiziktasavvurununesas

itibariyleüçkavramveönermedenoluştuğugörülür.Hakkavramınıntahlili,Kindî’yihernesneninsahipolduğugerçekliğinnihaibirilkesibulunduğuvebu

ilkenindeilkgerçekolmasıgerektiğisonucunaulaştırır.VahdetkavramınıntahliliKindî’yiherbirnesnenin

sahipolduğubirliğinnihaibirilkeyedayandığıvebunihaiilkedeisebirlikvebirinözdeşolmasıgerektiği

sonucunaulaştırır.Hareketkavramınailişkintahlilleri,Kindî’yihareketekonuolabilecekherşeyinhâdis

olduğuvebütünhâdisleriniseezelîbirfâiledayanmasıgerektiğisonucunaulaştırır.Bukavramveönermeler

aynızamandaKindî’ninmetafiziktasavvurunudaoluşturur.Onagöremetafizik,nihaigerçek,mutlakbir

veezelîfâileilişkinbilgidir.

AnahtarKelimeler:Hak,Vahdet,Hareket,Hudûs,Metafizik.

2018· S

AYI:2

· SAY

FA 5

3-66KİNDÎ METAFİZİĞİ

AL-KINDI’S METAPHYSICS

ABSTRACT

Whentheworksofal-Kindithatareavailabletodayaree aminedaswhole,itispossibletodiscernhisunderstandingofmetaphysicsasbeingformedessentiallyofthreeconceptsandpropositions.Theanalysisoftheconceptofthetruth(ha )leadsal-Kinditotheconclusionthattheree istsanultimateprinciplefortherealitypossessedbyeveryobject,andthisprinciplemustbethefirstreality.Thee aminationoftheconceptofunity(wahdah)takesal-Kinditotheconclusionthattheunitypossessedbyeveryobjectisbasedonanultimateprinciple,andatthelevelofthisultimateprinciple,unityandonenessmustbeidentical.Theanalysesrelatedtotheconceptofmovementresultsintheconclusionthateverythingtobesubjecttomovementmustbetemporal(hadith),andallsuchtemporallycreatedobjectsmustrelyonaneternalagentthatbringsthemabout.Theseconceptsandpropositionssimultaneouslyformal-Kindi’sconceptionofmetaphysics.Accordingtohim,metaphysicsistheknowledgeofanagentthatiseternalandabsolutelyone,theultimatereality.

Keywords:Truth,Unity,Movement,Temporality,Metaphysics.

ÖMER TÜRKERPROF. DR.

MARMARA ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAK.


Giriș

Günümüzeulaşaneserleribirbütünolarakdüşünüldüğünde Kindî’nin1 metafizikdüşüncesinin,doğaötesininbilgisinena-

sılulaşılır,sorusunacevapolaraktasarlanmışüçkavramüzerinekurulduğugörülür:Hak,birlikvehareket. Kindî bu kavramlardan her biriyle birönermeyeulaşır.Birincisi:Nesnelerdekigerçek-lik,kendisisafgerçekolanbirnihaigerçeğeda-yanmalıdır.İkincisi:Nesnelerdekibirlik,birliğinibaşkasındanalmayanve“birlik”ile“bir”inözdeşolduğusafbirliğedayanmalıdır.Üçüncüsü:Hare-ket,bulunduğunesneninsonlu,hâdisvemuhtaçolduğunugösterdiğindenhareketlinesneler,hare-kete muhtaç olmayan bir ilkeye dayanmalıdır.Kindîmetafiziğinibuüçkavramveilkedoğrultu-sunda inşa etmek mümkündür. Filozofun İslâmfelsefesi tarihinde kendisine özgü görüşleri deönemli ölçüde söz konusu bu üç ilke sayesindebelirginleşmektedir.

. Hak ve Hakikat Bilgisi Olarak Metafizik

Kindî,Fi’l-Felsefeti’l- lâadlıeserininbaşındadışvarlık,zihinvedavranış,diğerdeyişlevarlık,bilgiveahlakbakımından“hak”kavramınımer-kezealanbirtahlilyapar.Butahlilintemelcümle-sişudur:(ı)Herşeyinvarlığınınvesürekliliğininsebebi,“hak”tır,(ıı)çünküinniyyetiolanherşe-yinbirhakikativardır.(ııı)Ohaldehak,varolaninniyetleriçinzorunluolarakvardır.2Kindîcümleninbirincikısmında“hak”kelime-

sinikullanarakbütünmevcutlarıdıştabulunuşlarıbakımından“hak”olmaklanitelemektedir.Bunagöredışınzarfolmasıanlamındamevcutolanşey-lerinbizzatmevcudiyetlerininsebebi,dışınonlara1 Kindî’ninhayatıvegenelolarakfelsefîgörüşlerihak-kındaşuçalışmalarabakılabilir.MahmutKaya,Kindî Felsefî Risâleler (İstanbul:KüreYayınları, 2014), 15-104;PeterAdamson,al-Kindî,(O ford:O fordUniver-sityPress,2007),3-20.

2 Kindî, “Fi’l-fesefeti’l-ûlâ”, Kindî: Felsefî Risâleler içinde(İstanbul:KüreYayınları,2014),126.

KİNDÎ METAFİZİĞİ 55

zarf olmasını sağlayan gerçeklikleridir. Pekâlâ,mevcudun gerçekliği nedemektir Cevapşudur:Birşeyindıştabulunmasınınsebebi,dışızarfka-buletmeyisağlayanvarlıkanlamıdır.Varlıkanlamısaltvarlıkanlamıola-rak düşünüldüğünde şeyin dışta bulunuşunu ifade eden “mutlak varlık”ifadesinden farklı olarakmutlak varlık yükleminin dayanağını oluşturanşeydemektir.Çünkümutlakvarlık,şeyiledışarasındakiizafetkavrandı-ğındayüklemyapılabilenbiranlamdır.Busebeplemertebecehemdışıhemdedışınbirşeyezarfolmasıanlamındamutlakvarlığıönceler.Bubağlam-dacümleninilkkısmınınanlamışöyleolacaktır:Dışınherhangibirşeyezarfolmasınınvezarfolmayısürdürmesininsebebi,yalınvarlıkanlamıdır.Bubakımdancümle,sonralarıİbnSînâmetinlerindebütünlüklübiranlatı-yakavuşacakolanvarlık-mahiyetayrımınınerkenifadesiolarakgörünür.NitekimakılyürütmeninilerleyensürecindeİbnSînâcıvarlık-mahiyetay-rımıylayapılanTanrıkanıtlamalarınınKindî’deaynıyla“hak”ve“birlik”kavramlarıylayapıldığıgörülecektir.Cümleninikincikısmınınanlamıdaböylesitefekkürlebelirginleşir.Zira

varlık anlamı,mevcudiyetkazandığındazorunluolarak“hakikat”halinegelecektir.Bunagöre“inniyetiolanherşeyinbirhakikativardır”ifadesi,dıştamevcutolanherşeyinbirhakikativardırdemektir.Bilindiğigibi“in-niyet”kelimesibilhassaerkendönemfelsefeeserlerindemevcutanlamın-dakullanılmaktadır.BöyleceKindî,dışınzarfolmasıanlamındavarlıkiledıştavarolanmevcudunmutlakvarlıklanitelenenhakikatiniayrıştırmak-tadır.BudurumbizeKindî’ninniçinvarlık(vucûd)kelimesinesahipolma-sına rağmendelili“hak”kavramıüzerinekurduğununnedeninideverir.Zira“hak”kelimesi,yukarıdaaçıklandığışekildegerçeklikanlamınagel-diğigibidıştabulunanşeyiçinkullanıldığındaonuntaayyünvetemeyyüze(belirginlikveayrışma)sahipolduğunu ifadeeder.Dolayısıylabirşeyin“hak”olmasıbirhakikatesahipolmasınıdagerektirir.Yahutakılyürütmetersindendekurulabilir:Dışınbirşeyezarfolması,onunmevcutolmasınıgerektirir.Şeyinmevcutolması,onunayrışmışbirhakikatibulunduğunugösterir.Hakikatiseözelbirvarlıkanlamıolduğunagörebirhakikatesahipolmak,şeyinbirvarlıkanlamıolmasınıgerektirir.Dolayısıylavarolanherşeyhak’tır.Bu durumda felsefe “şeylerin hakikatlerini insan gücü ölçüsünce bil-

mek”,filozofise“hakkıbilenvehaklaameleden”kimsedir.3Dikkatedilir-sefelsefetanımı,şeylerinhakikatlerinidilegetirmeklebuhakikatlerenis-petedilen“hak”larınbirbirindenayrışmışolmasınıgerektirmektedir.Aynışekilde filozof da bu hakikatleri bilmeyi ve onlara uygun davranmayıamaçlayan kimsedir. Şayet hakikatler ve hak’lar birbirinden ayrışmışsabunlararasındasebep-sonuç ilişkisikurabilirizdemektir.Kuşkusuzdışta3 Kindî,“Fi’l-felsefeti’l-ûlâ”,126.


tahakkuketmişvarlıkanlamlarıarasındasebep-sonuçilişkisibirilkeola-rakkabuledilsebilepeşinengarantiedilmişdeğildir.BusebepleKindî,birlikvehareketkavramlarınadayalı tahlilvekanıtlarındaolduğu“hak”kavramınadayalıtahlilvekanıtındamantıktakibeştümelikullanır.Meta-fiziğintemelmeselelerinielealdığırisalelerinintamamıincelendiğiaçıkçagörüleceğiüzereKindîiçinbeştümelsadecetanımteorisininyapıtaşlarınıoluşturmaz,aynızamandametafiziğiinşayaimkânverenbirtahlilyönte-midir.BuyöntemKindî’yenedensellikilkesinibeştümelinyüklemolduğuşeylerintamamınatatbikederekilkilkeyeulaşmaimkânıverir.Fakatdiğertahlillerinin aksine “hak” kavramına ilişkin tahlilden İlkHakk’a vardığıakıl yürütme oldukça kısadır ve zikredilmemiş ara cümleler barındırır.Kindîbuincelemeyeherbirmevcudungerçekliğininbirnedenioluşuylabaşlar.1.Felsefe“hakkınbilgisi”ve“filozofdahakkauygundavranankimse”

olduğundan yapılması gereken şey, hakkın bilgisine ulaşmaktır. Hakkınbilgisiisenedenleribilmedeneldeedilemez( ).Her şeyin varlığı ve sürekliliğinin nedeni ise “hak” olduğuna göre

( )bütünfelsefîbilgidağarcığıhakkailişkinbilgiolacaktır.Ohaldehakkıbilmekdemek,nedeniyahutnedenleribilmekde-mektir.Bu,meşşâîgeleneğinmeşhur“şeyibilmek,nedenlerinibilmekde-mektir”ilkesininfaklıbirifadesidir.2.Nedenolanher şey isemadde, sûret, fâilvegayedir.Bunedenleri

bilmekiçinsorulansorulardadördeayrılır:Varmıdır(hel) Nedir(mâ) Hangisidir(eyyu) Niçindir(lime) Busoruları,Kindî’yiizleyereksıra-sıylavarlıksorusu,cinssorusu,fasılsorusuvetamlıknedenisorusuolarakifadeetmekmümkündür.Nedirvehangisidirsorularıbirleştiğindeşeyintürünüsorduğundansoruların toplamıylaşeyinhakikatinioluşturuphembeştümelaltınagirenşeylerinaraştırmasıhemdeşeyindışındaolanilletlersorulabilmektedir.Kindî’nindebelirttiğigibi“bizşeyinunsurunu(madde-sini)bildiğimizdeonuncinsinibilmişoluruz.Suretinibildiğimizdeonuntürünübilmişoluruzvetürünbilgisindeisefaslınbilgisiiçerilir.Şeyinun-surunu,suretinivetamlıkilletinibildiğimizdeiseonuntanımınıbilmişolu-ruz.Tanımlananherşeyinhakikationuntanımındadır.”4Buaçıklamalaraslındadörtnedenevedörtbilimselsoruyailişkinbütün

felsefîgeleneğinortakgörüşleridir,ilkbakıştaherhangibiristidlâleelve-rişligörünmez.FakatKindîbuortakgörüşlerdenhareketlefarklıbirsonu-cavarır:3.“Şuhaldeilkilletinbilgisine‘ilkfelsefe’adınınverilmesihaktır.Çün-

küfelsefedebulunanşeylerintamamı,ilkilletinbilgisindedürülüdür.Öy-leyse ilk illet, yücelikte ilktir, cins olmakbakımından ilktir, şeyinkesin4 Kindî,“Fi’l-felsefeti’l-ûlâ”,127.


olarakbilinmesibakımından ilk sıradayeralır, zamanbakımından ilktirzirao,zamanınilletidir.”İkinciveüçüncümaddelerarasındaikincimaddeninsoncümleleriile

üçüncümaddeninilkcümlesindegizlenenbir takımörtükönermeleryeralır.Herşeyinhakikationuntanımındadürülüysetanımcadahagenelvekuşatıcıolanşey,taşıdığıvarlıkanlamıbakımındankuşattığışeylerinüze-rindebulunuyordemektir.Kindîhernekadaraçıkçabelirtmesedebuakılyürütmedetazammunundelaletini,cinsvetürbilgisindennihaiilletbilgi-sineulaşmak içinkullanır.Bilindiğiüzere tazammunundelaleti, iki şeyigösterir. Birincisi: Nesnede tazammunun güçlü olması, onun terkibindeçokşeybulunmasınıgerektirir.Başkabirifadeylebirşeyintanımınınbir-denfazlaşeydenbirleşmişolması,oşeyintazammununundahagenel,mu-tabakatınınisedahadarolduğunugösterir.Nesneninterkibininartmasıiseonunhemterkibinegirenşeylersayısıncakurucu(mukavvim)nedenehemdekurucunedenleribirarayagetirenfâilnedenleremuhtaçolmasınıgerek-tirir.Bubağlamdacins,tür,fasıl,genelarazvehâssanınyüklendiğişeylerbirleşikolmakdurumundadır.Birleşikolan şeyioluşturanparçalar iseoşeyinilletleridir.Şey,varoluşunuyahutkendisindetahakkukedenvarlıkanlamınıonuoluşturanparçalaraborçludurveondakivarlıkanlamı,bizzatoparçalartarafındankurulur.Parçalarisekendiliklerindenbirarayagele-mezler.Çünkükendiliklerindenbirarayagelecekolsalardıdaimaöyleol-malarıgerekeceğindenbiroluşumdanbahsedemezdik.Dolayısıylakendi-liklerindenbirarayagelecekolsalardıbirleşikolamazlardı.Ohaldeonlarıbir arayagetirenbaşkabir fâil ilkeyahut ilkeler toplamıvardır.Buakılyürütmedevamedervenihayetparçalarıbulunmasımümkünolmayanveherhangibir terkibikabuletmeyen ilkedesonaerer.Akılyürütmeninbuformu,şeyinkurucuveoluşturucunedenleriaçısındanbakıldığındaböyle-dir.Şeyinvarlığıkurulduktansonrabizzatonunkapsamına(mutabakatına)girenşeyleraçısındanbakıldığındaiseonundelaletettiğişeyler,yaonunlaaynıderecedeterkibeyadadahafazlaterkibesahipnesnelerdir.Budurum,tazammunundelaletininikinciyönünügösterir:Aşağıinensüreç,mutaba-katı olmayan bir nesneye ulaşınca durur. Beş tümelin yüklendiği şeylerarasındaki bu derecelenme, nesnelerin taşıdığı varlık anlamları arasındagenellik-özellikilişkisiaçısındanbirderecelenmebulunduğunugösterdiğigibivarlıkanlamlarınınterkibinidegöstermektedir.Herikidurumunsonu-cudaaynıdır:Varlıkanlamlarıarasındanedenselbirilişkiolmakzorunda-dır.Zirabirleşikvarlıkanlamları,kendileridışındabirilkeyemuhtaçtırvebusonsuzadekgeriyegidemez.Ziraterkiptenazadebirilkeyevarılamadı-ğıtakdirdeherhangibirbirleşikvarlıkanlamıaslamevcutolamaz.Birleşikvarlıkanlamlarınkendisinedayandığıbuvarlıkanlamıyani“hak”bütünvarlıkanlamlarınınkaynağıolacağınagöre“ilkvarlık”,“ilkgerçek”(el-


Hakel-evvel)veya“ilkillet”olacaktır.Kindî’ninyukarıdaüçüncümadde-dealıntılanansözleribubağlamdaanlamkazanır.“Felsefedebulunanşey-lerin tamamı, ilk illetinbilgisindedürülüdür”,zira ilk illet,bütüngeriyegidişlerinkendisindedurmasıbakımından“ilk”,varlıkanlamlarınıntama-mınıkuşatannihai ilkeolmasıbakımındanda tikelbilimlerdearaştırılanbütünhakikatlerinkendisindedürüldüğüve içerildiğienkuşatıcı ilkedir.Busebepleo,bütünyüceliktebütünmevcutlarınüzerindedir.Aslındailkilletcinsvefasıldanmüteşekkilolmamasınedeniyleonuniçincinsifade-sini kullanmak geleneksel anlatıya aykırıdır. FakatKindî, ondaki varlıkanlamınınkuşatıcılığınıvurgulamakiçinilkilletin“cinsolmakbakımın-danilk”olduğunusöyler.Nesnelerinhakikatlerineilişkinaraştırmanihaitahlildeilkillettedurduğuveonailişkinbilgininkesinliğibütünnesnelereilişkinbilgininkesinliğiniteminettiğiiçin bilindiğiüzeresofisteleştirile-rinYeniEflâtuncuMeşşâîlerdekienkatîcevaplarındanbiribudur-ilkillet,“kesinolarakbilinmekbakımındanilksıradayeralır”.İlerdedahaayrıntı-lıelealınacağıüzerezaman,cisimselvarlıklarınvarlığınınmüddetioldu-ğunagöreilkillet,zamanındayaratıcısıdırvedolayısıylazamanbakımın-danonuönceleyenhiçbirşeyolamaz.Kindîbuaçıklamalardanhareketlemetafiziğinkonusunailişkinbirso-

nucaulaşır:“Şuhalde“ilksebebin”bilgisine“ilkfelsefe”adınınverilmesihaktır.5İlksebepveyailkillet,varlıklarınenşereflisiveenüstünüoldu-ğundan“felsefeninmertebeceenşereflisiveenüstünü,ilkfelsefedir.”Do-layısıylaKindî’yegöreİlkfelsefeveyametafizik,“herhakkınsebebiolanİlkGerçek’inbilgisi”dir.Sebebinbilgisisonucunbilgisindendahaüstünolduğunaveherşeyiancaksebepleriylebildiğimizdetambirşekildebil-mişolduğumuzagörefilozoflukpayesi,hakikianlamda,ilkfelsefeyiveyametafiziği kuşatana verilir.6 O halde Kindî’ye göre metafiziğin konusuTanrı’dırvemetafizikçifilozof,Tanrı’nınvarlığını,bütündiğermevcutlar-laTanrıarasındakiilişkiyikavrayan,diğerdeyişlerububiyetvevahdaniyet(rablık ve birlik) bilgisine vakıf olan kimsedir. Bu anlamıylametafizik,hakkınvehakikatinbilgisiolaraközetlenebilir.

. Birlik ve okluğun Bilgisi Olarak Metafizik

Kindî’ningünümüzeulaşanrisalelerindemetafiziğe ilişkinyazılarınınmihverini“bir”ve“birlik”(vâhidvevahdet)kavramlarıoluşturur.Filozofagöre “bir” kavramı iki grup nesneye yüklenir. (ı) Bütün bitişiklere. (ıı)Çokluğukabuletmeyene.Kindîbirliğinilkesineulaşmakiçinbutanımlarıçeşitliaçılardanbütünnesnelereuygular.Uygulamabiryandannesnelerebirliğinyüklendiğinigöstermeyiamaçlardiğeryandanuygulanannesnele-5 Kindî,“Fi’l-felsefeti’l-ûlâ”,127.6 Kindî,“Fi’l-felsefeti’l-ûlâ”,126.


rin birlik türünü belirlemeyi amaçlar. Bu amaçla ilk olarak beş tümelinbirliğinielealır.Onagörecins,suret,fert,fasıl,hassavegenelaraza“bir”denmesinin nedeni, tamamının bir tür bitişikliği (ittisâl) bildirmesidir.Bunlarabirdenmesiisebütünkategorilere“bir”denildiğinigösterir.Çün-kükategorilerinyüklemolduğuşeyleryacinstirya türdürya fasıldıryahassâdıryagenelarazdıryadaferttir.Dolayısıylaneçoklukolmadankate-gorikbirliknedebirlikolmadankategorikçoklukmümkündür.7Durumböyleyseonlarınbirliklerininhakikiolmaması,birtürarazîolmasıgerekir.Ziraherhangibirşekildeçoklukveterkipkabuledenherşey,kaçınılmazolarakarazîbirbirliklebirolabilir.8Arazîbirlikisebireserveyasonuçolupmüessireihtiyaçduyar.9Cisimlergibibölünmekabuledennesnelerinbirli-ğininarazîolabileceğinidüşünmeknispetenkolaygörünür.Amameşşâîfelsefedeparçalanmakabuletmediğidüşünülenakıllarvenefsleriçinbir-liğinarazîolduğusözününasılanlayabiliriz Soruyanefsleraçısındance-vapvermeknispetenkolaygörünmektedir.Çünkünefs,düşünmeesnasın-dabirsurettendiğerineintikalettiğindennefs içindüşünmedenilenşey,nefsinanlamlardakiyahutsuretlerdekihareketindenibarettir.Dolayısıylanefsindebirliğihakikideğil,arazîdir.10Oysakülliakıl,bütünüylebilfiilolduğundanherhangibirfikrîintikaledekonuolmaz.Bubakımdanküllîakıl,nemadde-suretbölünmesinenededüşüncehareketlerinekonuolur.Geriyetekbirşıkkalmaktadır:Hüviyetvebirlikayrımı.Diğerdeyişlekül-liaklınbirliğikabulettiğiniortayakoymamızgerekirkionunmutlakbirlikolmadığınıgösterelim.KindîkülliaklınyapısınıFî’l-aklrisalesindenefslekarşılaştırır:

Öyleysenefsbilkuvvedirvebirinci (anlamıyla) akıllabağ-lantıkurduğunda(bâşrethu)bilfiilakılolur.Çünküaklîsûretnefsleittihatettiğindeikisibirbirindenbaşkaolmaz.Çünkünefsbölünmezkioveaklîsuretbirbirindenbaşkaolsun.Do-layısıylaaklîsûretnefslebirleştiğindenefsveakıltekbirşeyolurvebudurumdanefs,hemâkilhemdemâkulolur.Öyley-seakılvemâkulnefsaçısındantekbirşeydir.Fakatdaimabilfiilolanvenefsikuvvedenfiileintikalettirenaklagelinceondaakılveâkil(bilgivetaşıyıcısı)tekbirşeydeğildir.Öy-leysenefstekimâkulilebirinciakıltekbirşeydeğildir.Nefsyönündeniseakılvemâkultekbirşeydir.Oysa(birinci)akıl,nefstenziyadebasitebenzerveduyulursözkonusuolduğun-danefstençokdahagüçlüdür.Öyleyseakıl,yaillettirvebü-

7 Kindî, “Fi’l-felsefeti’l-ûlâ”,149.8 Kindî,“Fi’l-felsefeti’l-ûlâ”,149-51.9 Kindî,“Fi’l-felsefeti’l-ûlâ”,149.10 Bkz.Kindî,“Fi’l-felsefeti’l-ûlâ”,169-70.


tünmakullerveikinciakıllariçinilktiryadaikincidir.İkinciolanakıl,nefsbilfiilâkilolmadığısürecenefsiçinbilkuvveolanakıldır.11

Kindî, bumetinde kuvveden fiile intikal eden şeyin birliği ile daimabilfiil olan şeyinbasitliğini ayrıştırmaya çalışmaktadır.Onagöre birinciveyaküllîaklınnefstenüçfarkıvardır:(ı)Daimabilfiilolması,(ıı)başkabirilketarafındankuvvedenfiileintikalettirilmediğiiçinbirleşeceğimâ-kullerinolmamasıyanibasitolmasıve(ııı)ikincilakıllarınilkesiolması.Buüçözelliğintamamıdaaynışeyinfarklıaçılardanifadesindenibarettir.Fakatküllîaklınbilgivezâtbölünmesinedahikonuolmasımümkündeğil-seondakibirliğinbirbaşkasındanalınmışolmasınasılaçıklanacaktır Kin-dî’nin günümüze ulaşan eserlerindeki açıklamaları bütün olarak dikkatealındığındabunavereceğicevabın,sûretkavramındasaklıolduğugörülür.Bilindiğigibibasitvarlıklarmaddesizsûretlerdir.12Kindî’yegörecevhervesûretmutlakbirliksahibiolamaz,ziracevhervesûretlertanımındaor-takolunanşeylerdir.NitekimKindî,Fi’l-hud s ve’r-rus mrisalesindeakılve cevherin tanımlarından bu iki özelliğe dikkat çeker. Buna göre akıl“şeylerihakikatleriyle idrakedenbasitbircevherdir.”Cevher ise“kendibaşınakâimolan,arazlarıtaşıyan,zatıdeğişmeyenvenitelenenolanşey-dir.”13Dolayısıylacevhervearazlaryahutakıllar,nefsler,cisimlervebun-larınarazlarıbirbütünolarakâlemimeydanagetirir.Ancakâlemininbütü-nünü aşkın bir ilke, saf birliğe özdeş olabilir. Bu sebeple de küllî akılyalnızcabirliğinsaydığıhüviyetlerarasındabulunabilir,safbirliğinkendi-siolamaz.Ohaldeküllîaklınbirliğidesafbirliğenispetlearazîbirlikler-denbiriolmakzorundadır.Yukarıdakiaçıklamalardananlaşıldığıüzerearazîbirlik,şeyinhakikati-

neözdeşolmayanbirliktir.Akıl,nefsyahutcisimlerdenherhangibirihaki-katiylebirolsaydıyahuthakikatibirliktenibaretolsaydı,herhangibirşe-kilde bölünme veya çoğalma kabul etmemesi gerekirdi.Bölünme kabulettiklerinegöreçokturlar.14Şuhaldevarolanşeylerintamamı,yazâtınede-niylebirolmalıdıryadabiryöndenbir,diğeryöndençokolmalıdır.Birşeyinbiryöndenbir,başkayöndençokolmasıiseonunbirliğininbirilletineseriolduğunugösterir.Bubakımdanarazîbirliklebirolannesnedebirlikve çokluğun birleşebilmesi için bir illetin olması gerekir.15 Bu durumda11 Kindî, “Fi’l-akl”,Kindî Felsefî Risâleler içinde (İstanbul:KüreYayınları, 2014),266.

12 Kindî,“Fi’l-ibâneansucûdi’l-cirmi’l-aksâ”,Kindî Felsefî Risâleler içinde(İstan-bul:KüreYayınları,2014),237.

13 Kindî,“Fi’l-hudûdve’r-rusûm”,Kindî Felsefî Risâleleriçinde(İstanbul:KüreYa-yınları,2014),178-79.

14 Kindî,“Fi’l-felsefeti’l-ûlâ”,152-58.15 Kindî,“Fi’l-felsefeti’l-ûlâ”,158.


cins,tür,fasıl,hâssa,genelaraz,bütün,toplam,parça,kısımvefertyük-lemlerinintamamındabirlik,bulunduğunesneninhakikatineeklenenbir-liktirvezorunluolarakbirbaşkasındangelir.Başkasındangelenbirlikiseşeydebirilişenolarakbulunacağındanmutlakabir“eser”yanimalulola-caktırvebirmüessireveyailleteihtiyaçduyacaktır.Şayetbubaşkasıveyabirliğinnedenidebölünmeveterkipnedeniylehakikibirliğesahipdeğilsedıştatahakkuketmişnesnelerhakkındasonsuzakadargidenbirteselsüledüşmüşoluruz.Dıştabulunannesnelerde sonsuzadekgiden teselsül isegeçersizdir,zirabu,hiçbirşeyinvarolmamasınıgerektirir.Ohaldebütünnesnelerinbirilkilletivardır.Builletilesözkonusuşeylerarasındahiçbiryöndenortaklıkbulunamaz,aksine illet,dahayüce,dahaşereflivedahaönceolmalıdır.Buillet,yalnızcabirdirvehiçbiryöndençoklukbarındır-maz.Bubakımdanherhangibirbirliğinmalulüolmayangerçekbir“bir”vardır.Bubir,safbirliktenibarettirveyahakikatibirliğin takendisidir.16 İşteKindî’yegöremetafiziğinkonusubuilkvegerçekBir’dir.BaşkabirifadeyleMetafizikbirliğikonuedinirvebirliktürlerinitahliletmeyivebutürlerilenihaîbirlikarasındakiilişkiyiaçıklamayıamaçlar.Bunihaîbir,bütünnesneleriyaratanTanrıolduğunagöreKindî’yegöremetafiziğinko-nusuTanrı’dırvemetafizikçifilozof,Tanrı’nınvarlığınaverububiyetilevahdaniyet (rablıkvebirlik)bilgisinevakıfolankimsedir.Buanlamıylametafizik,Bir’invebirliğinbilgisiolaraközetlenebilir.

. Hareket ve Hud sun Bilgisi Olarak Metafizik

Kindî’yegörehareketlinesneler,kadîmolanvehareketemuhtaçolma-yanbirilkeyedayanmalıdır.Hareket,hareketedennesneninsonluvehâdisolduğunugösterir.Zirahareketmekânda,nicelikte,nitelikteveyacevherdeolabilendeğişimiifadeeder.Bubağlamdabirmekândandiğerineintikal,konumdeğiştirme,büyümeveküçülme,artmaveeksilme,haldeğiştirme,oluşvebozuluşşeklindekiharekettürlericisminhalleridir.CisminhalleriiseKindî’yegöreonunvarlığınınmüddetiniifadeeder.Ziracisim,bütünhallerindenarınmışolarakvarolamaz.Dolayısıylahareketsizbircisimdenbahsetmek,varolmayanbircisimdenbahsetmekdemektir.Butakdirdede-ğişimtürlerinintamamınıifadeedenbirkavramolarakhareket,cisminvar-lığınınmüddetidir.Bumüddetisaydığımızdacisminbilfiilbulunuşsüresinidebelirlemişoluruz.Zamandenilenşeyisetamolarakhareketinmiktarıdır.Bubağlamdahareketinvarlığızamanınvarlığınıvehareketinyokluğuza-manın yokluğunu gerektirir.17 Şu halde zaman hareketi, hareket de cismiönceleyemediğigibizamansızbirhareket,hareketsizbircisimolamaz.18 16 Kindî,“Fi’l-felsefeti’l-ûlâ”,160.17 Kindî,“Fi’l-felsefeti’l-ûlâ”,138.18 Kindî,“Fi’l-felsefeti’l-ûlâ”,139-40.


Cisminmüddetisayılabilirolduğunagörecisimsonludemektir.Cisminsonluoluşu,onunhaliolarakdüşünülebilecekhareketinvebuhareketinmiktarıolanzamanınsonluolmasınıgerektirir.Zirasonluyayüklemolanşeylerdesonluolacağınagörecismeyüklemolanbütünkategorilersonlu-dur.Pekâlâ,ezeldeebedevarolan,dolayısıylabaşlangıcıbulunmayanvesonu da gelmeyecek bir hareket, dolayısıyla da cisim düşünülemezmi Kindî’yegörecisimlerinoluşturduğubütünevehimdedaimailaveyapmakmümkündürvebuimkânınherhangibirsonudayoktur.Yanibizsözkonu-subütünündaimadahabüyüğünüveyadahaküçüğünüdüşünebiliriz.Birşeyindahabüyükveyadahaküçüğükabuletmesiisehemcisimlerdünya-sınaaitbütününhemdeobütüneyüklemolanherşeyinsonluolduğunugösterir.Evet,kuvvehalindebirsonsuzluktanbahsetmekmümkündür.Fa-katbilkuvvesonsuzolanherşey,sadecesonsuzolarakbilkuvvedir,dolayı-sıyladabilfiilsonluolmakzorundadır.19Dolayısıylasonsuzlukancakbirimkânolarakvardır.Diğerdeyişlebilkuvveolandanbaşkasındasonsuzlukbulunamayacağındankuvvehalininkendisisonsuzdur.20Ohaldebifiilolanbircisimvemiktaryahutnicelikliveniceliksonsuzolamaz.Kindîbütünbutahlillerdenmetafizikdüşüncesinintemelinioluşturanhayatibirsonucaulaşır:

Şuhaldeezelîbircisminolmasıimkânsızdır.Öyleysecisimzorunluolarakmuhdestir.Muhdesisebirmuhdisinmuhdesi-dir.Ziramuhdisvemuhdes,görelilerdendir.Bunagörezo-runluolarakbütünmuhdeslerinyokluktançıkaranbirmuhdi-sivardır.Muhdisiseyabiryadaçoktur.Çokolmasıhalindemürekkeptirlerziraonlarınhepsininortakbirhalivardıryanionlarıntamamıfaildir.Onlarıkuşatan,tekbirşeydirveonlarbirbirlerindenbirdurumlaayrışırlar.Dolayısıylaçokolmala-rıhalindeonlardapekçokfasılvardırveonlar,hepsinikuşa-tanşeyileherbirininkendisineözgüdurumdanbirleşiktirler.Birleşikşeylerinisebirbirleştirenivardır.Çünkübirleşenvebirleştiren görelidir. Öyleyse fâilin bir fâili olması gerekir.Şayetbufâiltekseilkfâildemektir.Şayetfâilbirdençoksaveçokluğunfâilidedaimaçoksabu,sonsuzadekgider.Butak-dirdebilfiil bir şeybaşlangıcında sonsuzolur.Oysabununyanlışlığıaçıklanmıştı.Dolayısıylafâilinfâiliyokdemektir.Öyleyse fâil çok değil, bilakis kesinlikle birdir. İşte o fâil,mülhitlerinnitelemelerindenmünezzehveyücedir,yarattık-larınabenzemez,zirabütünyaratıklardaçoklukvardırama

19 Kindî,“Fi’l-felsefeti’l-ûlâ”,137.20 Bkz.Kindî, “Fî vahdâniyyetillah ve tenâhî cirmi’l-âlem”,Kindî Felsefî Risâleler içinde(İstanbul:KüreYayınları,2014),202-202.


ondakesinlikleçoklukyoktur.Zirao,mübdîdir,yaratıklarisemübdadır.Veçünküo,süreklidir,onlarsüreklideğildir.Çün-kühareketedeninhallerideğişir,hallerideğişen isesüreklideğildir.21

Bupasaj,Kindî’ninbütünmetafizikiddialarınıözetler.ÖncelikleKindî,açıkbirşekildeâleminezelîliğini reddederekhâdisolduğunuiddiaeder.Dahaönce ele aldığımız “hak”ve “birlik”kavramlarına ilişkin tahliller,âleminyaratılmışlığınıveyavarlığınıbirbaşkasındanalmışolmasıgerek-tiğiniortayakoymaklabirliktegerçektehudûsailişkinbirsonuçvermemiş-ti.Amacisim,hareket,zaman,nicelikvesonlulukkavramlarıeksenindeyaptığıtahlillersayesindeKindîâleminsadeceyaratılmışolduğunadeğil,aynızamandahâdisolduğusonucunadaulaşmaktadır.Kindîhudûsiddia-sınıvazettiğimetinlerindekozmikakıllarmeselesinedeğinmezveaklîbirvarlığındahâdisolmasıgerektiğisonucunanasılulaştığınıaçıklamaz.Fa-katbusonucanasılulaştığınıanlamakgüçdeğildir:Hakvevahdetkavram-larıeksenindeyapılantahliller,akıllarvenefslerindegerçeklikvebirliğininihaibirgerçeklikvebirlikilkesindenyaniİlkGerçekveİlkBir’denaldık-larınıortayakoymaktadır.Buakıllarvenefslerinhareketilkesiolduğuci-simlerdünyasıisebütündurumveyüklemleriylehâdisolduğunagöreakıl-larvenefslerindehâdisolmasıgerekir.Çünküdahaöncebelirtildiğigibiakıllarvenefsler,buâleminbirparçasıolarakvarolmaktadır.Fârâbî’ninillet-malûlayrımıylaveİbnSînâ’nınvarlık-mahiyetayrımıy-

layaptığıçözümlemeKindî’ninpasajdaâleminfâilineilişkindeğerlendir-melerininneredeyseaynısınıiçerir.Çünkübütünbuayrımlarıntamamı,biranlamdaortakolan şeylerdenher birininkendisineözgübir hususiyetlediğerlerindenayrışabileceğidüşüncesinedayanır.Bubağlamdahâdisolanâleminbirdenfazlafailivarsabufâillerfâillikteortakolacakamakendisi-neözgübirvasıfladiğerlerindenayrışacaklardır.Buisebirdenfazlaşeydenbirleşikolmalarınıgerektirir.Birleşikbirnesnedekibirlikzorunluolaraksafolamayacakvegerçekliğinibirbaşkasındanalacaktır.Dolayısıyladahâdisolannesnelerinilkesiolamayacağındanezelîolmayacakvehâdislergrubunadâhilolacaktır.BusebepleKindî’ninâleminsonluluğunailişkintahlilleri,hiçbirşekildeçoklukbarındırmayanvemutlakbirliğesahipbirilkeyeulaşır.Gerçeklik,birlikveezelîlikteortağıbulunmayanbuilke,âle-minaksinemutlakolarakyokluğukabuletmez,hüviyetinivevarlığınıbaş-kasındanalmaz.Dolayısıylaonunherhangibir türden illetiyoktur.Fâiliyoktur,çünkükendisinihaifâildir.Gayesiyoktur,çünküherhangibirşeyeyönelerekyetkinleşmez.Maddevesûretiyoktur,çünkübirleşikdeğildir.Maddevesuretininbulunmaması,onunkonu,yüklem,cinsvetürünündeolmamasıdemektir.Bütünilletlerdenmüstağnioluşu,onunhareketveza-21 Kindî,“Fîvahdâniyyetillahvetenâhîcirmi’l-âlem”,206-207.


manakonuolmamasını,dolayısıyladaezelîolmasınıgerektirir.Diğerde-yişleilkillet,hiçbirşekildevehiçbirbakımındanfesâdakonuolamaz.22

. Sonuç Metafiziği Bilen Neyi Bilir?

ŞimdiyekadaranlatılarıngösterdiğiüzereKindîfelsefesindeTanrımut-lakbirvebirliktir,bütüngerçekleringerçekliğiniveyabütünmevcutlarınhüviyetinikendisindenaldığıİlkGerçekvemutlakhüviyettir,ezelîdirvehiçbirşekildedeğişimekonuolmaz.Kindî’ninâleminhâdisliğineilişkintahlilleri, Tanrı’nın fâil olma keyfiyetini yorumamahal bırakmayan biraçıklıklaortayakoyar:VarlığınıvebirliğiniTanrı’danalanbütünmevcut-lar, hâdis olduğuna göre ilk ilkenin fiili, yoktan yaratmadır.Bu sebepleKindîTanrı’yı“İlkİllet”olaraknitelesedegünümüzeulaşaneserlerindenanlaşıldığıkadarıyla,Tanrı’nın“mûcibbizzât”olmasıanlamındabirnedendeğil,âleminfâilsebebiolmasıanlamındabir“neden”olduğunudüşün-mektedir.Bubakımdanonunfelsefesindenedensellik,birkısımMu‘tezilîdüşünürlerin doğal olaylar arasındanedensellik bulunduğudüşüncesininMeşşâîkozmolojiyeuyarlanarakâleminkendiiçindekinedenseldüzeniniifadeedecekşekildegenişletilmesiolarakyorumlanmayaelverişlidir.Bu-nunlabirlikteonagöreTanrı,âlemdekibütünnesnelerinilkilletidiramabu,kelamcılarındüşündüğügibiherşeyinvasıtasızşekildenedenianla-mındadeğildir.Tanrı,sadeceilkmünfailinyakınilletidir,diğerlerininiseilkmünfailaracılığıylailletidir.23 BaştanberianlatılanlardananlaşılacağıüzereKindî’yegöre“ilkfelse-

fe”tabiri,herbirnesnedebulunan“hakkın”yanivarlıkanlamınınkaynağıolanilkgerçeğeilişkinbilgiyiifadeeder.Tanrı’nınilksebepveilkgerçek(hakk)olması,felsefedeincelenenşeylerintamamınınilksebebinbilgisin-dedürülüolduğunugösterir.Dolayısıylailksebebinbilgisi,endeğerlidir,enkapsamlıdırvekesinolarakbilinmesıralamasındaenöndediryanihiç-birşeyTanrıkadarkesinbirşekildebilinemez.İştetamveendeğerlifilo-zofun,buenşerefliilmikuşatankimseolmasıgerekir.Zirasebebinbilgisi,sonucunbilgisindendahaşereflidir.24BubakımdanKindî’yegöremetafizi-ğinkonusuTanrı’dır.Metafiziğinbirdiğerismi“ilkfelsefe”olduğundanTanrı’yailişkinbilgiye,diğerdeyişleilksebebinbilgisine“ilkfelsefe”adıdaverilir.BubağlamdaTanrı’yıbilmeksadecemetafiziğindeğil,birbütünolarakfelsefeninamacıdır.Zirafelsefîçaba,metafiziğeulaştığındaamacı-naerer.BusebepleKindî’ninmetafizikkavrayışı,ilksebepolanTanrı’nınispatı ve bütünmevcutlarınO’nunla ilişkisini açıklama üzerine kurulur.22 Bkz.Kindî,“Fî’l-felsefeti’l-ûlâ”,135-136.23 Kindî,“Fî’l-fâili’l-hakel-evvelet-tâmve’l-fâili’n-nâkısellezî hüve bi’l-mecâz”,Kin-

dî Felsefî Risâleleriçinde(İstanbul:KüreYayınları,2014),190-91.24 Kindî,“Fî’l-felsefeti’l-ûlâ”,126-7.


Kuşkusuz bu tavır, metafiziğin daha sonra Fârâbî’nin Risâle fî a râ-zi’l- akîmadlıeserindeözetleifadeedilecekveİbnSînâ’nınKitâbu’ş- ifâ Metafizikadlıeserindezirveyedönüşecekmetafiziktasvirininbirparçasınıoluşturur.Çünkümetafiziğibirtür“ilahiyat”(teoloji)olaraktasarlar.Nite-kimKindîmetafiziğinkonusunumaddeyleilişkiliolmayan,hareketekonuolmayan,akıllakavranabilenvetahayyüldemisalibulunmayanmevcutlarolduğunusöyler.NitekimAristoteles’ineserlerinitanıtmayıamaçladığıri-salesinde onunMetafizik kitabındaki amacını kendi metafizik kavrayışıdoğrultusundayorumlar:Maddeylekâimolmayanamamaddeylebirliktevarolanşeylerilemaddeyleilişkiliolmayanveonunlabirleşmeyenşeyle-ri ayrıştırmak,Allah’ın birliği, güzel isimleri, bütünmevcutların fâil vegayeilletiolduğu,bütününtanrısıolduğu,kusursuzyönetimivetamhik-metiylebütününyöneticisiolduğunuaçıklamak.25Bilindiğiüzerebutasvir,bizzatAristotelestarafındanmetafiziğinengözdekısmıkabuledilenilahi-yatveyateolojibölümünetekabüleder.BuaçıdanbakıldığındaKindî,me-tafiziği,“mevcutolmakbakımındanmevcudunbilgisi”olarakdeğil,“Tan-rı bilgisi” (marifetullah) olarak tasarlar. Fakat ona göre eşyanınhakikatleriniinsanıngücüölçüsüncebilmektenibaretolanfelsefeasıliti-bariyleİlkİllet’ibilmekkapsamındamülahazaedilmelidir.26Bubağlamdametafizikçigenelolarak felsefî ilimleri tahsil edipTanrı-âlem ilişkisininniteliğinivehudûsagelmişâlemdekinedenseldüzenikavrayankimsedir.

Kaynakça

Adamson,Peter.Al-Kindî O ford:O fordUniversityPress,2007.Kaya.Mahmut.“KindîveFelsefesi”.Felsefî Risâleleriçinde.çev.Mah-

mutKaya.İstanbul:KlasikYayınları,2014.Kindî.“FîkemmiyyetikutubiAristutalisvemâyuhtâcuileyhfîtahsî-

li’l-felsefe”.Felsefî Risâleler içinde.çev.MahmutKaya.İstanbul:KlasikYayınları,2014.

------------.“Fîvahdâniyyetillahve tenâhî cirmi’l-âlem”.Felsefî Risâleler içinde.çev.MahmutKaya.İstanbul:KlasikYayınları,2014.

------------.Fi’l-Akl,Felsefî Risâleleriçinde,çev.MahmutKaya,İstanbul:KlasikYayınları,2014.

------------.“Fi’l-fâili el-hak et-tâmve’l-fâil en-nâkıs ellezî hüve bi’l-me-câz”.Felsefî Risâleler içinde.çev.MahmutKaya.İstanbul:KlasikYayın-ları,2014.25 Kindî,Fî kemmiyyeti kütübi Arist tâlis ve mâ yuhtâcu ileyhi fî tahsîli’l-felsefe,Kindî

Felsefî Risâleleriçinde(İstanbul:KüreYayınları,2014),284.26 Bkz.Kindî,İlk Felsefe zerine,139vd.İleridevahdet-ivücûdcusûfîlerdebenzerşekildemetafiziğinkonusunuTanrıolarakbelirlediklerinde,bütün insanîyetkinliksürecini“marifetullah”kapsamındadeğerlendireceklerdir.


------------.“Fi’l-fesefeti’l-ûlâ”.Felsefî Risâleleriçinde.İstanbul:KüreYa-yınları,2014.

------------.“Fi’l-hudûdve’r-rusûm”.Felsefî Risâleleriçinde.çev.MahmutKaya.İstanbul:KlasikYayınları,2014.

------------.“Fi’l-İbâneansucûdi’l-cirmi’l-aksâvetâatihilillahiazzevecel-le”.Felsefî Risâleleriçinde.çev.MahmutKaya.İstanbul:KlasikYayınları,2014.

ÖZ

İslâmFelsefesininilkfilozofuolmayalayıkgörülenKindî’ninYunanfelsefesinedairtutumubütünüylesempatikbirgörünümarzeder.EskileridüşünceyekattıklarışeylerdenötürüşükranlaananKindî’nin

felsefesiPlaton,AristotelesveYeniEflatuncufelsefeninizlerinitaşır.BumakaledeKindî’ninİlkFelsefe

Üzerine,AkılÜzerineveNefisÜzerineadlıeserleritemelalınarak,onunAntikYunanfelsefigeleneğe

yaklaşımıelealınmaktadır.Budüşüncelerekarşıkendifelsefitutumudakısmendilegetirilmektedir.

AnahtarKelimeler:Kindî,AntikGelenek,Metafizik,Nefis,Akıl.

2018· S

AYI:2

· SAY

FA 6

7-84KİNDÎ VE ANTİK YUNAN

FELSEFE GELENEĞİAL-KINDÎ AND ANCIENT GREEK

PHILOSOPHICAL TRADITIONABSTRACT

Theattitudeofal-Kindi,consideredthefirstphilosopherinthehistoryofIslamicphilosophy,towardsancientGreekphilosophyappearscompletelysymphatetic.Al-Kindi,whomentionstheancientswithgratitudebecauseoftheircontributionstothinking,bearsstrongtracesofPlatonic,Aristotelian,andNeo-Platonicphilosophy.Thisarticledealswithal-Kindi’sapproachtoAncientGreekphilosophicaltraditionbasedonastudyofhisvariousshortworks,namelyOnFirstPhilosophy,OntheIntellectandOntheSoul.Italsodiscussesal-Kindi’sownphilosophicalstandvis- -vistheseancienttraditions.

Keywords:al-Kindi,AncientGreekPhiloso-phy,Metaphysics,Soul,Intellect

EYÜP ȘAHİNDOÇ. DR.



Giriș

AntikYunan’danArapçayatercümeedileneserlerinmahiyetiüzerineyapılançalış-malarbueserlerinbüyükorandabilimsel

vebilimseleserlerenispetledahaazorandafelsefîeserlerolduğunugöstermektedir.1Buçalışmalar,astrolojidensimyavediğermistikbilimlere;arit-metiktengeometri,astronomi,müziğevebunlarailavetenAristoteles felsefesinin bütün alanlarınauzanan geniş bir yelpazede çeşitlenmiş bilimselvefelsefîeserlerşeklindeikigrupolarakmütalaaedilebilir.Sözüedilenfelsefîeserler,Galinos(Ga-len)’intıbbadaireserleri,Euclydes(Öklid),Pto-lemy (Batlamyus) ve diğerlerinin astronomi vematematiğe dair eserleri gibi bilimsel pek çokeserlerinsayısınaoranla,tercümeedileneserlerinküçükbirparçasınıoluşturmaktaydı.DimitriGu-tas’ıntespitiyle,Kühn’ünhazırladığıGalen’inbü-tün yapıtlarının veBerlinAkademisi’nin yayınahazırlamış olduğu Aristoteles üzerine Yunancayorumlarınkibukısımçevrilmişkitaplarınolduk-ça cüzi bir bölümünü oluşturmaktaydı, yetmişdörtbüyükcilttetoplandığıgözönündebulundu-rulursa,çevrilenmalzemeninboyutlarıvedolayı-sıylagirişiminazametiçokdahaiyianlaşılır.2Bilimselvefelsefîağırlıklıtercümelerikiguru-

bunhimayesindeyürütülmekteydi.Abbasîlerida-1 Peter,Adamson,“KindîveYunancaFelsefeGeleneği-ninKabulü”,İslâm Felsefesine Giriş,ed.PeterAdam-son, Richard Taylor, çev. M. Cüneyt Kaya (İstanbul:KüreYayınları,2008),35;Dimitri,Gutas, unanca Dü-şünce Arap a Kültür,çev. ütfüŞimşek(İstanbul:Ki-tapYayınevi, 2003), 15. (Eser bundan sonra unanca Düşünceolarakkısaltılacaktır.)

2 Gutas, unanca Düşünce,15.Gutas,budüşüncesiniC.G.Kühn’ün laudii Galeni opera omniaadlıeserinin1.Dipnotunda (20 cilt, eipzig, 1821-33) künye ile ver-mektedir.AyrıcaGutas,budizilerdeyayınlananYunan-cayorumlarıntamamınınArapçayaçevrilipçevrilmedi-ğininbilinmediğini,ArapbibliyografyacılarınYunanca-damevcutolmayanbaşkayorumlarayaptıklarıatıflarınfazlalığınınaradakifarkıortayakoyduğunudüşünmek-tedir.Bu düşünce için bkz. unanca Düşünce Arap a Kültür,189.

KİNDÎ VE ANTİK YUNAN FELSEFE GELENEĞİ 69

resindekitercümelerağırlıklıolarakHuneynb.İshak(ö.843)veoğluİshakb.Huneyn(ö.910)’inöncülüğündegerçekleşiyordu.HuneynveokuluPla-tonveAristoteleseserleriyanında,Galen’intıbbadaireserlerindenolduk-çaönemliçevirileryaptılar.BuokullabirliktebirdiğergrupiseEbûYûsufYakûpİshâkel-Kindî’nin(ö.870)etrafındatoplanmışolup,Huneynhalka-sıkadarçoksayıda tercümeye imzaatmamışolsalarda,Yunanca felsefîdüşünceninArapçakonuşandünyadakabulündesondereceetkilioldular.Bu cümleden mülhem Kindî’nin Grekçe bilip bilmediği ve dolayısıyladoğrudanGrekçeveyabaşkabirdildentercümeyapıpyapmadığıkonusu-nun tartışmalı olduğunu da vurgulamak gerekir.3 Buna karşınKindî’ninArapçaya çevrilenYunan yazarların eserleri üzerinde pek çok düzeltmeyaptığıvebunadairyazılaryazdığıumumiyetlekabuledilenbirhusustur.4GerekHuneynhalkasıgerekseKindîhalkasıtercümelerininaraştırmacı-

lara,metotvetutarlılıkaçısındanaralarındabirkarşılaştırmayapmaimkâ-nıverdiğinisöyleyebiliriz.Buikihalkanıntercümeettiğieserlerebakıldı-ğında Huneyn halkasının daha üstün bir metot ve daha tutarlı birterminolojiyesahipolduğugörülüyor.Aristoteles’inMetafizika Metafizik adlıeserininKindîhalkasıncayapılmışolantercümesibununeniyiörnek-3 Kindî’ninGrekçeveyabaşkadillerdendoğrudantercümeyapıpyapmadığıkonusuöylegörülüyorkiİbnCulculolarakdabilinenEbuDâvudSüleymanb.Hassânel-En-delusî’nin Tabakâtu’l- Etıbbâ ve’l- ukemâ’ adlı eserinde Kindî’nin biyografisinedairyazdığıvefelsefeyedairpekçokkitapçevirdiği,kapalıkonularaaçıklıkgetirdi-ği,zorolankısımlarıözetlediğişeklindekimülahazasındankaynaklanmaktadır.Bkz.a e, nşr.Fuades-Seyyîd(Kahire:1995),73-74.Bunakarşın“KindîGrekçeBiliyormuydu ”adlımakalesindeAbdurrahmanBedevî,İbnCulcul’unKindî’ninkitaplartercümeettiğinisöylerkentekbirkitabıbileismenzikretmediğinivedolayısıylahan-gidildençevirdiğinedairbirişarettedebulunmadığınınakleder.BedevîsözkonusumakalesindeKıftîdışındaKindî’ninkitapçevirdiğinedairkaynakzikredenbirkişidahibulunmadığını,Kıftî’ninisePtolemy(Batlamyus)’edairkitaplarhakkındako-nuşurkenbueserlerinKindîiçinbozukbirdilleArapçayanakledildiğinisöylemekte-dir.Ayrıntılıbilgiiçinbkz.Bedevî,Abdurrahman,“KindîGrekçeBiliyormuydu ”,

atı Düşüncesinin oluşumunda İslâm’ın Rolü, çev.MuharremTan(İstanbul:İzYa-yıncılık,2010),169-170.BenzerşekildeMahmutKaya,Kindî’ninFelsefî Risâleler adlı eserinin “Kindî’ninHayatı” kısmında, İbnCulcul’unKindî’nin birçok felsefieseritercümeettiğinibelirtmektedir.Kaya’nınburadakiifadesişöyledir:“Kültürta-rihçilerindenİbnCulculonu,birçokfelsefekitabınıtercümeedenvefelsefeninkar-maşıkproblemleriniaçıklığakavuşturanbirtabipvefilozofolaraktanımlamaktadır.”Kindî’ninFi’l-Felsefeti’l- lâilePtolemy’ninAlma est’iarasındakibağlantılariçinayrıcabkz.Ivry,Alfred ,Al-Kindi’s Metaphysics (Albany:StateUniversityofNewYorkPress,1974),4;Rosenthal,Franz,“Al-KindiandPtolemy”,Studi rientalistici n nore Di Gior io evi Della ida2(1956):436-456.

4 Gutas’ınR.Rashed’in“ProblemsoftheTtransmissionofGreekScientificThoughtintoArabic:E amplesfromMathematicsandOptics”, istory of Sciences27(1989),199-209adlımakalesinededayandırdığıbugörüşiçinbkz. unanca Düşünce,117.


lerindenbiridir.5Buradakitercümelerinoldukçaesnekbirkarakteresahipolduğu, tercümehalkasınınüyeleri tarafındanyazılanaçıklamalardandaanlaşılmaktadır.6 Kindî halkasında yapılmış olan çevirilerin dezavantajı,anlambütünlüğünegöredeğilkelimekelimeyapılmışolmasıdır;bunagöreorijinalmetindeyeralanherbirteriminbirArapçakarşılığıkullanılmıştır.BunakarşınHuneynhalkasıçevirilerianlambütünlüğünükorumayıhedef-lemiş olup cümle cümle yapılmıştır.Kindî halkasının çevirimetodununruhuaslındaeniyibiçimdeRisâle fî ud di’l-Eşyâ ve Rus mihâadlırisâ-lesindekendisinigösterir.BuradaifadeedilenbiçimiyleKindî’ninfelsefîmetinlereyaklaşımındaikihususortayaçıkmaktadır.Bunlardanilkieski-lerinsöylediklerinitamolarakortayakoymak,ikincisiiseonlarınkapsam-lıolarakelealmadığıhususlarıtamamlamaktır.7Kindîeserinhemenbaşın-da Yunanca kaynaklara dayanan tariflere yer vermekte ve bu tariflerinArapçafelsefîterminolojisindekikarşılıklarınadairbirtablosunmaktadır.8

Kindî Metafiziğinde Grek nsurlar lk Felsefe zerine

Kindî’ninfelsefîeserlerindeAristotelesçilikveYeniEflatunculuğunbir-birindenfarklıçoksayıdaunsurunubirarayagetirmeyeçalıştığıdüşünül-düğündefelsefesininoldukçaeklektikbazıyönleriyledesenkretik(bağda-şımcı) bir karaktere sahip olduğu rahatlıkla söylenebilir. Bu eserleriçerisinde en önemli olanıFî’l-Felsefeti’l- lâ (İlkFelsefeÜzerine ’dir.9Kindî’nin eserine bu adı vermesininAristoteles’inMetafizik’indenmül-hemolduğuaşikârdır.Eser,metafizikkonusunatahsisedilmişolup(kayıpolduğudüşünülenbölümlerhariç)dörtbölümdenoluşmaktadır.10İlkbölüm5 Adamson,İbnRüşdtarafındanAristoteles’inMetafizik’ineyapılmışveM.BouygestarafındanneşredilenTefsîru mâ ba de’t-tabî aadlıbüyükşerhinKindîhalkasıtara-fındanyapılmışolanbuçeviriyedayandığınıkaydetmektedir.Bkz.“KindîveYunan-caFelsefeGeleneğininKabulü”,54.

6 Adamson,“KindîveYunancaFelsefeGeleneğininKabulü”,36.7 Kindî,“RisâlefîHudûdi’l-eşyâveRusûmihâ”, Neşr:‘Abdu’l-emîr,el-Mustalahu’l-

felsefî ınde’l- Arab, (Kahire:1989) 189-190.BukısımMuhammed ‘Abdu’l-hâdîEbûRîdeneşrindeyeralmamaktadır.Nitekimbuneşirdoğrudanfelsefikavramlarvetanımları ile başlamaktadır. Bkz. “Risâle fî Hudûdi’l-Eşyâ ve Rusûmihâ”,Resâi-lu’l-Kindî el-Felsefiyye,nşr.Abdu’l-hâdîEbûRîde,Dâru’l-fikri’l-‘Arabî,1951,165.

8 Burada geçen terimler İlk Neden (el-‘Illetu’l-ûlâ)’den başlayarak el-Behîmiyye(Hayvanilik)’e varıncaya kadar yaklaşık yüz civarında felsefi terimi içermektedir.Ayrıntılıbilgiiçinbkz. Kindî,Risâle fî ud di’l-eşyâ ve Rus mihâ,165-180.

9 İbnu’n-Nedîm’inbelirttiğinegöreKindîAristoteles’inProte Philosophia adınıverdi-ğivedahasonraMetafizika olarakanılacakolaneseriUstasius’atercümeettirmiştir.Bkz.İbnu’n-Nedîm, el-Fihrist (Beyrût:Dâru’l-Fetvâ,1978),352.

10 EseringirişindeKindî’ninMu’tasımBillâh içinyazdığınıduyurduğuFi’l-Felsefe-ti’l- lâ,felsefenintarifivedeğeriilebaşlar.Varlıkhakkındabilgiedinmeyöntemi,metot,dinilefelsefearasındakiilişkiiledevameder.Bukısımeserinbirincibölümü-


Helenizmsavunusugibidir.BuradaYunancadüşünceninhoşkarşılanmasıgerektiğibelirtilmektedir;çünküonagörehakikatedairaraştırmabüyükoranda, geçmişte hakikate ulaşanlar tarafından desteklenmiş olmalıdır.Kindî bu düşüncesini doğrudan doğruyaAristoteles’e atıfta bulunularakdesteklemektedir:“Bizegerçeğedairbirşeygetirenlerdedâhilolmaküze-reonlarınatalarınadateşekküretmeliyiz.Çünküonlarsonrakilerinvarlıksebebi,sonrakilerdebizimgerçeğeulaşmamızınvesilesidirler.”11BuradakiifadesindenanlaşılacağıgibiKindîenbaşındanAntikYunangeleneğindengelen felsefîmirasa sahip çıkmaktadır. Kindî’nin felsefî geleneğe sahipçıkmasıkendisindensonrakifelsefegeleneğinideetkilemişolmalıdır.Ni-tekimbututum,sonrakifilozoflarınAristoteles’iokuyuştarzıüzerindedeoldukçaetkiliolmuşgörünüyor.AynıtutumunbirdevamıolarakİbnSînâ,Fârâbî’yiokumanınkendisiniAristoteles’inMetafizik’iniyanlışanlamak-tankurtardığınısöyleyecektir.12Kindî’nin metafiziğinin konusunun Tanrı olduğu İlk Felsefe Üzerine

adlıeserindenkolaycaanlaşılır.BuradagörüleceğiüzereTanrıİlkSebep(el- ılletu’l- lâ)olarakadlandırılmaktadır.Zaten‘ilkfelsefe’ilekastedilenşeyde ‘İlkGerçek’ olanTanrıhakkındakibilgidir.13Bubilgi felsefeningeriyekalantümdisiplinlerinikuşatmışbulunmaktadır.14Kindî’nindevral-dığıfelsefeninetkisiyleTanrı’yı‘İlkSebep’olarakadlandırmasıAntikYu-nanfelsefegeleneğinemesafeliyaklaşanardıllarınezdindeeleştirikonusuolmuştur.15BununlabirlikteTanrıdeğişmeyenvehepaynıkalanolduğuna

nünbirincikısmınıoluşturur.Bkz.Fi’l-Felsefeti’l- lâ,99-110;Ayrıcabkz.Adam-son,Peter PeterA.Pormann,The Philosophical orks of al-Kindi (O ford:O fordUniversityPress,2012),(GirişKısmı,XXveXXİsayfalar).

11 Kindî,Fi’l-Felsefeti’l- lâ,100.12 İbnSînâ’nınkalemealdığıotobiyografisindeyukarıdasözüedilentutumuifadeedenkısımoldukçadikkatçekicidir:“Mâ bâ de’t-tabî a (Aristoteles’inMetafizik’ikaste-dilmektedir) kitabını okudum. Kitaptakilerden bir şey anlamadığım gibi, yazarınmaksadınıdatamanlayabilmişdeğildim.Bununüzerinekitabıkırkdefaokudumveadetaezberledim.Bunarağmennekitabınedemaksadınıanladım.Bununüzerineanlamaktanümidimikestimvededimki:‘bukitabıanlamakmümkündeğildir.’Son-rabirgün ikindivaktikitapçılaragittim.Tellalelindesatmayaçalıştığıbirkitaplageldi.Bana‘Bukitabısatınal,sahibininparayaihtiyacıvar,fiyatıdaucuz,sanaüçdirhemesatarım.’dedi.Kitabısatınaldım,birdebaktımkiEbûNasrel-Fârâbî’nin,Mâ bâ de’t-tabî akitabınınamaçlarınadaireseri.Evedöndümvehemenokumayabaşladım.Okudukçasözkonusukitabınmaksadınıanlayıverdim.Çünküokitabıez-berimealmıştım.BunaçoksevindimveertesigünAllah’aşükürolsundiyefakirlerepek çok sadaka dağıttım.” İbnSînâ,Risâleler,Notlar ve çev.A.Açıkgenç-M.H.Kırbaşoğlu(Ankara:KitâbiyâtYayınları,2004),13-14.

13 Kindî,Fî’l-Felsefeti’l- lâ, 100-101.Kindîburadaayrıcagerçekfilozofun‘İlkGer-çek’olarakaddettiğiTanrıhakkındakibilgisininkuşatıcıolmasıgerektiğineinanır.

14 Bkz.aynıyer.15 Kindî’nintutumunakarşıenkatıeleştiriİbnHazmtarafındanyapılmıştır.Ardılları


göremetafiziğinkonusudadeğişmeyeninilmiolmalıdır.Kindî’yegörebirşeykendisininsebebiolamaz;değişmeninsebebideğişme,değişeninsebe-bidedeğişenolamaz.Bunedenlemetafizikbilgi,değişmeyeninbilgisidir.16HernekadarKindî’nin,metafiziğedairİlk Felsefe zerine’deAristote-

les’eyakındurduğudüşünülsedeyukarıdasöylenileninaksineikianaun-surdaondanayrıldığıgörülür.17Buunsurlardanilkiâleminkıdeminedair-dir. Kindî temelde âlemin kıdemine dairAristoteles ve onun görüşünübenimseyenlerekarşıâleminyaratılmışlığıfikrinisavunur.BukonudaönesürdüğütezbüyükorandaPhiloponus’unAristotelesçitezeyönelttiğiiti-razlarlaparalellikgösterir.18Philoponus’untemeltezlerivebukonudaönesürdüğüdeliller,yaratmayadayanır;bunagöreâlemezelîolamayacağıgibizamanınvehareketindebirbaşlangıcıolmalıdır.19GörüldüğüüzereKindîaçısındanyaratmafikriikiboyutuylaelealınmaktadır.Bunlardanilkiâle-minsonluluğuvebunabağlıolarakezelîkavramınınâleminbirbaşlangıcıolmadığıdüşüncesiileörtüşmediği,ikincisiisezamanvehareketinâleminoluşunabağlıolaraksonluolduğudur.20BubağlamdaKindî,PhiloponusçutezlerüzerindenilerleyerekvekendisindensonraArapçakonuşandünyadagelişecekolan âleminkıdemive ezelî yaratma fikrini benimseyenbaştaFârâbîveİbnSînâolmaküzereAristotelesçidüşüncedenayrılmaktadır.

İlk Felsefe zerine’ninAristotelesçiçizgidenayrışanikinciunsuruisebirlik(vahdet hakkındakitartışmadır.Kindî’yegöre,yaratılmışolanâlem-dekiherşey,hembirlikhemdeçokluközelliğitaşır.21Örneğin,parçalarıolanşeylerhemçokturhemdebirdir.Çünküparçalarhemçoksayıdadırhem de bu parçalar bir bütün oluşturmaktadır.Daha doğrusu yaratılmışşeyler,“özüitibariylebirolan”birbirlikkaynağınasahiptirki,Kindîbu-nunlatamanlamıylabirolmayıvehiçbirşekildeçoklukiçermemeyikaste-

FârâbîveİbnSînâtarafındankabulgörenTanrı’nın‘İlkSebep’olarakadlandırılmasıM.Kaya’nınbelirttiğinegöreer-Red ale’l-Kindî el-feyles fadlırisâledeİbnHazmtarafındansertbirşekildeeleştirilir.Bukonudabkz.M.Kaya,(Kindî,Felsefî Risâle-ler),(İstanbul:İzYayıncılık,1994),2.

16 Kindî,Fi’l-Felsefeti’l- lâ,111-2.17 Adamson,“KindîveYunancaFelsefeGeleneğininKabulü”,38.18 ohnPhiloponus, âleminkıdeminekarşı yaratılmışlığını savunur.BukonudahemAristoteles’ekarşıhemdeProclus’akarşıayrıayrıreddiyeleryazar.Bureddiyelerinesasıâleminkıdeminedairönesürülenbütündelillerintektekçürütülmesinedayan-maktadır.Bukonudaayrıntılı bilgi içinbkz.Philoponus,A ainst Proclus n The Eternity f The orld,çev.MichaelShare( ondon:Duckworth,2004).

19 Philoponus’un âlemin kıdemine dair Proclus’a yönelttiği itiraz için bkz. A ainst Proclus n The Eternity f The orld, (1-5.Kitaplar),20-32;Yaratmafikriiçinbkz.52-78;Ayrıcabkz.(6-8.Kitaplar),17-86);Zamanvehareketedairbkz.87-89.

20 Kindî,Fi’l-Felsefeti’l- lâ,116-119.21 Bukanaatiçinayrıcabkz.Ivry,Al-Kindi’s Metaphysics,15.


der.22Gerçekbir(el- âhidu’l- akk)buradasözüedilenvarolanherşeyinkaynağıolupcinsolanilehiçbirsurettekıyaslanamaz.Bununsebebicinsibulunanvarlıklarınezelîolmamasıdır.Hâlbukiel- âhidu’l- akk ezelîol-maklabirlikteondacinslerdeolanbirnitelikolarakçoklukbarınamaz.Bubağlamdaonunbölünebilirbirmaddesi,cinsve türdenoluşanbir formuyoktur.23Niceliğesahipvarlıkbölünebileceğindendolayısıylakendisindeartmaveeksilmeolur.Bunedenleel- âhidu’l- akk çoklukkategorilerin-denherbirindegörülencins,tür,şahıs,fasıl,hassa,araz-ıâmm,küll,cüzvecemîgibikategorileredâhildeğildir.24

te yandan İlk Felsefe zerineTanrı-evren(âlem)ilişkisini25YeniEfla-tuncufelsefeninPhiloponuseksenindeilerleyenfelsefîbirzeminüzerin-densürdürmektedir.BuzeminTanrı’nınezelîbirvarlık,âlemindehâdisolduğukabulünedayanmaktadır.FelsefîgeleneğiniçerisindeasıltartışmaTanrı’nınezelîliği ile ilgilideğilonunâlemleolan ilişkisivedolayısıylaâlemin ezelî olup olmadığıdır. Bilindiği gibi Philoponus’a göre âleminezelîolmasımümkündeğildir.Şayetâlemezelîolsaydıonunlabirliktevarolanherşeyindeezelîolmasıgerekirdi.HâlbukiâlemdevarolanlarınezelîolmasıTanrı’nınsonsuzkudretini(infinite po er)sınırlandırırvedolayı-sıylamümkündeğildir.Tanrı’nınbilgisisınırsızdırveböyleceoâlemdevarolanherşeyizamanlavareder.26Âlemin(el-cirmu’l-kull)öncedensakinolupsonradanhareketettiğinedairbirdüşünceiseaynıgeleneğinbirdeva-mıolarakKindîtarafındanreddedilir.Çünküsonradanhareketetmeduru-muyayoktan an leys)varolmayaveyaezelîyetedelaleteder.Şayetyok-tan var olduysa varlık bulma bir oluştur (el-kevn) ve bu bir hareketigerektirir.Cisimoluştanöncedeğilseonunbizatihikendivarlığıbiroluş-tur.Budurumdaonunvaroluşuhiçbir şekildeharekettenöncedeğildir.27Oysaezelîolaraktasavvuredilenvarlık,yokluğunkonusuolamaz.Ezelîolanvarlığınöncesiolmadığıgibivarlığınısürdürmesibirbaşkaşeyebağ-lıdeğildir.Bubağlamdaooluşun(el-kevn)konusuolmadığıgibibozulu-22 Kindî,Fi’l-Felsefeti’l- lâ,124,26-31.23 Ayrıntılıbilgiiçinözelliklebkz.Kindî,Fi’l-Felsefeti’l- lâ,126-130.24 Kindî,Fi’l-Felsefeti’l- lâ,125.25 Kindî’deTanrıveâlemilişkisinedairbkz.Cevher,Şulul,Kindî Metafizi i (İstanbul:İnsanYayınları,2003).Şulul’unKindî’deTanrı-âlemilişkisiiçindahaayrıntılıolaraközellikle39-105.sayfalarabakılabilir.

26 Philoponus,A ainst Proclus n The Eternity f The orld - ,20-22.Philopo-nus’unbubağlamdaProclus’ayönelttiğiitirazıntemelindeformunvarlığınınkopya-sının varlığını gerektirmeyeceği tezine dayanır. Örneğin Kral’ın kendisi kraliyetresmininkonusudur.HâlbukiKral’ınvarlığıportreninvarlığınıgerektirmez.Tıpkıbir babadan bahsedildiğinde bir oğlun akla geldiği gibi; bir adamın hemen babaolması gerekmediği gibi, bir Kral’ın da var olduğu anda portresinin var olmasıgerekmez.

27 Kindî,Fi’l-Felsefeti’l- lâ, 118-119.


şun(fesâd)dakonusudeğildir.28BozuluşakonuolanİlkSebepdeğil,se-beplininkendisi, yanivarlığının sebebibaşkası ileolandır.29Öteyandanezelîolanaynızamandadeğişmez.DeğişimekonuolanşeynoksanlıktanyetkinliğedoğrubirgeçişetabiolacağıiçinİlkSebepvedolayısıylaezelîolanaynızamandaherdaimenyetkinolarakbulunmaktadır.Bubakımdancisimhemcinsehemdetüresahipolduğundan,ezelîvarlığınisecinsibu-lunmadığındancisimezelîdeğildir.30GörüldüğüüzereKindîİlk Felsefe zerine’dezamanvehareketbağla-

mındaâleminsonluolduğunuvedolayısıylayaratıldığınıdüşünmektedir.Buradazamanâleminvaroluşsüreciolaraktasavvuredilmektedir.Budu-rumdazamansonluolarakkabuledilmektecisimdebunabağlıolarakson-luolmaktadır.Zamancisimveharekettenbağımsızolarakdüşünülmediğiiçinmantıksal bir zorunluluk olarak “zamansız cisim yoktur” sonucunaulaşılmaktadır.31KindîAristotelesçibir tanımlama ile zamanınhareketinsayısıolduğunukabuletmekte32ancakyukarıdadaişaretedildiğigibiâle-minöncedensakinolupsonradanhareketettiğinedairgörüşüneiseiştiraketmemektedir.Hareketaynızamandadeğişimin(tebeddul ifadesiolupcis-minmerkezinin, cüzlerinin veya bütünününyer değiştirmesi (el-hareke-tu’l-mekâniyye ’dir. Cismin yer değiştirmesi ise iki şekilde olmaktadır.Cisimyaçevredenmerkezeyadamerkezdençevreyedoğruhareket et-mektedirkibuaynızamandaartmaveyaeksilmeolarakikişekildemeyda-nagelmektedir.Cisminsadeceniteliklerideğiştiğindebuhareketdönüşü-mü el-istihâle ifadeedenbirharekettir.Cevherindeğişmesiisebiroluşvebozuluş el-kevn ve’l-fesâd hareketidir.33Öte taraftanKindî’ninPlaton’danziyadeAristoteles’idaha iyibildiği

eserlerindekiatıflardandafarkedilir.Platon’adairokumalarınındolaylı,dolayısıylafelsefesindekiPlatoncuöğelerinPlaton’danziyadeYeniEfla-tuncufelsefigeleneğineserleriüzerindenolduğuanlaşılmaktadır.34Birör-28 BudurumPlaton’danbaşlayarakYeniEflatuncufelsefedekendisineyerbulangenelizahatlaoldukçauyumlugörünmektedir.

29 BudurumKindîmetafiziğindeherolayınbirsebebedayalıolduğuvevarlığınrast-lantısalolarakmeydanagelmediğişeklindeayrıcaizahedilir.Bukonubirincibölü-münüçüncükısmındaayrıcaelealınır.Özelliklebkz.Kindî,Fî’l-Felsefeti’l- lâ,139vd.

30 Kindî,Fî’l-Felsefeti’l- lâ, 118.31 Kindî,Fî’l-Felsefeti’l- lâ, 118vd.32 Kindî,Fî’l-Felsefeti’l- lâ, 117.33 Kindî,Fî’l-Felsefeti’l- lâ, 118.34 Budüşünceiçinayrıcabkz.Adamson,Kindî ve unanca Felsefe Gelene inin Kabulü, 40;Ivry,Al-Kindi’s Metaphysics,19.Kindî’ninAristoteles’i,eserlerininbirkısmınındoğrudankendiidaresialtındaArapçaliteratürekazandırıldığıdüşünülürse,dahaiyibildiği düşünülür.AncakPlaton hakkındaki bilgisinin sınırlı olduğu yahut dolaylıolduğu şeklindeki bir algının desteklenmeye ihtiyaç duyduğu açıktır. Yukarıdaki


nekolarakzikretmekgerekirseTanrı’nınniteliklerihakkındakigörüşleriAristoteles’tenziyadePlaton’unsûretlerhakkındakigörüşlerinihatırlatır.Bunagöre, fizikî varlıklardan farklı olarak sûretler kendi zıtlarını dışla-maktadır.Örneğinbirdağilekıyaslandığındabirfildahahafiftir.Ancakağırlıkidesiaslındahafifdeğildir.Kindî’dedebenzerşekilde ir vefâilolanTanrıhiçbirşekildeçokyadaedilgindeğildir.35KindîbirtaraftandaGer ek ve Mecâzî Etkin zerineadlıeserindeİlkFelsefe zerineadlıese-riyleparalelolarakTanrı’nınmutlakbirliğineişaretetmektevehemenhe-menaynımetodu takip etmektedir.Kindî’ninulaştığı sonucagöreTanrıhiçbirsuretteçoklukihtivaetmediğigibioherbirliğindemutlakmanadasebebidir.NitekimKindî’yegöreilkgerçekfiil,varolanherşeyiyoktanvaret-

mektir.BuancakhersebebingayesiolanTanrı’yamahsuskılınmıştır.VarolanlarıyoktanmeydanagetirmekTanrı’danbaşkasının fiili olamaz.Bunedenlebufiileyoktanyaratma el-ibdâ denmektedir.Bunutakipedenikinciderecedekifiiliseedilginolupmecazenfâildirler.Oysagerçeketkin(el-fâ ilu’l-hak)etkitürlerininhiçbirisinebağlıolmaksızınvarlığaetkiet-mektedir.36 İkincilderecedekilerinetkinolarakadlandırılmasımecâzîbiradlandırmaolupgerçekanlamdaedilgindurumdavarlıklardır.Budurum-dakilerinilkiTanrı’danetkilenmişolupsonrabirbirilerinisırasıylaetkile-mişlerdir.37Adamson’un da haklı bir biçimde işaret ettiği gibi, buradakidüşünceTanrı’nınaracısebeplervasıtasıylaetkidebulunduğuşeklindedir.İkincilsebeplerisehiçbirbiçimdegerçekanlamdaetkidebulunmamakta-dır.OnlarıngöreviTanrı’nınfiilini,sadecezincirdekibirsonrakihalkayaaktarmaktanibarettir.38KindîGer ek ve Mecâzî Etkin Üzerine’ninsonkısmındaTanrı’nınfiili

ileikincilsebeplerinfiilinibirbirindenkesinolarakayırırkenedilginolaraknitelediği ikincil sebeplerin fiilini de iki kısma ayırmaktadır.Buna göreyürüyeninyürümesindeolduğugibi,etkinin(fiilin)etkisisonaerinceodasonaermekte,yürüyenindurmasıylayürümefiilisonbulmaktaveböyleceduyuorganındaonunlailgiliolarakherhangibirizkalmamaktadır.İkincisi

görüşünhilafınaPlaton’unİslâmdünyasındaönemlibiryeredinmesindeveözellikleTanrı-evren ilişkisinin önemli bir itici gücü olarak Timaeus adlı eserinin Kindîtarafındanbilindiğinigözönündebulundurmakgerekir.Bukonudadestekleyicibirgörüş olarak ayrıca bkz.Bedevî,Abdurrahman, “KindîGrekçeBiliyorMuydu ”,174.

35 Bukarşılaştırmaiçinbkz.Adamson,“KindîveYunancaFelsefeGeleneğininKabu-lü”,40.

36 Kindî,“Fi’l-Fâ‘ili’l-Hakki’l-Evveli’t-Tâm”,Felsefi Risâleleriçinde(İstanbul:KlasikYayınları,2014),191.

37 Kindî,“Fi’l-Fâ‘ili’l-Hakki’l-Evveli’t-Tâm”,190-1.38 Adamson,“KindîveYunancaFelsefeGeleneğininKabulü”,40.


ise,bina,nakışvebenzerihereşyadamevcutolduğuüzereetkinortadankalktığındaetkisininedilgindedevametmesidurumudur.Tümbunlaretki-lenmenineseridirveKindîbu tür fiile (el amel)demektedir.39Kindî’ninPhiloponus’tandoğrudanetkilenipetkilenmediğibiryana,fâilsebebedairyukarıdaverilenaçıklamamecâzîetkinnitelemesidışındaonunlabüyükbirbenzerlikgöstermektedir.Âleminezelîliğifikrinekarşınonunyaratıl-mışlığınısavunanPhiloponusçugeleneğinKindîözelindebenzerliğiedil-ginfiiledairörneklerdedekendinigöstermektedir NitekimÂleminKıde-mine Dair Proclus’a Reddiye’de Philoponus’a göre, bir inşaatçı fiilinigerçekleştirirkenaklennasılbirdeğişimgerçekleştirmiyorsa,Tanrıdaya-ratmafiiliyleherhangibirdeğişimeuğramaz.Çünküdeğişiminşaatçıtara-fındadeğil,onunfiilindenetkilenentaraftayanibinadagerçekleşmektedir.40Philoponustarafındandeğişimolarakaddedilenbunedenle,değişimevedolayısıylahareketemaruzkalanTanrıdeğilmalûlüdür.ÜstelikTanrıya-ratsadayaratmasadabudurumhiçbirşekildedeğişmez.BuradaKindî’ninAristoteles’tenziyadePhiloponus’ayakındurmasıAristoteles’ekarşıtbirkonumda olduğu anlamına gelmemelidir. Nitekim o, İlk Felsefe Üzeri-ne’deAristoteles’içokdahaiyibildiğinigöstermekteüstelikAristotelesçikavramlarıveterminolojiyihemburadahemdediğereserlerindesıklıklakullanmaktadır.DahasıoAristoteles’teyeralmayangörüşleridedüzenle-yipkendifelsefesinedâhiletmektedir.PlatonveAristotelesüzerindenKindî’yeuzananvefarklılaşangörüşle-

rinkaynağı,geçAntikiteyemensupdüşünürlerineserlerinekadarulaşır.BaşkabirifadeyleKindî’ninGrekdüşüncesiyleolanbağlantısısaltAristo-telesokumalarıveonunYeniEflatuncufelsefedeyeralankonumuvefel-sefesine yöneltilen eleştirileri üzerinden bir okuma değildir. Kindî’ninAristoteles’e bakışı aynı zamandaYunanca veArapça felsefî geleneğinsürekliliğininbirişaretiolupbubağlamdaAristoteleshakkındakiYeniEf-latuncuyorumveeleştirilerededayanmaktadır.Bututumuneniyiörneğiniyukarıdakısmenişaretettiğimizgibi,“gâîsebep”ve“fâilsebep”tartışma-sındagörmekteyiz.Kindî,Tanrı’nınsadecebirgâîsebepdeğilaynızaman-dafâilsebepolduğunadainanmaktadır.DahasıAristoteles’indebudüşün-cede olduğunu düşünmektedir. Kindî’nin Aristoteles’e yönelik budüşüncesinipekiştirenşeyAristoteles’inTanrı’sınıngâîsebepolduğuka-darfâilsebepolduğunudüşünenYeniEflatuncuAmmonius’unyorumudur.ZiraAmmonius,Aristoteles’inTanrı’sınınaynızamandabirfâilsebepol-duğuhakkındamüstakilbir eserkalemealmıştır.41Kindî’ninbueserden39 Kindî,“Fi’l-Fâ‘ili’l-Hakki’l-Evveli’t-Tâm”,191.40 Philoponus,A ainst Proclus n The Eternity f The orld - ,62.41 Adamson’agöreKindî,AmmoniusçuAristotelesyorumubüyükihtimallebilmedenkabuletmişolmalıdır.Bu,onunAristoteles’inTanrı’sınımutlak,gayrimaddîakılve


haberdarolduğunudüşünürsekonunAristoteles’indüşüncesiniYeniEfla-tuncuöğelerlebağdaşırolarakgörmesiardıllarıiçinönemlibiradımolarakdeğerlendirilebilir.ÖteyandanKindî’ninburadakitutumuonunfelsefesindeAristotelesçi,

YeniEflatuncuveyaratıcıTanrı tasavvurlarınınüçünüdebelliölçülerdekabul ettiğine dair bir algıya sebebiyet verir.42YaratmanınAristotelesçi,büyükorandaPlotinusveProclus’adayalıYeniEflatuncuveKindî’deol-duğugibiPhiloponusgeleneğinedayalıyorumuİslâmfelsefegeleneğindesonrakidönemlerdebüyükyankıbulacaktır.BuyorumunboyutlarıelbettegeçAntikiteyemensupfilozoflartarafındanüretilmişveonlarınistikame-tiyleİslâmdüşüncesinedâhilolmuştur.Tanrı’nınherşeyinkaynağıolarakİlkPrensipyadaİlkİlkeolaraktasavvuruPlotinusveProclustarafındanişlenmiştir.Bununla birlikte varlığın ilkesi olarakTanrı tasavvuruPloti-nus’tanziyadeAristoteles’enispetedilenikieser s l cyâ Arist tâlîs ileFi’l- ayri’l-Mahz üzerindenİslâmdüşüncesineintikaletmiştir.43BuradaçokkısadaolsaHelenistikdönemfelsefîokullarınKindîüzerin-

dekietkileritartışmasınadadeğinmekyerindeolacatır.GeleneğinHelenis-tikfelsefeokullarındanStoacılar,SeptiklerveEpikürcüler’in,Kindîüze-rindekitesirioldukçasınırlıolupbelkibugrupiçerisindekısmendeolsaStoacıahlâkınetkisindensözedilebilir.44Nitekim züntüyü enmenin a-releri adlı eserindeKindî,Epictetos’unElkitabı’ndayerverdiği, insanın

hareketetmeyensebepolarakgörmüşolmasıArapçafelsefegeleneğinintarihiaçı-sındanoldukçaönemlibirkatkıdır.BöyleceorakipikiteolojiyleAristoteles’inTan-rı’sını bağdaşır kılmıştır. Bkz.Adamson, “Kindî veYunanca FelsefeGeleneğininKabulü”,42.

42 Bukonudadahaayrıntılıbilgiiçinbkz.Adamson,“KindîveYunancaFelsefeGele-neğininKabulü”,42.

43 Gerçekte bu akımın sembol isimlerindenPlotinus ve Proclus’a ait olduğu bilinenEnneadlarveTeolo inin nsurları adlıbuikieser,FârâbîveİbnSînâgibifilozofla-rın da aralarında bulunduğu bir zümre tarafından s l cyâ Arist tâlis ve ay-ru’l-Mahz adlarıylaAristoteles’e isnat edilerekArapça literatürde yerini almış vekabulgörmüştür.Plotinus’unEnneadlar’ınınsonüçkitabınınbirşerhiolan s l cyâArist tâlis,Süryânice’denArapça’ya tercümeedilen ilk felsefîmetinlerdendir.BuşerhinYunanmüellifi tamolarakbilinemesede,sondönemdekiaraştırmalaronunbüyükihtimallePlotinus’unöğrencisiveEnneadlar’ıneditörüolanPorphyry’yeaitolabileceğini göstermiştir. 31 önermeden oluşan ayru’l-Mahz ise, s l cyâArist tâlisilebirlikteOrtaçağ’dayanlışlıklaAristoteles’eisnatedilendiğerbireser-dir.Bukonudaayrıntılıbilgiiçinbkz.Yaşar,Aydınlı,“el-İzahfî’l-Hayri’l-Mahz( i-berdeCausis)veOnunTesiriniYansıtanBirGrupRisale”,U.Ü.İ.F.Dergisi, sy.5(1993),5:189-217.Eyüp,Şahin,Sudûr-KökenveSüreçAçısındanKarşılaştırmalıBirYaklaşım(Ankara:YayıneviYayınları,2017),157-167;Üsûlûcyâ-Aristoteles’inTeolojisi,İncelemeveÇeviri.CahitŞenel(Ankara:TÜBAYayınları,2017).

44 Adamson,“KindîveYunancaFelsefeGeleneğininKabulü”,41;Philosophy n The ellenistic Roman orlds (O ford:O fordUniversityPress,2015),24-93.


dünyadakiyaşamınıbirdenizgezisisırasındaverilenkısasürelibirmolay-lakarşılaştıranbirbenzetmeyikullanmaktadır.45Aristoteles’eilaveolarakKindîüzerindekiasıletki,Plotinus’tanbaşla-

yarakAtina’dasonEflatuncuokulunkapandığım.529tarihinekadarsürenYeniEflatuncugeleneğeaittir.Bugeleneğin,varlıklarınTanrı’dansudûrederekmeydanageldiğinifelsefesininmerkezineoturtanPlotinus’asahteAristocuikiönemlieserideilaveederekoldukçazenginveetkilibirtartış-mayımiras bıraktığı aşikârdır.BudüşünceninKindî şahsındane derecekabulgördüğüayrıcatartışmalıbirkonuolmaklabirlikteonun,sözüedilenbu iki eserden haberdar olduğuna dair kanaat, ardılları Fârâbî ve İbnSînâ’yanazarandahakuvvetlidir.BuikieserinAristoteles’eaitolupolma-dığınınKindîtarafındanbilinipbilinmediğitartışmasıbiryana,Kindî’ninAristotelesveYeniEflatuculuğunbirbiriylebağdaşırolduğunudüşündüğüdeaçıktır.ÇünküKindîtümAntikdüşünceyitutarlıvetekbirsistemolarakgörmeeğilimindeydi.Nitekimbutavrıİlk Felsefe zerine adlıeserinhe-mengirişindedegözlenmekteydi.BuradadaolduğugibihemAristotelesfelsefesininhemdeYeniEflatunculuğunhakikatitemsilettiğineinandığın-dan,buikisininbirbiriylebağdaşmayacağınıdoğalolarakdüşünmüyordu.46BaştaNefs zerine Kısa S zolmaküzerezamanzamanKindî,PlatonveAristoteles’ingörüşleriarasındabirfarkolmadığınıvebuikisiningörüşle-rininbirbiriyleuyumluolduğunudasöylemektedir.47Nitekimbututumar-dılıel-Fârâbîtarafındanayrıcamüstakilbireseredekonuolmuştur.

Akıl Üzerine

EskiYunanlılardanolupdüşüncesibeğenilenlerinakılhakkındane söylediklerine dair meseleyi anlıyorum. Onlar arasında ençoktakdiredilenlerAristotelesvehocasıPlaton’dur.BukonudaPlaton’undüşüncesitalebesiAristoteles’indüşüncesiileaynıdır.

45 Kindî,“Fi’l-Hîletili-Def‘il-Ehzân”, Felsefî Risâleler içinde,ss.306-310;Adamson,“KindîveYunancaFelsefeGeleneğininKabulü”,41.Kindî’ninÜzüntüyüYenmeninÇareleri’ndeuzunuzadıyaanlattığıhikâyeninsonkısmı,içindeyaşanılandünyanıngeçiciliğineveAhiretinebedîliğinevurguylabaşlar:“Yeryüzündekiçakıltaşlarına,sudakiistiridyelere,ağaçlardakiçiçeklerevekısasüresonrayükhalinedönüşecekolankuruyacakotlarakapılıpaldanmamızbizimiçinnekadarkötüdür.Görüyoruzkibuşeylerinverdiğisıkıntılardankurtulmamızancakonlarıuzakyerlere,denizlerindibine ve alevli ateşe atıp kendimizdenuzaklaştırmakla olur Eğer üzüleceksek,gerçekvatanımızdanayrıldığımızavegemininbizigerçekvatanımızaulaştırmasınaengel olan bir yükü yüklediğimize üzülelim. Zira orada yokluklar, özlemler vekayıplarbulunmadığıiçinsıkıntıveüzüntülerdeyoktur ”(ÇeviriMahmutKaya’yaaittir.Bkz.309).Epictetos’undüşüncesi için ayrıcabkz.Adamson,Philosophy n The ellenistic Roman orlds,87-93.

46 Adamson,“KindîveYunancaFelsefeGeleneğininKabulü”,42.47 Kindî,“Fi’n-Nefs-iMuhtasar”,251.


Şimdibununhakkındaaçıklamayapalım:DerizkiAristoteles’egöreakıldörtçeşittir.Birincisidaimafiil(bi’l-fi il)halindebu-lunanakıldır.İkincisinefisiçingüçhalinde(bi’l-kuvve)bulunanakıldır.Üçüncüsünefistesözdenfiile(kuvvedenfiilhaline)çı-kanakıldır.Dördüncüsüzâhir(el-beyânî)akıldır.48

GerekAkıl zerine adlıeserinhemengirişindeyeralanyukarıdakime-tinvegerekseeserinbütünügösteriyorkiKindî’ninakılhakkındakigörüş-leri geçdönemAntikitedüşünürlerininmetinleribilinmedenanlaşılamaz.BilindiğigibiAristoteles’inDe Anima’sıfelsefetarihindeüzerindeençokkonuşulanveşerhyazılaneserlerinbaşındagelir.ÖzellikleAle anderofAphrodisias,Themistius vePhiloponus gibi şârihlerinAristoteles’in sözkonusuneserineyazdıklarışerhleriİslâmdüşünürleritarafındandabilin-mekteydi.HattaKindîbaştaolmaküzereAristoteles’edairilkokumalarınşârihlerüzerindenolduğubilinenbirhusustur.BubağlamıylaKindî,Philo-ponus’unaklınçeşitlitürleriveyakategorilerinedairaçıklamalarınıntama-mınaiştiraketmesedebüyükorandaPhiloponusçutasnifibenimsemişgö-rünmektedir.Kindî’yegöregayrimaddîolanbirtaneakıldansözedilebilir.Buakıl

YeniEflatuncufilozoflardabazenyeraldığıgibi,Tanrıileözdeşdeğildir.BununlabirlikteferdîakıllarbuİlkAkıldandaayrıdır.Ferdîakıllarküllîkavramları kavrayabilme kapasitesine sahip olarak çalışır.Ancak insanîakıllarİlkAklınyardımıolmaksızınküllîkavramlarıkavrayamazlar.Çün-küherzamanbirşeyikuvvehalindedüşünebilenakılkendisinibilfiildü-şünürhalegetirecekbirsebebeihtiyaçduyar.49BusebepöylegörülüyorkiİlkAkıldanbaşkasıdeğildir.Kindîbirsonrakiaşamadaaklisuretinnefislebirleşincebu ikisinin artık bir tek şeyhalinegeldiğini, ancakdaima fiilhalindebulunanvenefis,kuvvehalindeaklederkenonubilfiilakledendu-rumayükseltenfa‘âlaklınaklettiğinesneileözdeşolmadığınıdafarkında-dır.Şuhalde İlkAkıl açısındannefisteakledilen ile İlkAkılbir tek şeydeğildir. Bu itibarla akıl ya bütün akledilenlerin ve ikinci akılların (es-sevân )sebebiolanİlkAkıldırveyahutdanefisbilfiilakletmediğisürecekuvvehalindebulunanikinciakıldır.Üçüncüsüisenefsinöncedenkazan-mışolduğu(el-mustefâd)venefistebilfiilmevcutolanakıldır.Nefisdile-diğindebuaklıkullanmaktaveonunlabaşkaşeylerinmeydanagelmesinisağlamaktadır.Örneğinbiryazıcının(kâtib)yazıyazmasıbuminvaldedir;yazıyazmayıbildiğiiçindilediğizamanbuyeteneğiniortayakoymaktadır.Dördüncüsüisenefistevarolanbilgininortayakonmasıdırkibuzâhirakıl-laolmaktadır.50BuradadagörüleceğiüzereKindîgenelveyaküllîkavram-48 Kindî,“Risâlefi’l-‘Akl”,264.49 Kindî,“Risâlefi’l-‘Akl”,265.50 Kindî,“Risâlefi’l-‘Akl”,266.


larındoğrudandoğruyaduyularvasıtasıylaeldeedilebileceklerineinanma-maktadır.BudurumduyulurveküllîsuretarasındaKindî’ninbirayırımagittiğinigöstermekteveYunanfelsefegeleneğinekarşıKindî’yebiravan-tajsağlamaktadır.KindîbirtaraftanAristoteles’e,duyulursûretlervasıta-sıyladünyahakkındabilgisahibiolduğumuzusöylerkeniştirakeder,birtaraftandaküllîsûretleriherzamandüşünenayrıbirakıltasavvurederken,insanların bu sûretleri söz konusumüstakil akılla ilişkiye geçerek idrakettiklerinidüşünenYeniEflatuncudüşünceyedekayıtsızkalmaz.51

Nefs Üzerine ve Nefs Üzerine Birkaç Söz

Kindînefisüzerinebiridiğerinegöreoldukçakısaolmaküzereikirisâ-lekalemealmıştır.Platonvediğer filozoflarınkitaplarındanözetleyerekaktardığıgörüşleriihtivaedenuzunolanıilePlatonveAristoteles’ingörüş-lerininbirbiriyleuyumluolduğunadairdüşüncelerieksenindeyazdığıkısaolanikieserbirbirinindevamıgibidir.Nefs zerine irka S z’deKindîAristoteles’egörenefsin,“fonksiyonunucisimlerdegösterenbasitbircev-her” olduğunu, Platon’un ise “onun cisimle birleştiğini” düşündüklerinisöyler.52KindîbirtaraftannefsmeselesiniAristoteles’egöreizahetmeyitercihederkendiğertaraftandaPlato’unPhaedo’sunagöndermedebulun-maktadır.Kindî’yegörenefsincisimlebirleşmesi,cirimleribirbiriylebağ-layaraketkisinigöstermektedir.NitekimPlaton,Kindî’yegöre‘cirim’ile‘cisim’ arasında bir fark gözetmekte, oluş evrenindeki arazları taşıyanmaddî cevherler cirmi, felekler ise cisimleri oluşturmaktadır.53YukarıdaverdiğimizAristotelesvePlatongörüşleriarasındabirfarkolduğunudüşü-nenlerKindî’yegöreyanılmaktadır.Onagöreherikifilozofbirçokyerdenefsieni,boyuvederinliğiolmayanbircevherolaraktanımlamakta,cisim-lebirleşmesini,fonksiyonlarınıcisimdevecisimlegerçekleştirmesiolarakgörmektedirler.Onlaragörebuhalcisimlecirminbirleşmesi(ittisâl)gibideğildir. Üstelik her iki filozof, nefsin felek vasıtasıyla oluşan varlıklarüzerinde fonksiyonunu icra ettikleri ifadesini sıklıkla tekrarlamaktadır.Kindî’yegörePlaton’un“nefsincisimlebirleşipcirimlerüzerindekifonk-siyonunucisimvasıtasıylasağladığı”sözü“nefsinbircisimolanfeleğinvasıtasıylacirimlerüzerindefonksiyonunuicraeder”anlamındadır.Bila-kis,nefsincisminkılığınagirerekvecisimlebirliktecirmegiripçıkmasıanlamındadeğildir.5451 Butespitiçinayrıcabkz.Adamson,“KindîveYunancaFelsefeGeleneğininKabulü”,45.

52 Kindî,“Fi’n-NefsMuhtasarVecîz”,251;Krş. The Philosophical orks of al-Kindi,119.

53 Kindî,“Fi’n-NefsMuhtasarVecîz”,251;Krş.The Philosophical orks of al-Kindi,119-120.

54 Kindî,“Fi’n-NefsMuhtasarVecîz”,251.


Kindîinsannefsiningayrimaddîliğini,duyulurveakledilirsûretlerara-sındakiayrımınbirbaşkauygulamaalanıolaraktelakkieder.Bubağlamıy-lanefisbirsonrakişeyinsûretiolmaktadır.MeseleninbuhaliyleelealınışıKindî’yeAristoteles’in“bedeninsûretişeklindekinefis(soul)tanımına”55literalolarakbileolsabağlıkaldığıanlamınagelmektedir.ÖtetaraftanKin-dîAristoteles’in Teolo isi üzerindenbirokumailenefsinsoyutâlemdekidurumunadairgörüşlerinePisagorculuğudaeklemektedir.56Soyuthaldeaklînefisler(en-nefsu’l- akliyye)meskûnmahalolarakfeleğinötesindeveYaratıcı’nınnurununbulunduğutanrılıkâlemindedir.57Fakathernefisbe-denden ayrıldığında oraya ulaşamaz. Nefsi hataya sürüklemeye meyilliöfkevearzugüçlerionubedenlebirlikteolmayazorlamaktadır.KindîbudurumuPythagoras’aatıflaşuşekildeizaheder:

Eğernefisbedenlebirlikteykenşehevîarzularıterkeder,kirler-dentemizlenir,varlığınhakikatinibilmekonusundadüşünürvearaştırırsagerçektenoparlarveYaratıcı’ınınnurundanbirsûret-lebirleşir;arınmaileeldeettiğiparlaklıktıpkınesneleringörün-tüsününparlakbiraynadabelirmesigibi,varlığındabütünsûretvebilgisinefistebelirir.İştenefisdeböyledir;aynapaslıolursahiçbirşeyinsûretiondaaslaortayaçıkmaz,sûretlerancakpasgiderilinceortayaçıkar.Aklînefisdeböyledir;paslıvekirliisesonderececâhildemektir,bunedenleondabilgiformlarıortayaçıkmaz.58

Metinden de anlaşılacağı üzereKindî, duyulur sûretlerle aklî sûretlerarasındakiayırımadayalıbirbilgiteorisiniöngörmektedir.Ölümsonrasıhayatadairteorisidebiziduyulurolanıreddedipaklîolanınpeşindengit-meyesevketmektedir.59Hülasaİslâmdünyasındakendisinifilozofolaraktanımlamayıdahauy-

gunolarak görenKindî’yi,Mutezîlî eksenli kelâmve felsefe arasındakitartışmabaştaolmaküzerepekçokaçıdanbirgeçişdönemidüşünürükıl-maktadır.Çoğutartışmanınekseninde,pekçokentelektüelçevreyecevaparayanbirdüşünürolarakKindîantikfelsefîgeleneğinbirdevamıdır.Fel-sefesininayaklarıAristoteles,PlatonveYeniEflatuncufelsefeninkudretlifilozofları Plotinus, Proclus ve Philoponus gibi düşünürlere, kısmen de55 Aristoteles,“OnTheSoul”,The omplete orks of Aristotle (Vol:1),ed. onathanBarnes,(New ersey:PrincetonUniversityPress,1995),656-657.

56 Adamson,Peter,“TwoEarlyArabicDo ographiesonTheSoul:Al-KindiannTheTheologyofAristotle”,The Modern Schoolman, 77(2000),105-25.

57 Kindî,“Fi’n-NefsMuhtasarminKitâbiÂristûveFelâtunveSâiri’l-Felâsife”,248.(EserbundanböyleFi’n-Nefsolarakkısaltılacaktır).

58 Kindî,“Fi’n-Nefs”,247.59 Butespitiçinayrıcabkz.Adamson,“KindîveYunancaFelsefeGeleneğininKabulü”,46.


Stoafelsefesineoturmaktadır.Devraldığıfelsefimirasayaklaşımıoldukçanaifveminnetdoludur.Bubakımdanonunyaklaşımıardıllarıiçinfelsefe-nindegündeminibelirleyecekçerçevededir.Düşünceyekatkısısaltgele-neğeyaklaşımıyladeğil,başındabulunduğuçeviriokulundakikatkılarıvebelkideenönemlisibirİslâmfelsefesinedoğruattığıadımlarıdır.Bubağ-lamdaonunfelsefesininendikkatçekiciyanlarındanbiriaklayaklaşımıveyaratmateorisidir.Ardıllarıncabenimsenipgeliştirilecekveoldukçazen-ginbirtartışmanınilkadımıKindî’ninçabalarıilegerçekleşmişgörünmek-tedir.Başarısının en büyükgöstergesi ise bizzatArapça dilde felsefeninkendisivedolayısıylaİslâmfelsefesidir.Adamson’undeyimiyleO,yeni-likçiveyaratıcıolmagibibiramaçtaşımamasınavedahasıbuyoldaoriji-nal olmayı tercih etmemiş olmasına rağmen belki de sadece bu konudabaşarısızolmuştur.

Kaynakça

Adamson,Peter PeterA.Pormann.The Philosophical orks of al-Kin-di O ford:O fordUniversityPress,2012.

------------.Philosophy n The ellenistic Roman orlds O ford:O fordUniversityPress,2015.

------------.“KindîveYunancaFelsefeGeleneğininKabulü”,İslâm Felsefe-sine Giriş,PeterAdamson,ed.RichardTaylor.Çev.M.CüneytKaya.İs-tanbul:KüreYayınları,2008.

------------.“TwoEarlyArabicDo ographiesonTheSoul:Al-KindiannTheTheologyofAristotle”.The Modern Schoolman 77(2000).Aristotales.“OnTheSoul”.The omplete orks of Aristotales (Vol:1).

ed. onathanBarnes.New ersey:PrincetonUniversityPress,1995.Aydınlı,Yaşar. “el-İzah fî’l-Hayri’l-Mahz ( iber deCausis) veOnun

TesiriniYansıtanBirGrupRisâle”. İ F Der isi .sy.5(1993):189-217.Bedevî,Abdurrahman.“KindîGrekçeBiliyormuydu ”. atı Düşünce-

sinin oluşumunda İslâm’ın Rolü çev.MuharremTan.İstanbul:İzYayıncı-lık,2010.Endelusî.Tabakâtu’l- Etıbbâ ve’l- ukemâ’.nşr.Fuades-Seyyîd.Kahi-

re:1995.Gutas, Dimitri. unanca Düşünce Arap a Kültür. çev. ütfü Şimşek.

İstanbul:KitapYayınevi,2003.Ivry,Alfred .Al-Kindi’s Metaphysics Albany:StateUniversityofNew

YorkPress,1974.İbnu’n-Nedîm el-Fihrist Beyrût:Dâru’l-Fetvâ,1978.İbnSînâ.Risâleler.Notlarveçev.A.Açıkgenç-M.H.Kırbaşoğlu.Anka-

ra:KitâbiyâtYayınları,2004.


Kindî. “Risâle fî Hudûdi’l-eşyâ ve Rusûmihâ” nşr. ‘Abdu’l-emîr.el-Mustalahu’l- felsefî ınde’l- Arab.Kahire:1989.

------------. “Fi’l-Fâ‘ili’l-Hakki’l-Evveli’t-Tâm”, Felsefi Risâleler içinde,İstanbul:KlasikYayınları,2014.

------------.Resâilu’l-Kindî el-Felsefiyye. nşr.Abdu’l-hâdî Ebû Rîde. Dâ-ru’l-fikri’l-‘Arabî,1951.

------------.“Fi’l-Hîleti idef‘il-Ehzân”, Felsefî Risâleleriçinde,İstanbul:KlasikYayınları,2014(ss.295-313).

------------.“Fi’n-Nefs-iMuhtasar”,Felsefî Risâleler içinde,İstanbul:Kla-sikYayınları,2014.

------------.“Risâlefi’l-‘Akl”,Felsefî Risâleler içinde,İstanbul:KlasikYa-yınları,2014.Philoponus.A ainst Proclus n The Eternity f The orld, İngilizce

çev:MichaelShare, ondon:Duckworth,2004.Platon.“Phaedo”,Plato omplete orks içinde.ed. ohnM.Cooper.

İndianapolis Cambridge:HackettPublishingCompany,1997.Rashed,R.“ProblemsoftheTtransmissionofGreekScientificThought

intoArabic:E amplesfromMathematicsandOptics”. istory of Sciences27(1989).Rosenthal,Franz.“Al-KindiandPtolemy”.Studi rientalistici n no-

re Di Gior io evi Della ida2(1956).Şahin,Eyüp.Sud r-K ken ve Süre A ısından Karşılaştırmalı ir ak-

laşım.Ankara:YayıneviYayınları,2017.Şulul,Cevher.Kindî Metafizi i, İstanbul:İnsanYayınları,2003.Üsûlûcyâ-Aristoteles’in Teolo isi, İncelemeveçev.CahitŞenel.Ankara:

TÜBAYayınları,2017.

ÖZ

İslâmdüşüncesindemûsikîyedaireserlerigünümüzeulaşanilkmüellifKindî’dir(ö.252/866 ).Filozof,mûsikîileilgilionadetesertelifetmiş,ancakdört

tanesigünümüzeulaşmıştır.Onundüşüncesistemindemûsikî,kosmosunbirifadesidir.Onagöreâlemde

mükemmelbirdüzenvardır.Kindî,âleminmükemmeldüzeninitekbirşahısgibidüşünerekinsanorganizması

ilemukayeseetmektedir.

Kindî,âlemdekimükemmeldüzenilemûsikîdekiseslerinuyumuarasındabirilişkikurmuş,mûsikîâletlerininözelliklerinivemûsikîsanatınaözgü

ritim,nağmegibikavramlarıkozmolojiden,yanigökcisimlerinden,maddîâlemdenveinsan

organizmasındanbirtakımörneklerleaçıklamıştır.Bumakaledeonundüşüncesistemindemüzikalseslerle

âlemdekidüzenarasındakikurduğuilişkielealınacaktır.

AnahtarKelimeler:Kindî,Müzik,KozmikDüzen,Âlem.

2018· S

AYI:2

· SAY

FA 8

5-10

8KİNDÎ’NİN DÜȘÜNCE SİSTEMİNDE MÜZİKAL

SESLERLE ÂLEMDEKİ DÜZEN ARASINDAKİ İLİȘKİ

THE RELATIONSHIP BETWEEN MUSICAL SOUNDS AND

COSMIC ORDER IN THE AL-KINDÎ’S THOUGHT SYSTEM

ABSTRACT

ThefirstauthorwhoseworksrelatedtomusicintheIslamicthoughtareavailabletodayisal-Kindî.Thephilosopherwrotetenbooksonmusic;however,onlyfourofthemhavereachedtheday.Musicisthewaycosmose pressesitselfaccordingtoKindî’ssystemofthought.Accordingtohim,theuniversehasaperfectorder.Healsoconsiderstheuniverselikeahumanbeingandcomparesittohumanorganism.

Kindîhasestablishedarelationshipbetweentheperfectorderintheworldandtheharmonyofthesoundsofmusicande plainsthecharacteristicsofmusicinstrumentsandconceptssuchasrhythmandtuneuni uetomusicartthroughcosmology,namelycelestialbodies,materialartifactsandhumanorganisms.Inthisarticle,therelationbetweenthemusicalvoicesandtheorderintheworldwillbediscussedinhissystemofthought.

Keywords:al-Kindî,Music,CosmicOrder,Universe.

HATİCE TOKSÖZDOÇ. DR.

SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAK.


Giriș

Seslerikulağahoşgelecektarzdatertîbet-mektir.” şeklinde tanımlanan müziğinİlkçağ’danitibarenhembirsanathemde

tedaviyöntemiolarakhepvarolduğubilinmekte-dir. Belirli düzen kurallarına dayanan müzikteesasolanahenktir.Nitekimmüziğinseslerarasın-dakiilişkiveseslerinuyumlukullanılışınadayan-dığıgörülmektedir.Buniteliğisebebiyledemüzi-ğininsanınruhîyapısıüzerineetkisibirhakikattir.Ancakmüziktekibuahenkveuyumonukosmo-zunbir ifadesişeklindededüşünülmesinesebepolmuştur.Yunan felsefesinde kosmoz, düzen manasına

gelmektedir.Sözkonusubudüzenileâlemdekieş-siz nizam kastedilmektedir. Âlem hakkında sözüedilenbudüzen,aynızamandamûsikîdeki seslerarasındadasözkonusudur.Dolayısıylamûsikîdekiuyum (harmona) ile âlemdeki düzen arasında birbağlantıkurulabilir.Konuylailgiliolarakbazıfilo-zofların mûsikî nağmelerinin âlemdeki ahenkle,ruhânîvehatta tabiîvarlıklardayaygınolan ilâhîyönetimleilişkikurduklarıgözeçarpmaktadır.Meşşâî felsefeninkurucusu ilk İslâm filozofu

unvanına sahip Kindî’nin düşüncesinde mûsikîönemlibiryeresahiptir.Filozof,mûsikîileilgilibirçokeserkalemealmış,fakatbunlarınbüyükbirkısmıgünümüzekadarulaşmamıştır.Günümüzeulaşmış bulunan risâlelerindenKindî’ninmûsikîanlayışıüzerindePythagoras (M.Ö.570-495)vePlaton’un(M.Ö.427-347)konuylailgilidüşünce-lerininetkiliolduğuanlaşılmaktadır.Onunmûsikîdüşüncesinde Pythagoras ve Platon ekollerinintesiriylemüzikalseslerlesayılar,gökcisimlerivehattakozmikdüzenarasındagüçlübirilişkigözeçarpmaktadır.Buçalışmada, ilkolarak,mevcuteserlerinden

ve özellikle mûsikî ile ilgili günümüze ulaşmışrisâlelerindenhareketleKindî’ninmûsikîhakkın-dakidüşünceleriİlkçağfilozoflarıveİhvân-ıSafâekolü ile mukayeseli bir şekilde ele alınacaktır.Ardındandafilozofun,mûsikîyedairortayakoy-

“

KİNDÎ’NİN DÜȘÜNCE SİSTEMİNDE MÜZİKAL SESLERLE ÂLEMDEKİ DÜZEN ARASINDAKİ İLİȘKİ 87

duğugörüşlerindemüzikalseslerleâlemdekiahenkarasındavarolduğunukabulettiğiilişkiincelenecektir.

. Kindî nin Felsefî üşüncesinde M sikî

Mûsikî(müzik)kelimesininkökenihakkındafarklıgörüşlermevcuttur.Yaygın biçimde atincemusica’ya dayandığı ileri sürülmektedir.AyrıcaEskiYunanca’damüz(muse)kelimesindentüretilmişmousike’den(mou-sa)geldiğidekabuledilmektedir.MüziseYunanmitolojisindeTanrı üpi-ter’inTanrıçaMnmosyre’dendoğandokuzkızının adıdır.Mitolojidebu“müz”lerin her biri ayrı bir ilim ve güzel sanatın ilâhesi sayılmaktadır.“Mus”yada“musike”ifadelerindenyalnızcabugünkümûsikîkavramınınanlaşılmasıiseAntikçağ’ınsonlarınadoğrudur.1Yunanca“mousike”kelimesinekarşılıkgelenmüzik(mûsikî),sözlükte,

“rûhunâhenginiyenidenkurmanınbiraracı”2şeklindetanımlanmaktadır.Mûsikî,İlkçağ daAthena’dauygulananeğitiminüçdalındanbirişeklindedeğerlendirilmektedir.3Yunanfelsefesindeayrıca,mûsikîileilişkiliolarak“katharsis”4ve“harmonia”5kavramlarınındakullanıldığıgörülmektedir.Katharsiskavramınınhemdinîhemde tıbbîmanalarasahipolmasındanhareketleİlkçağfilozofları,katharsiskelimesiyleruhunyapısı,âlemindü-zeniveahengi6arasındabirbağkurmayaçalışmışlardır.Nitekimaynıkav-ram,Pythagorasçılardaruhunmûsikîvasıtasıylaetkialtınaalınarakarın-ması,başkabirifadeyleruhundüzenli,ahenklihalegetirilmesimanasınagelmektedir.7 Çünkü müzik biliminin yaratıcısı oldukları söylenenPythagorasçılaragörenasılkibedensağlığınınkorunmasıiçintıpkullanı-lıyorsa,benzerşekilderuhsağlığınınkorunabilmesiiçindemüzikkullanıl-maktadır.8MüzikilmininyaratıcısıkabuledilenPythagorasçılarhakkındakaynaklarda birtakım mitolojik bilgilere rastlanmaktadır. Bununla ilgili1 NuriÖzcanveYalçınÇetinkaya,“Mûsiki”,Türkiye Diyanet akfı İslâmAnsiklope-disi,c 31(İstanbul:TDVYayınları,2006),257.

2 FrancisE.Peters,Antik unan Felsefesi Terimleri S zlü ü,trc.HakkıHünler(İstan-bul:ParadigmaYayınları,2004),419.

3 Athena’dauygulananeğitimindiğerikidalı,grammata(okuma-yazma)vegûmnas-tike(bedeneğitimi,jimnastik)’dir.Bk.Peters,Antik unan Felsefesi Terimleri S zlü-ü,225.

4 Peters,Antik unan Felsefesi Terimleri S zlü ü,180.5 Peters,Antik unan Felsefesi Terimleri S zlü ü,136.6 Âhenkkelimesi,uygunluk,düzenveeğlencegibimanalaragelmektedir.Bk.MustafaÇağrıcı,“Âhenk”,Türkiye Diyanet akfı Ansiklopedisi,c.I(İstanbul:TDVYayınları,1988),515.

7 Peters,Antik unan Felsefesi Terimleri S zlü ü,181.8 AhmetArslan, İlk a Felsefe Tarihi(İstanbul:İstanbulBilgiÜniversitesiYayınları,2008),I:148.


olarakPythagoras’ınMısır’daeğitimgördüğü,hattamiraçettiğivemira-cındagöktekiyıldızlarlagöklerindaireselhareketlerdebulunduklarınıgöz-lemlediği,sözkonusubudaireselhareketlerindemuhteşembirahenkoluş-turduğu ve bu ahengi ise kendisinin duyduğu ve aynı zamanda ruhîbakımdanyüksekdereceyeulaşanlarındazikredilenahengiduyabileceğinisöylediği,müzikbiliminiicatederkendegökyüzündekimuazzamahengiesasaldığızikredilir.Bundandolayımûsikîilmine“Devir”yada“Edvar”,başkabirifadeyle“DönüşlerBilgisi”dedenilmektedir.Bunagöremûsikî-deesasolandörtşube,anâsır-ıerbaaya;onikimakam,onikiburca;yedises,yediyıldıza;yirmidörtşube,yirmidörtsaate;kırksekizterkip,hicriyıldakikırksekizhaftayakarşılıkgelmektedir.9

Pythagoras,âleminilkesininsayıolduğudüşüncesindenhareket-leâlemdekihervarlığaveâleminkendisineuyguladığıuyumu(harmoni)müzikalseslerarasındadakurmaktadır.Müzikalseslerarasındasayılarlaifadeedilenuyum(harmoni)ilegökselolaylarda,gökyüzününkısımların-davebütünâleminsayılaradayalıdüzeniarasındabenzerözelliklermev-cuttur.Başkabirifadeyle,Pythagorasçılar,herşeyinsayıyadayandığıgibibütüngökyüzününsayıolduğunudüşünmüşlerdir.10Zikredilenbudüzen-de,hiçbirşekildeboşluğunolmadığıdüşüncesindeolanPythagoras’agöremüzikalseslerarasındakiaralıklarveoranlar,benzerşekildegökcisimleriarasındadavardır.Âleminmerkezindenitibarengökcisimlerinin(Ay,Gü-neşveyıldızların)uzaklıkları,müziktekiüçtamaralığa,yanioktav, uintve uart’akarşılıkgelmektedir.Ayrıcagökcisimleriuzaydadaireselhare-ketlerigerçekleştirirkenağırlıklarınaveyörüngelerindekidönüşhızlarınagörefarklıvebirbirleriyleuyumiçindeolanbirtakımseslerdenoluşanbirmelodigerçekleştirmektedirler.Sözkonusubumelodi ise ilâhidir vebuyüzdensıradaninsanlartarafındanişitilmesimümkündeğildir.11

9 İskenderPala,Ansiklopedik Divan iiri S zlü ü,(İstanbul:ÖtükenYayınları,1999),297.

10 Aristoteles,Metaphysica,WorksofAristotleiçinde,İng.trc.W.D.Ross,(O fordattheClarendonPress,1954),985b25-986a13.

11 Arslan,İlkçağFelsefeTarihi,I:157;Pythagorasçılarbudüşünceleriylegökyüzündegezegenlerin hareketleriyle bir ahenk oluşturduğu görüşündedirler.Aristoteles isegezegenlerindaireselhareketlerininbiruyum(harmonia)oluşturduğunuvebunundahoşvegüzelolduğunu,fakatbunlarındoğruolabilmesiiçinyeterliaçıklamaolmadı-ğınısöylemektedir.O,gezegenlerindaireselhareketlerindensesçıkmasınınnormalolduğunu,fakatPythagorasçılarındediğigibi,çıkanbuseslerinbirharmonioluştur-duğunuiddiaetmeninimkânsızolduğunusöylemektedir.Çünküonagöre,tıpkıde-mirustasınınçalışırkençıkanseslerialışkanlıktandolayıduymamayabaşladığıgibiinsanlarındaalışkanlıktandolayıgezegenlerinhareketlerininsesiniduymadığıiddi-aları,sadeceustaca,sanatsalolaraksöylenensözlerolabilirveayrıcainsanlarınişit-meduyusundanbağımsızolarakherhangibiretkiyemaruzkalmadıklarıiddiasıol-dukça ilginçtir.Bk.Aristoteles,G kyüzü zerine, trc.SaffetBabür (Ankara:Dost


Pythagorasçılardasayılarlaifadeedilenmüzikalseslerdekiuyum(har-moni), Platon’un dialoglarında farklı şekillerde ifade edilmektedir. Pla-ton’unPhaidon12adlıeserinderuhtakiuyumveahengedikkatçekilirken,Timaios’taveDevlet’teruhungıdasıolarakmüzikzikredilmektevekoz-mikdüzeneişaretedilerekâlemdekidaireselhareketlerarasındakiahenkilemüzikalseslerinbenzerliğinedikkatçekilmektedir.13AncakPlaton’unmüzikleilgilidüşüncelerineasılolarakŞölenadlıeserinderastlanmaktadır.Buradamüzik,sevgiilebağdaştırılarakseslerarasındakiahengevurguya-pılmaktadır.Özellikledemüzikalseslerdekiahenk,birbirindenayrışeyler-deki“birlik”şeklindeifadeedilmektedir.Birlikise“tıpkıoklayayarasın-daki uyuşma gibi, kendi içinde ayrılan şeylerin uyuşması” şeklindetanımlanmaktadır.Buradanhareketledemüziksanatındakiahengin,birbi-rindenayrılanalçakveyüksekseslerinoluşmasıveoluşanbuseslerdekiuzlaşmayadayandığısöylenmektedir.Şayetalçakveyükseksesbirbirin-denayrıkalmışolsalardı,seslerarasındaherhangibirahenktensözedile-mezdi.BundandolayıdaPlaton’agöreahengin,sesbirliğivesesbirliğininiseuyuşmaolduğusöylenmelidir.Benzerşekilderitmdeyavaşlahızlınınsonradanuyuşması ilemeydanagelir.Dolayısıylasevgi ilebağdaştırılanmüzik,tıpbilimindeolduğugibiayrışeylerisevgiilekaynaştırarakuyuş-turmaktadır.Başkabirifadeylemüziği,ahenkveritmalanındasevgiolay-larınınbilgisişeklindedetanımlayabiliriz.14Platon,Devletadlıeserindekatharsiskavramındanhareketleinsanruhu

ilemüzikalseslerlerdekiahenkarasındabirilişkitasvireder.Buradainsa-nıneğitimindemüziğinrolünüvurgulayanPlaton’agöreinsanın,biriiyi,diğerikötüolanikiyönüvardır.Şayetinsanıniyiyanıkötüyanınıetkisialtınaalırsa,insanölçülüvehâkimdir.Ancaktersiolmasıdurumundaiseinsankendikendininkölesiolurki,Platonbunu“kötüleme”olarakadlan-dırır. İnsanın iyi ve kötü yanını, akıl ve istekler şeklinde de ifade edenPlaton,aklı,insanıniçindeölçüyükoruyanveistekleridizginleyenbirşeyolaraktasvireder.Müzikeğitimialmışbir insanındaaklıkeskinleşirveruhdünyasındamuazzambirdüzenortayaçıkar.Tıpkımüzikteki alçak,yüksek,ortavebütünara tonlardaolduğugibibudüzen,akıl sayesinde

Yayınları,1997),133-135,290b.12 Platon,Phaidon’da85a-86d’deruhtakiuyumveahengivurgularken91c-95e’deSok-ratesbuteoriyiçürütmektedir.Bk.Platon,Phaidon,trc.SuutK.YetkinveHamdiR.Atademir(İstanbul:MEB.Yayınları,1989),62-85;Peters,Antik unan Felsefesi Te-rimleri S zlü ü,s.136.

13 Platon,Timaios,trc.ErolGüneyve ütfüAy(İstanbul:SosyalYayınlar,2001),107,90d;a.mlf.,Devlet,trc.SabahattinEyuboğluveM.AliCimgöz,(İstanbul:TürkiyeİşBankasıYayınları,2000),119,442a.

14 Platon,Şölen,trc.AzraErhatveSabahattinEyuboğlu(İstanbul:TürkiyeİşBankasıKültürYayınları,2000),34,187a-d.


insanruhundagerçekleşirvebusayedeinsanıngerekbedeninigeliştirme-siylegereksebilgeliğiylemükemmeleulaşmasımümkünolur.15Platon’uninsanruhuilemüzikalseslerdekiahenkarasındakurduğubuilişkibenzerşekildeAristoteles’te(M.Ö.384-322)degözeçarpmaktadır.NitekimAris-toteles,Politikaadlıeserininsonkitabındamüziğiinsaneğitiminintemelisaymaklabirlikteonatıbbîbirişlevdeyüklemektedir.Politika’dadahaçokkatharsiskavramındanhareketedenAristoteles,Ruh zerineadlıeserindeiseharmoniakavramıüzerindedurmaktaveruhunbirtüruyumolduğunuilerisürenbazıPythagorasçılarıeleştirir.ÇünküAristoteles’egöreuyum-dansözedildiğinde,ikianlamdüşünülür.Birincisi,temelmanadauyumdurki,hareketevedurumasahipolduklarıanlamda,büyüklüklereuygulanır.Büyüklüklerdebütünolarakbaşkaherhangibirhomojenögeningirişiniengelleyecekşekildedüzenlendiklerizamanuyum,onlarınbirleşimianla-mındadır.İkincianlamdauyumisebirincidentüremektevekarışmışşeyle-rinoranımanasındadır.Aristoteles’egöreiseruhauyumdemeknebirincinedeikincianlamdaaklauygundur.16BuradaAristoteles’inPythagoras’ınuyumteorisinireddettiğigözeçarpmaktadır.Ziraonunaçıklamalarınagöreharmonia,matematiksel-müzikalbirkavramdanziyadetıp-ruhteorisi ileilişkilibirkavramizlenimiuyandırmaktadır.17Görüldüğüüzere,gerekPythagorasgereksePlatonveAristotelesbirta-

kımnoktalardafarklıdüşünmüşolsalardagenelolarak,müziğieğitiminbirparçasıolarakkabulediponaahlâkîvetoplumsalbirfonksiyonyükle-mektedirler.İslâmdünyasındaözellikleAbbasilerdönemindediğer ilimdallarında

olduğugibimûsikîileilgilideyabancıtesirlersözkonusudur.BudönemdemûsikîsanatınaYunanmüzikanlayışınınyanısıraİrantesiridehâkimdir.NazarîmûsikîileilgiliYunanfelsefesineaiteserlerBizans’tanöğrenilmişveBeytü’l-Hikme’de tercümesi yapılmıştır.Bu dönemde konuya ilişkintercüme edilen eserler arasındaAristoteles’inProblemata’sı veDe Ani-ma’sı,ThemistiusveİskenderAfrodisias’ınbuikiesereyazdıklarışerhler,Aristoksenus’un iki eseri,Öklides’e atfedilen ikimûsikî eseri,Nikoma-chos’unbirrisalesiveBatlamyus’un armonika’sızikredilebilir.18Yabancıkültürlerinbüyüketkisiolanmûsikî,İslâmdünyasındabazıMüslümandü-şünürlerinyakın ilgi gösterdiği bir ilim şeklindekabul edilmiştir.Gerekİhvân-ıSafâgerekseMeşşâîekolünemensupfilozoflartarafındanmûsikîilmineilimlersınıflamasındaönemlibiryerverildiğigörülmektedir.Mû-15 Platon,Devlet,109,110,119,120-121.16 Aristoteles,Ruh zerine,trc.ZekiÖzcan(İstanbul:AlfaYayınları,2001),39-40.17 Peters, Antik unan Felsefesi Terimleri S zlü ü,136.18 H.G.Farmer,“Mûsikî”,İslâmAnsiklopedisi,c.VIII(İstanbul:MilliEğitimBasıme-vi,1979),680.


sikî, Pythagorasçı düşüncenin İslâmdünyasına etkisiyle İhvân-ıSafâ veKindîtarafındankosmosunbirifadesişeklindenitelendirilirken,Fârâbî(ö.339/950)gibibazıdüşünürlertarafındandata’lîmîilimlersınıfındadeğer-lendirilmişveayrıcaİslâmtasavvufundadamûsikîyeyoğunilgigösteril-miştir.19 İbn Sînâ (ö. 428/1037) isemûsikî ilmini riyazî ilimler arasındazikretmektevekendisindenöncemüzikalseslerlegökcisimleriveinsannefsininhuylarıarasındakurulanilişkiyieleştirmektedir.Filozof,müzikalseslerlegökcisimleriarasındailişkikurandüşünceninilimlerinkonularınıbirbirindenayırtedemeyenvefelsefesieskimişbirgrubaaitolduğunusöy-leyerek,butürgörüşlereiltifatetmediğiniifadeetmektedir.20Mûsikî ile ilgili tercüme edilen ilk eserlerle birlikte mûsikî ilmi “il-

mu’l-musikâ”adıylariyazîilimleredâhilbirilimdalıolmuştur.Budönem-dekonuylailgilieserverendüşünürlerarasındaKindîdevardır.Tercümeedileneserlerindeetkisiyle,ilkmûsikîçalışmalarındadahaçoksesnazari-yesi,fasılalar,cinsler,neviler,sistemler,intikalvebestegibikonularyeralmaktadır.AncakKindî’nineserlerindenbazılarıhariçbudönemeaitça-lışmalargünümüzeulaşmamıştır.Kindî’nineserlerindenmûsikî ile ilgiliolaraknota,kompozisyon,akordsistemleri,udunyapısı,harmoni,melodikçeşniler,ritmikmodeller,udtellerininyapısı,diziler,insler,aralıklar,fası-lalargibibirçokkonudadüşünceleriniortayakoyduğuanlaşılmaktadır.Ay-rıca filozof, Grekçe’den tercüme edilen mûsikî eserlerinden hareketleGrekçe’dekimûsikî anlayışı ile İslâmmûsikî bakış açısını uzlaştırmayaçalışaraközgünbirmûsikîdüşüncesiortayakoymuştur.21Birilimdalıola-rakmûsikîhakkındailkeserverenKindî,risâlelerindekonuyubirçokaçı-danelealmaktadır.O,mûsikîsanatınıbirtaraftanfelsefîaçıdaninceleye-rek felsefî terimler, diğer yandan da matematiksel açıdan ele alarakmatematikterimleri,aynızamandamûsikîaçısındandabuilmeözgükav-ramlarkullanmaktadır.AyrıcaKindî’ninrisâlelerindemanasıkapalıbirçokteknikterimdekullandığıgözeçarpmaktadır.22

19 Yalçın Çetinkaya, İhvân-ı Sâfâ’da Müzik Düşüncesi, (İstanbul: İnsan Yayınları,1995),14vd.;Fârâbî,İhsâ ul- l m,nşr.AliBuMülhim(Beyrut:DârveMektebe-tü’l-Hilâl,1996),60-61.

20 İbnSînâ,M sikî,nşr.vetrc.,AhmetHakkıTurabi(İstanbul: iteraYayıncılık,2004),1.

21 AhmetHakkıTurabi,“İlkDönemİslâmDünyasındaMûsikîÇalışmalarınaBakış”,M İlahiyat Fakültesi Der isi,sy.13-14-15(1997):243;a.mlf.,“Ya‘kûbb.İshâkel-Kindî’ninMûsikîDüşüncesi”,Do u’dan atı’ya Düşüncenin Serüveni,(ed.Bay-ramAliÇetinkaya),(İstanbul:İnsanYayınları,2015),V:630.

22 AhmetHakkıTurabi,“Bağdat’taBirMûsikîNazariyatçısı:Ya’kûbb.İshâkel-Kin-dî”,İslâmMedeniyetindeBağdat(Medînetü’s-Selâm luslararası Sempozyum (İs-tanbul,7-9Kasım2008),641.


Pythagorasçı mûsikî anlayışının etkisi altında Kindî, mûsikî ile ilgilidüşüncelerini“ethosdoktrini”doğrultusundaşekillendirmişvegökcisim-leriylebeşerîmûsikîarasındagüçlübağoluşturmuştur.23Oaynızamanda,mûsikîkonusundaeserlerigünümüzekadarulaşanilkİslâmdüşünürükim-liğinesahiptir.Günümüzeulaşanmûsikîrisâlelerisayesindedönemindekimûsikîsanatıileilgilibilgilerieldeetmekmümkünolmuştur.Kindî,sözkonusueserlerindemûsikîileilgilinazarîbirçokkonuyudeğerlendirmektevedönemindeArapçasözlüklerdebulunmayanbirçokilmîterimlerikulla-narak mûsikî sanatının ilmî kimlik kazanmasını sağlamıştır.24 Filozofunyazmışolduğuonadetmûsikîeserindendörttanesigünümüzeulaşmıştır.25Kindî’ningünümüzeulaşanmûsikîeserlerininisimleriveiçeriklerikısacaşuşekildedir:

Risâle fî ubr sınâ’ati’t-te’lîf(MüzikalKompozisyonÜzerineBirDe-neme)adlıeserindekompozisyonsanatı,notasyon,sesperdelerivenotala-rındüzenihakkındabilgiverenKindî,İslâmâlemindeilkdefanotayazımı-nın adımını atarak, notaları ebced harfleriyle sembolize ederek mûsikîdizisinionikisesüzerineinşaetmiştir.26Kindî’ninKitâbü’l-Musavvitâti’l-veteriyye min zâti’l-veteri’l-vâhid ilâ

zâti’l-aşreti’l-evtâr (Bir Telliden On Telliye Kadar Olan EnstrümanlarÜzerine)27adlıeseriüçmakaledenoluşmaktadır.Kindî,birincimakalede,seslienstrümanlarvetelsayılarıylailgiliolarak,enstrümanlarınfarklılıkla-rınavebununsebeplerineilişkinbilgilervermektedir.İkincimakaledeisemelodilerhakkındaveüçüncümakalededetellerinbenzerlikleriüzerindedurmaktadır.BurisâlesindeKindî’ninmûsikîsanatıylagökcisimleriara-sındaki ilişkiyi temellendirmeye çalıştığı görülmektedir. Söz konusu builişkiyielealırkendedahaçokenstrümanlarüzerindedurmaktaveonlarınözelliklerinitabiattanbirtakımbenzetmeleryoluylagöstermeyeçalışmak-tadır.23 AhmetHakkıTurabi,“KlasikİslâmDüşüncesindeMusikîTasavvuru”,Sanat ve Kla-

sik,(İstanbul:KlasikYayınları,2006),110.24 Turabi,“Bağdat’taBirMûsikîNazariyatçısı:Ya’kûbb.İshâkel-Kindî”,639.25 Kindî’nin diğer eserleriyle birlikte, mûsikî eserleri hakkında bk. Mahmut Kaya,“Kindî ve Felsefesi”, Kindî, Felsefî Risâleler içinde, nşr. ve trc. Mahmut Kaya(İstanbul:KlasikYayınları,2014),100-101.

26 Kindî’ninbu risâlesiZekeriyyaYusuf tarafındanneşredilmiştir.bkz.Kindî,Müel-lefâtü’l-Kindi el-m sikiyye, nşr. ZekeriyyaYusuf (Bağdad:MatbuatuMecmai’l-İ-mi’l-Iraki,1962),10-15.Ayrıcazikredilenrisâlehakkındagenişbilgiiçinbk.Turabi,“Bağdat’taBirMûsikîNazariyatçısı:Ya’kûbb.İshâkel-Kindî”,636.

27 Kindî’ninbu risâlesiZekeriyyaYusuf tarafındanneşredilmiştir.bkz.Kindî,Müel-lefâtü’l-Kindi el-m sikiyye, nşr. ZekeriyyaYusuf,MatbuatuMecmai’l-İmi’l-Iraki,Bağdad1962,s.69-92;Ayrıcazikredilenrisâlehakkındagenişbilgiiçinbk.Turabi,“Bağdat’taBirMûsikîNazariyatçısı:Ya’kûbb.İshâkel-Kindî”,636.


Risâle fi’l- uh n ve’n-na am ellefehâ li-Ahmed İbn Mu’tasım28adlıese-rindeiseKindî,udveudüzerindeicraedilebilenmelodiktürlerdenbahset-mektedir.Kindî’ninRisâle fî Eczâ hubriyye fi’l-m sîka(MûsikîİleAlâkalıCüzler

Üzerine)29adlırisâlesiikimakaledenoluşmaktadır.BirincimakaledeKin-dî,genelolarakritim-mûsikîveşiirilişkisinielealmakta,ikincimakalededeenstrümanlarınözelliklerivebunlarınâlemleilişkisiüzerindedurmak-tadır.Kindî,ilimlerientemeldedinîveinsanîşeklinde,insanîilimleridedoğ-

rudan(bizâtihî)vediğerilimleriçinâletolmaküzereikiyeayırmaktadır.DoğrudanilimlerideAristoteles’deolduğugibiteorikvepratikşeklindetasnifetmektedir.Teorikilimler,fizik,psikolojivemetafiziktir.Pratikilim-lerdeahlâkvesiyasettenoluşmaktadır.Filozof,âletilimleriolarakdaman-tık ve matematiği zikretmektedir. Mantığın Aristoteles’in r anonkülliyatındayeralaneserler,matematiğinisearitmetik,geometri,astronomivemûsikî olduğunu belirtmektedir. Kindî,matematik ilminin öneminevurguyaparak,builmibilmeyenkimsenindiğerilimleridekavrayamaya-cağınıiddiaetmektedir.Hattadahadailerigiderekmatematiğibilmeyenkimsenin,ömürboyufelsefeokusadahianlayamayacağınıiddiaetmekte-dir.FakatKindî,matematikilmindenbahsederkenaslındailimlersınıfla-masındamatematiğibirüstilimşeklindekabulederek,matematikilmininaltında aritmetik, geometri, astronomi vemûsikî ilimlerini saymaktadır.Dolayısıylamatematik ilmi derken gerçekte, İbn Sînâ’nın riyazî ilimlerşeklinde tasnifettiği,aritmetik,geometri,astronomivemûsikî ilimlerinibilmeyenkimsenindiğerilimleriöğrenmesininzorolduğunuifadeetmek-tedir.Aristoteles’in Kitaplarının Sayısı zerineadlıeserindedezikredilenilimlerinâletilimleriolmasebebiüzerindedurarak,builimlerinöğrenil-mesininöneminiaçıklamaktadır.Bunagöreastronomi,bütünolarakâlemi,cisimlerintümelolaraksayısının,bunlarınhareketlerini,hareketlerininsa-yısını ve bu tür varlıklarda ortaya çıkan olayların bilgisini vermektedir.Aritmetikisesayıyıverdiğindenvesayıolmayıncasayılandaolmayacağıiçinönemlidir.Yinearitmetikilmininvarlığı,yanisayınınvarolmasıgeo-metriveastronomiilimlerininvarlığınanedenolmaktadır.Dördüncüola-rakmatematikilmiisearitmetik,geometriveastronomidenoluşanmûsikî-dir.Kindî,mûsikîyidüzenvearmonimanasındate’lîfolarakzikretmekte28 Kindî’nin bu risâlesi hakkında geniş bilgi için bk.Turabi, “Bağdat’taBirMûsikîNazariyatçısı:Ya’kûbb.İshâkel-Kindî”,636.

29 Kindî’ninbu risâlesiZekeriyyaYusuf tarafındanneşredilmiştir.bkz.Kindî,Müel-lefâtü’l-Kindi el-m sikiyye, nşr. ZekeriyyaYusuf (Bağdad:MatbuatuMecmai’l-İ-mi’l-Iraki,1962),95-110;Ayrıcazikredilenrisâlehakkındagenişbilgiiçinbk.Tura-bi,“Bağdat’taBirMûsikîNazariyatçısı:Ya’kûbb.İshâkel-Kindî”,637.

30 Kindî’ninilimlersınıflamasıhakkındabk.Kaya,“KindîveFelsefesi”,28.


vebütünmatematikilimlerindeonunvarolduğunubelirtmektedir.Enaçıkbirşekildedemûsikîninastronomiveinsanînefistemevcutolduğunuiddiaetmektedir.31Kindî,Kitâbü’l-Musavvitâti’l-veteriyye min zâti’l-veteri’l-vâ-hid ilâ zâti’l-aşreti’l-evtâradlımûsikîileilgilirisâlesindemûsikîilmininde içindebulunduğumatematik (aritmetik,geometri, astronomi,mûsikî)ilimlerialtveüstilimlerarasındaortailim(el-ilmü’l-evsat)şeklindezik-retmektedir.32Filozof,mezkûrrisâlesindediğerilimlerlebirlikte,matema-tikilimlerinivemûsikîilminidetaylıbirşekildeelealmaktadır.ZikredileneserdeözellikleKindî’ninmûsikîilmindekibirtakımenstrümanlarınnite-likleriniveritim,nağmegibimûsikîsanatınaözgükavramlarıgerekoluşvebozuluş(kevnvefesâd)âlemindengerekgökcisimlerindenvegereksebirçokinsanîözelliklerdenhareketleaçıkladığıdikkatçekmektedir.

. Kindî nin Felsefesinde lemdeki üzen

Arapçan-z-mkökündentüremişbirisimolannizam33terimi,sözlükte,incileriiplebirarayagetirmek;ıstılâhtaiseaklıngerektirdiğineuygunbi-çimde,delâletlerimütenâsibvemanalarıdüzenlenmişolarak,kelimelerinvecümlelerinderlenmesimanasınagelmektedir.34Felsefîdüşüncedeâlem-dekidüzeniifadeedendüzenkavramı,klasikahlâkvesiyasetkitaplarındadatoplumdüzenianlamınagelennizâmü’l-âlem35şeklinde,mûsikîilmindedenizam/düzenveahenkmanasınagelenuyum(harmonia)36kelimesiylekullanılmaktadır.EskiYunan felsefesindeâlemmanasınagelenkosmos37 (zıddı,khaos)

terimiaynızamandanizam/düzendemektir.Kosmos,duyulurvealgılana-bilir âlemdir.Osmanlıca’dakikarşılığı âlem-imahsûsâtolanbukavram,aynızamandasüs,düzen,doğalvegörülebilirâlem,fizikâlemanlamlarınıiçerir.İngilizcekarşılıklarıise“ornament,order,thephysical,visibleuni-31 Kindî, “Aristoteles’inKitaplarınınSayısıÜzerine”,Kindî Felsefî Risâleler içinde,nşr.vetrc.MahmutKaya(İstanbul:KlasikYayınları,2014),272,278-279.

32 Kindî, “Kitâbü’l-Musavvitâti’l-veteriyye min zâti’l-veteri’l-vâhid ilâ zâti’l-aşre-ti’l-evtâr”,Müellefâtü’l-Kindi el-m sikiyye içinde, nşr.ZekeriyyaYusuf, (Bağdad:MatbuatuMecmai’l-İmi’l-Iraki,1962),70.

33 İbnManzur,“nzm”md., isanü’l-Arab,III,(Beyrut:DâruSadır,(ts),s.667.34 Cürcânî,“nazm”md.,Kitabu’t-Ta’rîfât,nşr.AbdurrahmanUmeyra,(Beyrut:1987),310;Türkçetrc.,Arap a-Türk e Terimler S zlü ü,trc.,ArifErkan(İstanbul:BaharYayınları,1997),238.

35 İlhanKutluer,“Nizam”,TürkiyeDiyanetVakfıİslâmAnsiklopedisic.XXXIII(İs-tanbul:2007),173;İbrahimMedkûr,el-Mu’cemu’l-Felsefî(Kahire:1983),201.

36 Peters, Antik unan Felsefesi Terimleri S zlü ü,136.37 Peters, Antik unan Felsefesi Terimleri S zlü ü,201.


verse”38 olup, Fransızca ordre,39Almanca ordnung ve befehl ile karşılıkbulmaktadır.Düzenkavramı,birçokögearasında,çeşitliaçılardan(zaman,mekân, mantık, estetik, ahlâk, varlık vb. bakımlardan) kurulan ahenklibağlantıvebirşeyin,birhiyerarşiveyadiziiçindekiyeriniifadeetmekte-dir.40 İslâm düşüncesinde düzen kavramı, “nazm, intizam, i’tilâf, irtibât,tertîb,tersîf,te’lîf,tevâfukvemuhkem”41gibikelimelerleifadeedilmekte-dir.Kindî, âlemdekidüzeni ifadeetmeküzereeserlerinde terkîbve i’tilâf

kelimelerini kullanmıştır.42 Zikredilen kavramlardan hareketle filozof,âlemdekidüzeni,âleminyapısı,varlıklararasındakihiyerarşikilişki,gökküreleri,yeryüzüveyeryüzündebulunanelementlerilebunlarınbileşikleriçerçevesindeelealmıştır.Âleminherzerresineetkiedenbirdüzenvegayelilikbulunduğunuileri

sürenKindî,sözkonusubudüzenvegayeliliğideTanrı’nınhikmetinebağ-lamaktavebunudaTanrı’nınvarlığınınbirdelili(isbât-ıvâcib)şeklindedeğerlendirmektedir.43Zaman içindeyoktanyaratmayısavunanKindî’yegöreİlkSebepveGerçekBirolarakTanrı,âlemiyoktanyaratmışvegerçeketkendir(fâil). Felsefîdüşüncesinegöreoluşvebozuluşun,yaniayaltıâlemininuzaketkensebebiTanrı,yakınetkensebebi isecanlı,düşünen,oluşvebozuluşauğramayangezegenlerdir.Ancakgezegenlerinsözkonu-sukozmiketkinliğininkaynağıdayineYaratıcı’nıniradesidir.45Kindî’yegörevarlığındahiçbirsebebemuhtaçolmayanTanrı’nınvarlı-

ğınınöncesiolmadığıgibi,varlığınısürdürmekiçindebaşkasınabağlıde-ğildir veO’nun hakkında damutlak olarak yokluk söz konusu olamaz.O’nun için konu (madde), yüklem (sûret), etkin (fâil) ve gaye sebepdeyoktur.46Tanrı’daeksikliktenyetkinliğe(tamâm)doğrubirgeçişsözkonu-sudeğildir.Zirageçiş(intikâl),birdönüşümdürki,eksikliktenyetkinliğedegeçişolabilir.AncakTanrı’daherhangibirşekildedönüşümolmadığıiçin yetkinliğe doğru bir geçiş de yoktur.DolayısıylaTanrı’nın, kendini38 Peters, Antik unan Felsefesi Terimleri S zlü ü,201.39 A. alande, “ordre”md.,Mevsuatu alande el-Felsefiyye, II,Arapça’ya trc.HalilAhmedHalil,(Beyrut:MenşuratuUveydat,1996),917.

40 AhmetCevizci,Felsefe S zlü ü (İstanbul:ParadigmaYayınları,2005),563.41 MehmetS.Aydın,Din Felsefesi(İzmirİlahiyatVakfıYayınları,2002),64.42 Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,nşr.vetrc.,MahmutKaya,Kindî Felsefî Risâleleriçin-de(İstanbul:KlasikYayınları,2014),141.

43 Kindî,“OluşveBozuluşunYakınEtkinSebebiÜzerine”, nşr.vetrc.,MahmutKaya,Kindî Felsefî Risâleleriçinde,(İstanbul:KlasikYayınları,2014),208.

44 Kindî,“GerçekveMecâzîEtkinÜzerine”,nşr.vetrc.,MahmutKaya,KindîFelsefî Risâleler içinde(İstanbul:KlasikYayınları,2014),190.

45 Kindî,“OluşveBozuluşunYakınEtkinSebebiÜzerine”, 208.46 Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,135.


üstünkılacakbirniteliğeintikaliaslamümkündeğildir.O,zorunluolaraktamveyetkinVarlık’tır.47EsasenKindî’ninsistemindeTanrı,yaratıcı,et-kin,değişikliğeuğramayan,ilksebepveherşeyingayesiolandır.48Âlem, bütün olarak tam teşekküllü bir canlı gibidir. Kindî’ye göre

âleminiçindehiçbirşekildeboşlukyoktur.Âlembirtekcanlışeklinde,tamkudret sahibi olanTanrı tarafından kudretinin büyüklüğü, cömertliği vehikmetisayesindeyaratılmıştır.Nitekimfilozof,âlemdekimükemmeldü-zeniinsanorganizmasıilemukayeseederekaçıklamaktavebirtekinsandaâlemdebulunanherşeyinvarolduğunusöylemektedir.49AyrıcaKindî,oluşve bozuluşa tâbi cisimlerde düzenli hareketi sağlayan nefs kuvvesindenbahsetmektevefeleklerdedebenzerdurumuvurgulayarakensonfeleğinsüreklivedüzenlihareketetmesinisağlayanındacanlılık(nefs)olduğunuifadeetmektedir.Ancako, feleklerdegerçekleşenhareketlerinoluşa tâbiolancisimlerdekigibiolmadığınadikkatçekmektevedolayısıylasonfele-ğindaimabilfiil canlı ve zorunluolarakoluşa tâbi olan aşağı varlıklaracanlılıkverdiğinisöylemektedir.50Aristoteles gibi âlemi ay üstü ve ay altı şeklinde ikiye ayıranKindî,

bunlardanilkininoluşvebozuluşauğramayanidealvemükemmelvarlık-ları,ikincisininiseoluşvebozuluşkanununatâbisüreksizvarlıklarıiçerdi-ğinibelirtmektedir.Onunortayakoyduğubukozmolojideâlemidışarıdançepeçevrekuşattığıvarsayılan,adına“felek”51denilenbirküreninvarlığıkabul edilmektedir.52Kindî, bir organizmagibi tümüyle âlemin canlı veakıllıolduğunu,ayaltıâlemdekiorganikveinorganikvarlıktürlerininha-kikîfâilininTanrı,mecazîveyakınfâilininisefelekler,yanigökcisimleriolduğunusavunmaktadır.Bukonudakigörüşlerinide,“ ıldızlar ve a a -lar secde ederler ”53meâlindekiayetiyorumlamaküzereelealdığıG kle-rin Allah’a Secde ve İtaat Edişi zerineadlıeserindetemellendirmektedir.O,âyettegeçensecdeninitaatanlamınageldiğinisavunarak,itaatindeTan-rı’nınemirleriniyerinegetirmekolduğunudilegetirmektedir.Filozof,buşekildebiritaatinancakcanlıvarlıklardamümkünolacağıdüşüncesindenhareketle, feleğincanlıveakıllıbirvarlıkolduğusonucunagitmektedir.47 Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,136.48 Kindî,“TariflerÜzerine”,nşr.vetrc.,MahmutKaya,KindîFelsefî Risâleleriçinde (İstanbulKlasikYayınları,2014),178.

49 Kindî,“GöklerinAllah’aSecdeveİtaatEdişiÜzerine”,nşr.vetrc.,MahmutKaya,Kindî Felsefî Risâleleriçinde, (İstanbul:KlasikYayınları,2014),239.

50 Kindî,“GöklerinAllah’aSecdeveİtaatEdişiÜzerine”,234.51 Felek,maddevesuretibulunanancakezelîolmayanvarlıkdemektir.bk.Kindî,“Ta-riflerÜzerine”182.

52 Kaya,“KindîveFelsefesi”,45;Kindî,“GöklerinAllah’aSecdeveİtaatEdişiÜzeri-ne”,230-233.

53 Rahmân55/6.


ZiraKindî’denöncegökselvarlıklarıncanlıolduğufikri,Platon,Aristote-lesveStoacıfilozoflardabulunmaktadır.54Âlemde mükemmel bir düzenin var olduğunu söyleyen Kindî, söz

konusubudüzendeharikuladebirsebeplilikilişkisininvarlığındansözet-mektedir.Çünkü ona göre âlemde bazı varlıklar diğer bazılarının varlıksebebiolmakta,bazılarıdiğerbazılarınıetkilemektevebirkısımvarlıklar,bazıvarlıklaraboyuneğiponlarınegemenliğialtındabulunarak,birbirleri-nindirlikvedüzenliğinenedenolmaktadır.55Filozofunifadeettiğibumü-kemmeldüzeninsebebi,Tanrı’nınhikmetidir.ZiraO,âlemdeherbirvarlı-ğıenuygunveideal(el-emru’l-aslah)düzeyde,ensağlam(el-etkan)veenyararlı(el-enfa’)birşekildeyerleştirmiştir.Zikredilenmükemmeldüzenegöre,kuvvehalindebulunupimkânsızolmayanherşey,ilâhîfeyzdennasi-binialarakkendifiilinigerçekleştirmektedir.Mükemmelâlemdüzenindekivarlıklarınkendisineuygunenmükemmelfiiligerçekleştirmesi,aynıza-mandaherbirvarlığın,cömertolanTanrı’yasecdesi,yaniitaatimanasınagelmektedir.56 Buna bir örnek olarak, gezegenlerinYaratıcı’sının iradesidoğrultusundahiçsapmagöstermedenoluşandüzenlihareketleriileO’naitaatetmeleriverilebilir.Ziragezegenler,namazsecdesiniyapacakorgan-lara sahip olmadıkları için onlarda oluş ve başkalaşma, yani eksikliktenmükemmelliğedoğrugidişmümkündeğildir.Onlar,sadeceitaatedenvar-lıklardırveonlarınbugayeyeyönelikhareketleriçokuzunzamandanberidevametmektedir.Bununlabirlikte,gezegenlerinbuhareketlerisonucun-damevsimlerdeğişmekte,mevsimlerindeğişmesiyledebütünhayatîfaali-yetlertamamlanarak,herçeşitoluşvebozuluşmeydanagelmektedir.57Dörtunsurdanoluşanayaltıâlemindeiseoluşvebozuluş,fertlerinyetkinliğe(bikemâlieşhâsıhâ)ulaşmasıylagerçekleşir.58GörüldüğüüzereKindî’nindüşüncesindehikmetsahibi,herşeyibilen,

güçlüvecömertolanbirYaratıcı,âlemdekihervarlığınenidealdüzeydeolmasınıgereklikılmaktadır.Bunedenlevarolanherşeyin,ensağlamveenyararlıbirşekildedüzenekonulması,bazısınındiğerbirkısmıiçinvar-lıksebebiolmasıveherbirinindiğerinindirlikvedüzenliliğinevesilebu-54 Kaya,“KindîveFelsefesi”,37.55 Kindî,“OluşveBozuluşunYakınEtkinSebebiÜzerine”,209.56 Kindî,“OluşveBozuluşunYakınEtkinSebebiÜzerine”,209,227;Kindî,eksiktenmükemmelegidişanlamındaitaat(tâat)kelimesinikullanır.Onagöre,gelişipbüyü-yenbitkiiçin,“Bitkiitaatetti.”denilmektedir.Bubakımdanşairin,“Bahçedekibaklaonaitaatetti.”sözüdemahsulverdi,büyüyüpçoğaldıanlamınagelmektedir.Benzerşekilde,başkabirşiirdegeçen“Parlakyıldızdoğuşvebatışıylaonaitaatetti.”ifade-sidegüçhalindenfiilalanınageçti,eksikkentamamolduveyıldızitaatetti,mana-sındadır.Bk.Kindî,“GöklerinAllah’aSecdeveİtaatEdişiÜzerine”,229.

57 Kindî,“GöklerinAllah’aSecdeveİtaatEdişiÜzerine”,230.58 Kindî,“OluşveBozuluşunYakınEtkinSebebiÜzerine”, 213.


lunması bu yönetiminmükemmelliğinin delilidir.Bütün bunlar iseTan-rı’nıninâyetineişaretetmektedirki,Kindî,bukonudaeserindeşuifadelereyervermektedir:

“Şüphesizbuâlemindüzenvetertibi,bazısınınbazısınıetki-lemesi,onaboyuneğmesiveegemenliğialtındabulunması,heroluşvebozuluşun,herdeğişmezinvedeğişeninenuygunve ideal düzeyde olması gibi olaylar , kâinatta sağlambiryönetiminvegüçlübirhikmetinvarlığınınenbüyükdelille-ridir.Heryönetiminbiryöneteniveherhikmetinbirhakîmibulunduğudabirgerçektir.Zirabunlarınhepsibirbirinebağ-lıkavramlardır.”59

Bütünolarakâlemdegözlemlenendüzenvegaiyyet,Kindî’yegöre,sağ-lambiryönetiminvegüçlübirhikmetinvarlığınaişaretetmektedir.O,sözkonusuhikmetsahibibuyöneticininaynızamandaherşeyibilen(alîm),güçlü (kavî), cömert (cevâd), yaptığını oldukça sağlam yapan (mütkin),kudretitam,gerçekbir,tümvarlığımükemmelbirşekildeyaratan(müb-diu’l-küll)veonasüreklilikveren(mümsikü’l-küll)Yaratıcıolduğunusöy-lemektedir.Bununlabirliktefilozof,âlemdekigüzellikvemükemmelliğinsaf akıl gözüyle bakanlar için sanat eserlerinde görülen güzellik vemükemmelliktendahabelirginolduğunudaifadeetmektedir.

. Müzikal Seslerle lemdeki üzen Arasındaki lişki

Mûsikîkelimesininkendianlamıveilişkiliolduğukatharsisveharmo-niakelimelerinindemanalarıincelendiğinde,insanruhuüzerindekitesir-leriortayaçıkmaktadır.İlişkiliolduğuanlamlardanhareketlegerekseslerarasındaki ilişki gerekse seslerin uyumlukullanılışı düşünüldüğü zamankaçınılmaz olarakmûsikîyi kosmosun bir ifadesi şeklinde de düşünmekmümkündür.Ziradüşüncetarihindefilozofların,âlemdebirdüzeninvarlığıkonusundagörüşbirliğiiçindeoldukları,ancakvarolandüzeninkaynağıkonusundaisefarklıfikirlerilerisürdüklerigörülmektedir.61Bazıfilozoflardaâlemdekisözkonusubudüzeninmükemmelbiruyum(harmonia)oldu-ğuvemûsikînindeseslerleâlemdekizikredilenmükemmeluyumuyansıt-tığıfikrinevarmışlardır.Başkabirifadeyle,kosmosdakimükemmeluyum,mûsikîdekiseslerarasındaortayaçıkmaktadır.Kindî’ninilimlersınıflamasındaâletilimlerişeklindezikrettiğimatema-

tikilimlerdenbirisayılanmûsikîninaritmetik,geometri,astronomivemû-59 Kindî,“OluşveBozuluşunYakınEtkinSebebiÜzerine”, 209.60 Kindî,“OluşveBozuluşunYakınEtkinSebebiÜzerine”, 226-227.61 Âlemdehâkimolanteleolojikyaklaşımlarlailgiliolarakdetaylıbilgiiçinbk.HaticeToksöz, “İbn Sina Felsefesinin Teleolojik Boyutları” (Basılmamış Doktora Tezi,M.Ü.SosyalBilimlerEnstitüsü,2010).


sikîolaraksınıflandırılanmatematik ilimleriarasındakidüzenvearmoniolmasıbakımındanonlarınherbiriyleilişkisisözkonusudur.Ayrıcafilozo-funâletilimleriolanmatematikilimlerinibilmeyenindiğerilimleridekav-ramasınınmümkünolmayacağıifadesindenhareketle,âletilimleriarasın-da düzen ve armoni konumunda bulunan mûsikî ilminin ilimlersınıflamasındakibütünilimlerintemeliolarakkabuledilmesigerektiğiso-nucu çıkarılabilir.OnunKitâbü’l-Musavvitâti’l-veteriyye min zâti’l-vete-ri’l-vâhid ilâ zâti’l-aşreti’l-evtâradlırisâlesindedetaylıbirşekildeilimlertasnifineyerverdiği,buradahemmûsikîâletlerininözelliklerinihemdemûsikîsanatınaözgüritim,nağmegibibirtakımkavramlarıkozmolojiden,yanigökcisimlerinden,oluşvebozuluşâlemindenveinsanınruhîvetabiîyapısına özgü örneklerle karşılaştırarak açıkladığı göze çarpmaktadır.Dolayısıylakozmolojikahenginbiryansımasışeklindekabuledilenmû-sikîilmininKindî’nindüşüncesisteminde,gerçekteentemelilimşeklindekabul edilmesi gerektiği fikri doğmaktadır. Söz konusu bu düşünceyi,Kindî’ninmûsikîileilgilieserleriincelendiğindegörmekmümkünolmak-tadır.Mûsikîhakkındagünümüzeulaşaneserlerindenengenişhacimlisiolan

Kitâbü’l-Musavvitâti’l-veteriyye min zâti’l-veteri’l-vâhid ilâ zâti’l-aşre-ti’l-evtâradlırisâlesindefilozof,mûsikîvefelsefearasındakiilişkiyieniyibir şekildeaçıklamayaçalışmaktadır.Hattamezkûreserininbaşındabeşunsurunsayısı(bunlar;küllîtabiat,elinbeşparmağı,beşgezegen,arûzunbeşdairesivebeşmantıkisestir)gibieserinibeşbölümolaraksunduğunuifade etmektedir.62 Yukarıda da değinildiği gibi mezkûr eserinde müzikaletlerinikozmolojidenbirçokörnekvererekaçıklamaktaveburadanhare-ketledemûsikîsanatıylagökcisimleriarasındakiilişkiyitemellendirmeyeçalışmaktavemüzikalseslerininsanruhuüzerindekietkisineişaretetmek-tedir.Sözkonusu eserindeKindî, öncelikle ud enstrümanınındört teliniâlemin dört unsuruna benzetmiş ve bununla ilgili olarak da tabiattanbirtakımörneklervermiştir.Filozofagöreudun63dörtteli,bamteli,ikincitel(mesnâ),üçüncü(mesles)vedördüncü(zîr)teldir.Udundörtteli,dörtunsura,yanihava,ateş,toprakvesuya;insanındörtfaziletiolanhikmet,iffet,şecaatveadalete;sakîl,hafif,remelvehezecşeklindezikredilendörtritime;bedenindörthıltıkonumundakisafra,sevda(karasafra),balgamvekana;âlemiaydınlatandörtışığaki,bunlarGüneş,Ay,Yıldızlarveateştir;varlıkhakkındadörttemelaraştırmasorusuolanvarmıdır /mıdır (hel),62 Kindî, “Kitâbü’l-Musavvitâti’l-veteriyye min zâti’l-veteri’l-vâhid ilâ zâti’l-aşre-ti’l-evtâr”,70.

63 Kindî’ninuduntellerinipratiktedört,teorideisehâddveyazîrsânîolarakadlandır-dığıbir tel ilavesiylebeşolarakverdiğigörülmektedir.Bk.Turabi,“Bağdat’taBirMûsikîNazariyatçısı:Ya’kûbb.İshâkel-Kindî”,641.


nedir (mâ hüve), hangisi (eyyü), niçin (lime) sorularına karşılık gel-mektedir.64 Dört temel araştırma sorusu, İslâm filozofları tarafından“matlab”adınıalanvebirşeyinvarolupolmadığı,varsanasılbirhalüzerebulunduğu,nasılbirmahiyetesahipolduğugibiözelliklerininaçıklamasınıyapmaküzereentemelperspektifiteşkiledensorulardır.Bunagöre,hel,birşeyinvarlığı;mâhüve,birşeyincinsplanındaneolduğu;eyyü,birşeyicinstekivarlıklardanayıranayrımı(fasl);lime,birşeyinvarlıksebebiileilgili sorulardır.65 Felsefeyi, “İnsanın gücü ölçüsünde varlığın hakikatinibilmesidir.”66şeklindetanımlayanKindî’ninfelsefîdüşüncesindebirşeyinhakikatihakkındakibilgiyisağlayandört temelaraştırmasorusu ilemû-sikîdekiudenstrümanınındörtteliarasındabuşekildebirbağlantıkurma-sı,gerçektefelsefeilemûsikîarasındakiayrılamazbirilişkiyigöstermek-tedir.

Risâle fî Eczâ hubriyye fi’l-m sîkaadlıeserindedeuddabulunandörttelinsertlikveyumuşaklıkbakımındanbirbirindenfarklılığınavearasın-dakiahengedeğinenKindî,bunlarınherbirinidörttemelsesüzerinebinaetmekte ve tabiattaki dörtlülerle karşılaştırmaktadır. Tabiattaki dörtlülerolarak, dört unsuru, yılın dört mevsimini, bir günün dört kısmını,gezegenlerin dört yönünü vs. zikretmektedir. Buna göre zîr teli, ateşunsurunadenktirvenağmesideonunsıcaklıkderecesineuyumludur.Mes-nâteli,havaunsurunakarşılıkgelmekte,nağmesidehavaunsurununmiza-cıylauyumludur.Çünkümesnâteli,zîrtelinegöredahayumuşaktır.Mes-lesteliisetoprakunsurunavebamtelidesuyadenkgelmektedir.AyrıcaKindî,udundörtteliniahlât-ıerba‘aveinsanınömrügibiinsanhayatında-kiunsurlarlakarşılaştırır.BubağlamdadaGalen’in(ö.200 )“hıltlar”teo-risine67dayanarakbirtakımaçıklamalaryaptığıgörülmektedir.Ahlât-ıer-ba‘a (dört hılt)68, insanın beden sıvılarıdır ki, bu sıvılar insanın ahlâkî64 Kindî, “Kitâbü’l-Musavvitâti’l-veteriyye min zâti’l-veteri’l-vâhid ilâ zâti’l-aşre-ti’l-evtâr”,74-78.

65 Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,127;İslamfilozoflarındadörttemelaraştırmasorusu-nunontolojiileilişkisihakkındabk.İlhanKutluer,İbn Sînâ ntolo isinde orunlu arlık(İstanbul:İzYayıncılık,2002),11vd.

66 Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,126.67 Orhan Hançerlioğlu,Felsefe Ansiklopedisi Düşünürler lümü (Ankara: RemziKitabevi,1985),I:178.

68 Hılt(ahlat):Eskihekimlerininsanvücudundavarsaydığıdörtunsurdur.Bunlar,saf-ra,sevda,kanvebalgamdır.Bk.FeritDevellioğlu, smanlıca-Türk e Ansiklopedik

at (Ankara:AydınKitabevi,2005),362;ŞemsettinSâmi,Kâm s-i Türkî, Temel Türk e S zlük, (İstanbul:1985),II:501;Hılt,besinlerinsindirilmesininesasürününüoluşturanbirtürsıvıcevherdir.Normalveanormalolmaküzereikitürüvardır.Hılt-lar,basityadadiğerhıltlarlabirleşikolarakemilmeyeuygundurlarvevücuttadoku-larıntamolarakşekillenmesinisağlarlar.Ayrıcahıltlar,vücuttaeskiyenveyayırtılankısımlarındatamiriiçinzorunluolanbirmaddedir.Anormalhıltlariseözelsindiril-


karakterininbelirlenmesindevebirtakımdavranışlarayatkınolmasınısağ-lamalarıbakımındanahlâkfelsefesininilgialanınadagirmektedir.69Bunagöre zîr, dört hılttan safraya,mesnâ, kana,mesles, sevdaya (karasafra),bamtelidebalgamakarşılıktır.Ahlâkîhuylarileudundörttelinikarşılaş-tıranKindî’yegöre,zîrtelininoluşturduğudavranışcesaret,cesaretintabi-atıdasahiplenme,iyilikvecömertliktir.Mesnânıntabiatıakıl,aklıntabiatıdasevinç,lezzet,aşkvegüzelahlâktır(hüsnü’l-hulk).Meslestelinintabi-atıisekorkaklıktırveaşağılık,cimrilikvepişmanlıkdakorkaklığıntabia-tındandır.Bamtelinintabiatıdahilmdir.Hilmintabiatıisebazensevinç,bazenhüzündür,bazendehastalıktır.Bununlabirliktebudörttelinherbiri,yine insanömrünündörttebiriyle,mevsimlerinherbiriyle,gezegenlerindörtyönündenbiriyleilişkilidir.70GörüldüğüüzereKindî,mûsikîileinsanınhemmaddîhemderûhîyapı-

sıarasındakiilişkiyideğerlendirmektevemûsikînininsanruhuvebedeniüzerindeki etkisini ispatlamaya çalışmaktadır.NitekimRisâle fî Eczâ’dafilozof,udundörttelininhareketiileinsannefsininfiilleriarasındakiilişki-yideğerlendirmektedir.Buradaudundörttelininhareketleriyleortayaçı-kan ahenkli ve birbirinden farklı seslerin insan ruhunda hangi duyguyucanlandırdığıüzerindedurmaktaveritimlerininsanruhundakietkilerindenhareketle tıp ilmi ile mûsikî ilmi arasındaki ilişkiden söz etmektedir.71Çünküyukarıdadaifadeedildiğigibiinsanınmaddîyapısındasahipolduğuahlât-ıerba‘a,insanınbirtakımduyguvevesveselereyatkınolmasınaim-kânvermektedir.Tıbilmininaraştırmakonusuolanahlât-ıerba‘a,duyusalyönüyleilişkiliolmasındandolayıinsanın,mûsikînağmelerindenetkilen-mesinevebazıduygularınıkontrolaltınaalmasınaimkânsağlamaktadır.Kindî’nintıpilmiilemûsikîarasındakiilişkidenhareketlemûsikînininsanruhuüzerindekietkisiyle ilgilidüşüncesiPlaton’unbenzerkonudakigö-

meveyadeğiştirilmeişleminineksikliğindendolayıortayaçıkarveemilmeyeuygunolmadığından vücut onları dışarı atar.Hıltlarla ilgili daha geniş bilgi için bk. İbnSînâ,el-Kân n fi’t-Tıb,trc.EsinKahy,(Ankara:AtatürkKültürMerkeziYayınları,2009),I:23-34.

69 Hıltlarıntoplumsalvesiyasetfelsefesiileilgilikısmıiçinbk.KemalSözen,“KâtipÇelebi’ninDevletGörüşüveOsmanlıTürkDüşüncesindekiEtkileri”,SüleymanDe-mirelÜniversitesiİlahiyatFakültesiDergisi1,sy.22(2009):32-33.

70 Kindî,“RisâlefîEczâHubriyyefi’l-Mûsîka”,Müellefâtü’l-Kindi el-m sikiyyeiçin-de,nşr.ZekeriyyaYusuf(Bağdad:MatbuatuMecmai’l-İmi’l-Iraki,1962),100-104;Kindî, “Kitâbü’l-Musavvitâti’l-veteriyye min zâti’l-veteri’l-vâhid ilâ zâti’l-aşre-ti’l-evtâr”,75-78;krş.İhvân-ıSafâ,Resâil,I,nşr.ArefTamer(Beyrut1990),216-217.

71 Kindî,“RisâlefîEczâHubriyyefi’l-Mûsîka”,102-103;Kindî’ninmüzikalseslerletıparasındakurmuşolduğuilişki,pratiktekiuygulamalardadagörülmektedir.Nite-kimtedaviamaçlıolarakOrtaçağAvrupası’nda,hattagünümüzdehastanelerdekul-lanılmaktadır.Turabi,“Ya‘kûbb.İshâkel-Kindî’ninMûsikîDüşüncesi”,638.


rüşlerinihatırlatmaktadır.ÇünküPlaton,Devletadlıeserlerindehembede-nin hemde ruhun eğitiminin önemini vurgulamakta vemûsikînin insanruhununeğitimindekirolünedeğinmekte,öfkeduygusunuölçüvedüzenlegevşetmesiveyatıştırmasıgibi,insanınduygularınıitidalnoktasındatut-masındakietkileriniövmektedir.72Kindî,Risâle fî Eczâ’daritimunsurlarınısekiztaneolaraksıralar.Bun-

larisesakîlevvel,sakîlsânî,mâhmûrî,hafifsakîl,hafifhafif,remel,hafifremelveherectir.73Vuruşlarınkuvvetli,yarıkuvvetlivezayıfzamanlarınagöresıralanmasınıifadeedensekizritimunsurunu,Kindî’nineserindede-taylıbirşekildeelealdığıgörülmektedir.Zikredilenbusekizritimunsuru-nun,sesinahenklibirşekildeişitilebilmesiiçinbellibirşekilsırasıylavebirtakımkalıplariçindeoluşmasıoldukçaönemlidir.Hattamûsikîningü-nünhangi zamanındahangi ritimle icra edeceğibilebüyükönemarzet-mektedir.Mesela,sabah,akşam,öğle,geceyarısıgibizamanlarınbaşlan-gıçlarındaiyilikvecömertlikleilgiliusullerkullanılırki,bunlar,sakîlevvelve sakîl sânîdir.Zamanınortasındave insanın kendisini güçlü hissettiğianlardaiseatılganlıkveyiğitlikileilgiliolabilecekritimleruygulanır.Bun-lardamâhmûrîveonabenzeyenlerdir.Zamanınsonlarındaveinsanınse-vinçli olduğuanlardada sevinçli ve coşturucuusuller kullanılır.Buradakullanılanritimlerdehezecler,remellervehafifolanlardır.Uykuhalindeiseşecevîritimlericraedilir.Buradaiseuzunsakîlveonabenzeyenritim-lerkullanılır.74İhvân-ı Safâ da Kindî’nin değindiği sekiz ritim unsuru ile âlemdeki

varlıklarınsekizyönüarasındabirbağlantıkurar.Onlaragöreâlemdebu-lunanvarlıklarsekizyönlüdürvebenzerşekildemûsikîdekikanunlardasekizdir.Mesela,unsurlar,nemlisıcak,kurusoğuk,nemlisoğuk,kuruso-ğukgibisekizyönlüdür.Buaynızamandakevnvefesâdâlemindekitabiîvarlıklarındaaslıdır.İhvân,buradasekizsayısınınbirbaşkaözelliğiolarakyıldızlarıngezegendesekizözelyerebenzediğinisöylemektedir.Bunlarınneticesinde de İhvân, gezegen küreleri ile yeryüzü arasındamatematiğedayananmüzikselbiroranolduğusonucunaulaşmışlardır.75YineilkİslâmfilozofuKindî’ninudundörttelinitabiattakidörtlüklerleilişkilendirmesi,benzerşekildeİhvân-ıSafâ’nındüşüncesistemindedegörülmektedir.Ni-tekimİhvân-ıSafâ,Resâil’dekevnvefesâdâlemindebulunantabiîeşyanınçoğunundörtlüolmasınızorunlukılansebepleriylevehattabazılarınınzıt-larıylabirliktemükemmelbirdüzendevarolmasınıTanrı’nınhikmetiningereğiolduğunuifadeetmektedir.Onlaragöretabiattakieşyadabulunanen72 Platon,Devlet,119,442a.73 Kindî,“RisâlefîEczâHubriyyefi’l-Mûsîka”,97.74 Kindî,“RisâlefîEczâHubriyyefi’l-Mûsîka”,99-100.75 İhvân-ıSafâ,Resâil,I:219.


açıkdörtlü,senenindörtbölümolmasıdır.Bunlar;ilkbahar,yaz,sonbaharvekıştır.İhvân,bumevsimlerinherbirinitabiattanbaşkadörtlülerlekarşı-laştırır.Mesela,ilkbahar,koçburcundanikizlerburcunakadarolanburçla-ra,gününilkçeyreğine,ayınilkdördüne,dörtunsurdanhavaya,tabiatlar-dansıcak-nemliye,yönlerdengüneye,insanömrününçocuklukdönemine,mizacın hıltlarından kana, ahlâkî huylardan iyilik, cömertlik ve adalete,uduntellerindenmesnâtelinekarşılıkgelir.Yazmevsimiisegününikinciçeyreğine,burçlardanyengeçburcundanbaşakburcunakadarolançeyre-ğe,ayınikinciyedigününe,ayınhilalşekliolançeyreğe,hıltlardansafra-ya,dörtunsurdanateşe,tabiatlardansıcakkuruya,yönlerdendoğuya,insanömrünün gençlik yıllarına, udun tellerinden zîr teline, ahlâkî huylardancesaret ve cömertliğe karşılık gelir. Sonbahar da güneşin batı çizgisininyeryüzüneindiğiçeyreğe,terazidenyayakadarolanburçlara,ayıngünle-rindenüçüncüyedigüne,ayınhilaldensonrakiçeyreğine,dörtunsurdantoprağa,tabiatlardansoğukkuruya,yönlerdenbatıya,hıltlardansevdaya,insanömrününortayaşkısmına,uduntellerindenmislese,ahlâkîhuylar-daniffetekarşılıkgelir.Kışmevsimiisegüneşinyeryüzündendoğuufkunadoğruyükseldiği çeyreğine,oğlaktanbalıkburcunakadarolanburçlara,ayınsonçeyreğine,dörtunsurdansuya,tabiatlardansoğuk-nemliye,yön-lerdenkuzeye,hıltlardanbalgama,uduntellerindenbamteline,ahlâkîhuy-lardan hilme (yumuşaklık) karşılık gelir. İhvân-ı Safâ, tabiattaki benzerörneklerdenhareketle,bütünolarakâlemdekivarlıklarınsebeplerivezıtla-rıyla,matematikseloranlarlaaçıkladığımükemmelbirdüzenioluşturdu-ğunuvurgulamaktadır.76Ayrıcaâlemdekimükemmeldüzeni, insanorga-nizmasıilebağlantıkurarakaçıklamaktadır.Bunagöre,insanorganizmasımatematikseloranlarasahiptir.Mesela,çocuğunilkbaştaboyusekizkarış,dizleri ile ayakları arası ikikarışvs.gibi çocuğunbütünmaddîyapısınımatematikseloranlarlaifadeetmektedir.İhvân,Resâil’dezikrettiğibuma-tematikseloranlarıYüceYaratıcı’nıneşsizsanatınınvehikmetiningereğiolduğunu ve usta sanatkârların da resim ve heykel gibi sanatlarla sözkonusubueşsizsanatıtaklitettiklerinisöylemektedir.PythagorasçıfelsefeninetkisiyleKindî,mûsikîilegökcisimlerivetabi-

atarasındaçokyakınbirilişkininvarolduğudüşüncesindenhareketleses-leri(nağme)78yediyeayırmaktaveonlarınyedidenfazlayadaeksikolma-sınınyanlışolduğunusöylemektedir.Filozofunzikrettiğiyedises,haftanınyedigününevegökyüzündekiyedigezegeneeşittir.Bunagöre;1.Mutlâ-76 İhvân-ıSafâ,Resâil,I:228-230;krş.Kindî,“RisâlefîEczâHubriyyefi’l-Mûsîka”,100-102.

77 İhvân-ıSafâ,Resâil,I:224.78 Nağme,sestir.Konuylailgiligenişbilgiiçinbk.EbûAbdullahel-KatibMuhammedb.Ahmed b.Yusuf Harizmi,Mefâtihu’l-ul m, thk. İbrâhim Ebyari, (Beyrut: Dâ-rü’l-Kitâbi’l-Arabi,1989),263.


ku’l-bamm,Zuhalgezegenine,2.Sebbâbatu’l-bamm,Müşterigezegenine,3.Vüstâel-bamm,Merihgezegenine,4.Hınsırel-bamm,Güneş’e,5.Seb-bâbatu’l-müselles,Zühregezegenine,6.Vustâel-müsellesUtaridgezege-nine,7.Hınsırel-müsellesiseAy’akarşılıkgelmektedir.Bumezkûryedisesin de ahenkli olabilmesi için aralarında yumuşaklık sertlik, hafiflik,ağırlık ve kemâl noksanlık gibi birtakım farklılıkların olduğunubelirtmektedir.ÇünküKindî,ortayakoyduğusistemegöreseslerinahenkliolabilmesiiçinbutürfarklılıklarınolmasınızorunlugörmektedir.79Kindî’ninbütünüyledörtlü sistemüzerine inşa edilenmûsikî sistemi,

dörtesassesvearaseslerlebirlikteonikisesüzerinekuruludur.Onikisesi“Cem’ullezibi’l-küll”şeklindedeadlandıranfilozof,sessistemibamvemeslestelleriüzerinekuruludur.O,ikioktavlık,başkabirifadeyleyirmidört(24)sesliksistemiudüzerindegösterebilmekiçinuda,yukarıdazikre-dilenbeşincibir tel ilave etmiştir.Bamvemesles telleri üzerindeki asılyedinotayı“neğamu’s-seb’u’l-evâil”(ilkyedinota;diğermesnâvezîrtel-leri üzerindeki oktavlarını da “neğamu’s-seb’u’l-evâhir” (son yedi nota)şeklindeadlandırmıştır.Buonikisesideonikiburcakarşılıkolarakzikret-miştir.Filozof,uddabulunandörttel,dörtperdebağı(destan)vedörtbur-guşeklindekionikisesionikiburçlaşuşekildeaçıklar:Koç,yengeç,oğ-lakveteraziburçlarıdeğişkendirvebuyüzdendörtburguyakarşılıkgelir.Benzerşekildeburgudaeğilir,bükülürvedeğişebilir.İkinciolarak,boğa,arslan,akrepvekoçburçlarısabittirveyerindesabitdurandörtperdeba-ğınaeşittir.Sonolarakbaşak,yay,ikizlervebalıkburçlarıdaçiftliburçlar-dır ve çiftli olduklarındandolayı udundört teline karşılık gelir.80Ayrıcayukarıdadazikredilenbeşincitelilavesiyleoluşanudilebeşduyu(görme,işitmek,dokunma,tatalmavekoklama);beşiçidrakgüçleri;hareket,za-man,mekân,heyûla,surettenoluşanbeşprensiparasındabirilişkikurul-maktadır.81Görüldüğü üzere mûsikîdeki seslerin uyum (harmonia) ve ahenginin

gökcisimlerinindevrîhareketleriyleortayaçıkanseslerinyansımasışek-lindekiPythagorasçıdüşünce,Kindî’ninveİhvân-ıSafâ’nındüşüncesinde79 Kindî,“er-Risâletü’l-Kübrâfi’t-teellîf”,Müellefâtü’l-Kindi el-m sikiyyeiçinde,nşr.Zekeriyya Yusuf (Bağdad: Matbuatu Mecmai’l-İmi’l-Iraki, 1962), 128-130, 135;Kindî, “Kitâbü’l-Musavvitâti’l-veteriyye min zâti’l-veteri’l-vâhid ilâ zâti’l-aşre-ti’l-evtâr”,74.

80 Kindî,“er-Risâletü’l-Kübrâfi’t-teellîf”,128-130,135;Turabi,“Bağdat’taBirMûsikîNazariyatçısı:Ya’kûbb.İshâkel-Kindî”,643;Kindî’ninethosdoktriniçerçevesindeudunözellikleriyleâlemarasındakikurduğuilişkiyitabloüzerindegörmekiçinbk.Ahmet Hakkı Turabi, el-Kindî’ninMûsikî Risâleleri (BasılmamışYüksek isansTezi,M.Ü.SosyalBilimlerEnstitüsü,1996),96vd.

81 Kindî, “Kitâbü’l-Musavvitâti’l-veteriyye min zâti’l-veteri’l-vâhid ilâ zâti’l-aşre-ti’l-evtâr”,78-79.


genişbirşekildeyeralmaktadır.İslâmfilozoflarınındüşüncesistemlerindeAyüstüileAyaltıâlemarasındabirilişkimevcutturvesözkonusubuilişkide âlemin bir bütünlük oluşturmasının neticesi olarakAy üstü âlemdekihareketlerin Ay altı âlemdeki değişimleri etkilemesi şeklinde ortayaçıkmaktadır.Konuylailgiliolarakİhvân-ıSafâ,feleklerindönmesi,geze-genlerinhareketlerininkevnvefesâdâlemindekioluşvebozuluşunnedeniolduğu görüşündedir. Bu bağlamda da gök cisimleri, büyüklüklerine vehareketlerininhızlıveyavaşolmasınabağlıolarakvehattaunsurlarâlemi-neyakınlıkveuzaklığısebebiyleAyaltıâlemindekivarlıküzerindefarklıderecelerdeetkieder.İhvân-ıSafâ,zikredilenbuetkiyimûsikîdekinağme-lerin onudinleyen insanüzerinde enstrüman tellerinin kalın ve inceliği,uzunvekısalığı,vuruşlarınyavaşveyahızlıoluşunagöreetkisiylemuka-yeseeder.82BenzerşekildeKindîdeRisâletü’l-Kübrâ’damûsikînindinle-yenlerüzerindekimükemmeltesirininancak,uduntellerininbellioranlar-da sıkılıp gevşetilmesi suretiylemuntazam bir şekilde düzenlenmesi venağmelerinahenkliolmasınabağlamaktadır.83GerekKindî’degerekseİh-vân-ıSâfâ’nındüşüncesindeyeralanmûsikîileAyüstüâlemilişkisi,ger-çektesemavîcisimlerinkevnvefesâdâlemindekiolaylarüzerindekietki-sininbiryansımasışeklindededüşünülebilir.ZikredilenbudüşünceaynızamandaAyaltıâlemdecereyanedenhayırveşergibibirtakımolaylarındasemavîcisimlerinveonlarınhareketlerininneticesindeolduğukabulü-nügerektirir.Buyüzdenİhvân-ıSafâdabirtakımüzüntüleringiderilmesivemutlubirhayatınidamesiiçinmûsikîninkullanılmasınınönemliolduğuüzerindedurmaktadır.İslâmsûfîdüşüncesindeisesemavîcisimlerilemû-sikîarasındaki ilişki, semavîcisimlerinunsurlarâlemineetkisindençok,insannefsiilesemavînefislerarasındakiirtibatadayandırılmasıneticesin-deortayaçıkmaktadır.84

Sonuç

Katharsisveharmoniakelimelerininmanasındanhareketle seslerara-sındakiilişkininveseslerinuyumlukullanılışınınifadesiolanmûsikî,birtaraftankosmozdakidüzenianlatmasıyla,diğertaraftandahembirsanathemdebirtedaviyöntemiolarakinsanınruhîyapısıüzerindekietkisiyleincelenmiştir.İlkolarakİlkçağ’da,Pythagorasçıfelsefede,göktekiyıldız-ların dairesel hareketleri gözlemlenerek, bunların muhteşem bir ahenkoluşturduğusonucunaulaşılarak,sözkonusubuahengindemüzikalsesler-82 EnverUysal,İhvân-ı Safa Felsefesinde Tanrı ve lem(İstanbul:MÜ,İFAVYayınları,1998),137-138.

83 Kindî,“er-Risâletü’l-Kübrâfi’t-teellîf”,123-125.84 Ömer Türker, “el-Mebdeü’l-Metâfizîkî li’l-mûsika’s-Sûfiyye”, Tarâik ve Rakâikiçinde,Tilimsan,Cezayir2006,38.


leortayaçıktığıdüşünülmüştür.DahasonradamûsikîninYunanfilozofla-rındanPlatonveAristoteles’ineserlerinde insanınruhîyapısıüzerindekietkisisebebiylebirtedaviaracıolarakkullanıldığısöylenmiştir.İslâm dünyasında özellikle Meşşâî felsefeye mensup Kindî de

Pythagorasçıfelsefeninetkisiylemüzikalseslerlesayılar,gökcisimlerivehattakozmikdüzenarasındagüçlübir ilişkininvarolduğufikriniortayakoymuştur.Filozof,mûsikîhakkındayazmışolduğueserlerindehemmû-sikîaletlerininözelliklerinihemdemûsikîsanatınaözgüritim,nağmegibibirtakımkavramlarıkozmolojiden,başkabir ifadeylegökcisimlerinden,oluşvebozuluşâlemindekivarlıklardanveinsanınruhîvetabiîyapısındançeşitliörneklerlemukayeseederekaçıklamıştır.SonuçolarakmûsikîilmiyleilgilikendineözgüyorumlaryapanKindî,

İhvân-ıSafâgibimûsikîilmindePythagorasçıfelsefeninİslâmdünyasındatemsilcisikonumundayeralmaklabirlikte,gerekyazmışolduğueserleriy-legereksemûsikîsanatınakazandırmışolduğuilmîterimlerlemûsikîsana-tındaoldukçaönemlibirkonumdabulunmaktadır.

Kaynakça

A. alande.Mevsuatu alande el-Felsefiyye Arapça’yatrc.HalilAh-medHalil.Beyrut:MenuratuUveydat,1996.Aristoteles.G kyüzü zerine.trc.SaffetBabür.Ankara:DostYayınları,

1997.------------.Metaphysica.Works ofAristotle içinde, İng. trc.W.D.Ross.

O fordattheClarendonPress,1954.------------.Ruh zerine.trc.ZekiÖzcan.İstanbul:AlfaYayınları,2001.Arslan, Ahmet.İlkçağFelsefeTarihi.İstanbul:İstanbulBilgiÜniversi-

tesiYayınları,2008.Aydın,MehmetS.Din Felsefesi.İzmir:İlahiyatVakfıYayınları,2002.Cevizci,Ahmet.Felsefe S zlü ü İstanbul:ParadigmaYayınları,2005.Cürcânî, Seyyid Şerif. Kitabu’t-Ta’rîfâ nşr. Abdurrahman Umeyra.

Beyrut:1987;Türkçetrc.Arap a-Türk e Terimler S zlü ü.trc.ArifErkan.İstanbul:BaharYayınları,1997.Çağrıcı,Mustafa.“Âhenk”,Türkiye Diyanet akfı İslâm Ansiklopedisi

I:515-516.İstanbul:TDVYayınları,1988.Çetinkaya,Yalçın. İhvân-ı Sâfâ daMüzik Düşüncesi. İstanbul: İnsan

Yayınları,1995.Devellioğlu,Ferit. smanlıca-Türk e Ansiklopedik at Ankara:Ay-

dınKitabevi,2005.Fârâbî. İhsâ ul- l m nşr.Ali BuMülhim, Beyrut: Dâr veMektebe-

tü’l-Hilâl,1996


Farmer,H.G.“Mûsikî”.İslâm Ansiklopedisi VIII:678-687.İstanbul:MilliEğitimBasımevi,1979.Hançerlioğlu,Orhan.Felsefe Ansiklopedisi Düşünürler lümü .An-

kara:RemziKitabevi,1985.Harizmi,EbûAbdullahel-KatibMuhammedb.Ahmedb.Yusuf.Mefâti-

hu’l-ul m.thk.İbrâhimEbyari.Beyrut:Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi,1989.İbnManzur. isanü’l-Arab Beyrut:DâruSadır,(ts).İbn Sînâ. el-Kân n fi’t-Tıb. trc. Esin Kahya.Ankara:Atatürk Kültür

MerkeziYayınları,2009.------------.M sikî.nşr.vetrc.,AhmetHakkıTurabi.İstanbul: iteraYayın-

cılık,2004.İhvân-ıSafâ.Resâil.nşr.ArefTamer.Beyrut:1990.Kaya,Mahmut. “Kindî ve Felsefesi”.Kindî, Felsefî Risâleler içinde,

nşr.vetrc.MahmutKaya.İstanbul:KlasikYayınları,2014.Kindî.Felsefî Risâleler nşr.vetrc.MahmutKaya.İstanbul:KlasikYa-

yınları,2014.------------.Müellefâtü’l-Kindî el-m sikiyye.nşr.ZekeriyyaYusuf.Bağdad:

MatbuatuMecmai’l-İmi’l-Iraki,1962.Kutluer, İlhan. “Nizam”,TürkiyeDiyanetVakfı İslâmAnsiklopedisi,

XXXIII:173-175.İstanbul:TDVYayınları,2007.Kutluer,İlhan.İbn Sînâ ntolo isinde orunlu arlık İstanbul:İzYa-

yıncılık,2002.Medkûr,İbrahim.el-Mu’cemu’l-Felsefî.Kahire:1983.Özcan,Nuri.Çetinkaya,Yalçın.“Mûsiki”.Türkiye Diyanet akfı ayın-

ları 31:257-161.İstanbul:TDVYayınları,2006.Pala,İskender.Ansiklopedik Divan iiri S zlü ü.İstanbul:ÖtükenYa-

yınları,1999.Peters,FrancisE.Antik unan Felsefesi Terimleri S zlü ü. trc.Hakkı

Hünler.İstanbul:ParadigmaYayınları,2004.Platon.Devlet. trc.SabahattinEyuboğluveM.AliCimgöz. İstanbul:

TürkiyeİşBankasıYayınları,2000.------------.Phaidon. trc.SuutK.YetkinveHamdiR.Atademir. İstanbul:

MEB.Yayınları,1989.------------.Şölen.trc.AzraErhatveSabahattinEyuboğlu.İstanbul:Türkiye

İşBankasıKültürYayınları,2000.------------.Timaios. trc. Erol Güney- ütfüAy. İstanbul: SosyalYayınlar,

2001.Sâmi,Şemsettin.Kâm s-i Türkî Temel Türk e S zlük İstanbul:1985.Sözen,Kemal,“KâtipÇelebi’ninDevletGörüşüveOsmanlıTürkDü-

şüncesindekiEtkileri”,SüleymanDemirelÜniversitesiİlahiyatFakültesiDergisi , sy.22(2009):26-40.


Toksöz,Hatice.“İbnSinaFelsefesininTeleolojikBoyutları”.Basılma-mışDoktoraTezi,M.Ü.SosyalBilimlerEnstitüsü,2010.Turabi,AhmetHakkı.“Bağdat’taBirMûsikîNazariyatçısı:Ya’kûbb.

İshâkel-Kindî”.İslâmMedeniyetindeBağdat(Medînetü’s-Selâm lusla-rarası Sempozyum (İstanbul,7-9Kasım2008).

------------. “İlk Dönem İslâm Dünyasında Mûsikî Çalışmalarına Bakış”,M İlahiyat Fakültesi Der isi,sy.13-14-15(İstanbul1997):225-248.

------------.“KlasikİslâmDüşüncesindeMusikîTasavvuru”.Sanat ve Kla-sik İstanbul:KlasikYayınları,2006.

------------. “Ya‘kûb b. İshâk el-Kindî’ninMûsikî Düşüncesi”,Do u’dan atı’ya Düşüncenin Serüveni,V,(ed.BayramAliÇetinkaya),İstanbul:İn-

sanYayınları,2015.------------.el-Kindî’ninMûsikîRisâleleri.BasılmamışYüksek isansTezi.

M.Ü.SosyalBilimlerEnstitüsü,1996.Uysal,Enver. İhvân-ı Safa Felsefesinde Tanrı ve lem. İstanbul:MÜ

İFAVYayınları,1998.

ÖZ

Bedenleilişkisindendolayıvarlıkmertebeleriiçerisindeönemlibirkonumavedeğeresahipolannefs;özüitibariyleaklî,işleviitibariylecismanîvarlıkları

yetkinliğeulaştıranvarlıkalanıdır.Kindîfelsefesinde,birbedenevebirnefsesahipolaninsanınbedenin

olumsuzgüçlerindenkurtulmasıveözselyetkinliğineulaşmasınefsilemümkündür.Buminvaldenefs,

insanınarzuveöfkekuvvelerinekarşıkoruyucukalkanvazifesigörmekte,insanıbedeninihtiraslarından

kurtarmaksuretiylekötülüğünortayaçıkmasınamaniolmaktadır.Ziranefsolmadanarzuveöfkekuvvelerine

sahipolanbedeninisteklerineengelolmakmümkündeğildir.Bumakale,Kindîfelsefesindenefsinbedenle

ilişkisinivebuilişkidenkaynaklanankötülüğüntezahürünüayrıntılıbirşekildeelealmaktadır.

AnahtarKelimeler:Kindî,Nefs,Cevher,Arzu,Öfke,Beden,Kötülük.

2018· S

AYI:2

· SAY

FA 1

09-1

24KİNDÎ’DE NEFS, BEDEN VE KÖTÜLÜK

NAFS, BODY AND EVIL IN THE WORDS OF KINDÎ

ABSTRACT

Thenafs,whichhasanimportantpositionandvaluewithintheorderofbeingsduetoitsrelationtothebody,isinherentlyintellectual;functionallytherealmofentities,whichreachesthecorpo-realbeingstotheperfec-tion.AccordingtoKindîphilosophyitispossibleforapersonwhohasabodyandasoulcangetridofthenegativeforcesofthebodyandreachesupitsessentialperfec-tionthroughthenafs.Inthismanner,thenafsfunctionsasaprotectiveshieldagainstthefacul-tiesofdesireandangerofthehumanbeingandpre-venttheevilbysavingthehumanfromthepassionsofthebody.Becauseitisnotpossibletopreventthewishesofthebody,whichhasthefacultiesofdesireandanger,withoutthefunctionofthesoul.ThisstudyelaboratesontherelationofthenafstothebodyandtheresultantevilbecauseofthisinKindîphilosophy.

Keywords:Kindi,Soul,Substance,Desire,Anger,Body,Evil.

MEHMET MURAT KARAKAYADR. ÖĞR. ÜYESİ

ANKARA SOSYAL BİLİMLER ÜNİVERSİTESİ DİNİ İLİMLER FAK.


Giriș

Islâmfelsefesininilköncüsüolanvetercü-me hareketinin ilk dönemlerinde önemligörevlerüstlenenKindî,tercümefaaliyet-

lerininyanısırahemkadimfelsefigeleneğekatkısağlayanhemdehaleflerineörneklik teşkiledenrisaleler kaleme almıştır.Bu risalelerden biri deKindî’nin nefs konusunu detaylı bir şekilde elealdığı“Risale fi’n-Nefs Nefs akkında Risale”dir.Kindî’ninkendisihernekadarbirdayanakgöster-miş olmasa da ilk pasajları itibariyle Es l cyâ bağlamındakalemealındığınıdüşündüğümüzri-salede,o,nefsileilgilikendiözgündüşünceleriniortaya koyduğu gibi, Aristo, Platon ve Pisagorgibi filozofların nefs ile ilgili genel değerlendir-melerine de geniş yer vermiştir.Yine Kindî’nin“Fi’n-Nefs Muhtasar eciz”risalesi,nefsüzerineantikYunanfilozoflarınıngörüşleridoğrultusundakalemealınmışbirrisaledir.Bu risalelere şöyle bir göz atıldığında, Kin-

dî’nin,ilketaptaİslâmfelsefesindeeklektizmiilkgerçekleştiren ve slâm felsefesi öncesinde varolaneklektikfelsefigeleneğidevamettirenbirfi-lozof olduğu söylenebilir.Zira kendisininbizzattercümesindekomisyonbaşkanlığıyaptığıEs l -cyâ’yabakıldığızaman,oradadabenzerşekildeEmpedokles, Platon ve Pisagor gibi filozoflarınnefsileilgiligörüşlerineyerverildiğigörülmekte-dir.Kindî,kendisindenöncevarolanbueklektikgeleneğidevamettirmiş;eserlerinde,kendiözgünfelsefidüşüncelerininyanısırabufilozoflarıngö-rüşlerinedeyervermiştir.1 BelirtmekgerekirkiKindî’nin,nefskonusunu

Pisagor,PlatonveAristo2gibifilozoflarıngörüş-

1 Es l cyâ,BirinciMimer,AbdurrahmanBedevi,E utin inde’l Arab içinde, (Kahire: Mektebetü’n Nehdati’lMısriyye,1955)23,24;Yinenefs’inakli,gadabiveşeh-vani şeklinde üç kısma ayrılması, Platon’unRebuplic 439d’de yer aldığı gibi, Es l cyâ’da da geçmektedir(bk.Es l cyâ,İkinciMimer,42,43).

2 Bumakalede Pisagor ve Platon’un görüşleri üzerindedurulmaktadır.

KİNDÎ’DE NEFS, BEDEN VE KÖTÜLÜK 111

leriüzerindenelealması,risalelerindesadecebellibaşlıfilozoflarıngörüş-lerineyervermesişeklindeanlaşılmamalıdır.Risalelerdefilozoflarınaçık-lamalarınagenişyerverilmesi,bugörüşlerinKindî’ninbizzatkendisininkabulettiğigörüşlerolarakdadeğergörmesinisağlamalıdır.ZiraKindî,-kanaatimizce- konuyla ilgili kendisindenönce zaten söylenmiş olan busözlerüzerinebirgörüşserdetmeningereksizolduğunudüşünerekfilozof-larınfikriyatınayervermekleyetinmiş,tekraragirişmemiştir.DolayısıylaKindî’ninnefsgörüşüneilişkinbütüncülbirdeğerlendirme,risalelerdeadıgeçenfilozoflarıngörüşleriüzerindenyapılabilir.Kindî,nefsileilgilifilozoflarıngörüşlerinielealırken,bugörüşleribir

düzenvetertipiçerisinde,küllidencüz’iyegidenbiryöntemleortayakoy-muştur.Örneğin,Kindî,nefs’iilketaptakülliboyuttaelealmış,onunonto-lojikolarakbasit,cevheriitibariyledeilahiveruhaniolduğunubeyanet-miştir.DahasonraPlatonüzerindennefskonusunudeğerlendirenKindî,burada,insanüzerindeetkinolanöfke,arzuveakligüçayrımlarıtemelinde“aklinefs’e”vurguyapmıştır.O,sonolarak,Pisagorüzerinden,sözkonusu“aklinefs”inkirlenebileceğineveinsanüzerindekietkisininzayıflayacağı-na işaretetmiştir.Bumanada,özellikle“Risale fi’n-Nefs Nefs akkında Risale” dikkatliceokunduğundaeserinkendiiçerisindekronolojikyakla-şımlakalemealındığıgörülecektir.Bumakaleninsınırlılığı,Kindî’ninnefs,bedenveinsanüzerindeetkin

olanöfkeveşehevigüçlergibiolumsuzkuvvelereksenindekötülükkonu-sunuelealmakolduğundankonuileilgiliönemarzedenhususlarüzerineyoğunlaşılmış,örneğinnefs’inbedeninölümündensonraulaştığıkonumvb.diğerhususiyetlerinedeğinilmemiştir.Bunedenle,Kindî’ninhemken-diözgünyaklaşımlarıhemdediğerfilozoflarüzerindenyaptığıaçıklama-larkronolojikçerçevedeelealınmıştır.Makalede,Kindî’ninsadecenefs’edairrisalelerinedeğinilmemiştir.Bunlarınyanısıraonun“ eş evher”ve“ züntüyü enmenin areleri”gibirisalelerindendeyararlanılmıştır.Bukapsamda,Kindî’ninnefs,bedenvekötülükileilgiliyaklaşımlarıüçbaşlıkaltındadeğerlendirmeyetabitutulmuş;bubaşlıklaraltındairdelenenkonu-lardörtbaşlıkaltındamukayeseedilmiştir.SonolarakKindî’nin“ züntü-yü enmenin areleri”risalesiüzerindenakliveduyusalisteklerkonusunadeğinilmiştir.

. Kindî nin Nefs ile lgili Kendi Özgün eğerlendirmeleri

Kindîaçısındanbaştavurgulanmasıgerekenenönemlihusus,nefs’in;basit,şerefliveyetkinolmasıitibariylecevherininYüceYaratıcı’dangel-mesidir.Buyönüylenefs,cisimdenbağımsızolduğugibiilahiveruhaniözellikleresahiptir.3 3 Kindî,Felsefi Risâleler,çev.MahmutKaya(İstanbul:KlasikYayınları,2002),243;


İmdiderimki:Nefis,basit,şerefliveyetKindîr;değerlibü-yüktür.GüneşışığınınGüneş’tengelmesigibi,onuncevherideşanıyüceYaratıcı’dangelmektedir.Yapısınınşerefliolu-şundanvebedendeaçığaçıkanarzuveöfkegüçlerinezıtbirkaraktere(tıba’)sahipbulunuşundananlaşıldığıüzerebune-fis,cisimdenbağımsız,onaaykırı;cevherideilahiveruhani-dir.Çünküöfkegücübazeninsanıtahrikederekçokkötüiş-ler yapmaya sevk eder; fakat bu nefis ona karşı koyar veöfkeninyapmakistediğineengelolurveya tıpkısüvarilerinsertbaşlıatıdizginlezaptettiğigibi,odainsanınkinveinti-kamduygusunakapılmasınıönler.4

Kindî’ninnefsileilgiliözgündüşünceleriniortayakoyduğunudüşündü-ğümüzbupasajda,nefs’inşerefli,yetkin(kemal),cisimdenayrıveonazıtbirvarlıkolduğunavurguyapılmıştır.Burada,nefsüzerindenbedeninilahiveruhaniolmayanözelliğinedolaylıolarakişaretedilmesi,Kindîfelsefe-sindebedeninontolojikboyuttanefs’tenaşağıveolumsuzniteliklerehaizbirvarlıkolduğunugöstermektedir.Buzaviyedenbakıldığında,Kindî’yegöre,insanüzerindeetkiliolanikigüçvardır:Bunlardanbiriküllîboyu-tuylanefs, diğeri cüz’i boyutuylabedendir.Nefs’in rolü, bedeninbedenolmasıitibariyleinsanüzerindearzu5veöfkegüçleriyleegemenliğinien-gellemek,bugüçlervasıtasıylainsanınulaşacağıkötülükleremaniolmak-tır.Yineburadandolaylıolarakortayaçıkmaktadırkiinsanıolumsuzarzu-lara, öfkeye, kin ve intikama sürükleyen nefs değildir, bedendir.Bu da,öfkegücünün(kuvve-igadabiyye),nefs’inbirparçası,kısmıyahutcüz’üolmadığını, tamaksine, onuharekete geçirenbedenin bir parçası, kısmıyahutcüz’üolduğunugöstermektedir.Nitekimöfkegücününbupasajek-senindenefsilebirilişkisiolmadığınagöre,kuvve-igadabiyye,kadimge-lenektenbuyanabilineninaksinefarklıbirboyutaevrilmektedir.Bukuv-ve, buradaki karşılığı ile nefs’in kısımlarından bir kısım olarak değerbulmamakta,tamtersinebedenenispetedilmektedir.Zirametindegeçen, “ edende a ı a ıkan arzu ve fke ü lerine zıt bir karaktere tıba’ sahip bulunuşundan anlaşıldı ı üzere bu nefis, cisimden ba ımsız, ona aykırı cevheri de ilahi ve ruhanidir ” ifadesindende anlaşıldığıüzere, öfkevearzugüçleribedenileilişkilendirilmiştir,nefsiledeğil.Nefs’inbugüçlerleontolojikzıtlığınınbulunması,bugüçlerinnefsdüzeyindekuvveolmadık-

Es l cyâ’dadanefs’incismaniolmayanbedendenayrıkaklivarlıkolduğunayönelikbenzerifadeleryeralmaktadır (bk.Es l cyâ,İkinciMimer,38,39).Kindî’ninTarif-ler zerinerisâlesindeisenefs,Aristotelyençerçevede;“Canlılıkyeteneğibulunanveorganıolantabiibircismintamamlanmışhali”olaraktarifedilmiştir(bkz.Kindî,Felsefi Risâleler,185).

4 Kindî,Felsefi Risâleler,243.5 Arzugücürisâlede“elkuvvetü’ş-şehvaniyye”olarakgeçmektedir.


larını, sadece beden dolayısıyla ortaya çıktıklarını göstermektedir. Ziraöfkevearzugüçleribedenleberaberortayaçıkanvebedeninvarlığınıde-vam ettirebilmesi için gerekli olanakları sağlayan kuvvetlerdir.Yani bugüçler,nefstebulunmaklabirliktebedenleortayaçıkmaktavebedenleyokolmaktadırlar.6Buyönüyleinsanınkötülüğeeğiliminefsdüzeyindedeğil,nefsin bedenle ilişkisinde duyusal güçlerin etkisiyle gerçekleşmektedir.DolayısıylaKindînezdindeinsanıkötülüğesevkedenesasunsur,beden-dir;nefsdeğildir.7Bunubirformülasyonatabitutarakifadeetmekistediği-mizde,nefs’i,“ilahiveruhaniolan”dolayısıyla“iyiyesevkeden”;bedenide“ilahiveruhaniolmayan”dolayısıyla“kötülüğesevkeden”varlıkşek-linderesmetmemizmümkündür.Ohalde,öfkegücütemelindevekötülükeksenindenefsilebedeniyiliknoktasındaontolojikaçıdanbirbirindenayrıvarlıkalanlarınatekabületmektedir.Buyönüylenefsvebedenarasındabirirtibatbulunmamaktadır.NitekimKindî,yukarıdakipasajındevamındabuhususudesteklemekte,

Budurum,insanınöfkegücünün,öfkeyeengelolannefistenbaşkaolduğununaçıkbirdelilidir.Çünküengelolan,hiçşüp-hesizengelolunandanbaşkadır.Ayrıcabirşeykendisinezıtolamaz 8

ifadesindeöfkegücüilenefs’inarasınıontolojikolarakbütünüyleayır-maktadır.Buradaşöylebirsoruortayaçıkmaktadır:Öfkegücüveyainsanıkötülüğesevkedendiğerbaşkagüçlerilenefsarasındahiçbirirtibatyokmudur Evet,Kindî’ninyukarıdakiifadelerieksenindebaktığımızda,kötü-lüğesevkedensözkonusugüçlerilenefsarasındabirirtibatyoktur.Zirasözkonusugüçlerilenefsbirbirinezıttır.Kindî’yegöre,zıtların-kısmendeolsa-bir aradabulunmasımümkünolmadığındanöfkegücüveya insanıkötülüğesevkedenherhangibirolumsuzgücünontolojikmahiyettebedenileilişkiliolannefs’tenayrıfarklıbirgüçolduğuaşikârdır.Burada,geçmişfelsefigeleneklerinizinde, “Kindî’ye re, bedenin etkisinde kalan ve in-sanı k tülü e sevk eden akli keyfiyet kazanmamış irrasyonel nefs veya nefsler vardır ”şeklindebiryargıyaulaşmamızınimkânıyoktur.9Dolayı-sıylanefs,bütünyönleriylekötüdenvekötülüklerdenberidir,uzaktır.6 ÜmranKayaalp,“Kindî’ninNefsAlgısıveAhlakAnlayışındakiYeri”(Yüksek i-sansTezi,AtatürkÜniversitesi,2015),40,41.

7 Kindî,Felsefi Risâleler,243.8 Kindî,Felsefi Risâleler,243.9 BukonudaPlaton,PlutarchveNumeniusgibifilozoflarınnefsileilgiligörüşlerinebakılabilir (Platon, a s: 896d-e; Plutarch,Moralia olume , İsis and siris ,TranslatebyFrankColeBabbitt(Hardvard:HarvardUniversityPress,1999),119:370f;KennethSylvanGuthrie,Numenius The Father of Neo-Platonism ( ondon:Comparative iteraturePress,1917),187.


Kindî’yegöre,bedeninetkisindeolangüçler,insanıkötülüğesevketme-deherhalükârdabirbirineeşitdeğildir;onlarınarasındabelirginfarklılık-larvardır.Başkabirdeyişle,bedeninetkisindeolangüçler,herzamankö-tülüğesevketmeyebilirveyabugüçlerherzamankötülüküretmeyebilir.Örneğin;öfkegücüKindînezdindeinsanıherdaimkötülüğesevkederken,arzugücü10zamanzamanşeheviistektebulunmakta;böylebiristektebu-lunduğu zaman da yine nefs tarafından kendisine mani olunmaktadır.11 Kindî,öfkegücündeolduğugibibukonudadanefsilearzugücününarası-nı ayırmış, arzu gücünün şehevi istekte bulunmasının,“ ine bu durum, ikisinden her birinin di erinden başka oldu unun bir delilidir ”12ifadesiylebugücünnefsileontolojikbirirtibatınınolmadığınavenefsilearzugücüarasındazıtlıkbulunduğunavurguyapmıştır.Buradayineşöylebirsoruortayaçıkmaktadır:Arzugücüzamanzaman

şeheviistektebulunuyorisebudurum,onunherzamanşeheviistektebu-lunmadığını,bazızamanlardaiyişeyleridearzuettiğinigöstermektedir.Ohalde,arzugücü,bedeninetkisindeolanbirgüçolarakiyiyiarzuettiğinde,bedeninbirunsuruolarakmıarzulamaktadıryoksanefs’inbirunsuruola-rakmı BusoruyuKindî’ninarzugücününolumsuzistekleriyleilgiliola-raksöylediği,“ u durum, ikisinden her birinin di erinden başka oldu u-nun bir delilidir ” sözüüzerindendeğerlendirdiğimizde,arzugücüilenefsontolojikaçıdanbaşkavarlıkalanlarınaaitolduklarınagöre,bugüç,iyiyiistemişolsadahinefs’inbirunsuruolamaz.Zirabupasajbağlamındaba-kıldığında, arzu gücünün iyiyi istemesiyle nefs arasında bir ilişkisellikyoktur.Onlardanherbirifarklıvarlıkkatmalarınaaittir.Bunuböyleanla-makmümkündür.Eğerböyleise,bedeninetkisindeolanarzugücününbazızamanlardaiyiyiistemesi,-başkabiraçıdan-bedeninherzamankötülüğesevkedenbirvarlıkolmadığınaişaretetmektedir.Ohalde,Kindî’yegöre,“ eden, salt k tülük üreten bir varlık de ildir ”dememizmümkündür.Bu,konununbirveçhesidir.

. Kindî nin Nefs ile lgili laton zerinden Yaptığı eğerlendir-meler

Kindî’ninnefsileilgilipasajlarıbuminvaldeolsadayineaynırisalenindevamındabaşkafilozoflarüzerindenonunfarklıyaklaşımlarsergilediğigörülmektedir.Kindî,nefsvediğerolumsuzgüçlerhakkındaPlatonüze-rindenyaptığıizahattagüçleriüçgrubaayırmaktadır.

Daha sonraEflatun insandaki şehvet gücünüdomuza, öfkegücünüköpeğe,anlattığımızakligücünüdemeleğebenzete-

10 Şehvanikuvve.11 Kindî,Felsefi Risâleler,243,244.12 Kindî,Felsefi Risâleler,244.


rekderki:Birkimseninşehvetgücükendisineüstüngelerekgayesivebütünçabasışehvetinitatmineetmekolursa,okim-sedomuzabenzer;öfkegücüüstüngeleniseköpeğebenzer;kimekiaklinefisgücüüstüngelir,düşünceveayırtetmeyi,varlığınhakikatinibilmeve ilminderinlikleriniaraştırmayıalışkanlıkhalinegetirirseokimse,şanıyüceYaratıcı’yaya-kınbenzerliktefaziletlibirinsanolur.13

Kindî’nin,güçleriayrıntılarıylaortayakoyduğubupasajda,o,ilkpasaj-danfarklıolarakilkcümlede,“nefs”yerine“akligüç”tabirinikullanmıştır.BuçerçevedeKindî,birincicümlede,“akligücü”,öfkeveşehvetgücüylebirlikte güçlerden bir “güç” olarak ele alırken ve bu cümle bağlamında“akligücün”nispetikapalıiken,ikincicümlede,“Kime ki akli nefis ücü üstün elir ”ifadesinde“akligüç”nefs’enispetedilmiştir.İlkcümledekibenzetmelerebakıldığında,domuzveköpeğinDuyulurKozmos’a,mele-ğiniseAkliKozmos’aaitolması,Kindî’ninbucümlede“akligücü”nefsileilişkilendirdiğineyorulabilir;ziramelek,ilahiveruhanibirvarlıktır.Bubenzetmede,şayetDuyulurKozmos’tanbirörneklemeyapılmışolsaydı,ozamanKindî’ninilkcümledeki“akligüç”tenbedeneaitbirkuvvedenbah-settiğinisöylememizmümkünolabilirdi.Böyleolmadığınagöre,ilkcüm-ledeki“akligüç”ileikincicümledeki“aklinefsgücü”aynıanlamagelenfarklıifadelerdirveherikisidebugücünnefs’eyönelikbirgüçolduğunavurguyapmaktadır.Ozaman,“akligüç”nefs ile ilişkili iken,“akligüç”dışındakiöfkeveşehvetgüçlerinefsiledeğilbedenileilişkilidir.Ancakpasajda,bukuvvelerin“insandakikuvveler”şeklindebirbütünolarakelealındığı göz önünde bulundurulduğunda, öfke ve şehevî kuvvelerini de“akligüç”ünbağlıolduğunefsileilişkilendirmekmümkündür.Ziraaşağı-dagörüleceğiüzerePisagorüzerindenyapılanaçıklamalarda“aklinefs”inkirlenmesineveyapaslanmasınavurguyapılması,buhususudesteklemek-tedir.Budakonununbirbaşkaveçhesidir.

. Kindî nin Nefs ile lgili isagor zerinden Yaptığı eğerlendir-meler

Kindî’nin,öfkeveşehvetgüçlerinibedeneaitgüçlerolarakgörmesininve“aklinefs”inefsileözdeşleştirmesininonunkendisineözgüyaklaşımıolduğuhernekadarUysaltarafındanbelirtilmişolsada14öfkeveşehvetgüçlerinin nefs’in irrasyonel yönüyle ilişkilendirilmemesi, konunun iza-hındaKindî’nintereddütleryaşadığınayorulabilir.NitekimonunPisagorüzerindenyaptığıaçıklamalardanefs’inpaslanmasıvekirlenmesiörneğini13 Kindî,Felsefi Risâleler,244.14 EnverUysal,“KindîveFârâbî’deAkılveNefsKavramlarınınAhlâkîİçeriği”, lu-

da niversitesi İlâhiyat Fakültesi 13,sy.2(2004):151.


vermesive“aklinefs”ibuörneklebirlikteelealması,“aklinefs”inakliliközelliğinikaybettiğineişaretetmektedir:

Pisagordemişki:Eğernefis bedenleberaberken-şeheviar-zularıterkeder,kirlerdentemizlenir,varlığınhakikatinibil-mekonusundaçokdüşünürvearaştırırsa,gerçekteno,par-laklık kazanır ve Yaratıcı’nın nurundan bir suretle (form)birleşir;temizliksonucundakazanmışolduğuparlaklıksebe-biyle tıpkımaddînesneleringörüntüsününparlayanaynadabelirmesigibi,varlığınbütünsuretivebilgisinefistebelirir.İştenefisdeböyledir; çünküaynapaslıolursahiçbir şeyinsuretiondaaslabelirmez;pasgiderilincebütünsuretlerorta-yaçıkar.Aklinefisdeböyledir,paslıvekirliisesonderececahildemektir;dolayısıylaondabilgiformlarıortayaçıkmaz,fakattemizleniparınıncaparlar.Ozamanbütünüylevarlığaaitbilgiformlarıondabelirir.Nefsinsafiyeti,kirdentemizle-nipbilgikazanmasıylaolur;onunvarlığıbilmesi, temizveparlakoluşunabağlıdır.15

Bupasajda,Kindî’ninfarklıbiraşamayageçtiği,Pisagorüzerindentahirolan“aklinefs”inakliliközelliğinikaybetmedenkirlenebileceğinevurguyaptığıgörülmektedir.Burada,“aklinefs”inpaslıvekirliolmasıhasebiylecehaletlevasıflanması,cehaletinkötübirdurumolduğugözönündebulun-durulduğunda,sözkonusu“aklinefs”indiğerolumsuzgüçlergibiinsanıkötülüğesürükleyenbirgüçolduğudüşüncesiniaklagetirmektedir.Zirabilgiformlarınınvevarlığaaitbilgininortayaçıkmasındaetmenolan“aklinefs”insafiyetinikaybetmesindendolayıinsanınbilgiformlarınavevarlı-ğaaitbilgiyeuluşamaması,buhususuteyitetmektedir.BudurumdaKindîzaviyesindenbakıldığında,bilgiformlarınavevarlığaaitbilgiyeulaşama-yaninsanınkötülüğemeyillibirvarlıkolacağıöngörülebilir.Budakonu-nunbaşkabirveçhesidir.

V. Her ç eğerlendirme Arasındaki Mukayese

Buraya kadar Kindî’nin Nefs-Beden-Kötülük ilişkisi çerçevesinde üçfarklıyaklaşımsergilediğinigörmüşolduk.Bunagöre,birinciyaklaşım,Kindî’ninkendiözgünyaklaşımıolanveilkpasajdavurgulanan“en-nefs”anlayışıdır.İkinciyaklaşım,Kindî’ninPlatonüzerindenkadimgeleneğinizindekuvve-igadabiyye,kuvve-işehvaniyyevekuvve-iakliyyeçerçeve-sindevurguladığı“aklinefs”veya“akligüç”yaklaşımıdır.Üçüncüyakla-şımise,ikinciyaklaşımdavurgulanan“aklinefs”inkirlenmesihadisesidir.Şimdibuüçyaklaşımüzerindendörtfarklımukayeseyapmamızmümkün-dür.15 Kindî,Felsefi Risâleler,245.


Birinci Mukayese Sondan başlarsak, “akli nefs”, Kindî’nin Pisagorüzerindenyaptığıaçıklamalar itibariyledeğerlendirildiğinde,Platonüze-rindenyapılanaçıklamalardakiolumluvearındırıcıözelliğinikaybetmek-te,bunefs’inontolojikboyuttaolmasadakötülüğesevketmesiaçısındanonundiğerolumsuzgüçlerdenbirfarkıbulunmamaktadır.ZiraPlatonüze-rindenyapılanaçıklamalarda,“aklinefs”,öfkeveşehvetgüçlerinininsanüzerindeyaptığı tahribatları ortadankaldırmayaontolojikmahiyettegüçyetirirkenveyainsanda“akligüç”egemenolduğunda,öfkeveşehvetgüç-lerininzaafauğrayıpinsanınvarlığınhakikatininbilgisineulaşmasıveYa-ratıcı’ya yakın benzerlikte faziletli bir insan olması gerçekleşirken, buaçıklamalarda,yaniPlatonüzerindenyapılanizahatta,“aklinefs”kuvvesi-ninkirliliğinehiçvurguyapılmamaktadır.Hatta,Kindî’ninPlatonüzerin-denyaptığıbirbaşkaaçıklamayagöre,budünyadayemeiçmeveşeheviarzularüzerindenyaşamaamaçlarınıbelirleyeninsanların“aklinefsleri”-nindeğerlişeyleribilmesineveYüceYaratıcı’yabenzemesineimkanyok-tur.16Budurumdainsan,şeheviarzularıamaçedinsedahi“aklinefs”şehe-viarzularıyaşamaamacıolarakbelirleyeninsandanuzakbirşekildekenditahiralanındahiçbozulmadantemizolarakkalmakta,fakatşeheviarzularıamaçedineninsanaengelleyicibirkatkıdabulunmayagüçyetirememekte-dir.DolayısıylaPlatonüzerindenyapılanaçıklamalarda“aklinefs”hakkın-dayapılanaçıklamalarileKindî’ninilkpasajlarında“nefs”üzerindenyap-tığı açıklamalar birbirleriyle uyum arz etmektedir. Nitekim Kindî, ilkpasajda,nefs’intahirolduğuna,öfkegücüileşeheviistektebulunanarzugücününtaleplerineengelolduğunavurguyapmaktadır.Bubağlamda,ilkpasajilePlatonüzerindenyapılanaçıklamalarçerçe-

vesindenbakıldığında, nefs’inontolojikmahiyette bedendenvebedeninolumsuzgüçlerindenbütünüyleayrıvenefs’inbedendenayrıkbirvarlıkolduğunusöyleyebiliriz.NitekimKindî’nin“ eş evher” risalesindenefsüzerineyaptığıdeğerlendirmelerde,genelgörüşününbuminvaldeolduğugörülmektedir.17Burisalede,Kindî,şeyleri;cismani,ilahivenefsanivar-lıklarolaraküçkatmandaelealmaktadır.Bunlardancevheriyyatdiyeisim-lendirilencismanivarlıklarheyûladanayrılmazken,ilahiolanlarınheyûlaileittisaliaslamümküngörünmemektedir.Kindî’yegöre,maddeileberaberbulunmaklabirlikteondanayrıbirvar-

lıkkatmanıdahavardırkiovarlıkkatmanınefsanivarlıkalanıdır.Nefsanivarlıkalanı,kendizâtıitibariylemürekkepolmamaklabirlikteözelliğiiti-bariylemürekkepvarlıkalanlarıylailişkilidir.18Buçerçevedenefs,mürek-16 Kindî,Felsefi Risâleler,244.17 Kindî,Felsefi Risâleler,279.18 Kindî,“Nefis zerine Kısa irka S z”risâlesindePlaton’aatfenyaptığıaçıklama-da,nefs’in,cisimlebirleştiğinivecirmlerüzerindekifonksiyonunucisimvasıtasıyla


kepvarlıkolmamasıyönündenbasittir,ilahidirveruhanialanaaittir.An-cak nefsinmürekkep varlık alanı olan cismani varlıklarla ilişkili olmasısebebiyleonunaşağıyabakanbaşkabiryönüdahavardır.Buçerçevedenefs,kendisindeletafetözelliğibulunmayankesifvarlıkalanı(Fizik) ilekendisinde kesafet özelliği bulunmayan latif varlık alanında (Metafizik)birkonumaAllahtarafındanyerleştirilmiştir.Bununsebebi,nefs’infizikalandanmetafizikalanageçişte“aracı”birkonumununolmasıdır.Kindî’yegöre,nefs’inböylebirkonumuolmasaydı,latifolanınkesifolanaitibarlabilinmesimümkünolmazdı.19Kindî’ninPisagorüzerindeyaptığıaçıklamalaratekrardönersek,bupa-

sajdayeralanifadeleritibariyleöfkeveşehevigüçleriinsanüzerindeetki-liolsadahi“aklinefs”kenditahiralanındatemizolarakkalmamakta,pas-lanıp kirlenmektedir. Dolayısıyla nefs, Kindî’nin ilk pasajlarındavurguladığıtahirözelliğinikaybetmektedir.Hernekadaraçıklamaliteralboyutuylaböyleanlamayaelverişliolsadapasajlarabütünolarakbakıldı-ğında, Pisagor üzerinden yapılan açıklamalarda kirlendiği ve paslandığısöylenen“nefs”inKindî’ninkendiözgünaçıklamalarınıiçerenilkpasajdabelirttiğikülliboyutuyla“en-nefs”olmadığı,tamaksine,Platonüzerindenyapılanaçıklamalardavurgulanan“akligüç”veya“aklinefs”olarakifadeedilenveinsandacüz’iboyutuylakuvveolarakbulunan“nefs”olduğugö-rülmektedir.BunedenlePisagorüzerindenyapılanaçıklamalar itibariyle-ilketapta-Kindî’ninilkpasajıvePlatonüzerindenyaptığıizahatmuvace-hesindekonuşmakmümkündeğildir.ZiraKindî’ninPisagorüzerindenyaptığıaçıklamalarda,“aklinefs”,bü-

tüntabiiarındırıcıözelliğiniyitirmekte,bedeninetkisindekalanbirvarlıkolarak neredeyse ontolojik statüsünü kaybeder vaziyette görünmektedir.Böylecenefs’inkonumudiğerolumsuzgüçlerlebenzerbirkatmandade-ğerlendirilmeyemüsaithalegelmektedir.Nitekimilkikipasajagörenefs;öfkevearzugüçleriüzerindenbedeninisteklerinemaniolurken,sonpasaj-da,“aklinefs”inkirlenmesinevepaslanmasınasebepolanbedenonunha-kikatinbilgisineulaşmasınamaniolmaktadır.Bunagöre,herikipasajdaki“mani olanların” pozisyonu yer değiştirmektedir. İlk iki pasajda nefs’inözelliklede“aklinefs”inbedenüzerindeegemenliğisözkonusuiken,sonpasajda,tamaksinebedeninnefsüzerindeegemenliğine-dolaylıdaolsa-vurguyapılmaktadır.Zirasonpasajeksenindedeğerlendirildiğinde,“aklinefs”in,Platoneksenindeyapılanaçıklamalarınaksinedoğrudanvetabii

sağladığınısöylemektedir.Ancakbu,nefscismebenzerveonunlacirmegirerveçı-kar,anlamındadeğildir(Kindî,Felsefi Risâleler,249).Kindî’yegöre-Platon’arefe-ransla-cirm,maddicevherleri;cisim,felekgibivarlıklarıifadeetmektedir(bk.aynıyer).

19 Kindî,Felsefi Risâleler,279,280.


haliylevarlığınbilgisinevehakikatinderinliklerineulaşmasımümkünde-ğildir.Onun,hakikatinderinliklerine,varlığınbilgisinevebilgiformlarınaulaşması,yanicehalettenkurtulması,evvelakendinikirletenunsurlardantemizlenmesinivearınmasınıgereklikılmaktadır.

kinci Mukayese Buyorumlarındışında,“Risale fi’n-Nefs Nefs ak-kında Risale” bağlamında farklı bir değerlendirmeyi şöyle yapmamızmümkündür:RisaleningirişkısmındaKindî’ninkendidüşüncelerini iratettiği özgün değerlendirmelerinde nefs; cismani olmayan, basit, cevheriyönüyleilahibirvarlıkolarakbedeninetkisindeolanöfkevediğerolum-suzgüçlereengelolmaktavebuçerçevedeolumsuzgüçlerilenefsarasındaontolojikbirbağbulunmamaktadır.Buradatanımlanannefs’inbasit,ilahiveruhaniolmasıveöfkegücüyleontolojikbirbağınınbulunmaması20bunefs’inkülliboyuttabirnefsolduğunugöstermektedir.Platonüzerindenyapılanaçıklamalardaise,nefs,“aklinefs”olaraköfkeveşehvetgüçlerikarşısındarasyonelboyutuylaönplanaçıkmakta,sözkonusu“aklinefs”ile olumsuzgüçler olangadabi ve şehevi güçler arasında literal boyuttaontolojikbiryakınlaşmagörünmektedir.Bupasajitibariyle,kadimfelsefigeleneğinizindeinsanidüzeydenefsbölünmekte,cüz’ileşmektevekendiiçerisinde kısımlara ayrılmaktadır.Artık, kuvvelerden bir kuvve olan vemelek ile sembolize edilen “akli nefs”, ilahi ve ruhani olanın insandakiyansımasıolarakdomuzveköpekilesembolizeedilenvekişiyikötülüğesevkedenşehevivegadabigüçlerinolumsuztutumvedavranışlarınakarşıengelleyicibirvazifeüstlenmektedir.Burada,Kindî’ninilkpasajdakikendideğerlendirmelerindenfarklıolan

husus,şehevivegadabikuvvelerininyaniarzuveöfkegüçlerininbedenedeğil,insanaaitnefs’inbirunsuruolarakvurgulanmasıdır.Dolayısıylaherikiaçıklamamuvacehesinde,öfkeveşehvetgüçleri,-ilkpasajda-bedenenispetleriylenefs’inirrasyonelliğindenziyadeiçindebulunduklarımaddivarlığın,yanibedeninirrasyonelliğesevkedenyönüneişaretederken,Pla-tonüzerindenyapılanaçıklamalarda,budurum,nefs’eeğilimgöstermekte,öfkeveşehevigüçleribiranlamdanefs’inirrasyonelliğinevurguyapanbirüsluptaortayakonmaktadır.Bunagöre,birincipasajdaki“nefs”ontolojikaçıdan“en-nefs”olaraknefs’inkülliolarakbizatihikendisiniifadeeder-ken,Platonüzerindenyapılandeğerlendirmelerde,insanbedeniüzerindeetkiliolanolumluveolumsuzkuvvelerüzerindennefs’incüz’îlikboyutuönplanaçıkmaktadır.Pisagorüzerindenyapılanaçıklamalardaise,ilkpa-sajdakinefs’indeğil,Platonüzerindenyapılanaçıklamalardakicüz’iolan“aklinefs’in”kirlenmesine,dolayısıylasafiyetinikaybetmesinevurguya-pılmaktadır.20 DahaöncebelirtildiğigibiKindî’yegöre“Engelolanengelolunandanbaşkadır.Ay-rıcabirşeykendisinezıtolamaz.”Kindî,Felsefi Risâleler,243.


çüncü Mukayese Kindî,hem“Risale fi’n-Nefs Nefs akkında Risa-le”hemdediğerrisalelerinde“aklinefs”evurguyaparken“akliolmayannefs”eyaniirrasyonelnefs’ehiçvurguyapmamıştır.Buönemlidirvedik-katçekicidir.Vurgulandığıgibi,birincipasajdaki“nefs”,ontolojikaçıdanrasyonelolmasıitibariylenefsileilişkilidir.Bunefs’inbedenilebirilişki-siyoktur.21ÇünküKindî’yegöre,nefs,külliboyutuylabasittir,yetKindîr,cevheriitibariyleilahiveruhanidir.O,öfkevearzugüçlerindenbütünüylefarklıbirkonumdavekatmandabulunmaktadır.Dolayısıylabasit,yetkinveilahiveruhaniniteliklerinesahipolannefs’in,insanınolumsuztutumvedavranışlarındandolayı“gayr-ıakli”yahut“irrasyonel”olmasımümkündeğildir.O,aklidir;ancaküzerikirlenmişvepastutmuştur.Bukirvepas-lardantemizlendiğindetekrarasliveakliniteliğiiletemayüzedecek,“gö-rünür”halegelecektir.Zira“aklinefs”,öfkeveşehevigüçlerinkirletme-siylebütüntahirözelliğinikaybetmişve“görünmez”halegelmiştir.Ancakbu“görünmezlik”,onuaslairrasyonaliteyedönüşmemiştir.Buçerçevede,Kindî’ninnefsnazariyesinebütüncülolarakbakıldığında,ondairrasyona-liteyekarşılıkgelenbirnefs anlayışınınolmadığıgörülmektedir.Buba-kımdan Kindî’de, “akli nefs”teki “aklilik” bir “sıfat” olmaktan ziyadenefs’inbizatihikendisiniifadeedenbir“isim”mesabesindedir.Çünküsıfatolmasıdurumunda“aklinefs”inkarşılığında“gayr-ıakli”birnefs’inbu-lunmasıgerekirdi.Buise,Kindî’ninnefsnazariyesineaykırıdır.Dolayısıyla Kindî’nin Pisagor üzerinden yaptığı değerlendirmelerde,

“aklinefs”inbedeninetkisindekalmasısebebiyle,bütünüyletabii,arınmışolmasıve arındırıcıözelliğiniyitirmesi, -bir bakıma-bizatihikendisinintezkiyeyeihtiyaçduyduğuna,güçveistidataçısındanrasyonalitesininzaa-fauğradığınaveüzerininbedenselgüçlerinolumsuzetkileriyleörtüldüğü-neişaretetsedebudurum,ontolojikstatüaçısındanonunaklilikboyutunaaslahalelgetirmemektedir.Bunedenlenefs’inbasit,değerli,yetkinvecev-heribakımındanilahiolması itibariylekülliboyuttakötüveyakötülüklebirilişkisibulunmamaktadır.Ancaknefs,bedenleolantemasında,bedeninetkisindekalaraköfkeveşehevigüçlergibiolumsuzgüçlerinyönlendir-mesiylecüz’iboyuttazarargörmekte,üzeriörtülüp“görünmez”halegel-mektedir.BubakımdanKindî’yegöre,gerçektemizlik,nefs temizliğidirbedentemizliğideğildir.Ohalde,nefsihmaledilmemeli, insanakötülükyaptırarak onu hayvanlaştıran şehevi arzulardan uzak durmak suretiylearındırılmalıdır.22

rdüncü Mukayese Şimdiburadançıkıpbaşkabiralanageçmemizmümkündür.Kindî’yegöre,nefs’iihmaletmemekgerekiyorise,yapılmasıgerekenşey,şeheviarzuveisteklerdenuzakdurmaktır.Ancakinsanidü-21 Ziraismiüzerindeaklilikrasyonaliteileilişkilidir.22 Kindî,Felsefi Risâleler,245.


zeydekinefs’inbunutekbaşınayerinegetirmesimümküngörünmemekte-dir.Ozamanburadabaşkabirkeyfiyetönemkazanmaktadır.Oda,nefs’in,küllileribilenaklısürekli fiilhalindeolan“ilkakıl”danalmışolmasıvemüstefad akıl seviyesine ulaşmasıdır. Bu da aklın üçüncü aşaması olankuvvehalinden fiilhalinegeçmesiylemümkünolmaktadır.23Dolayısıylanefs’inmüstefadakılseviyesineulaşmadanküllilerikavraması,bunauy-guntutumvedavranışsergilemesi,dolayısıylaonunkötülüklerdenarındı-rılmasımümküngörünmemektedir.Nefs’in,kuvvehalindebulunanpotan-siyelinitekbaşınahareketegeçirmeyegücüyetmediğinegöre,okuvveyihareketegeçirenvefiilhalinegetirenbirvarlıkvardır;odafaalolan“ilkakıl”dır.24Ziranefs’invarlıkolmasıitibariylekuvvehalindebulunanpo-tansiyelinifiilhalinegeçirmesi,kendizatı ileolanbirşeydeğildir.Nefsburadabirbaşkavarlığaihtiyaçduymaktadır.Dolayısıyla“ilkakıl”verici;nefsisealıcıkonumundabulunmaktadır.Alıcıolannefsinakletmesiveyabilfiil olması “ilk akıl” sayesinde gerçekleşmektedir.25 O halde, insanın“aklinefs”düzeyindeöfkevearzugüçlerigibiolumsuzgüçlerinüstesin-den gelebilmesi ve dolayısıyla nefs’ini arındırabilmesi için aklın kuvveaşamasıolanikinciakılaşamasındanüçüncüvedördüncüaşamalarolanmüstefadvebeyani(zahir)akılalanlarınageçmesi,dolayısıyla“ilkakıl”lailişkiliolmasıgerekmektedir.Zirabuakıllarseviyesineulaşmadanbedeninetkisindegerçeklikbulanolumsuzluklarınnefsdüzeyindeüstesindengel-mekmümkündeğildir.Ancakvurgulamakgerekirkiburada,küllileribilenaklı“ilkakıl”dan

alannefs’inkeyfiyetiileilgilihususkapalıdır.Başkabirdeyişle,burada,“ilkakıl”ileiletişimhalindeolannefs,külliboyuttaolannefsmidiryoksacüz’i boyutta olan nefs mi Pasajın geneline bakıldığında, vurgulanannefs’incüz’iboyuttanefsolduğu,sözkonusunefs’inkuvvehalindeolma-sındananlaşılmaktadır.Zirailkpasajageridönersek,Kindîtarafındanaçıkolarakvurgulanmasadanefs’inbedenüzerindetezahüredenöfkeveinti-kamgibiolumsuzgüçlereengelolması, sözkonusunefs’inkeyfiyetininbasitvecevheriitibariyleilahiveruhaniolmasından,dolayısıylabunefs’in23 Kindî,Akıl-NefsilişkisiüzerindeAklıdörtkategorideelealmaktadır.Birincisi,sü-reklifiilhalindeolanakıldır.İkincisi,nefs’tegüç(kuvve)halindeolanakıldır.Üçün-cüsü,nefstegüçhalindenfiilalanınaçıkan müstefad-kazanılmış akıldır.Dördüncü-süise,beyani veyazahir denilenakıldır(Kindî,Felsefi Risâleler,259).

24 Kindîbudurumu,İlkFelsefe’yeaitrisâlesininbirincibölümündördüncükısmında,“Herşeybirbaşkaşeyiçinkuvvehalindedir;onufiilalanınaçıkaranbirbaşkaşeydir.Nefskuvvedenfiileçıkarıpfiilhalindeolanakıldurumunagetirenyanişeylerin(var-lığın)türvecinsleriyebirleştirenküllilerdir.Küllilernefsilebirleşincenefsakledenolur.Varlığınküllilerinefstekuvvedenfiileçıktıklarındaisenefsmüstefadakılolur.”şeklindeaçıklamaktadır.Kindî,Felsefi Risâleler,177.

25 Kindî,Felsefi Risâleler,260.


akliâlemedönükkülliboyuttanefsolmasındankaynaklanmaktadır.Dola-yısıylaKindî’ninburadakastettiğinefs, -kanaatimizce-Platonüzerindenaçıklananveinsanidüzeyde“akligüç”olarakifadeedilenvecüz’iboyu-tuylamüstefadvebeyaniakıl aşamasınayükselennefs’tir.Bunefs, “ilkakıl”lailişkiliolduğumüddetçeakliliközelliğinigüçlübirşekildedevamettirmektedir.Böylece,nefs,kuvvedenfiilhalinegeçerekhemPlatonüze-rindenyapılanaçıklamalardakiöfkeveşehevigüçlerinegalebeçalmaktahemdePisagorüzerindenyapılanaçıklamalardakikirvepaslardantemiz-lenmektedir.

V. Kindî ye G re Akli ve uyusal stekler

Kindî’ninAkıl,nefs,olumsuzgüçlervekötülüğevurguyaptığırisaleler-denbirdiğeride“ züntüyü enmenin areleri”dir.Kindî,burisalesinde,üzüntüyüyenmeüzerindenbazı değerlendirmelerdebulunmuş; özellikleduyusal ve akli istekler konusunda akli isteklerin önemine vurgu yapandetaylıaçıklamalaryapmıştır.Kindî’yegöre,

Hiçbirkimseninbütünisteklerinieldeetmesimümkünolma-dığıgibisevdiğiherşeyisonunakadareldetutmasıdamüm-kündeğildir.Ziraiçindeyaşadığımızoluşvebozuluşdünya-sında değişmezlik ve süreklilik yoktur. Ancak bizim içinzorunluolarakakılâlemindebulunandeğişmezlikvesürekli-likolabilir.Öyleysesevdiklerimiziyitirmemekveistekleri-mizeulaşmakistiyorsakakılâleminigözetmeli;seveceğimi-zi,eldeedeceğimiziveisteklerimizioradanbeklemeliyiz.26

BupasajeksenindegörülmektedirkiKindî,değişmezlikvesürekliliğinolmadığı“oluşvebozuluşdünyası”iledeğişmezlikvesürekliliğinolduğu“akliâlem”şeklindeikiliâlemanlayışınasahiptir.Bumanada,akliâlem,hakikiâlemolarakiçindetaşıdığıöğeler itibariylekalıcılığınvebekanınsembolüiken,oluşvebozuluşatabiduyulurâlem,geçiciliğinveyokolu-şunsembolüdür.27Ohalde,“ilkakıl” ile ilişkiliolanmüstefadvebeyaniakıldüzeyineerişmişinsanıntutumu,geçiciolanadeğil,kalıcıolanayöne-likolmalıdır.Kikalıcıolan,“aklikavramlar”dan;geçiciolanise,“duyusalistekvearzular”danibarettir.Bukapsamda,değişimetabiolmayan“aklikavramlar”iledeğişimetabiolan“duyusalistekler”arasındainsanınterci-hiniaklikavramlardanyanakullanması,onuntabiatınaenuygunolanıdır.Ziraduyuluristeklerdenkaynaklıolansorunlar,arzuedilenveyaistekdu-26 Kindî,Felsefi Risâleler,287,288.27 Kindî’yegöreoluşvebozuluşayfeleğialtındagerçekleşir.Zirabuvarlıkalanı;sı-caklık,soğukluk,yaşlıkvekuruluktanoluşanzıtilkelerinbulunduğuvarlıkalanıdır.Cisimselfelekalanlarındaise,budörtunsuraaitbirzıtlıkalanıolmadığındanoluşvebozuluşduyulurdünyailesınırlıdır(Kindî,Felse Risâleler,216).


yulanşeylerininsanıntabiatıylauyumolmamasındankaynaklanmaktadır.Buradananlaşılmaktadırkiinsan,hernekadarbedenselbirvarlıkiçindebulunuyorolsadaKindî’yegöre,onuntabiatıyahutözü,akliâlemeyöne-liktir;oradanunsurlartaşımaktadır.Zirainsanıntabiatıduyulurâlemeyö-nelikolmuşolsaydıveya insangeçiciolanayönelik istekleriyleduyulurâlemeuyumsağlasaydıonungeçiciolanistekvearzularıylatabiatıarasın-dabiruyumsuzlukolmaz;herdaimmutluolmasıdaimkândâhilindeolur-du.28 AncakKindî’yegöre,“Gelip e ici şeyleri arzulayan, edindi i ve sev-

di i şeylerin bu türden olmasını isteyen mutsuz, arzusu tam er ekleşen mutlu”dur.29Budurumda,duyusalvarlıklarayönelenlermutsuz;aklivar-lıklarayönelenlerisemutluolacaktır.Ohalde,mutluluğadüşkün,mutsuz-luktandakendimizikorumamızgerekiyorsa,ebediolan,tedebbüredenvekişiliğimizinifadesiolanruhugüçlendirmek;geçiciolan,yönetilen,çürü-yüpgidenvetabiatıgereğibozuluşauğrayanbedeninisteklerineengelol-makgerekmektedir.30Bunagöre,nefs’inyanındayeralanlariyi,bedeninyanında yer alanlar ise kötü’dür.31 ZiraKindî nezdinde, değersiz şeylerikendisineamaçedinenakılsızdır.32Çünküakıllıolan,herşeyiyerliyerinekoyandır,dolayısıylaiyidir;akıldanyoksunolanise,şeylerinyerinideğiş-tirendir33,dolayısıylakötüdür.

Sonuç

Kindî,beden-nefs-kötülükilişkisindeeklektikbiryaklaşımsergilemiş,PisagorvePlatongibifilozoflarınıgörüşleriüzerindenkonuyudeğerlen-dirmeyetabi tutmuştur.Onun“Risale fi’n-Nefs Nefs akkında Risale”de nefsileilgilideğerlendirmelerininbüyükbirbölümünühernekadarantikYunanfilozoflarınıngörüşleriteşkiletsedeKindî,sözkonusurisaleninilkpasajlarındanefsileilgilikendiözgündüşünceleriniortayakoymuştur.Kindî’yegörekötülük,doğrudannefsüzerindendeğil,bedenintesirinde

kalannefsüzerindengerçekleşmektedir.Ziranefs’inaslirolü,bedeninbe-28 Kindî’yegöre,duyubakımındanhoşagidenvegitmeyenşeyler, insanıntabiatınıngereğideğildir;buşeyler,tamaksineadetvealışkanlıklarınürünüdür.Kindî,Felse Risâleler,290.

29 Kindî,Felse Risâleler,288.30 Kindî,Felsefi Risâleler,290.31 Kindî’yegöre,ruhunazararverenkaracahildirvetambirzalimdir(Kindî,Felsefi

Risâleler,290).32 Kindî’yegöreakılsızınkonumudiğerhayvanatlaeşdeğerdir(Kindî,Felsefi Risâleler,290).

33 Kindî,Felsefi Risâleler,301;Buradaakıllıolanveakıldanyoksunolandanmaksat,aklınıtabiatınauygunkullananalarveaklınıtabiatınauygunkullanmayanlardır.Do-layısıylabuifadelerdenkastedilenlerbilinenanlamıylamecnunlardeğildir.


denolmasıitibariyleinsanüzerindearzuveöfkegüçleriyleegemenolma-sınaengelolmak,bugüçlervasıtasıylainsandankötülükçıkmasınamaniolmaktır.Böylebirrolesahipolannefstenkötülüğünsadırolmasımümkündeğildir.Ancakkötülük,nefsinasli rolünübedenüzerindegerçekleştire-mediğinde yahut beden nefs üzerinde galebe çaldığında ortaya çıksa daKindî’yegörebudurum,nefsinbasitliğinevetemizliğineaslahalelgetir-memektedir.Ziranefsin,bedenintesirindekalmasındandolayıgüçveisti-dataçısındanrasyonelkeyfiyetizafiyeteuğrasadayahutbedenselgüçlerinüzeriniörtmesindendolayınefstezkiyeyeihtiyaçduyacakşekildekirlensedeontolojikstatüaçısındanonunaklilikboyutundabirkeyfiyetdeğişikliğiolmamaktadır.Bunedenlenefs’inbasit,değerli,yetkinvecevheriitibariy-le ilahî olması bakımındankülli boyutta kötüveyakötülükle bir ilişkisibulunmamaktadır.Ancaknefs,bedenleolantemasındabedeninetkisindekalaraköfkeveşehevigüçlergibiolumsuzgüçlerinyönlendirmesiylecüz’iboyuttazarargörmekte,üzeriörtülüpgörünmezhalegelmektedir.Ohalde,nefsitezkiyeyeyönelikolarakyapılmasıgereken,kevnvefesat

âlemineaitgelipgeçiciolanşeylerin(bedenin)peşinibırakmak,akliâlemeaitkalıcıolan şeyleri (aklikavramlarıvenefsi) takipetmektir.Kindî’yegöre,gerçeksaadetbuşekildemümkündür.

Kaynakça

Es l cyâ,Bedevi,Abdurrahman.E utin inde’l Arab içinde,1-164. Ka-hire:Mektebetü’n-Nehdati’l-Mısriyye,1955.Guthrie, Kenneth Sylvan Numenius. The Father of Neo-Platonism,ondon:Comparative iteraturePress,1917.Kayaalp,Ümran.“Kindî’ninNefsAlgısıveAhlakAnlayışındakiYeri”.

Yüksek isansTezi,AtatürkÜniversitesi,2015.Kindî.Felsefi Risaleler.çev.MahmutKaya.İstanbul:KlasikYayınları,

2002.Plutarch.Moralia olume ,(İsisandOsiris).TranslatebyFrankCole

Babbitt.Hardvard:HarvardUniversityPress,1999.Uysal,Enver.“KindîveFârâbî’deAkılveNefsKavramlarınınAhlâkî

İçeriği”. luda niversitesi İlâhiyat Fakültesi 13,sy.2(2004):141-156.

ÖZ

El-Kindî,İslâmfelsefesiliteratürününhemterminolojihemdekonubazındailkinşacılarındandır.Kindî’nin

insanadairyaklaşımı,insantabiatıüzerineolananalizindenanlaşılabilir.RuhvebedenarasındaayrımyapanKindî,düalistbirtavıriçerisindedir.PlatoncuidealizmveAristocurealizmKindî’nininsanruhu

anlayışındabirarayagelir.İnsanruhuveaklıarasındabirfarkınolduğunadikkatçekenKindî,onların(insan

ruhuveaklının)nihainoktadabirleşeceğininaltınıçizer.Böylelikleo,herikisiarasındakeskinbirayrım

yapmaktankaçınır.İnsanruhuüzerindePlatoncuvePisagorcuyaklaşımlarısentezleyenKindî,akla

metafizikselbirnitelikverir.İnsantabiatını,düşünen,hayatsahibiveölümlüolarakdeğerlendirenKindî,tümvarlıkkatmanlarınasahipolduğuiçininsanın

kozmolojikbütünselliğineişareteder.Sonuçolarak,Kindî,insantabiatıkonusundaeklektiktarzıbenimser.Eklektiktarzdabize,İslâmfelsefesininkarakteristikve

problematiktaraflarınınolduğunugöstermektedir.

AnahtarKelimeler:PlatoncuİdealizmveAristocuRealizm,İnsanTabiatı,Ruh,Beden,Akıl.

2018· S

AYI:2

· SAY

FA 1

25-1

44KİNDÎ’DE KLASİK PSİKOLOJİ VE TEMEL PROBLEMLERİ

THE CLASSİCAL PSYCHOLOGY AND ITS BASİC PROBLEMS İN

THE WORDS OF AL-KİNDÎ

ABSTRACT

Al-KindîisoneofthefoundersoftheliteratureoftheIslamicphilosophybothterminologicallyandconte tually.Al-Kindî’sapproachtohumancanbeunderstoodfromhisanalysisonhumannature.Al-Kindîwhomakesadistinctionbetweenthebodyandthesoulisonthedualisticmanner.PlatonistidealismandAristotelianrealismcometogetherinAl-Kindî’sunderstandingofhumansoul.Al-Kindîwhopointsoutthatthereisadiffer-encebetweenthehumansoulandintelligence,un-derlinesthatthey(humansoulandintelligence)willuniteinthefinalpoint.Inthismanner,heavoidsfromthesharpdifferencebetweenbothofthem.SynthesizingPlatonistandPythagoreanapproachestohumansoul,Al-Kindîgivesthemetaphysical ualitytotheintelligence.Evaluat-ingthehumannatureasthinking,livingbeingandmortal,Al-Kindîempha-sizeshuman’scosmologi-calintegralitybecauseheorshehasallspheresofe istence.Conse uent-ly,Al-Kindîadoptstheeclecticmanneronhumannature.Theeclecticman-nershowsalsotousthattheIslamicphilosophyhasthecharacteristicandproblematicalaspects.

Keywords:HumanNa-ture,Soul,Body,Intelli-gence,PlatonistIdealismandAristotelianRealism.

İSMAİL HANOĞLUDOÇ. DR.

ÇANKIRI KARATEKİN ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAK.


Girișnsan Tabiatı zerine Genel Teoriler

Her şeydenönce,düşünce tarihinde in-san tabiatına felsefi anlamda bilimselbir tutumla yaklaşım gösterenler so-

fistler olarak bilinir. Sofistlerin insan tabiatınayaklaşımlarınınenbarizaçılımınınretoriküzerineolduğubilinmelidir.Ancaksofistlerindüşünceta-rihiiçerisindenedeninsanımerkezealanbirdü-şüncesistematiğiiçerisindeolduklarıaraştırmacı-lartarafındandameraklaincelenmişvehakikatenGrek düşünce geleneğinin felsefi tarzını ortayakoyabilecekbiryapınındahaönümüzeçıkmasınaimkân tanımıştır.Bu imkânın,bilginin rölatifliğiilebirliktegenelgeçerhiçbirdoğrununinsantara-fındanortayakonamayacağışeklindedışdünyayaait bilginingeçersizliği vehatta imkânsızlığı te-zindenhareketlegeliştirilmişolmasımanidardır.1 Dış dünyaya ait bilgimizin bu denli problemlioluşu insan için hayatın anlamını daha sorunlukılacak ve sorunun çözümü için ortaya atılacakparadigmalarındaişlevselliğinizorlaştıracaktır.Sofistiksistemdedoğruluğunyeriniyadaanla-

mınıyararalmıştırveinsaniçinyararınneolduğutartışılmışveinsanadairtümkişiselvesosyalya-pılarbubağlametrafındaincelenmiştir.2Sofistler-leöneçıkaninsananlayışıherşeyinölçüsünüin-sanyapmaklaneticelenmiş,3klasikyadaçağdaşanlamda genel geçer bir rölativizmi insana dairtümkatmanlara,sonucuneolursaolsunuygulana-cakşekildegeliştirmişveSokratgibideğişmezveherzamaniçingeçerlideğervekavramlarınoldu-ğuvarlık,bilgivedeğeranlayışınısavunanbirfi-lozofun yetişmesine kronolojik olarak ön ayakolmuştur.

1 MacitGökberk,Felsefe Tarihi(İstanbul:RemziKitabe-vi,1996),44-46.

2 Gökberk,Felsefe Tarihi,46.3 Wilhelm Windelband, istory of Philosophy (NewYork:MacmillanCompany,1901),68.

KİNDÎ’DE KLASİK PSİKOLOJİ VE TEMEL PROBLEMLERİ 127

SofistikinsanmerkezliveWindelband’ındahaklılıklaifadeettiğigibi,antropolojikbirdöneminsonrasındakavramlarınvekonularınkendiyerinibulduğu sistematikbir döneminvarlığı kendini göstermektedir.4Nitekimbenzeridüşüncebiçimiiçerikolarakaynıolmasadaşekilaçısındanparalel-likgöstermektedir.Kadersorunubağlamındainsanözgürlüğüsorunukelâ-midisiplinler içerisindebüyükgünahkavramıetrafında tartışılmışvebusorundüşüncetarihiiçerisindesahipolduğuağırlığıinsansorununadönüş-türerek tartışmayı ihmal etmiştir.Bubağlamdakader sorununun teolojikolduğukadarantropolojikbirsorundaolduğugözlerdenkaçmışvebelkideerken dönem İslâm entelektüel aydınlanmasının gerçekleştirilmesi, sos-yo-politiktartışmaların,kavgalarınvesavaşlarıngölgesindekalmıştır.Çevirihareketlerininmedeniyetleriyenimedeniyethavzalarınataşıyarak

varoluşsalbirzenginlikmeydanagetirdiğikonusundaitirazınolabileceğineihtimal vermek son derece güçtür. Birçok alanda İslâm medeniyethavzalarına taşınan bilgi mirasının söz konusu medeniyetlerin sahipoldukları hümanizma noktasında taşınıyor olmaması, çok sıradangörülebilecek bir hadise değildir. Olayın ciddiyetine değinenÜlken, buyönüileİslâmmedeniyetinininsanlıktarihiaçısındansürekliliğisağlamadanoksan kaldığını ve şekille özün birbirinden ayrılarak alınabileceği gibiciddibireklektikyanılsamayıürettiğiniortayakoyar.5İslâmbilgimirasınınsüreçiçerisindetercüme,tedvinvetasnifsüreçlerindensonra,kendiahen-gi/akışı içerisinde sistematikdönemegirdiğini de görmekteyiz.Şunudaçokrahatlıklaortayakoymakgerekirki,İslâmhümanizmasıyadaİslâmmedeniyetinin insan tasavvuru söz konusu bilgi aktarımı ya da taşınımısırasındailgilimedeniyetlerinsahipolduğuyapılaraeklemlenmemişyadakendiniobağlamiçerisindebulmamışolabilir.ZatenÜlken’indehaklılık-laifadeettiğigibi,tercümeyadakarşılaşmasırasındailgilimedeniyetmi-rasınıngüzelsanatlaradairkazanımlarıİslâmcoğrafyasındamakesbulma-mıştır.6 Gerek güzel sanatlar ve gerekse antropoloji temelli hümanistikyapılargerekliilgiyigörmemişyadatamamenihmaledilmişolabilir.An-cakbundanhareketleİslâm’ıninsantasavvurunoktasındailgilimedeniyetdisiplinlerinden istifadeetmediğiyadakendinedairbir insan tasavvurugeliştirmediğigibibiryargıyavarmanınoldukçaciddisakıncalarakendin-debarındıracağıbilinmelidir.Sistematikevredeİslâmdüşüncesi,insantasavvuruüzerindengeliştirdi-

ğibirparadigmanınbugüniçinsavunulabilecekyadaüzerindeçalışılabi-lecekbirliteratürünfragmantaldüzeydışındaçokdakapsamlıolduğunu4 Windelband, istory of Philosophy, 66,99.5 HilmiZiyaÜlken, yanış Devirlerinde Tercümenin Rolü(İstanbul:ÜlkenYayınları,1997),182.

6 Ülken, yanış Devirlerinde Tercümenin Rolü, 181.


savunmaksonderecezordur. İslâm felsefesibağlamındaortayakoyulaninsankavramıyadatabiatınadairyapılagelenaçıklamalarınyadaanaliz-lerin büyük bir çoğunluğunun Kitâbu’n-Nefs literatürü bağlamında elealındığınıvekonununfizikbilimininmuhteviyatıçerçevesindeyadasınır-ları içerisinde temellendirildiğini görmemiz oldukça önemlidir. Genelperspektifbağlamındaise,insansorunuyadakavramı,İslâmkelâmındayadatasavvufundatanrımerkezliveçoğunlukladatanrıtasavvurubağlamın-daelealınmışolması,meselenininsansorunuolduğunugözdenkaçırmış-tır.Buradaböylebiranlayışınkültürelyadafelsefikodlarınındoğruluğuyadayanlışlığı tartışılmak istenmemektedir.Sadecemeseleninbilgiku-ramsaltabiatınıtarihseltecrübemizaçısındanortayakoymakhedeflenmek-tedir.

Kindî de Varlık Olarak nsan Ontolo ik üalizm Varlıksal ki-cilik

Yukarıdaifadeedilmeyeçalışıldığıgibiinsansorunu,İslâmfelsefesili-teratüründeKitâbu’n-Nefs bağlamındaelealınmıştır.Kuşkusuzfelsefenindiğerdisiplinleriiçerisindedeinsansorunutartışmakonusuedilir.Örneğinahlakvesiyasetfelsefesininsorunlarınıntartışıldığımeselelerdedoğrudaninsan sorununun ele alındığı kısımlar ya da disiplinler olarak karşımızaçıkar.Kindî’nininsansorununuelealdığıkısımlarise,nefsveakılüzerineyazdığı risaleler ilekısahacimli felsefesözlüğündenoluşur.SözkonususözlükçalışmasındaKindî,doğrudanyadadolaylıolarakinsanadairkav-ramlardansözederken,şöyleyadaböyleinsanıntabiatınadairyaklaşım-larınındaneolduğunuanlayabilmekteyiz.Kindî,insandoğasınadairnefskavramınıincelerken,ikifilozofasıkça

vetemeldegönderimdebulunarakinsantasavvurunugeliştirmeyeveirde-lemeyeçalışır.BuikifilozoftanbiriPlaton(ö.MÖ.347),7diğeriPhythago-ras(Pisagor,ö.M.Ö.495)’tır.8ÖzelliklePisagor’undinilebilimarasındatutmuşolduğuuzlaşmacı rol9 çokgüçlü ihtimalleKindî’nindedikkatiniçekmiş ve yöntemini izlemeye sevk etmiştir.Her iki filozofun da insananlayışınefsinbedendenayrımınadayanır.GerekPlaton’unvegereksePi-sagor’untemeldeyaklaşımı,nefsağırlıklıvebedenkarşısındanefsinyü-celtildiği bir insan tasavvuru geliştirilmeye yöneliktir.Nefsi bedenle birsaymamakyadabedeninkendisindeyadaişlevlerindenefsinfonksiyonel-liğininizinerastlamamak,düşüncetarihindenefslebedenibirbirindenayrıikivarlıkalanıvebirinindiğerineindirgenemediğiikiayrıtözolarakdüşü-7 Kindî, Felsefî Risâleleri,çev.M.Kaya(İstanbul:İzYayınları,tsz),133.8 Kindî, Felsefî Risâleleri,133.9 RichardTarnas, atı Düşüncesi Tarihi,çev.Y.Kaplan(İstanbul:KülliyatYayınları,2011),52.


nülmesineyolaçmıştır.Çağdaşzihin felsefesiçalışmalarıdaklasiksöy-lemdendevraldığıbumirası,zihintasavvuruüzerindeyoğunlaştırmışvebukonudadaoldukçaverimlineticelereulaşmıştır.Amazihin,bilinçyadaruhdüzlemindemeselenekadartartışılırsatartışılsınsontahlildekavram-larınvezihinselaktivitelerinneliğiprobleminindoğrudanzihinfelsefesinidiğerdisiplinlerdendahaçokvedahatemeldemetafizikleilişkilendirme-si,10aslındaAristocufelsefe tanımlamasındametafiziğinnedenilkfelsefeolduğuteziniyadaparadigmasınıoldukçahaklıvegerekçelendirilmişkıl-maktadır.

. . Nefs Teleolo isinde Metafiziksel Öz

BukısımKindî’yedairyapacağımızaçıklamalarınhemepistemolojikvehemdedaha temeldeontolojikaltyapısınıoluşturmayamatuftur.Busebepledahafazlaaksiyolojikaçıdandeğervermemizgerekir.Gayeneden,Aristocumetafiziğinenfazlakafayorduğuvediğermetafizikselaçıklama-larındabueksenetrafındayineAristotarafındansıkıeleştiriyetabitutul-maktadır.Çünküamaçnedenİyiolanıifadeeder 11vetabiattakihertürlüdeğişimeniyiyibulmaereğiilevarlığagelir12veamaçenüstünİyi’dir.13 EskiGrekçe’deteloskavramı,teleolojinindetemelinioluşturur.Oldukçazenginiçeriğesahipolanterim,temeldekemaleerme,son,gaye,hedefgibianlamlaragelir.14Kavram,Anaksagoras,PlatonveAristoteles’te tematikiçeriğinibulur;amasistematikiçerik,kavramakendimetodolojisindebek-lenilenin ötesinde çok temel anlamlar yükleyenAristo’nun literatüründebulunmaktadır. 15Kozmolojinin, kelimeanlamı itibariylededüzen ifadeettiğinivebudüzenindeiyiveEnÜstünİyiiçinevrileceğinivebuevril-me,erekselliğinidekenditeleolojisibağlamındayapacağınıklasikmetafi-ziğinimkânlarıdoğrultusundarahatlıklasavunabiliriz.Tabiatınişleyişinenousun/aklınyönverdiğibirkozmolojiksistemde16nefsinbuyönveriştenuzakkalmasıbeklenemezkiböylebirdurumyaşansaydı,ontolojidenbirkozmolojikyapıolaraksözedilmesinekadarrasyonelolabilirdi.Platoncutanımlamadanefsinyadaruhunsahipolduğumetafizikselöz,

ruhvebedenbağlamındaenkeskinifadesiveayrımıilePhaidondiyalo-ğundakendinigösterir.Platonşöyleder:10 eromeA.Shaffer, ihin Felsefesi,çev.T.Koç(İstanbul:İzYayınları,2005),22.11 Aristoteles,Metafizik, çev.A.Arslan(İstanbul:SosyalYayınları,1996),8312 Aristoteles,Metafizik,89.13 Aristoteles,Metafizik,83;Fizik,çev.S.Babür(İstanbul:YapıKrediYayınları,2001),63,81.

14 FrancisE.Peters,Antik unan Felsefesi Terimleri S zlü ü,çev.H.Hünler(İstanbul:ParadigmaYayınları,2004),369.

15 Peters,Antik unan Felsefesi Terimleri S zlü ü, 370-371.16 Peters,Antik unan Felsefesi Terimleri S zlü ü, 370.


Ruh,ençoktanrılıkolana,ölümlüolmayana,düşünülebile-ne,yalınolana,dağılmayana,herzamanaynıkalanabenzer;tendeençokinsanlıkolana,ölümlüolana,düşünülemeyene,çokşekilliolana,dağılana,aslakendisininaynıkalmayanabenzer.17

Böylebirmetafizikselözesahipolanruhunyöneliminintanrısallıkola-cağıdaakabindekendinigösterir.Buyönelimin,“ruhunkendisinebenze-diği,görülmeyene,tanrılıkolana,ölmeyenevebilgiyedoğrugiden”18ol-duğunu söyleyebiliriz. Bütün bunlara erişen ruhun kendisi desaçmalamaktan,manasızlıktan,korkulardan,yabanisevgilerdenvediğerbütün kötülüklerden kurtulmuş olur. Böyle bir ruha sahip olan insanınerenlersınıfınagireceğinihaberverenPlaton,buruhlarıngerikalanömrü-nütanrısaldünyadageçireceğinihaberverir.19Özselliği,yönelimiveeyle-miböyleolanbirruhunarzusununölümegitmekolduğu,yanitendenay-rılmak olduğunu ve bunun da kelimenin oldukça anlamlı ifadesi ilefelsefenintakendisiolduğunuifadeedenPlatonaçısındanbizim,felsefe-ninişlevinindahadoğrusuasılişlevininözügereğitanrısalolanayönelmekolduğuşeklindebütüncülvefelsefitutarlılığıkendindeolanbiraçıklamailekarşıkarşıyaolduğumuzusöyleyebiliriz.NitekimfelsefeninbutarzbiraçıklamasıKindîtarafındandakabuledilirvefelsefeninnasılbiretkinlikolduğuşeklindebirtanımlamaiçerisindekendineyerbulur.20Platoncu ruh paradigmasını olduğu gibi kabul edenKindî, nefse dair

tüm açıklamalarını bu bağlamdan hareketle konumlandırır ve inşa eder.Kindî’ninnefstenanladığışey,Platon’unruhtananladığışeyintakendisi-dir.21NefsinkendicevheriniYüceYaratıcı’nınnurundanaldığınısöyleyenKindî,bucevherinilahîvenuraniolduğukonusundaçoknetcümlelerku-rar.22AncakyapılanKindîanalizlerindeKindî’ninherfelsefiyadarasyonelönermeyiaitolduğudünyagörüşüntemelönermeleriileuygunlukarzede-cek şekilde içkin bir okuyuş sergilediği genelde gözlerden kaçar.Kindî“Risâle fî’l-İbâne an suc di’l-cirmi’l-aksâ G klerin Allah’a Secde ve İtaat Edişi”adlıyayımlanmışrisalesidışındagörebildiğimizkadarıyladoğrudannebirKur’ânâyetinevenedehadisegöndermedebulunur.Bu risaledekendisine referansta bulunduğu Kur’ân âyeti, Rahman suresinin (55/6)“Yıldızveağaçsecdeeder”mealindekiâyettir.23GerekİbnSînâgerekse17 Platon,Phaidon(TopluDiyaloglar),çev.S.K.Yetgin,H.R.Atademir(Ankara:YargıYayınları,tsz),96.

18 Platon,Phaidon,97.19 Platon,Phaidon,97.20 Kindî,“TariflerÜzerine”,Felsefî Risâleler,66.21 Kindî,“NefsÜzerine”,Felsefî Risâleler,132.22 Kindî,“NefsÜzerine”,Felsefî Risâleler,131-132.23 Kindî,“GöklerinAllah’aSecdeveİtaatEdişiÜzerine”,Felsefî Risâleler,113.


İbnRüşd’teolsunbufilozoflarıneserleribütünsellikleriiçerisindedeğer-lendirildiğindeâyetlerereferansönemliyertutar.Fârâbî’dedeKindîben-zerifelsefibirüslububulmamızmümkündür.Bumeseleaslındafarklıbağ-lamlaretrafındaüzerindeçokçaişlenmesigerekenbirdurumyadasorun;ancak,şukadarınısöylemekmümkünkienkesinifadeyle,sözkonusudü-şünürlerinhangibiçimdeolursaolsunKur’ân’areferansbağlamındagös-termişolduklarıperformanstanhareketederek,dineilişkinsamimiyetlerin-den her hangi biçimde şüphe duymamız söz konusu olamaz. Zira budüşünürlerintamamıdakendizamanlarıiçerisindeİslâmdininikabulet-meyenkimselerlefelsefianlamdatartışmışveİslâmakidesinindoğruluğu-nadairkesinkanaatlerinienvecizifadelerleyapmışlardır.

. . Nefsin şlevselliği ve üşünen Özle Farklılaşma latoncu dealizm ve Aristocu ealizm

İnsantabiatınadairyaklaşımlar,ilgilidünyagörüşününenhassastarafınıoluşturur.DahaöncedeifadeetmeyeçalıştığımızgibiKindî,sahipolduğufelsefibirikimi,ilgilikonularbağlamındaelealır;amabuelealış,Kindî’ninait olduğu dünya görüşünün kapsama alanı dışında bir durum olarakkarşımıza çıkmaz. Nefsin ya da ruhun işlevsellikleri üzerinden bir nefsanalizinegirenKindî,Platoncuayrımıesasalırveilgilitemellendirmeyadadeğerlendirmeyibubağlamüzerindenhareketleyapar.Nefsi;arzu,öfkeve akıl üçlüsü bağlamında değerlendiren Platon, Kindî için de ilhamkaynağıolur.Nefsin,basit,şerefliveyetkin24olduğundansözedenKindî,sahipolduğutemelgüçlerinarzuveöfkegücüolduğuvebugüçlereaykırıolup,bugüçleriidareedenbaşkabirgücündahaolduğunaişareteder;de-vamındaiseKindî,bugücüncevheriilahîvenuraniolan(akıl/ruh)olduğu-na referansta bulunur.25Gerek öfke ve gerekse arzu gücünü dizginleyenşeyinbugüçlerebenzerolanbirgücünolmasınınimkânsızolduğutezin-denhareketleaklinefsinvarlığınadikkatçekenKindî,benzerlikvezıtlıkkavramlarındanhareketeder.Aklinefs,arzuveöfkegücünekarşıtonlarıdizginleyenolmasıhasebiyle,onlarıntabiatınıpaylaşmasımümkündeğil-se,zıtbir tabiata sahipolacağıaçıktır.Benzerlikvezıtlıkkavramlarınınaykırılığı üzerinden bir tür kıyâs-ı hulf yolunu kullanarak, arzu ve öfkegücünebenzemeyecekbugücünyaniakılgücününanavearaniteliklerininne ya da neler olabileceği kısmını sadece engelleyici olma özelliğindenhareketledeğerlendirenKindî,kelâmibiryöntemüzerindenhareketede-rek,aklinefsintabiatınadairtemelbirçıkarımdabulunur.26

24 Kindî,“NefsÜzerine”,Felsefî Risâleler,131.25 Kindî,“NefsÜzerine”,Felsefî Risâleler,131.26 Kindî,“NefsÜzerine”,Felsefî Risâleler,132.


Akılkelimesi,Arapçada,engellemek, tutmakveyasaklamakgibikökanlamlarınagelir.Ahmaklığınvebudalalığınzıddıiçinkullanılır.Yapısın-da toplamakvebirarayagetirmekgibianlamlarıda içerenkelime,aynızamandadeveninayaklarıbirarayagetirilmesinideifadeeder.27KelimeninteknikanlamlarınıustacaişleyenİbnManzûr’unaklilekalbinaynıepiste-molojik semantiğe göndermede bulunduğuna temas etmesi28, geleneğinkalpalgısıdışındakelimeninKur’âniözüneyadatemelinesadıkkalanbiraçıklamaolduğunugöstermektedir.Aklınengelleyiciözününöfkevearzugüçlerinenazaranöneçıkmasıvebununkelimeninsadecesemantikyapısıilealakalıbiranlamayadaaçıklamaolduğunadairdeğerlendirmeyapıl-ması,sözkonusukelimeninKur’ânbağlamındafiilkipindekullanılmasıileyarattığıdinamizmigörmezdengelmekolur.NitekimKur’ân’da,akıl,hemteorikhemdepratikaklıntümişlevselliklerininsahipolduğubütüncüliçeriği29iletakvakavramındasomutlaştırmışvebuhusus,bireyineylemseletiğininbir finalitesi/gayesiolarakdeğerlendirilmiştir.Buyönüyledüşü-nenözümüz,bizimayırtediciniteliğimizolaraköneçıkar.KindîciaçıklamahernekadarbağlıolduğuPlatoncufelsefegeleneğinin

nefstanımlamasıbağlamındaböylebirşemaönümüzekoysadabuaçıkla-manın,Aristocuakılanalizinedairyaptığıveortayakoyduğuzihinselgay-ret dikkatlerden kaçamaz. Kindî’nin klasik psikoloji bağlamında ortayakoyduğunefstasavvuru,PlatoncuidealizmleAristocurealizminbirleşmesiileaçıklanabilir.DiğerbirifadeyleKindî’ninnefstasavvuru,akılsaliçeri-ğiniAristo’danalanPlatoncuyönelimeveidealesahipbiryaklaşımolarakkarşımızaçıkar.Busebeple,butarzbirAristocurealistakılcılığıileKindî,sırasıyla Faal Akıl, Güç Halinde Akıl, Bi’l-Fiil/Müstefad (Kazanılmış)AkılveBeyânî(Zâhir)Akılayrımınagider.30Nefsinbilişmerkeziolmasıaçısındanveyapısıitibariylebasitliğindenvebölünmezliğindenötürübir-liğiöneçıksada31nefsileakılarasındaepistemikbirayrımınvarlığındansözedilebileceğiniKindîbağlamındasöyleyebiliriz.Ziraaklınkavrayışınefsinkavrayışındandahagüçlü32vedahadevamlıdır.Ancakböylesibirfarklılıkakılilenefsinbirleşmeyeceğianlamınadagelmez.Kindî’yegöre,aklisuretnefslebirleşinceikisininarasındaherhangibirayrılıktanvegay-rılıktansözedilemezhalegelir.33

Kindî’nindehaklılıklaişaretettiğiüzere,üçüncüvedördüncüsıralama-dagelenmüstefadakılilebeyânî/zâhirakılarasındasankibirkarışıklığın27 İbnManzûr, isânu’l-Arab (Kahire:Dâru’l-Hadîs,2003),6.cilt,371.28 İbnManzûr, isânu’l-Arab, 6.cilt,371.29 Hac,22/46.30 Kindî,“AkılÜzerine”,Felsefî Risâleler,149.31 Kindî,“AkılÜzerine”,Felsefî Risâleler,150.32 Kindî,“AkılÜzerine”,Felsefî Risâleler,151.33 Kindî,“AkılÜzerine”,Felsefî Risâleler,151.


yadabenzerliğinönünegeçmekiçin,eldeedilenbilgininnefsinkendisin-de bulunması olayına müstefad/kazanılmış akıl, söz konusu bilgininbi’l-fiilortayaçıkmasıvebaşkalarınıbilgilendirmeyedönükolmasıolayı-nada beyani yani zahir akıl adı verilmektedir.34Aslında burada akıl ileanlatılmakistenenşey,bilginininsanınzihinselyadaepistemolojiksüre-cindealmışolduğuyolunklasikbetimlemelerlekendiniifadeetmebiçimi-dir. Ancak burada Kindî’nin Faal Aklın mahiyetine dair, onun süreklibi’l-fiilhaldeolduğu35vegüçhalindekiaklı,fiilhalinegeçirmesiözelliğidışında36kaynağınadairherhangibiraçıklamadaveanalizdebulunmama-sıdikkatlerdenkaçmamalıdır.AncakKindî’ninnefsveakılüzerineyap-mışolduğuaçıklamalaragenelmanadabirokuyuşyaptığımızdaözelliklenefsüzerindeKindî’ninPlatoncuvePisagorcubirtutumtakınması,aklındayaniFaalAklındametafizikselbirözesahipolduğunoktasındakana-atlerimizigüçlendirmektedir.ÖrneğinİbnRüşd,nefsiAristocubağlamdaelealdığıiçinFaalAklıdainsanaklınaaitbi’l-fiilakılolarakgörür.37Za-ten,Aristodadefaalaklıinsanruhununışığabenzeyentarafıolarakkabulettiktensonraonunaynızamandadüşünülürlerinnedeniolduğunusöyler.38 Böyle bir zekâ, özü bi’l-fiil olmak olduğundan ayrıdır, etkilenmez, saf,katıksızve tamdır.39Yinebuzekâ (yani, faal akıl/etkin akıl/etkin zekâ),gerçekniteliğinibirdefaayrıldıktansonrakazanırveyalnızbuölümsüz-dürveebedidir.40

Kindîci üalizmde nsanın Bütünselliği Sorunu

Nefs,bedenayrımınıteknikmanadakabuledenpsikolojikaçıklamalar,düalizmin temel sorunlarınıdadoğalolaraküstlenmişolmaktadırlar.Busorunlarınbaşında,nefsilebedenarasındakiiletişiminnasılolacağısorunukendinibaşatolarakgöstermektedirkiböylebirsorundahalaçağdaşzihinfelsefesiaçısındangüncelliğinikorumaktadır.Birbaşkasorundanefsilebeden arasındabütünselliğinnasıl sağlanacağıdır.Bu sorun, ilk sorununçözümünebağlıolduğugibi,busorununçözümüdetersistikamettediğersorununçözümünetemeldekatkısağlayacakniteliktedir.Kindî’nininsankavramınagetirmişolduğutanım,temelmanadainsan-

danneyinanlaşılmasıgerektiğinideifadeeder.Butanımagöreinsan,ha-34 Kindî,“AkılÜzerine”,Felsefî Risâleler,152.35 Kindî,“AkılÜzerine”,Felsefî Risâleler,149.36 Kindî,“AkılÜzerine”,Felsefî Risâleler,151.37 İbnRüşd,Psikolo i erhi Kitâbu’n-Nefs ,çev.A.Arkan(İstanbul: iteraYayınları,2007),99.

38 Aristoteles,Ruh zerine,çev.Z.Özcan(İstanbul:AlfaYayınları,2001),430a,14-15,175.

39 Aristoteles,Ruh zerine,430a,18-19,176.40 Aristoteles,Ruh zerine,430a,22-24,176-177.


yat,düşünmeveölümdenibaretolarakgörülür.41İnsanadairyapılanbirçoktanımlamadaölümkavramındansözedilmemesininneyleaçıklanabileceğideaslındaüzerindeçokçadurulmasıgerekenbirdurumolarakkarşımızaçıkmaktadır.Ölümkavramınınçağdaşfelsefededahaçokegzistansiyalizmbağlamında,insanözgürlüğüsorunuüzerindenhareketleelealınması,in-sanın tanımsal ya da kategorik içeriğindendaha çok, varoluşsal niteliğesahiptir.Kindîciölümvurgusudahaçokegzistansiyelyapıdaempirikbiyo-lojikbirolgununtezahürüolarakkarşımızaçıkarken42asılanlamdaegzis-tansiyelölümkişininkendisiolamama43yadakendinigerçekleştirememe-sideneyimiolarakkarşımızaçıkmaktadırkibumanadaölüm,deneyimlenenamabiyolojikyaşamındahâlâvarlığınısürdürdüğüparadoksalbirsüreçtir.İnsantanımındayapılanölümvurgusunun,İslâmdüşüncesiyleberaber

insan tanımına girdiği şeklindeki bir açıklama felsefi anlamda kabuledilebilecekolsabile44buvurgunundinlertarihininentemelvurgusuola-rakkarşımızaçıktığıvetümsemavidinlerinkaçınılmazolarakbunarefe-ranstabulunduğuaçıkçabilinmektedir.Kindî,insanınvarlıkhiyerarşisindebulunduğuyeregöretanımlamadaveaçıklamadaölümkavramınıntemelbirenstrümanolarakgörülmesinoktasındateknikağırlığınavurguyapar.45 İslâmdüşüncesinininsanalgısı,insanındiğervarlıkkatmanlarıilemuka-yesesiaçısındanelealınmaktadır.OnuniçindirkiKindî’deüçkavramınelealınışı rastlantısal değildir. Bu kavramlar sırasıyla insanlık, meleklik vehayvanlık el-behimiyye tır. İnsanlık tanımlanırken, “Hayat, düşünmeveölümdenibarettir.”denir.Melekliktanımlanırken,“Hayatvedüşünmedenibarettir” denir. Sonolarakhayvanlık tanımlanırken “Hayat ve ölümdenibarettir.”denir.46Dikkatedilecekolursa,butanımlarbizeoldukçatemelbirkaçnoktayıhatırlatır.Evet,insanvarlıkhiyerarşisindebiryeresahiptir.Bu hiyerarşi bize, insanın hangi yönleriyle diğer varlık düzeyleri ya dakatmanlarındanfarklıolduğunuveyinediğervarlıkdüzeyleriylehangior-tak içeriklere sahip olduğunu açık ve net biçimdegöstermektedir. İnsanhayatvedüşünmeyönleriylemelekî,hayatveölümyönleriylehayvanibirözellikgöstermektedir.Geneldeinsanın,melek,insanvehayvansıralama-sındaortabiryerdeolduğukabuledilir.Ancakyapılanyorumlarbağlamın-dabusıralamanındaçokgenelgeçerbirsıralamaolduğunusöyleyemeyiz.GerekMaturûdî (ö. 333/944)47 ve gerekseRâzî, bir kalemdemeleklerin41 Kindî,“TariflerÜzerine”,Felsefî Risaleler,73.42 AhmetCevizci,Felsefe Tarihi(İstanbul:SayYayınları,2009),1151.43 Cevizci,Felsefe Tarihi1151.44 GürbüzDeniz,Anlam ve arlık oyutuyla İnsan(Ankara:DİBYayınları,2015),16-17.

45 Kindî,“TariflerÜzerine”,Felsefî Risaleler,73.46 Kindî,“TariflerÜzerine”,Felsefî Risaleler,73.47 EbûMansûrEl-Mâtürîdî,Te’vîlâtü’l-Kur’ân Tercümesi,çev.B.Topaloğlu,ed.Y.Ş.


mutlakmanadainsandanüstünolduklarınısavunmanınhitabibirdelillen-dirmeolacağıkanaatindedirler.48NitekimMâtürîdîbukonudaHasan-ıBas-rî’ninmeleklerininsanlaragöreüstünlüğünoktasındakiaçıklamalarınıte-melsiz bulur. Mâturîdî, melek olmanın iradesiz oluşla aynı manayageldiğinivecebirstatüsündeolmanındabirfiilindeğerlioluşunungerek-çesiolamayacağınıbelirtir.Melektendoğacaküstünlükdeirâdideğil,fıtri-dir.Âdem’infıtratıisefarklıdır.Dolayısıyla,Mâturîdîdevamederekderki,yaratılışıgereğigünahişlemeyenkimseövgüyedelayıkgörülemez.49An-cakMâturîdîbuaçıklamasıylakendiniöncekiaçıklamalarınanazarançe-lişkilibirkonumaiter.Şöyleki,aynıkonuyadairyapmışolduğuaçıklama-da, Tahrîm suresinin “Melekler Allah’a âsi olmaz ”50 âyetini gerekçegöstererek,böylebirifadeningünahişlemeihtimaliolmayankimseleriçinkullanılamayacağınıveneticedemeleklerindegünah işleyebileceğinivebununladayapmışolduklarıitaatlerindahaanlamkazanacağınıifadeeder.51 AncakRâzî,meleklerinYüceAllah’asürekliibadetettiklerinivebunuya-parkendeböylebireylemdenhiçbirşekildeyüksünmeduymadıklarınıifa-deederekkahirekseriyetlemeleklerininsanlaragöreüstünlüğünüsavunurgözükmektedir.52

İnsan,üçvarlıkkatmanınındasahipolduğutümözellikleresahiptir.Buyönüyle insan tabiatı, ait olduğu kozmolojiye bütünselci bir yapı ilekatılmaktadırvebukozmolojideinsan,ayrıbirantropolojiköznedeğildir;ait olduğu kozmolojinin varlık unsurları ile kendi varlıksal doğasınıkazanmış ve farklılaşmıştır.Kozmolojik düzlemdebütünselliği sağlayaninsan tabiatınınkendi içyapısındadüalistyada fizikalistbiryapıolarakkarşımızaçıkmasımümkünmüdür Nitekimbuhusus,çağdaştarihselça-tışmadabuikiakımarasındakendinigöstermektedir.53

Nefskonusundaçaplıveoldukçaisabetlifelsefiaçıklamalarınİslâmdü-şüncetarihindeilkkezKindî’yeaitolduğuifadeedilir.54NefsedairyapılantanımlamadaaçıkAristocuetkiningörüldüğünüçoknetbirbiçimdesöyle-yebiliriz. Zira nefs, canlılık yeteneği olan tabii bir cismin tamamlanmışhali,bi’l-kuvvecanlılığasahipolantabiibircisminilkyetkinliğivekendi-

Yavuz(İstanbul:EnsarYayınları,2015),1.cilt,131.48 FahruddînEr-Râzî,Tefsîr-i Kebîr, çev.S.Yıldırım,vd. (Ankara:AkçağYayınları,1993),14:543-544.

49 EbûMansûrEl-Mâtürîdî,Te’vîlâtü’l-Kur’ân Tercümesi,1:131.50 Et-Tahrîm,66/6.51 EbûMansûrEl-Mâtürîdî,Te’vîlâtü’l-Kur’ân Tercümesi,1:104.52 FahruddînEr-Râzî,Tefsîr-i Kebîr,14:240.53 NigelWarburton,Felsefeye Giriş,çev.A.Cevizci(İstanbul:ParadigmaYayınları,2008),193.

54 MahmutKaya, “Ya’kûb b. İshakKindî”,TD İslâm Ansiklopedisi, 26. (İstanbul:2002),49.


liğindenhareketedenaklibircevherolupbirçokgücesahiptir.55Buözel-liklerdegörüldüğügibinefs,aitolduğubedeninyetkinliğiveözelliğiola-rak görülmektedir. Böyle bir nefs anlayışında nefs ile beden arasındaayrışmanınolduğunusöylemeksonderecezordur.AncakPlatoncutanım-lamayabaktığımızdaveKindî’yibubağlamdaokuduğumuzdainsanınsa-hipolduğunefsinilahiliğiveruhaniliğini,onunbedendenayrıvehattaonuaşanveaşmasıgerekenbiridealevetabiataaitolduğunugörürüz.NefsintanımsaliçeriğindedahaçokvedahatemeldeAristocurealizminizleriçoknetbirbiçimdeortadayken,nefsinfonksiyonelliğibağlamındainsanınyö-nelimseldoğasınınneolduğuyadaneolmasıgerektiğiüzerindenbiraçık-lamanınfelsefiyadabilimselkaygısınıtaşıyanbirKindîokuyuşundado-ğal olarak ya da yüksek olasılıkla nefs beden ikiliğini gördüğümüzüsöyleyebiliriz.Nefsinyapısıveişlevsellikleriüzerindegörülentelifçitutumun,İslâm

felsefesitarihininproblematikyadatematikbazdagenelbirkarakteriola-rakkarşımızaçıktığınırahatlıklasöyleyebiliriz.

Kindîci sikolo ide yku ve üya

Kindîüslubugereğimeseleninyanlışanlaşılmasınameydanvermemekiçin‘uyku’ve‘rüya’kavramlarındanneyinanlaşılmasıgerektiğiüzerindebilimselbirtanımlamayapar.Bunagöreuyku,sağlığınormalcanlınıntabiiolan duyuları kullanmama hali olarak tanımlanır.56 Benzeri tanımlamayıTarifâtyazarıCürcânî’de(ö.816/1413)yapar.AncakKindîuykununnasılgerçekleştiğinedairtıbbiizahadahasonraaçıklamakkaydıyla57tanımiçe-risindeyervermezken,Cürcânîtanımiçerisindeyerverirvebuharaaitgaztaneciklerinin beyne doğru yükselmesi sebebiyle insanın sahip olduğukuvvetlerin atıl kalması biçiminde tanımlar.58 Rüyayı ise Kindî, nefsindüşünceyi kullanıp duyuyu kullanımdan kaldırmasından ibaret olarakgörürvetanımlar.59Peki,rüyanasılgerçekleşmektedirverüyanınyaşadığı-mızhayatlailişkisiyadadoğrulukderecesineyegöredeğişmektedir Kin-dîbukonudayinebilimselbirtutumsergilervebiliminkavramlarınıkul-lanarakmeseleyi analiz eder. Ona göre, rüyanın gerçekleşmesinde aktifolanşeysahipolduğumuzel-musavvire/tasarlamagücüdür.60Peki,bugüçneyapardabizrüyagördüğümüzüsöyleriz Kindî’yegöre,

bugüç,soyutlamayaparak,olgularımaddesizyanisadeceform/surethali-55 Kindî,“TariflerÜzerine”,Felsefî Risâleler,58.56 Kindî,“UykuveRüyanınMahiyetiÜzerine”,Felsefî Risâleler,140.57 Kindî,“UykuveRüyanınMahiyetiÜzerine”,Felsefî Risâleler,146.58 SeyyidŞerîfCürcânî,Kitâbu’t-Tarîfâ,(İstanbul:1300(h),168.59 Kindî,“UykuveRüyanınMahiyetiÜzerine”,Felsefî Risâleler,142.60 Kindî,“UykuveRüyanınMahiyetiÜzerine”,Felsefî Risâleler,140.


negetirirvebuformlaryadakavramlarvedüşüncelerüzerindeyapılanbirtürzihinselaktivasyonlarbizdezihinselolaylarzinciriolarakortayaçıkarkikişibueylemiuyumazkendeayıkolduğuhaldebirtakımdüşünceleredalarakdayani,geçirdiğidalgınlıksüreciiçerisindeykendeyapabilmekte-dir.Kişibudalgınlıkiçerisindeyken,bakarkengörmez,işitirkenduymazolur.61İşteinsanuykuyageçtiğindeduyukanallarıtamamenişlevsizhalegeldiğindendahafazlatasarlamagücünükullanırveformlarüzerindedahaaçıkvenetbirtavıriçindeolur.Rüyahadisesideböylegerçekleşir.62Eğer,nefsalgıgücünezararverecekşeylerdentamamentemizlenmişse,

ozaman,nefs,kendietkisiniocanlınınorganındagöstermegücünesahiptirveayniyledeolaylarıhaberverir.Eğercanlıorgan,nefsinvereceğihaber-lerialmayatamhazırdeğilsevebunabirtakımengellervarsa,budurumdanefs,canlınınilgiliolayıbirtakımsembollerleifadeetmesineimkântanır:Seyahatedeceğizamankişinin,rüyasındauçmasıbunaörnektir.Uçma,se-yahatisembolizeeder.63Ayıkdurumdaykennasılkinefsbirtakımsağlamöncüllerdenhareketederekdoğrusonuçlaraulaşıpgelecektendoğruhaber-ler verebiliyorsa, benzeri durumnefsinuyku esnasındadaolabilir.Eğerzannî,kesinolmayanönermelerdenhareketediyorsa,budurumdakişirü-yasındabirtakımgerçeğeuymayansembollergörecekveböylecerüyadagörülenilegerçekdünya,birbirininzıddıolabilecekdurumlarlabizikarşıkarşıyagetirebilecektir.64 İşte Kindîci psikolojide uykunun ve rüyanın mahiyeti bu doğrultuda

kendini göstermekte ve yine Platoncu açıklama merkeze alınarak ilgilibağlam işlenmeye çalışılmaktadır.Bu açıklamalar formlar nazariyesi veidealizmüzerindenhalledilmeyeçalışılırken,Aristo’yadaatıfyapılmadangeçilmemektedir.65Ancak buradaKindî, nefsin rüyada geleceğe dair budoğrubilgilerinasılhaberverebildiğisorununuaçıklamayapmadanbırak-maktadır.Meseleyisadecenefsinvereceğibilgilericanlıorganınhazırolupolmamasına ve tamamen duyusal şeylerden arınıp düşünceye dalma ileaçıklamanoktasındainsanınotonomluğunuöneçıkaranbiryaklaşımKin-dîcipsikolojidefarkedilmesigerekenönemlibirayrıntıolarakkarşımızaçıkmaktadır.NitekimKindî’ninhayat hikâyesindemüneccimlikyaptığı da söylen-

mektedirki66insannefsininrüyaâlemindegeleceğedairhaberverebilece-ğiniböylebirarkaplan iyiceaçıklamaktadır.Müneccimlikhernekadar61 Kindî,“UykuveRüyanınMahiyetiÜzerine”,Felsefî Risâleler,140.62 Kindî,“UykuveRüyanınMahiyetiÜzerine”,Felsefî Risâleler,140-141.63 Kindî,“UykuveRüyanınMahiyetiÜzerine”,Felsefî Risâleler,144.64 Kindî,“UykuveRüyanınMahiyetiÜzerine”,Felsefî Risâleler,144-145.65 Kindî,“UykuveRüyanınMahiyetiÜzerine”,Felsefî Risâleler,143.66 T. .DeBoer,“AbuYusufYakupbİshakAl-Kindî”,İslâmAnsiklopedisi,c.6(İstan-bul:MilliEğitimBasımevi,1988),813.


İslâmfıkıhvekelâmtarihindetevhidakidesinezararvereceğidüşüncesiy-lekabuledilmesede67bukonudaazımsanmayacakderecedeİlmuAhkâ-mi’n-Nücûmbaşlığıaltındaeserinmevcudiyeti68Müslümankültüraçısın-dan bu konuların önemini göstermektedir. Gerek astrolojiye, gereksekehanetedairKindî’ninyazmışolduğueserlerin farklıkültür tarihçileri/genel biyo-bibliyografik yazarların İbnü’n-Nedîm (ö. 385/995), İb-nü’l-Kiftî(ö.646/1248)veİbnEbîUseybi’a(ö.1270) verdiğisayılardanhareketle ortalama15 civarında eserlerin varlığı 69Kindî’nin bu konuyaverdiğiöneminayrıbirgöstergesiolarakkarşımızaçıkmaktadır.İslâmdüşüncetarihindefelsefigeleneğinKindî’densonrakibüyüksi-

masıEbuNasrEl-Fârâbî (ö.339/950), rüyanın gerçekleşmesindekurucudeğeresahipolanmuhayyilekuvvetinin-kiKindîbukuvvetemusavvire/tasarımgücüdemekteydi-bilgikuramsalişlevinidahaçokvedahadetaylıişleyerekelealır.70Kindîrüyadabilgialışıyukarıdadaifadeedildiğiüzerenefsinarınmasınaveengellenmemesinebağladığıhalde,Fârâbî,muhayyi-lekuvvetineFaalAklınfeyzetmesisonucugerçekleşencüziyyat/tikelbil-gilerveyasadıkrüyalarolarakanlar.71Muhayyile,taklitetmegücüolarakFârâbîsistemindekendinigösterdiğiiçinbukuvvet,faalaklınverdiğibil-gileri,rüyalarlataklitedeceğiyerde,bubilgiler,ilahişeylerlealakalıolarakkehanetlerbiçimindedemuhayyilekuvvetindensadırolmaktadır.72Görül-düğükadarıyla,Fârâbîsistemindedekehanetin,bilgikuramsaldayanağıfaal akıl kaynaklı olmak üzeremuhayyile vasıtasıyla gerçekleştiğini vebununkabuledildiğini-kiFârâbîtarafındanişleyensatırlardaherhangibireleştiriyapılmamaktadır-görmüşoluyoruz.KindîdegörülenmüneccimlikolayınınFârâbî’ceyapılanepistemolojikgerekçelendirilmesi-kinekadarkabuledilirayrıbirmesele-ortayaçıkmışolmaktadır.

Nefs ve Ölüm

Kindî öncesi kelâmgeleneği ve özellikleMutezili düşünce içerisindenefs tartışmalarına baktığımızda nefsin cisim olduğu tezini destekleyenNazzâmveCübbâîgibibüyükkelâmcılararastlamaktayız.73Nazzâm,ru-67 TevfîkFehd,“İlm-iAhkâm-ıNücûm”, TD İslâm Ansiklopedisi,(İstanbul:2000),22:124.

68 TevfîkFehd,“İlm-iAhkâm-ıNücûm”, TD İslâm Ansiklopedisi,22:126.69 MahmutKaya,“Kindî’ninHayatı”,Felsefî Risâleler,XXIV.70 EbuNasrEl-Fârâbî,El-Medinetü’l-Fâzıla,çev.N.Danışman(Ankara:MEBYayın-ları,2001),71-76.

71 Fârâbî,El-Medinetü’l-Fâzıla, 75.72 Fârâbî,El-Medinetü’l-Fâzıla,76.73 Ebû’l-HasenEl-Eş’arî,İlkDönemİslâmMezhepleri-Makâlâtü’l-İslâmiyyînveİh-tilâfu’l-Musallîn, çev.,M.Dalkılıç, Ö.Aydın (İstanbul: KabalcıYayınları, 2005),262.


hunnefsolduğunuvezatıyladacanlıolduğunusöyler.Onagörehayatıncanlıolmadışındabiranlamıyoktur.Nazzâm’agöre ruhunbedenleolanilişkisibedeninonunaletiolmasıveonuniçinihtiyara/seçimesebepolmasıyönüyledir.Ruhbedendenkurtulmuşolsaydı,bedeninfiilleritevellütvezo-runlulukyoluylaolurdu.74Budurumdaölüm,canlılığınyitimiolarakkendi-nigöstermektedir.Nefs,kenditercihiniyapamayacaksavealetolarakbede-nikullanamayacaksabudurumdaölmüşdemektir.DahaöncedegördüğümüzüzereKindîölümüinsanın tanımsal içeriğinekatmışvehayatınkarşısınakoymuştur.Cübbâî farklı düşünsedeNazzâm, hayatı canlı olmakolarakgörüyor.AncakKindî’ninkendindenöncekiMu‘tezilîdüşüncedekibutar-tışmaların etkisindekalıpkalmadığını net olarak söyleyemesekde insaninefstensadececanlılığıanlamadığınıçokrahatlıklasöyleyebiliriz.ÇünküKindîinsanıtanımlarken,hayatveölümdenbaşkadüşünmeözelliğineyadayeteneğinesahipolmayıdabutanımıniçerisinekatmaktaveinsanînefsinbuyönününölümdensonrabâkîoluşunagöndermedebulunmaktadır.75Kimiaraştırmacılar,insaninefsinKindî’deilahiyaratıcınıncevherigibi76

olmasınıveO’nunnurundankendisinenurkonmasını77haklılıklabakiolu-şunagerekçegösterdiklerigibi,onunezelioluşunadagerekçeolarakgös-termektedirler.78Budurumdanefsinölümsüzlüğüçokaçıkbiçimdekendinigöstermektedir.Ancak,nefsinezelioluşukendiiçerisindebirtakımtemelonto-psikolojikproblemlerideberaberindegetirmezmi Kindî,ruhunyadanefsinbakioluşunoktasındaazöncekisatırlardadaortayakoyulmayaçalışıldığıgibi,çokaçıkvenetcümlelerkullanmaktadır;amainsaninefsinyadaruhunezeliliğiyaniyaratılmamışlığıkonusundaaçıkvenetcümlelerkullanmakbirtarafa,imalıolarakdaherhangibirpaylaşımdabulunma-maktadır.Yukarıdaifadeedildiğigibiinsaninefsintözselliğini,tanrısalbirtözsellikolarakelealanveyorumlayanbiraraştırmacı,doğalolarakonunezelîoluşunudaçıkarsar.Ancakburadainsanıntanrısallıközünükendindebarındırdığıgibibiralgılamayagitmeksonderecesıkıntılıteolojikprob-lemleriberaberindegetirecektir.İnsanaüflenenruhunAllah’anispetleya-pılması79mecazibiranlatımolup,“Allah’ınevi”80terkibindeolduğugibi,74 Ebû’l-HasenEl-Eş’arî,İlkDönemİslâmMezhepleri,262.75 Kindî,“NefsÜzerine”,Felsefî Risâleler,133.76 Kindî,“NefsÜzerine”,Felsefî Risâleler,133.77 Kindî,“NefsÜzerine”,Felsefî Risâleler,133.78 MahmutKaya,“Ya’kûbb.İshakKindî”,TD İslâm Ansiklopedisi,c.26.49.79 Hicr,15/29;Sâd,38/72.80 Bakara,2/125:“BizBeyt’i(Kâbe’yi)insanlarasevapkazanılacakbirtoplantıvegü-venyeriyaptık.Sizdeİbrahim’inmakamındanbirnamazyeriedinin(oradanamazkılın).İbrahimveİsmail’e:“Tavafedenler,ibadetekapananlar,rükûvesecdeedenleriçinEv’imitemizleyin ”diyeemretmiştik.”


şereflendirmeveamaçbelirtmeamacıtaşımaktadıryoksaontolojikbirol-guyuifadeetmemektedir.Aksitakdirdeböylebirşey,HıristiyanlıktakiHz.İsaiçinsöylenenAllah’ınoğluifadesinihaklılaştırmakmanasınagelirkibuhiçbirşekildekabuledilemez.81Nefsintabiatınadairyaptığıçokçatanımlamalardasürekliolaraknefsin

bircevherolduğunu,birşeyinkesinlikleformusayesindeoşeyolduğunu,nefsidecanlınınakliformuolarakgördüğünüaçıkbirbiçimdesöyleyenKindî’nin82buAristocurealizmini,PlatoncuidealizmvePisagorcaruhçu-luklanasıltelifedileceğivebutelifinyadasentezinteolojikveonto-psi-kolojiksorunlarınanasılcevapbulunulacağısonderecezorgörünmektedir.Bazıaraştırmacılar,Kindî’ninnefskonusundaPlatoncuağırlıklıaçıklama-larınagerekçegöstererekAristocuçizgidenuzaklaştığınısöylemektedirki83 Kindî’ninyukarıdavermeyeçalıştığımızAristocuanalizleribağlamındabuyaklaşımıkabuletmekmümkündeğildir.Peki,Kindî,ölümdensonrayaşanacaksüreçlerinasılveneyegörean-

lamlandırmaktadır Kindîötedünyadakıymetgörmeyinefsinarınmasınabağlamaktadır84kibirKur’ânâyetidebunudoğrulamaktadır.85Budünyagerçekbirâlemdeğildir.86Gerçekâlemötedünyadırveodünyanınformelyapısıdaakılsaldıryaniakılâlemidir.87Ötedünyanınbaşarısını,nefsinte-mizliğinebağlayanKindî’yegörenefsinitamanlamıylatemizleyenTanrı-salâlemeyükselir.88Peki,temizlemeyenindurumunedirveböylebirnefsinasılbirsüreçbeklemektedir Kindî,Platon’aatıfla,Tanrılıkâlemineyük-selemeyenin,ayfeleğindenbaşlayaraksırasıylaenyüksekfeleğevarınca-yakadarkirlerindenarınıpöyleceakılâleminevardığınısöylemektedir.89 Tanrısalâlemeulaşandaherşeyinbilgisineerişmektedir.Ödüldebudur.Öyleki,böylebirnefse,Yaratıcıtarafındanevrendeyüksekdüzeydeöylebirtasarrufgücüveriliyorkinefsdebutasarrufuyerinegetirmektenayrıbirzevkalıyor.90Bugüç,Tanrı’nıngücüneyakınbirbenzerlikgösteriyor.91 Tanrıdaancakduyuiledeğil,akılgözüylegörülebilmektedir.92Ayrıca,Pla-ton’dagörülentenasüh/ruhgöçünazariyesininKindî’deolmayışınadadik-81 İlhanKutluer,“İnsan”,TD İslâm Ansiklopedisi,(İstanbul:2000),22:321-322.82 Kindî,“CisimsizCevherlerÜzerine”,Felsefî Risâleler,129.83 MahmutKaya,“Ya’kûbb.İshakKindî”,TD İslâm Ansiklopedisi,26:49.84 Kindî,“NefsÜzerine”,Felsefî Risâleler,133.85 Şems,91/9.86 Kindî,“NefsÜzerine”,Felsefî Risâleler,136.87 Kindî,“NefsÜzerine”,Felsefî Risâleler,133.88 Kindî,“NefsÜzerine”,Felsefî Risâleler,134.89 Kindî,“NefsÜzerine”,Felsefî Risâleler,134-135.90 Kindî,“NefsÜzerine”,Felsefî Risâleler,135.91 Kindî,“NefsÜzerine”,Felsefî Risâleler,135.92 Kindî,“NefsÜzerine”,Felsefî Risâleler,134.


katçekmekgerekmektedir.93Butespitönemlidir.Ancakbukadarınısöyle-mekledeyetinilmemelidir.ÇünküKindîPlaton’abukadarbağlılıklanefsanlayışını ortaya koyarken onun tenasühe yer vermemesini, sadece yervermeyişiledeğerlendirilebilecekbirdurumolarakgöremeyiz.Kindî’ninaitolduğuİslâminançdünyasıveonungetirmişolduğuötedünyanındeğersistemi,böylebiranlayışınkabuledilmesinimümkünkılmamaktadır.BuyönüyleKindî’ninfelsefe,dinilişkisiniçokyönlüveeklektiktarzdagötür-düğünübuproblembağlamındadagörüyoruz.Ancakşukadarınıdabelirt-meliyizkiKindî,hernekadartenasüheyervermesedeonuntenasühedaireleştirel bir tutum içerisinde olmaması, bizi düşündürmektedir. NitekimİbnSînâ,çokaçıkvenetbiçimdetenasüheyervermediğigibionakarşıdanetbirduruşsergilemişvereddetmiştir.94Dikkatedilirse,ötedünyadadiriliş,Kindîcianlamdaakılsalyaniruhani-

dir.Çünkübedenden soyutlanma,Tanrısal âlemeyükselebilmenin temelşartıdır.95BusoyutlanmailedeinsanancakTanrıgücünebenzerbirgücekavuşabilmektedir.Butarzötedünyaaçıklamaları,Kur’ân’dabelirtilenvetasviredilenâhirethayatıylanekadaruyuşmaktadırodaaçıkçaortadadır.Ancakgerekliveeleştirelaçıklamayısonrayabırakarakşukadarınısöyle-meliyizkifelsefeninİslâmbilgimirasınailkintikalsüreçlerindeİslâm’ınTanrı, insanve âlemüzerine sahipolduğudeğerkritiğiyada standardı,Kindîtarafındanuygulanılmasındaciddisorunlarlakarşılaşmıştır.

Sonuç

ÜnlüRönesansdüşünürüPicoDellaMirandelo(ö.1494)insanındeğişenvesallantılıbirtemelesahipolmasınıbukalemunabenzetir.96AmaAristo-teles’tekiaynısözcüğüngönderdiğiolumsuziçeriktenayrıolarak97Miran-delo,insanınbitkisel,hayvansal,gökselvehattameleksel/tanrısaliçeriğesahipolmasıdolayısıylabuyapılararasındakideğişkenliğineolumluma-nadaveiçerikselbirzenginlikatfederekmeseleyideğerlendirir.98İnsanındüşüşüne99veinsanıncanlıvarlıklariçerisindeenzayıfoluşunadikkatçe-kenbatı literatürü100 kendi içerisinde insandoğası ve kıymetine oldukçafarklıvehattazıtanlamevrenleriiçerisindevarlıkbulmayaçalışır.93 MahmutKaya,“Ya’kûbb.İshakKindî”,TD İslâm Ansiklopedisi,26:49.94 İbnSînâ,Kitâbu’n-Necât, thk.M.Fahri,Beyrut:227.95 Kindî,“NefsÜzerine”,Felsefî Risâleler,135.96 PicoDellaMirandelo,İnsanın De eri zerine S ylev,çev., .Özşar(İstanbul:Bib-losYayınları,2006),21.

97 Mirandelo,İnsanın De eri zerine S ylev,26.98 Mirandelo,İnsanın De eri zerine S ylev,22.99 Augustinus,İtira ar,çev.Ç.Dürüşken,(İstanbul:KabalcıYayınları,2010),450.100 FrancescoPetrarca,“SecretumMeum(İçDünyam)”, atıya n eren Metinler,der.A.Alatlı,c.2(Kapadokya:MYOYayınları,2010),429.


KelâmitefsirgeleneğininzirveisimlerindenMâtürîdî’nininsanındüşü-şüne dair açıklamaları, insan doğası üzerinden ele alınmaktan daha çokmevcutklasikliteratürünproblematiktartışmasınavermişolduğucevaplarmanzumesindenoluşurkionunEbûHanîfe’yeitirazıdaÂdem’inşeytanahiçbirşekildeitaatetmediği,yapmışolduğuyanlışınsadecebirhataolarakdeğerlendirileceğiyönündedir.101Oysainsanınaldanışıveşeytanınaldat-masıinsanınsahipolduğudoğasınınkendisineyeterligörülmeyişibağla-mındaolmasıvemeleklerinkendisinesecdeettiğihaldemelekolmayadaölümsüzlüğeermearzusu102bualdanışıninsandoğasıbağlamındaantropo-lojik temelini oluşturur. İnsanın otonomluğununmahiyetinin yine insandoğasıüzerindenhalledilmesigerektiğiaçıkbiçimdekendinigösterir.Gerekkelâm,gereksekelâmîtefsirgeleneğimizbaştaolmaküzereinsa-

nınotonomluğunadairİslâmdünyagörüşününoldukçadengeliyadadahatemkinliolmayaklaşımınıneİslâmfelsefesivenedeİslâmtasavvufgele-neğindebulmamızmümkündür.Kuşkusuz,İslâmkelâmınınsahipolduğubirtakımtematikyadaproblematiküniteleriçerisindedışetkilerdenhare-ketlebirtakımkonularıkendiiçerisinekatmasınımümkünvedoğalgör-meklebirlikteİslâmkelâmınınİslâmfelsefesivetasavvufunanazarandahayerliolduğunusöylememizkeskinçizgilerleolmasadadahaöneçıkanbirdurum olduğunu düşünmekteyiz. Bu etkiler dolayısıyladır ki Kindî’ninkozmolojik anlayışı evrensel sempati ya da evrende görünmezhiyerarşibağlamında ifadeedilebilecekYeni-PlatonculukveHermetikyapınınbirkaynaşmasıolarakgökcisimlerinininsanüzerindekietkisindensözedebil-mekte103vebunudakendisistemiiçerisindebir türkozmolojikpsikolojiyaparak-gökcisimlerinişitmevegörmegüçleriyokturakıllarıvardırbiçi-minde-104temellendirmeyolunagitmektedir.105İnsanınaynızamandaküçükevrenolduğuşeklindeki106YeniPlatoncu

hermetikyapınınvebuyapı içerisinde insanicevherinTanrı’nıncevherigibiolduğu107,O’nunnurundankendisinenurkonduğu108şeklindekitümbuaçıklamaları,İslâmdünyagörüşününneinsanvenedeAllahanlayışıilebağdaştırmakmümküngörünmektedir.Çünküontolojikfarklılıkvebunungerektirdiğihemkelâmîvehemdehukuksalçıktılar,Allah,insanveevrenarasındakiişleyişinvazgeçilmezyapılarınıoluşturur.101 EbûMansûrEl-Mâtürîdî,Te’vîlâtü’l-Kur’ân Tercümesi,1:133.102 Araf,7/20.103 UmbertoEco, rta a Esteti inde Sanat ve Güzellik,çev.K.Atakay(İstanbul:CanYayınları,1999),195-201.

104 Kindî,“GöklerinAllah’aSecdeveİtaatEdişiÜzerine”,Felsefî Risâleler, 120105 Kindî,“GöklerinAllah’aSecdeveİtaatEdişiÜzerine”,Felsefî Risâleler,124.106 Kindî,“GöklerinAllah’aSecdeveİtaatEdişiÜzerine”,Felsefî Risâleler,124.107 Kindî,“NefsÜzerine”,Felsefî Risâleler, 133;Eco, rta a Esteti inde Sanat ve

Güzellik,196.108 Kindî,“NefsÜzerine”,Felsefî Risâleler,133.


Kaynakça

Aristoteles.Metafizik çev.A.Arslan.İstanbul:SosyalYayınları,1996.------------.Fizik çev.S.Babür.İstanbul:YapıKrediYayınları,2001.------------.Ruh zerine.çev.Z.Özcan.İstanbul:AlfaYay,2001.Augustinus. İtiraflar. çev. Ç. Dürüşken. İstanbul: Kabalcı Yayınları,

2010.Cevizci,Ahmet.Felsefe Tarihi İstanbul:SayYayınları,2009.Cürcânî,SeyyidŞerîf.Kitâbu’t-Tarîfât.İstanbul:EskiBaskı,1300(h).DeBoer,T. .“AbuYusufYakupbİshakAl-Kindî”.İslâmAnsiklopedi-

si.İstanbul:MilliEğitimBasımevi,1988.Deniz,Gürbüz.Anlam ve arlık oyutuyla İnsan Ankara:DİBYayınla-

rı,2015.Eco,Umberto. rta a Esteti inde Sanat ve Güzellik çev.K.Atakay.

İstanbul:CanYayınları,1999.Eş’arî,Ebû’l-Hasen.İlkDönemİslâmMezhepleri-Makâlâtü’l-İslâmiy-

yînveİhtilâfu’l-Musallîn-.çev.M.Dalkılıç,Ö.Aydın.İstanbul:KabalcıYayınları,2005.Fârâbî, Ebu Nasr.El-Medinetü’l-Fâzıla çev. N. Danışman.Ankara:

MEBYayınları,2001.Fehd,Tevfîk“İlm-iAhkâm-ıNücûm”TD İslâm Ansiklopedisi.İstan-

bul2000.Gökberk,Macit.Felsefe Tarihi.İstanbul:RemziKitabevi,1996.İbnManzûr. isânu’l-Arab Kahire:Dâru’l-Hadîs,2003.İbnRüşd. Psikolo i erhi Kitâbu’n-Nefs çev.A.Arkan.İstanbul: i-

teraYayınları,2007.İbnSînâ. Kitâbu’n-Necât tahk.M.Fahri.Beyrut,trz.Kaya,Mahmut.“Ya’kûbb.İshakKindî”. İslâm Ansiklopedisi,İstanbul:

TDV,2002.Kindî,Yakupb. İshak.Felsefî Risâleleri çev.M.Kaya. İstanbul: İz

Yayınları,(tsz).Kutluer,İlhan.“İnsan”. İslâm Ansiklopedisi,İstanbul:TDV,2000.Mâtürîdî,EbûMansûr.Te’vîlâtü’l-Kur’ân Tercümesi Çev.B.Topaloğ-

lu.ed.Y.Ş.Yavuz.İstanbul:EnsarYayınları,2015.Mirandelo,PicoDella. İnsanın De eri zerine S ylev çev. .Özşar.

İstanbul:BiblosYayınları,2006.Peters,FrancisE.Antik unan Felsefesi Terimleri S zlü ü çev.H.Hün-

ler.İstanbul:ParadigmaYayınları,2004.Petrarca,Francesco.“SecretumMeum(İçDünyam)”. atıya n eren

Metinler der.A.Alatlı.Kapadokya:MYOYayınları,2010.Platon.Phaidon(TopluDiyaloglar).çev.S.K.YetginveH.R.Atademir.

Ankara:YargıYayınları,(tsz).


Râzî,Fahruddîn.Tefsîr-i Kebîr çev.S.Yıldırım,vd.Ankara:AkçağYa-yınları,1993.Shaffer, eromeA. ihin Felsefesi çev.T.Koç.İstanbul:İzYayınları,

2005.Tarnas,Richard. atı Düşüncesi Tarihi çev.Y.Kaplan.İstanbul:Külli-

yatYayınları,2011.Ülken,HilmiZiya. yanış Devirlerinde Tercümenin Rolü.İstanbul:Ül-

kenYayınları,1997.Warburton,Nigel.Felsefeye Giriş çev.A.Cevizci.İstanbul:Paradigma

Yayınları,2008.Wilhelm,Windelband. istory of Philosophy.NewYork:Macmillan

Company,1901.

ÖZ

İlkİslâmfilozofuolanYakubb.İshakel-Kindî’nindüşünselaidiyetiötedenberitartışılanbirkonu

olmuştur.KimiİslâmfelsefesiyazarlarıonuMu‘tezileetkisiylehareketedenbirfilozofolaraktanımlarken,kimilerideİslâmMeşşaîgeleneğininilksavunucusuolaraknitelemişlerdir.BizKindî’ninbuikianlayışıntamolarakneresindedurduğunu,bellibaşlıbirkaç

konuçerçevesindeinceleyecekvefilozofumuzunilmîbirikimiveözgünfikirlerinin,onuyalnızcabirnoktadakonumlandırmayamüsaadeetmeyeceğiniaçıklamaya

çalışacağız.

AnahtarKelimeler:Kindî,İslâmFelsefesi,Aristoculuk,Mu‘tezile.

2018· S

AYI:2

· SAY

FA 1

45-1

64ARİSTOCULUK VE MU‘TEZİLE ARASINDA KİNDÎ

AL-KINDÎ BETWEEN ARISTOTELANISM AND

MU’TAZILAH

ABSTRACT

TheintellectualsenseofbelongingthatYa ubibn.Isha al-Kindi,thefirstMuslimphilosopher,hadhasbeensubjecttomuchdebateforalongtime.WhilesomeauthorsinIs-lamicphilosophydescribehimasaphilosopheractingundertheinfluenceoftheMu’tazilah,othersconsiderhimthefounderoftheMashaitraditionofIslam.Wewille aminee actlywhereal-Kindistandsbetweenthetwoschoolsofthoughtwithreferencetoanumberofsubjects,andtrytosug-gestthathisaccumulationofscientificknowledgeandgenuineideasmaynotallowustopositionhimatafi edplace.

Keywords:Al-Kindî,IslamicPhilosophy,Aris-totelianism,Mu’tazilah.

SIBĞATULLAH İĞDEARȘ. GÖR.

ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAK.


Giriș*

Bağdat’ın bir ilim merkezi konumundaolduğu 9. yüzyıl, içerisinde Kindî’ninfikir dünyasında iz bırakan iki önemli

kaynakbarındırmaktaydı.Bunlarınilki,büyüyendevletin teknik ihtiyaçlarını karşılamak maksa-dıyla dünyanın değişik bölgelerinden getirilengayr-ımüslimbilginlerdi.Matematik,mantık,tıp,astrolojigibibirçokalandadevletingereksinimle-rini karşılayan bu bilginler, aynı zamandaGrekdüşüncesininteolojiktartışmalarınıdaİslâmdün-yasına taşıyan kimseler olmuşlardır. Kindî içinmühim olan bir diğer grup ise, Basra’da neş’etedip devrin halifelerinin desteğiyle yayılan vekısabirsüresonradevletinresmipolitikasıhalinegelenMu‘tezilîekoldü.Çalışmalarını,İslâmdini-niMüslümanolmayankimselerekarşısavunmaknoktasınayoğunlaştıranve aklavurgusuylabili-nen Mu‘tezile’nin, İslâm’ı sorgulayıcı tarzdakifikirlereolancevapvereddiyeleri,konuyutedriciolarakkelâmîsınırlardançıkararakfelsefîsahayayaklaştırmıştır.Bu çalışmamızda Kindî’nin, dönemindeki bu

akımlardanneseviyedeetkilendiğiniincelemeyeçalışacağız. İslâmAristoculuğu’nun atası olarakzikredilen Kindî’yi, âlemin kıdemi, maddenin,hareketin, zamanın ezelîliği ve Tanrı’nın birliğigibi temel noktalarda Aristo ile karşılaştıracak;din-felsefeilişkisiiletevilanlayışıkonularındadaMu‘tezile’den ne kadar etkilenmiş olabileceğiniincelemeyeçalışacağız.

K N N N M A F S F Y A STO G S

İslâmfelsefesininteşekkülsürecindesözedile-bilecekentemelnoktaKindî’nin,Aristo’yuoku-yarakondanistifadeetmesidir.İlkdönemtabakatyazarlarındanolanİbnCülcül(ö.994)debuko-nuya dikkat çekerek, İslâm dünyasında, Aris- Bumakaletamamlanmaküzereolantezimizinbirbölü-mündenüretilmiştir.

ARİSTOCULUK VE MU‘TEZİLE ARASINDA KİNDÎ 147

to’nunyolunuKindîgibitakipedenbaşkabirkimseolmadığınıbelirtmiş-tir.1DeBoerise,bukonudaşöylesöylemektedir:“Kindî, bir ok bakımdan Mu tezilemütekellimlerinevezamanındakiNeo-Pita oriyen tabiat filozof-larına ba lıdır, fakat rivayetler onun İslâm’daki ilk Peripatetik Meşşai oldu unu anlatmaktadır ”2DeBoer’unbuyorumundagözdenkaçırılma-masıgerekennoktaşudurki;yazarındöneminde,Kindî’nin atince’yeter-cümeedilen“Risale fi’l-Akl’ının”haricindeeserlerininhiçbirisihenüzneş-redilmemişvetabakatkitaplarıileeserisimlerininifadeettiğianlamlarlaKindîtanınmayavetanıtılmayaçalışılmıştır.3Dolayısıylaonunhakkındakiyorumlar,genelanlamdabirgeçişdüşünürüolmasıesasalınarak,standarttahminleredayanmaktaydı.ZiraKindî’ninkitapları incelendiğinde,onunne tambirAristocu,neyalnızcaYeniEflatun’ungörüşlerinisavunanbirfilozof,nedeMu‘tezilîmütekellimlerebağlıbirdüşünürolduğugörülebi-lir.O,antikvehelenistikfelsefeyiİslâmîbakışaçısıylainceleyerek,kendi-nehasbirsentezortayakoymayaçalışmıştır.HilmiZiyaÜlkeniseKindîhakkındakifikirayrılıklarının,filozofundü-

şüncesininzamanladeğişmevegelişmegöstermesindenilerigeldiğinidü-şünmektedir.OnagöreKindî,öncelerdeAristofelsefesinetabiyken,ruhunölmezliği problemiyle karşılaşınca Eflatun felsefesine yaklaşmış ve onuAristo ile uzlaştırmaya çalışmıştır. Daha sonra tabii ilimlerle tabiatüstüilimlerinmünasebetisorunu,onuYeniEflatuncuyorumlamayasevketmiş-tir.Sonolarakyaratılışproblemivesudurnazariyesi,onuilkçağfelsefesin-den uzaklaştırarak yeni bir teori üretme çabasına sürüklemiştir.4AncakMahmutKaya,Ülken’in bu görüşüne karşı çıkmaktadır.Ona göreKin-dî’ninkâlemealdığıeserlerintarihîsırasınıtespitetmekmümkünolmadı-ğından,düşüncehayatındafarklıevrelerinbulunduğusavunulamaz.Özel-likle “İlk Felsefe Üzerine” ve “Nefs Üzerine” adlı eserler, filozofun,İskenderiyeokuluürünleriniİslâmîbakışaçısıylanasılbiraradadeğerlen-dirdiğiniizharetmektedir.BudaKindî’nindüşüncesisteminde,iddiaedil-diğişekildebirtakımaşamalarınbulunmadığınıortayakoymaktadır.5KindîveAristotelesdüşüncelerininmukayesesinegeçmedenönceodö-

nemdeAristotelesdüşüncesininYeniEflatuncuanlayışlaincelendiğinidegözönündebulundurmakgerekmektedir.ÖylekiFarabiveİbnSina’nın,sudurnazariyesini,Plotinos’aaitkenAristoteles’inzannetmelerigibiKindî1 İbnCülcül,Tabakatü’l-Etibba ve’l- ükema,thk.FuadSeyyid(Beyrut:Müessese-tü’r-Risâle,1985),73.

2 T. .DeBoer,İslâm’da Felsefe Tarihi,çev.YaşarKutluay(İstanbul:AnkaYayınları,2001),123.

3 Kindî,Felsefi Risâleleriçinde,haz.MahmutKaya(İstanbul:TürkiyeYazmaEserlerKurumuBaşkanlığıYayınları,2015),31.

4 HilmiZiyaÜlken,İslâm Felsefesi(İstanbul:ÜlkenYayınları,1983),46.5 Kindî,Felsefî Risâleler,31.


dönemindede“Theolo ia” adlı eserAristo’yaatfedilmiştir.Ancakdahasonrakiçalışmalar“Theolo ia”nınYeniEflatuncuFilozofProclus’une t-ract(özet)lerindenolduğunuispatetmiştir.6BudurumkimidüşüncelerinsırfAristoteles’inolduğundandelillendirilmeyeçalışılmasıçabasınıortayaçıkarırken,kimizamandaonunyanlıştanınarakeleştirilmesinesebebiyetvermiştir.

Kindî ve Aristoteles e G re lemin Kıdemi

Aristoteles’in,Tanrı’yı evrenin yaratıcısı olarak düşünüp düşünmediğisorusununcevabıkesinlikleolumsuzolacaktır.Onuniçinmadde,meydanagelmemiştir,ezelîdir.7Aristoteles,açıkolarakdünyanınyaratımıanlayışınakarşıçıkmaktadır.8OnagöreTanrı,değişiminyalnızcaerekselnedenidir.O,ilkküreyidoğrudanhareketettirdiğiiçin,herşeybuaçıdankendisinebağ-lıdır.9Buradanhareketleilkmuharrikezelîveebedîolaraknitelendiğinde,onunhareketettirdiğibuâlemindeezelîveebedîolmasıgerekmektedir.Aristoteles’egöre,eğerâlemyaratılsaydı,âleminyaratılması(tıpkıdi-

ğeroluşvehareketlergibi)potansiyelbirşeyin,birdiğerdeyişlemaddibircevheringerçekleştirilmesi/varedilmesidemekolacaktı.AyrıcaAristo,budeğişiminyahuthareketinbirzamaniçindecereyanedeceğini,dolayısıylabudeğişiminöncesindebirzamanolacağınıtartışır.Eğerherdaimbirön-celeyenzamanvarsa,otakdirdezamanbizzathareketinölçeğiolduğundankadimdirkiAristobunuâleminkıdeminigöstermekiçinkullanmaktadır.10Kindî’yegelince,onunbukonudakiaçıklamalarınıngeçYunanlıHıris-

tiyanYeni-EflatuncuşarihYahyaen-Nahvi’nin11Aristoteleskarşıtı tartış-malarındanesinlendiğiiddiaedilmektedir.12GünümüzeulaşaneserlerindemütemadiyenezelîolanınyalnızcaAllaholduğundanveO’nunher şeyi6 W.MontgomeryWatt, İslâmi Tetkikler İslâm Felsefesi ve Kelâmı, çev. SüleymanAteş(Ankara:AnkaraÜniversitesiİlahiyatFakültesiYayınları,1968),52.

7 Aristoteles,G kyüzü zerine,çev.SaffetBabür(Ankara:DostYayınları,1997),193.8 Aristoteles,Metafizikiçinde,çev.AhmetArslan(İstanbul:SosyalYayınları,1996),71.

9 Aristoteles,Metafizik,67-68.10 PeterAdamson,Kindî ve Mu’tezile İlahi Sıfatlar, aratma ve ürriyet,çev.AliFikriYavuz,içinde:Din Felsefesi A ısından Mu’tezile Gelen-Ek-i,Derl.RecepAlpyağıl(İstanbul:İzYayıncılık,2017),198-199.

11 Batıkaynaklarında ohnPhiloponusolarakanılanYahyâ,muhtemelenmilâdîV.yüz-yılınsonlarındaHıristiyanbiraileiçindedünyayageldi.AslenKayseriliolupçalış-malarını İskenderiye’de sürdürmüştür.Ayrıntılı bilgi içinbkz.MustafaSinanoğlu,“Yahyaen-Nahvî”,Türkiye Diyanet akfı İslâm Ansiklopedisi,c.43(Ankara:TDVYayınları,2013),258.

12 PeterAdamson,Kindî ve unanca Felsefe Gelene inin Kabulü,içinde:İslâm Felse-fesine Giriş, edt. PeterAdamson,RichardC.Taylor, çev.CüneytKaya (İstanbul:KüreYayınları,2015),38.


yoktanvücudagetirdiğindenbahsedenKindî,13İlkFelsefeÜzerine’deiseezelîvarlığınöncesininvesonrasınınolmayıponuniçinyokluğundasözkonusuolamayacağınıbelirtmektedir.Ayrıcao,herhangibirsebebebağlıdeğildirveonuncinsideyokturziraonuncinsiolsaydıkendisinintürol-masıgerekirdi.14EzelîvarlığınhaizolmasıgerekennitelikleriuzunuzadıyaelealanKin-

dî’ninbukonudakiaçıklamalarınıdeğerlendirecekolursak,onunezelîvar-lıktantekkastınınAllaholduğusonucunavarabiliriz.Nitekimonun“cis-min cinsi ve türü bulundu una ve Ezelî’nin de cinsi olmadı ına re cisim ezelî de ildir ” cümlesi de bunu teyid etmektedir.Kindî evrenin süreklihareket halinde oluğunu ele aldığı bölümde, âleminönceden sakin olupsonradanhareketebaşladığınıdüşünmeninzorunluolarakimkânsızoldu-ğunudaayrıcabelirtmektedir.Kindî,cisminsüreklibirsükûnethalindey-ken, içerisindeki hareket imkânı sebebiyle, harekete başladığı; böyleceezelîolanâleminbilfiilhareketedönüştüğütarzındakibiriddianın,özellik-lerinisıraladığıüzeregeçersizolacağınısöylemektedir.Ziraonagöreezelîolandadönüşümolmazveböylebir düşünce “dönüşendönüşmeyendir”anlamınageleceğindenimkânsızbirçelişkidir.15YaptığımızbuaçıklamalarınsonucundaKindî’nin,âleminezelîolması

konusundaAristoteles’tenayrılaraktekezelîvarlığınAllaholduğunusa-vunduğu görülmektedir. Bu durumMeşşaî bir filozof sayılanKindî’ninAristoileihtilafettiğinoktalardanbiriolarakkarşımızdadurmaklabera-ber,onunTanrıanlayışındakihassasiyetinideaçığavurmaktadır.

Kindî ve Aristo ya G re Madde Hareket ve amanın zelîliği

Aristoteles,maddenin,onabağlıolarakhareketinvedolayısıylazama-nınezelîolduğunu ispatetmeyeçalışmaktadır.Onagörezamanezelîveebedîdir,çünküöncevesonrakavramlarızamandanbağımsızolaraktasar-lanamazlar.Zamanındışındaneöncenesonravardır.Zamanhiçbirzamanbaşlamamıştırvehiçbirzamanortadankalkamaz.Çünküeğerbaşkatürlüolsaydı,zamandanöncebirzamanınolduğuvezamandansonrabirzama-nınolacağınısöylemekgerekirdi.16Aristoteles’egörehareketdezamangibiezelî-ebedîdir.Çünküezelî-e-

bedî olan zaman, ya hareketin kendisidir veya onun bir değişik halidir.Aristoteles,zamanaanilebelirlenenşeyanlamınıvermekteveonuönceilesonrayagörehareketinsayısıolaraktanımlamaktadır.17

13 Kindî,Felsefî Risâleler,308;aynıeser,272:444.14 Kindî,Felsefî Risâleler,162-164.15 Kindî,Felsefî Risâleler,172.16 Aristoteles,Metafizik,497-498.17 Aristoteles,Fizik,çev.SaffetBabür(İstanbul:YapıKrediYayınları,2001),191.


KindîiseAristotelesfelsefesininbuontolojikvemetafizikproblemleri-ni teker teker inceleyerek kâinatın sadeceAllah’ın irade ve kudretiyle,maddevezamanolmaksızınyoktanyaratılmışolduğunuçeşitlidelillerleispatetmektedir.ObukonulardaAristotelesgibicisim,hareketvezamanarasındakiilgidenyolaçıkmaktadır.Ancakbunlarınsonsuzolmayıp,yok-tanyaratıldıklarınısöylemeklehemAristoteles’tenhemdeYeniEflatuncusudur teorisinden tamamen ayrılmaktadır.18Kindî, hiçbir niceliğin bilfiilsonsuz olamayacağını kanıtlamak üzere sonsuz farz edilen bir cisimdenbellibirmiktaralınıpdahasonraonatekrareklendiğindedurumununnasılolacağınıelealarakhulfîkıyasmetoduylaihtimalleritektekeleyerekso-nucavarmaktadır.19SonsuzlukkavramınıninsanıbirçokmantıkiçelişkileregötürdüğünüilerisürenKindî,sonsuzlukfikrinimantıkvematematikde-lillerleçürütmeyeçalışmaktadır.20

Kindîherhangibircismin,dolayısıylaâleminezelîveebedîolamayaca-ğı yönündeki ispat çabasınıFelsefe-i la’da, neredeyse aynı terimlerleÂlemin Sonlulu u zerine21 adlı dördüncü risalede,Sonsuzluk zerine22adlıbeşincirisaledeveAllah’ın irli i ve Âlemin Sonlulu u zerine23adlıaltıncırisalededeelealmıştır.24Kindî’ninbuçabası,onudahasonragelişe-cek olanAristotelesçi gelenekten ve özellikle İslâmMeşşaileri olan İbnSinaveİbnRüşd’denayırmıştır.25

Kindî ve Aristo ya G re Tanrı nın Hakiki Bir Olması

Kindî’nin“İlkFelsefeÜzerine” deelealdığımeselelerdenolanvahdet(birlik) tartışmasıAristoteles ile ihtilaf ettiği noktalarındanbir diğeridir.Öncelikle‘bir’(el-vahid)terimininkaççeşitkarşılığıbulunduğuüzerindeduranKindî,onunmuttasılhernesneyesöylenebildiğigibi,çoklukkabuletmeyenvarlıklaradasöylendiğini,dolayısıyla‘bir’inçokçeşitlikavram-18 MahmutKaya, İslâm Kaynakları şı ında Aristoteles ve Felsefesi (İstanbul: EkinYayınları,1983),219.

19 Kindî,Hulfîkıyası,“kaziyye-ihak”denilendoğruluğuaçıkönermeninçelişiğininyanlışlığınıispatlanmakolarakanlatmaktadır.Çelişiğinyanlışlığı,“ “ifadesiilebelirtilmektedir.Böyleceönermeninçelişiğininyanlışlığı ispatlanmak suretiyledoğruluğupekiştirilmektedir.Ayrıntılı bilgi içinbkz. İ. atifHacınebioğlu,HülyaAltunya,Y.EmreAkbay,SalihaKeleş, “İslâmMantıkçılarınaGöreHulfiKıyasınBilgiDeğeriveDenetlenmesi”,F SF(FelsefeveSosyalBilimlerDergisi),sy.16(2013):45.

20 Kindî,Felsefî Risâleler,166-168.21 Kindî,Felsefî Risâleler,276-285.22 Kindî,Felsefî Risâleler,286-293.23 Kindî,Felsefî Risâleler,294-305.24 RichardWalzer,Kindî ve Mu’tezile Etkileşimi Kindî zerine eni Araştırmalar,çev.MustakimArıcı,içinde:Din Felsefesi A ısından Mu’tezile Gelen-Ek-i,Derl.RecepAlpyağıl(İstanbul:İzYayıncılık,2017),155.

25 Adamson,Kindî ve unanca Felsefe Gelene inin Kabulü,38.


ları ifade eden bir terimolduğunu belirtmektedir.Örneğin bir, cins, tür,şahıs,fasılhassaaraz-ıammgibikavramlariçinkullanıldığıgibi,küll(bü-tün),cüz’(parça),cemi’(hep)veba’z(kısım)karşılığındadakullanılır.26Kindî,birinkullanımalanlarınaişaretettiktensonragerçekmanada‘bir’inneanlamageldiğiüzerindedurmaktadır.Onagöresaydığıkavramlarhaki-kianlamda‘vahid’değildir;onlarbuvasfıbiretkendenalmışlardır.Kindî,savunduğubuiddiayıkanıtlamaküzerebahsettiğikavramlarıtek

tekelealmakta,onlarınneyöndenbirolduğunuvehakikianlamdanedenbirolmadıklarınıhulfîkıyasmetoduylaaçıklamayaçalışmaktadır.27Konu-yuuzatmamakmaksadıylaayrıntılarınagirmediğimizbumeseledeKindî,yaptığıtafsilatlıaçıklamalardansonra,adıgeçenkavramlarınhiçbirindekibirliğinhakikibirlikolmadığını;sadecebulunduğuşeydeisimolarakbö-lünmezliğiifadeettiğinibelirterek,busavınıdestekleyiciörneklerserdet-mektedir.Meselaev,şekilveyönbakımındantabiisürekliliği;taş,sıvaveevioluşturandiğerparçalaritibariyledearaziyanisınaîsürekliliğiifadeetmektedir.Demekkiev,aslındaçoklukifadeetmektedirveondakibirlikgerçekbirlikdeğildir.28Kindî’yegöre,parçalarıolanherşeyhemçoktur (çünküparçalarçok

sayıdadır)hemdebirdir(çünküparçalarbirbütünoluşturmaktadır).Butürşeylerdenhiçbiri,Kindî’ninbirşeyinheraçıdanbirolmasınıkastettiğian-lamdagerçekbirlikolmadığıgibihiçbirşekildeçoklukdadeğildir.29Kin-dî’ninbugörüşününaltındayatan sebebin şuolduğunusöylemekmüm-kündür: Mahlûkat, özü itibariyle hakiki bir olan birlik kaynağınadayanmasısebebiylebiriken;hâdisolmasıhasebiyleçoktur.Onunbelirtti-ği gerçekbir, yukarıda zikrettiği herhangi bir kategori veya sıfata sahipolmayıpsaltbirliktir.Kindîbir(vahid)konusunuizahçabasıylaTanrıhakkındaenazikişey

söylemekistemektedir.BunagöreO‘bir’dirveyaratılmışşeylerdekibirli-ğin kaynağıdır. Bu,Kindî’ninTanrı’yı yaratıcı olarak telakki etmesindekilitroloynamaktadır.Kindî,Tanrıaçısındanbirşeyebirlikihsanetmenino şeyi var kılmak, bir başka ifadeyle onu yaratmak anlamına geldiğineinanmaktadır. Bu açıklama aynı zamanda Kindî’nin Tanrı konusundakimetodunudaizharetmektedir.OnagöreTanrıhangiözelliğesahipolursaolsun,oözelliğemutlakanlamdasahiptirvehiçbirşekildeonunzıddınasahipdeğildir;aynızamandaO,diğerşeylereaitözelliklerindekaynağıdır.BubağlamdaTanrıbirolduğundanhiçbirşekildeçoklukihtivaedemezveherbirliğindesebebidir.30

26 Kindî,Felsefî Risâleler,186.27 Kindî,Felsefî Risâleler,186-194.28 Kindî,Felsefî Risâleler,194.29 Adamson,Kindî ve unanca Felsefe Gelene inin Kabulü,39.30 Adamson,Kindî ve unanca Felsefe Gelene inin Kabulü,39-40.


Aristoteles’inTanrıanlayışıiseçokolanşeymaddidirilkesindenhare-ketle31içerisindeTanrı’nınbirliğiilkesinibulundurmaktadır.AyrıcaAristo-teles’egöreTanrı’nınfiili,mükemmelveezelî-ebedîbirhayattır.BundandolayıTanrı,ezelî-ebedîvemükemmelolarakadlandırılmaktadır.32AncakbununlaberaberTanrı’nınniteliklerikonusundaKindîileAristoteles’inbir-birindençokfarklıgörüşlerivardır.Aristoteles’egöreenyüksekvarlıkolanTanrı,maddesizolduğundanneizlenim,neduyum,neiştahnedeistekan-lamınageleniradeyesahiptir.Tanrı’dabulunanniteliklerinhepsipasifdu-rumdadır.Bunlarınhiçbirisiilekâinattakivarlartemasedemez.O’nunkâi-natınvarlığındanhaberiyoktur,hiçbirşeyistemez,hiçbirşeyyapmaz,evrenüzerinde hareket ve edimleriyle etkide bulunmaz.33 Öyle kiAristoteles’egöreTanrı,evreninbilgisiolmayanbirbilgiyeveevrenüzerinde,kendibil-gisindençıkmayanbiretkiyesahiptir.Buhemenhemenbiretkinlikolarakadlandırılamayacakbiretkidir;çünkübu,birinsanınbilinçsizbirbiçimdebirbaşkasıüzerindemeydanagetirebileceğitürdenbiretkidir.34İlkbakıştaçelişkigibigörünenbudurumonunkendinehasbakışaçısın-

dankaynaklanmaktadır.ZiraAristoteles,Tanrı’nındoğasınıincelediğinde,O’napratikbakımdandünyaileilgilenmekgibiherhangibiryetiyiizafeetmenin,mükemmelliğiniortadankaldıracağınıdüşünmektedir.Ancako,dünyayıincelediğindeiseTanrı’yı,kendisinidünyayladahasıkıbirilişkiiçinesokanbirbiçimdetasarlamayolunagitmektedir.35Budurumaynıza-mandaAristoteles’indeistbirtanrıfikrinesahipolduğunuaçığavurmakta-dır.AyrıcaAristoteles’inTanrı’yıkendisineibadetedilen,kendisindenyar-dım istenilen bir varlık olarak düşünmüş olduğuna ilişkin hiçbir delilyoktur.ŞayetAristoteles’inTanrı’sıbütünüylekendinekapalıise-kiböyleolduğunainanmakmümkündür-ozamaninsanlarınonunlakişiseliletişi-meyönelmelerimümkünolmayacaktır.36BunlarınYanındaAristo,Tanrıgibiezelîolan,hiçbirdeğişmeyikabul

etmeyenellibeştanesabitküreninvarlığındansözetmektedir.Yineo,fe-leklereakılveruhisnatetmeksuretiyleonlarakutsalvarlıkgözüylebak-makta,bazıeserlerindede(özellikleNikomakhosAhlakı’nda)sıksıkTan-rılar tabirini kullanmaktadır. Bütün bu hususlar dikkate alınacak olursa31 AlfredWeber,Felsefe Tarihi,çev.H.VehbiEralp(İstanbul:SosyalYayınları,1998),84.

32 Aristoteles,Metafizik,508.33 MacitGökberk,Felsefe Tarihi(İstanbul:RemziKitabevi,1993),84.34 Aristoteles,Metafizik,70.35 Aristoteles,Metafizik,71.36 CevherŞulul,‘’KindiMetafiziği’’(DoktoraTezi,UludağÜniversitesiSosyalBilim-lerEnstitüsü,1998),52.


ondakiTanrıfikrininhenüzpoliteizmdentamamenarınamadığıveantik-çağYunanmitolojisininetkisindenkurtulamadığısöylenebilir.37Kindî’yedönecekolursak,onunTanrı’sıözgüriradesiyleâlemiyoktan

yaratmıştırveâlemilesüreklimünasebethalindedir.O’nunhakkındahiç-birzamanyokluksözkonusudeğildir.Ovardırvedaimaolacaktır.OöylehayatsahibiolanBir’dirkiaslaçoğalmaz.Sebepsizilksebep,etkiniolma-yanetkinvegayesiolmayangayeO’dur.HerşeyiyoktanvücudagetirenvebazısınıbazısınasebepkılanyineO’dur.38BütünbuaçıklamalarınsonucundaKindîüzerindeAristoteles’inbiret-

kisiolduğunuvarsaysakdabununancakzıtbiretkiolduğunusöyleyebili-riz.Kindî’ninAristoteles’indüşüncelerindenbîhaberolmasıpekmümküngözükmemektedir.Ne var ki onun yetiştiği ortam, aldığı eğitim ve dinîakaidkonusundakihassasiyetleri,Aristoteles’emuhalefetetmesinigerek-tirmişolmalıdır.

K N N N M T A KA AN

Mu tezile ve Felsefe

İslâm’ın, felsefeyle ilkmuhatapolanları diyebileceğimizMu‘tezilîler,yenikültürlerdengelenfikirlerinİslâm’azararvermesiendişesindenhare-ketlehasımlarınınyöntemleriniöğreniponlarakendiamilleriylekarşıçık-malarıgerektiğikanısınavarmışlardır.Mu‘tezile’ninbaşlangıçtasırfİslâm’ısavunmakamacıylafelsefeyeyö-

nelmiş olduğunda şüphe yoktur.Ancak bu davranış,Yunan filozoflarınakarşıiçteniçebirsevgivebağlılıkoluştururkenbununbirsonucuolaraktartışmalaryavaşyavaşfelsefîmeselelereyoğunlaşmıştır.39YunanFelsefesine büyükbir iştiyakla yoğunlaşanMu‘tezile, kısa za-

mandabunubaşarmışveÖzellikleHüzeyliyyekoluolarakanılanEbuHu-zeylel-Allaf(ö.850)vetakipçilerifelsefeninbirçokkonusunavakıfolmuş-lardır.40Şehristânî,Vasılb.Ata’nınHasan-ıBasri’den(ö.728)ayrılmasındansonrakisüreçtebirçokfarklıi‘tizalkolununoluştuğunu,ardındanMu‘tezi-le’nin ilerigelenâlimlerinin,Me’munzamanında tercümeedilen felsefeeserlerinimütalaaedip,felsefeninmetotlarıylakelâmınmetotlarınıbirleş-tirdiktensonraortayakoyduklarıilmekelâmadınıverdiklerinibelirtmek-tedir.4137 Kaya,İslâm Kaynakları şı ında Aristoteles,219.38 Kindî,Felsefî Risâleler,308.39 KemalIşık,Mu’tezile’nin Do uşu ve Kelâmî G rüşleri(Ankara:AnkaraÜniversitesiİlahiyatFakültesiYayınları,1967),49.

40 TakiyyüddinEbi’l-AbbasAhmedb.Ali el-Makrizi,Kitabü’l-mevaiz ve’l-i’tibar bi zikri’l-hitat ve’l-asar el- itatü’l-Makriziyye ,(Beyrut:DaruSâdır,ty), 2:346.

41 Ebu’l-FethMuhammedb.Abdulkerimeş-Şehristani,el-Milel ve’n-nihal,thk.Ahmed


Goldziherise,Mu‘tezile’nin,Kur’ân’ınyaratılmışolduğu,Tanrı’nınsı-fatlarıylaberaberözdeşveAllah’ınMutlakAdaletolarakdüşünülmesigibifikirlerinin,YunanfelsefesindenveDoğuHıristiyankilisesindenesinlendi-ğiniiddiaetmiştir.42TümbugörüşlererağmenyinedeMu‘tezile’nintamamenfelsefiesas-

larlahareketettiğisöylenemez.Onlarınherzamaniçinilkgayesiİslâm’ımuhafaza etmek olmuştur.Mu‘tezile’ninYunan felsefesinden etkilenmenoktalarıçalışmamızınsınırlarınıaştığıiçinbukonuyaburadadeğinmeye-ceğiz.43

in Felsefe zlaşısında Mu tezile nin Kindî ye tkisi

Yunanfelsefesinin,İslâmdünyasınaaktarılmasıylabirliktebudüşünce-ninİslâmşeriatinemuhalifbazıgörüşleriolduğugörülmüştür.Tanınanbuyenidüşünceyemeşruiyetkazandırmakmaksadıodönemfelsefeyleilgile-nenMüslümanları,kendidinlerininYunanfelsefesiyleçelişmediğiniispatetmeyesevketmiş,din ile felsefeyanihikmet ileşeriatarasındaki ilişkiortayakonmayaçalışılmıştır.İslâmfilozoflarınınbukonudakihassasiyeti,aynızamandakendilerinindinisınırlariçerisindehareketetmegayretinidegözlerönünesermektedir.İslâm topraklarındaadına felsefedenilenyenibirdüşünceanlayışıyla

karşı karşıya kalanMu‘tezilîlerin, bumetodun kabul edilme noktasındahızlandırıcıilkfaaliyetiakılvenakilarasındailişkiyitartışmakonusuyap-mak olmuştur. Zira felsefe, nazara ehemmiyet vermekte ve kabullerinimantıkî iknalarsonucundaoluşturmaktaydı.Mu‘tezilîdüşünürlerinbunufelsefeyekarşıoluşacaktepkiyiyumuşatmakmaksadıylayaptığınısöyle-mekzordur.Ancakbuanlayıştarzını,İslâmiyet’ianlatmakaçısındanfay-dalıgörmüşolmalarımuhtemeldir.Mu‘tezilîler,aklıesasalarakonabütünmeselelerdebirölçütmesabesin-

deyaklaşmışlardır.Onlarhükümçıkarmagereksinimlerindedeaklabaş-vurmayı ihmal etmemiş, akılla çelişen bir nakille, yaniKur’ân âyetiylekarşılaştıklarındaiseaklıtercihedereknassıteviletmişlerdir.44Ancakbu-nunyanındaMu‘tezile,yalnızakıllaçıkarsamayaparakhükümvermeye

FehmiMuhammed(Beyrut:Daru’l-kütübi’l-ilmiyye,1992),1:23.42 IgnaceGoldziher,Klasik Arap iteratürü,çev.AzmiYüksel,RahmiEr,haz.MehmetAkifKireççi(Ankara:İmajYayınları,1993),63.

43 Ayrıntılıbilgi içinbkz.AliSamien-Neşşar,İslâm’da Felsefî Düşüncenin Do uşu,çev.OsmanTunç(İstanbul:İnsanYayınları,2016);IgnaceGoldziher,Klasik Arap

iteratürü,çev.AzmiYüksel,RahmiEr,haz.MehmetAkifKireççi(Ankara:İmajYayınları, 1993); Reşid el-Bender, Mezhebü’l-mu’tezile mine’l-kelâm ile’l-felsefe(Beyrut:Daru’n-Nübuğli’t-Tibaeve’n-Neşrve’t-Tevzi’,1993).

44 MuhammedAbdurrahmanMerhaba, itabu Felsefeti’l-Arabiyyeti’l-İslâmiyye(Bey-rut:Müessesetüİzzi’d-dinli’t-tibaeve’n-neşr,1993),347.


çalışankimsenindekâfirolacağını,çünküböylebirtavrınAllah’ınvarlığı-nıinkâranlamınageleceğinisavunmaktadırlar.45İslâmfilozoflarıiseakılilenakilarasındakialakakurmaçabasınıkendi

açılarındanelealarak,bunu,felsefevedinmünasebetieksenindeincele-mişlerdir.Kullanılanamillerarasındaciddifarklılıklarıngörülmemesiise,İslâm dünyasının ilk filozoflarının bayrağı Mu‘tezilî mütekellimlerdendevraldığıkanısınıgüçlendirmektedir.Felsefevediniuzlaştırmaçabasıiçerisindeolanİslâmfilozofları,buiki

alanınmuhalifolmadığını; aksineherbirininötekinidesteklerkonumdaolduğunubelirtmişlerdir.Onlaragöre,Dinvefelsefearasındaçelişkiarzedenbirdurumgöründüğünde,sorunkişilerinanlayışeksikliğindenkay-naklanmaktadır.46AkılkonusundaKindî’ningörüşünemüracaatettiğimizdeiseilkolarak

gözeçarpanşey,onunismimalumolmayanbirtalebesininsorusuüzerinekalemealdığı Akıl zerine’adlıeseridir.FilozofumuzburisaledeAristoilehocasıEflatun’un,aklınmahiyetivefonksiyonlarıüzerinedüşünceleri-niserdederekbunlarıaçıklamayaçalışmıştır.47Kindî,Hududrisalesindeakla,varlığınhakikatinikavrayanbasitcevher

anlamıvermiş48;“G klerin Allah’a Secde ve İtaat Edişi zerine”adlırisa-lededebu tanımabenzerbirakılanlayışıortayakoymuştur:“ ayatıma yemin olsun ki er ekten sadık olan Muhammed’in -Allah’ın rahmeti üze-rine olsun- şanı yüce Allah’tan etirdiklerinin hepsi aklın verilerinde el-mekayisü’l-akliyye mevcuttur Öylekibütüninsanlararasındabuger-çeğiancakakıldanyoksunolanlar ve cehaletle yo rulanlar inkâr edebi-lir.”49Kindî,ulûhiyet,vahdaniyetveahlakbilgisi;hattatümyararlıolanşey-

lerinveyararlıyıeldeetmeyevesileolanherşeyinbilgisiilezararlardansakınmavekorunmayaaitbilgilerin,varlığınhakikatininbilgisiolanfelse-feninsınırlarınagirdiğini,dolayısıyladinilefelsefenin,saldırganvezalimolaraknitelendirdiğiinsanlarıniddiaettiğigibibirbirininzıttışeylerolma-dığınısöylemektedir.Hattafelsefeyekarşıolanlarınmantığınagörekendi-lerinin de felsefe yapması gerekir. Şöyle ki:Onlar felsefe yapmanın yagerekliyadagereksizolduğunusöyleyeceklerdir.Eğergereklidirderlersebugereğiyerinegetirmeleriîcabeder.Gereksizolduğunusöylerlerse,bu-nunsebebiniortayakoyupispatetmelerigerekir.Oysasebepgöstermeve45 ElbirNasriNadir,Felsefetü’l-Mu’tezile Felasifetü’l-İslâmi’l-Esbekin(Bağdat:Mat-baatü’r-rabıta,1951),2:160.

46 Muhammedel-Behiy,el- anibü’l-ilahî min et-tefkiri’l-İslâmî(Kahire:Darü’l-kütü-bi’l-arabili’t-tibaeve’n-neşr,1967),287.

47 Bkz.Kindî,Risâle fi’l-akl,içinde,Felsefî Risâleler48 Kindî,Felsefî Risâleler,248.49 Kindî,Felsefî Risâleler,346.


ispatetmevarlığınhakikatinibilmenin(felsefenin)alanınagirer.Budu-rumdakendimantıklarınagöreonlarındafelsefeyapmalarıbirzorunluluk-tur.50Kindî’ninfelsefîanlayışıveyaonukullanımbiçimi,aslınabakılırsadini

korumakgayesiylefelsefeyireddedenkimselerinkorktuklarındanuzaktır.HakikatinbilgisinieldeetmekyolundayapılançabanınadınafelsefediyenKindî’nin,51dinilefelsefearasındasun’îdeğiltabiîbirilişkigördüğünüvebuikisininbirbirinidesteklemesigerektiğinidüşündüğünüsöyleyebiliriz.Akıl,Mu‘tezilenezdindebirtevilaracı,Kindî’yegöreisefelsefeyap-

manıntemelargümanıyken,ikisiaçısındandadüşüncelerinihemtafsilvehemtelhisetmeknoktasındaönemlibirkonumdadır.Buikianlayışınaklaverdiğideğerzamaniçerisindekendilerinidinininançesaslarınıfelsefîöğ-retilerleuyuşturmaçabasınaitmiştir.52Kindî’nintevilmetodudaaslındabuçabanınbirürünüolarakkarşımızaçıkmaktadır.Kur’ânâyetlerindetevilikullananKindî’nin,yapmakistediğişeyakıllanaklinçelişmeyeceğiniispatetmektir.BirsonrakibaşlığımızdaKindî’ninbumetodundanörneklersu-narakmaksadınıincelemeyeçalışacağız.

Kindî nin Tevil Anlayışı

Mu‘tezile’ninakıl-nakililişkisineolanbakışaçısınınbirsonucuolarakelealınabilecektevilanlayışı, İslâmdüşüncesindeesasenKur’ânîhitabamahsustur.Usul-ifıkıhbilginleriilekelâmâlimleriâyettefsiriiçinbirta-kımkurallarkoymanoktasındafikirbirliğietmişlerdir.İhtilaf,Mu‘tezileileEhl-iSünnetarasındatevilkonusundaaklınyerininvesınırlarınınneolacağıhususundavukubulmuştur.Budurum,konununArapçaüsluplar-dakilafızveanlamarasındaortayaçıkanilişkiçeşitleriyleirtibatlandırıl-masısebebiyledir.Ancaksontahlildebuikifırka,tevildebeyançeşitlerininizinverdiğikadarıylayetinmekveonlarıaşmamaknoktasındaittifakhalin-dedir.BirbaşkaifadeileArapça,tevilitayinedenönemlibiramilolmakta-dır.OnlarArapdilinerağmenyapılmışbirteviligeçerlisaymamaktadır.53“G klerin Allah’a Secde ve İtaat edişi zerine”ile“Aristoteles’in Ki-

taplarının Sayısı zerine” adlırisalelerininfarklıbölümlerindebaşvurdu-ğuâyetleriaçıklarkentevilmetodunakullandığıgörülenKindî,Rahmanîhitabın tevil edilmesi konusunda kendisinemeşru bir zemin hazırlamakmaksadıyla, Hz. Muhammed’in peygamberliğine inanan ve onu tasdik50 Kindî,Felsefî Risâleler,150.51 Kindî,Felsefî Risâleler,260.52 Saparudin Supianto, ‘’Eseru Menheci’t-tevil inde’l-mu’tezile fi menheci’t-tevfikbeyne’d-dinve’l-felsefe’’, urnalKalımah,sy.12(2014):337.

53 ÖmerMahirAlper,İslâm Felsefesinde Akıl- ahiy Felsefe-Din ilişkisi(İstanbul:Ayı-şığıKitapları,2000),67.


eden birinin, sonra kalkıp Peygamber’den aldıklarının yorumunu yapandinveakılsahiplerinekarşıçıkmasının,açıkçaonunayırtetmegücününzayıf olmasından ileri geleceğini söylemektedir. Bunların yanında teviliyapacakkimseninbazımeziyetlerihaizolmasıgerektiğinişartkoşanKin-dî,bukişinindindarveakılsahibi,vahyîkelamınmaksatlarınıanlayacakpotansiyeldeveetimolojik incelikler ilebunlarınmeydanagetirebileceğimanafarklılıklarınavakıfolmasıgerektiğinibelirtmektedir.54Kindî’ninhocalığınıdayaptığıAhmedb.Mutasımiçinkâlemealdığı

el-İbane an Sücudi’l- irmi’l-Aksa ve Taatullahi Azze ve elle G klerin anı üce Allah’a Secde ve İtaat Edişi zerine adlırisalede,“Yıldızlarveağaçlarsecdeederler”(Rahman55/6)55âyetiniaçıklamayakoyulmaktadır.ÖncelikleburadakisecdeifadesininhangimanayadelaletedebileceğinielealanKindî,secdenin,Arapdilindenamazdaalnı,ellerivedizleriyerekoy-makanlamınageldiğini,bukelimeninaynızamanda-alın,elvedizlersözkonusu olmaksızın- itaat etmemanasını da taşıdığını bildirdikten sonra,secdeninnamazdışındakianlamınınitaatolduğunusöylemektedir.Kindî bu görüşünü desteklemek üzere cahiliye dönemi şairi Nâbiga

ez-Zübyânî (ö.604 )’ninbirmısrasınıdelilolaraksunar.“Gassan, Türk, bir b lük acem ve Kâbul, yararını umdukları i in ona secdeederler”mıs-rasındakisecdedenkastınitaatolup;namazdakisecdeolamayacağınıçün-küsücudunlehifadesininsüreklisecdeyedelaletettiğinioysanamazsec-desininsürekliolmadığınıbelirtmektedir.56DahasonraitaatingelebileceğiikifarklıanlamıdazikredenKindî,bun-

lardanbirisinineksiktenmükemmeledoğrugidiş,(örneğinbitkininitaati,yetişipmeyvevermesidir)diğerinindeâmirinverdiğiemrieksiksizyerinegetirmekolduğunuaktardıktansonra,yıldızlar57sözkonusuoluncasecde-ye,amirinemrineitaatanlamıdışındabaşkabiranlamvermeihtimalikal-madığına,çünküonlarınnamazsecdesiniyapacakorganlarasahipolmadı-ğınaişaretetmektedir.58

54 Yakub.b.İshakel-Kindî,Resailü’l-Kindî el-Felsefîyye, thk.MuhammedAbdulhadiEbuRide(Kahire:MatbaatuHassan,ty.),18.

55 Kindî,dönemindeüzerindeihtilafedilen‘’Necm’’ kelimesininanlamıylailgiliolarakbirşüpheiçindedeğildirve obukelimenin“yıldızlar”olarakanlaşılmasıhususundakadimakaidgeleneğinin eniyiotoriteleriolanMekkeliMücahid(ö.718)veBasralıKatade’yi(ö.720)124takipeder.Bkz.RichardWalzer,Kindî ve Mu’tezile Etkileşimi,162.

56 Kindî,Felsefî Risâleler,348.57 Kindî’ninkullanmışolduğu“el-eşhasü’l-âliye”ifadesiniMahmutKayagezegenlerolaraktercümeederken;Walzer,bunumetiniçerisindeyıldızlarşeklindekullanmış-tır.MakaleninçevirisiniyapanMustakimArıcı’nınişaretettiğibuhususuteyidettik-tensonrabizdeçalışmamızdagenelolarakWalzer’inyıldıztercümesinitercihettik.Walzer,164;Kindî,350.

58 Kindî,Felsefî Risâleler,348-350.


Kindî’nin,yıldızlariçinitaatanlamınıseçmesininteksebebionlarınyal-nızca namaz secdesini yerine getirecek organlara sahip olmaması değil,aynızamandabütünüylekevnvefesadâlemininötesindeolmasındandırkionlarınhareketleri yüzyıllarboyuncadevamedenastronomikgözlemleruyarıncadeğişmemiştirvedeğişiklikdegöstermez.Yıldızlarınhareketlerizamanvemevsimlerinmeydanagelmesinesebepolmakta,böylecezamaniçinde yıldızlar sayesinde tüm canlı hayatı gerçekleşmekte ve her türlüoluş-bozuluşmeydanagelmektedir.Yıldızlar,ayaltıâlemdekiherolayınyakınsebebiolmaişleviniyerinegetirirkenbirtekemre/kanunatabidirlervedolayısıylaonlarTanrı’nıniradesineitaatederler.Ancakâleminişleyişitek bir biçimde ve değişmeksizin olsa da ezelî değildir.Yıldızlar,Tanrıonlarıvarettiğisüreceoemrindışınaçıkmazlar.ÂlemilahîiradeyetabidirveTanrı’nınmuttaliolunamayacakiradesiizinverdiğisürecevarlığınısür-dürür.59Kindî’nintefsiranlayışıhakkındafikiredinmemizisağlayandiğerrisâ-

lesi debir öğrencisinin isteğiüzerinekalemealdığıRisâle fi Kemmiyeti Kütübi Aristutalis ve ma uhtacu ileyhi fi Tahsili’l-Felsefe Aristoteles’in Kitaplarını Sayısı ve Felsefe Tahsilinde una Duyulan İhtiya zerine adlıeseridir.RisâledeKindî,inkârcılaracevapverenâyetlerikonuedine-rek,Yâsînsûresinin78-83.âyetleriarasınıaçıklamaktaayrıcaburadavası-tasızgerçekleşenvahiybilgisiilevasıtalıbeşeribilgininkarşılaştırılmasınıyaparak,özellikleinsanîtatminaçısındanKur’ân-ıKerim’inverdiğibilgivesahipolduğui’cazınfelsefîkanıtlamadançokdahaüstünolduğunusa-vunmaktadır.60 Bumeyandamüşriklerin,Hz. Peygamber’i küçük düşür-mekmaksadıylasordukları“EyMuhammedçürümüşkemiklerikimdiril-tebilir ”sorusunaHz.Peygamber’inAllah’ınonaöğrettiğişekildevecizaçıkseçikvekestirme“Deki:Onlarailköncekimvarlıkverdiyseodiriltir.Obütünyaratıklarıhakkıylabilendir”şeklindebircevapvermişimkânsızgördüklerinoktada,kendilerineenmantıklı,enkesintarzdakarşılıkvere-rekonlarıilzametmesinedikkatçekmiştir.Kindîbukonunun“Obirşeyinolmasınıdilediğizaman,O’nunemrionaoldemektir.Odahemenoluve-rir”âyetinekadardevamettiğinisöylediktensonrameseleninakliizahınayönelerek aydınlanmış akıllara göre var olduktan sora çürüyüp bozu-lan-hattavarolmasadahi-kemiklerintekrarvarolmasınınmümkünoldu-ğunusöyler.Çünküdağılanıtoplamakyoktanyaratmaktandahakolaydır.Kindîdahasonraşöyledevameder:“Ger i onları yaratanın katında daha zor daha kolay diye bir şey yoktur, ’na re hepsi birdir aratan ücün da ılanı inşâ etmesi pekâlâ mümkündür Kaldı ki mevcut olmayan kemikle-59 Kindî,Felsefî Risâleler,350.60 Yakub.b.İshakel-Kindî,Felsefî Risâleler,thk-trc,MahmutKaya(İstanbul:KlasikYayınları,2006),133.


rin meydana elişini akıl bir yana, duyu bile al ılamaktadır Ayrıca bu mesele hakkında soru soran ve şânıyüceAllah’ınkudretiniinkâr eden de kendisinin yokken sonradan oldu unu kabul etmektedir yokken kemi i de yoktu, fakat zorunlu olarak meydana eldi ok olduktan ürüdükten sonra kemikleri eski haline d ndürmek ve onlara can vermek de işte b yle kolay olacaktır Kemikler cansızken şu anda canlı olarak mevcuttur o hal-de canlılı ını yitirdikten sona yeniden canlanmaları pekâlâ mümkündür ”61Walzer’egöreKindî’ninbuyorumu,vahyinmeşruluğunuAllah’ınkud-

retinivePeygamberinyücevesorgulanamazkonumunukanıtlayarakmü-minininancınıtakviyeetmekteveaynızamandaHalifeMe’munzamanın-dan önce Arapça’ya çevrilen Aristo’nun Topikler’inde geliştirilenmetotlardadadestekbulmaktadır.62Filozofumuzbirsonrakiâyetteiseeşyanınzıddıylakaimolduğu,yani

birşeyinkendisininzıddındanyaratıldığıdüşüncesine-kibuanlayışPlatonveAristo’danberisüregelmektedir-“OAllahkisizeyeşilağaçtanateşya-rattıiştesizonuyakıyorsunuz.”âyetinidelilolarakgetirmiş,herşeyinken-disindenbaşkasındanolduğunudemekkiherolanşeyinyoktanmeydanageldiğiniortayakoymayaçalışmıştır.KindîböyleceYâsînSûresi’nin82.âyetiolan“BirşeyimuratettiğindeO’nunbuyruğu‘ol ’demektenibaret-tir;hemenoluverir.”içindezeminhazırlamıştır.Kindîbuâyetin,göklerinyaratılışını insan fiilleriyle kıyaslayarak bu konuda yaratılış sürecindenkaynaklanan şüpheleri sonucu onların yaratıldığını inkâr eden kâfirlerinkalplerindengeçenlerecevapolmaküzerenazilolduğunubelirtmiştir.Kin-dî’yegöreböylekimselerdahabüyükişidahauzunzamandagerçekleştir-diğindenfizikivarlıklarınenbüyüğüileilgiliişindeenuzunsüredemey-dana getirilebileceğine inanmaktadırlar.Oysa eserini yaratırkenAllah’ınsüreceihtiyacıyoktur.ÇünküO,‘var’ı‘yok’tanyaratmıştır.Ohaldecisimolmayandancisimyapmaveyokluktanvarlığıçıkarmakudretinesahipbu-lunanınzamaniçindeişyapmayaihtiyacıyoktur;çünküOmaddesizyap-mayakadirdir.Öyleysebirfiiliyapmadamaddeyemuhtaçolmayanzama-nadamuhtaçdeğildir.Fakatinsanlarınfiillerininzamansızgerçekleşmesimümkündeğildir.63Kindî’ninkullandığıbutefsirmetodubizimaçımızdanönemlidir.Zira

Kindî,vahyinfelsefîolmayanhatabîdelilinin,filozofuninşaedebileceğiherhangibirdelildenüstünolduğunuısrarlasavunmaktadır.Kur’ân’ınbuhatabîve ikna ediciüstünlüğüyle ilgili coşkuludeğerlendirme,Mu‘tezi-le’ninKur’ânyorumlarındadasıkçaortayaçıkmaktadır.Dolayısıylabu,61 Kindî,Felsefî Risâleler,442-444.62 RichardWalzer,Kindî ve Mu’tezile Etkileşimi,151.63 Ali Hadi Tahir el-Musevi, “Nazariyyetü’l-ma’rife inde’l-Kindî”, Mecelletü Âdabel-Basra,sy.55(2011):400.


özgünbiryaklaşımasahipolanKindî’yi,dönemininresmiİslâmyorumu-nutemsiledenpüritenkelâmcılarınakılcılığıylabirbirinebağlar.64Kindî’nin tevil anlayışında,Mu‘tezilî kaynaklarla olan münasebetine

delilteşkiledebilecekbaşkabirnoktadaonun,dilvelafızkurallarınıntu-tarlılığınabüyükönemvermesidir.65Kindîâyetleriyorumlamadacahiliyedönemişiirinideaktifbirşekildekullanmıştır.Mu‘tezilîleregelince,onla-rınnazarındaKur’ân,üslupvedüzenbakımındankemalingöstergesidirveböylebireseriçerisindemecaz,istiarevb.edebîsanatlarıntamamınıbarın-dırmalıdır.66Kindî’ninbumetodu,talimatlarınıpopülerşiirformlarıyoluy-la yaymayayönelik ilginç teşebbüsü ile de tanınanMe’mundönemindeBağdatMu‘tezileekolünükuranBişrb.Mu’temir(ö.210/825)iledeben-zerlikarzetmektedir.67Mu‘tezile,i’cazu’l-Kur’ân,vahyinherhangibirbilgiçeşidindenüstün

olması gibi konulara olan inancında yalnız değildi. Onların yaratılmışKur’ân’ınispatısavunusuvetefsirmetotlarıylakarakterizeedilenyakla-şımlarındanasılmaksatlarıdiniinançlarındogmatiktabiatınıdaharasyo-nelbirşekildeyorumlamaksuretiyleelealmaktı.68BusebepleKindî,aslın-daTanrıkelamınınmetaforikbirşekildeanlaşılmasınıbaşarmakonusundafilolojikvepoetikkriteri kullanmasındaMu‘tezile ile ilişkilendirilebilir;ancakbutürbiranlamanın,nazariyönelimli,yanikendisinifilozofolarakmülahazaedenbirisindenbeklenecekbirşeyolduğunu69dagözardıetme-mekgerekmektedir.Mu’tezilîanlayışınKindîhususundakigörüşünüortayakoymasıaçısın-

dan,KâdîAbdülcebbar’ı(ö.1025)örnekvermemizmümkündür.KâdîAb-dulcebbâr,Tespitu Delaili’n-Nübuvveeserinde“TabiplerinTutarsızlıklarıÜzerine”başlığıaltındafilozofumuzuntabipyönündenbahsederekonungafletedüşüp,yanlışteşhislerkoyduğunu,bununyanındaastrolojikonu-sundadayanlıştespitlerininolduğunu,birkaçsayfaboyuncaanlatmakta-dır.Kâdî,dahasonraKindî’ninMüslümangörünenbirmülhidolup,bütünmalını İslâm’akötülükvepeygamberleri t’anyolundaharcadığını,onunkitaplarının edinilip, İslâm düşmanlarının cahilliklerinin ve yalanlarının64 RichardWalzer,Kindî ve Mu tezile Etkileşimi,148.65 Bkz.KadriHafızTukan,Makamu’l-Akl inde’l-Arab(Beyrut:Darü’l-MearifbiMısr,2002),45.

66 HaydarAbdulhüseynKasir, Eserü’l-İtizalfiFikriFeylesufu’l-Arabel-Kindî’’,Me-celletüDirasati’l-Basra,sy.16(2013):240.

67 RichardWalzer,Kindî ve Mu tezile Etkileşimi,150.68 IgnacGoldziher,Die Richtun en der İslâmîschen Koranausle un ( eiden,1920),130’dannaklen;Alfred .Ivry,‘’KindîveMu‘tezile:YeniBirDeğerlendirme’’,Mar-maraÜniversitesiİlahiyatFakültesiDergisi,sy.44,(2013):325.

69 Alfred .Ivry, KindîveMu‘tezile”,325.


anlaşılması gerektiğini söylemektedir.70 KâdîAbdulcebbar’ın mesnedsiziddialarlaveaynızamandafizikîörneklerinpeşisırateolojikanlamdabirreddegirişmesiçelişkiarzedenbirdurumdur.Yazar,Kindî’yitıpveastro-loji alanlarında eleştirirken, itikadî herhangi bir görüşündenbahsetmeyegerek duymaksızınmülhid ilan etmektedir. Bu durum ayrıcaKindî’ninbazıkimselerinsavunduğugibiMu‘tezilemezhebinebağlıbirkimseolma-dığının da kesin kanıtı sayılabilir. ŞayetKindî birMu‘tezilî veya genelanlamdaonlarıngörüşlerinibenimsemişbirfilozofolsaydı,Mu‘tezile’ninönemlikelâmcılarındanolanveKindî’denyaklaşıkolarakbirbuçukasırsonrayaşayanKâdîAbdulcebbâr,ondanenazındanmülhidolaraksözet-mezdi.

Sonuç

KindîdönemininhalifelerindenMe’mun,Mu‘tasımveVasık,Mu‘tezilîanlayışısavunmuşaynızamandabatıdangelenfarklıdüşüncelerinİslâmdünyasına kazandırılmaları hususunda da büyük gayret sarf etmişlerdir.Kindî’nin,yaşadığıçağınfikirseltartışmalarınaolanmerakıilehükümdar-larınkendisineolanalakasıbirliktedüşünüldüğünde,onunöncekianlayış-ları tekrar eden salt birmukallitten ziyade; yeni fikirlere açık ve çeşitliakımlarcazihniyönelimlerinişekillendirmişbirdüşünürolmasınınmuhte-melolduğusonucunavarabiliriz.FakatbudurumonunMu‘tezilîmütekel-limi olmasını gerektirmediği gibi, İslâm dünyasındakiAristocu Meşşaîgeleneğitamolarakbenimsediğianlamınadagelmez.Kindî’ninbuikidü-şüncesistemiylealakasını,bellibaşlıbirkaçkonubağlamındaincelediği-mizbuçalışmagöstermektedirki;Kindî,hernekadaryaşadığıçevreninilmîortamındanbüyükorandaistifadeetmişolsadaortayakoyduğusistemkendisinden önceki hiçbir sistemin paradigmasıyla tam olarak uyuşma-makta,özgünbirniteliktaşımaktadır.Kindî veAristoteles ilgisini izlediğimiz ilk bölümde karşımıza çıkan

manzaradabunugöstermektedir.ÇevirilerinseyrinitayinedecekderecedefelsefimüktesebatasahipolanKindî,Aristotelesdüşünceleriniolduğugibikabuletmemiş,birçokkonudaonamuhalefetetmiştir.Özellikleelealdığı-mızkonulardaKindî’ninAristoteles’tenbir etkilenmesindenbahsedecekolursak,buancaktersbiretkiolabilir.Nitekimâleminkıdemi,maddeza-manvehareketinezeliliği,Tanrı’nınbirliğikonularındaKindî,Aristote-les’tenayrılmıştır.Buradafilozofumuzunİslâmîhassasiyetininbelirleyiciolduğunusöylememizmümküngörünmektedir.ÇünküHz.Peygamber’ingetirdiğidin,Allahdışındahiçbirezelîvarlıkkabuletmezkenonundışında70 KâdîAbdulcebbâr,Tespitu Delaili’n-Nübuvve, çev.M.ŞerifEroğlu,ÖmerAydın,edt.HüseyinHansu(İstanbul:TürkiyeYazmaEserlerKurumuBaşkanlığıYayınları,2017),1168-1172.


eşibenzeriolmayanhiçbirvarlığındabulunmadığını,temelinançlarındansaymaktadır.Kindî - Mu‘tezile ilişkisini izlemeye çalıştığımız ikinci bölümde ise

onun,yaşadığıdöneminhâkimmezhebiolanMu‘tezile’yeyakıngörünme-sinin en büyük sebebinin, ilgilendikleri alanların sürekli teması ve ortakdeğerlerolduğunusöyleyebiliriz.Fakatortayaçıkandüşüncebenzerlikleri,biretkilenmedenziyade,nazarıortakmetotolarakgörmektendekaynak-lanmışolabilir.Dinfelsefeuzlaştırışındavetevilanlayışındabenzergörüş-leribulunanKindîveMu‘tezile’ningayeleribirbirindenfarklıdır.Mu‘tezi-le’ninfelsefe ile ilgilenmesinin temelmaksadı,dinisaldırılardankorumagüdüsüyken;Kindî’debununsebebi,eşyanınhakikatinevâkıfkonumage-lerekAllah’ayaklaşmaktır.ZatenKâdîAbdülcebbâr’ınKindîhakkındakigörüşüonlarınaynıfırkadanolmadıklarınıgözlerönünesermektedir.HâsılıKindî,nevişahsınamünhasırilmîkarakteriylehemklasikanlam-

dakelâmdanfelsefeyegeçişisağlamış,hemdeaçtığıbuyeniyolunözellikvesınırlarınınneolacağını,genelkarakteristiğinikendindensonrakiİslâmfelsefecilerine, Mu‘tezileveArsitoculukkarşısındakiduruşuyla imaet-miştir.

Kaynakça

Adamson,Peter.KindîveMu‘tezile:İlahiSıfatlar,YaratmaveHürriyet.çev.AliFikriYavuz.İçinde:Din Felsefesi A ısından Mu tezile Gelen-Ek-i(İçinde).İstanbul:İzYayıncılık,2017.Alper,ÖmerMahir.İslâm Felsefesinde Akıl- ahiy Felsefe-Din ilişkisi.

İstanbul:AyışığıKitapları,2000.Aristotales. Fizik. çev. Saffet Babür. İstanbul:Yapı KrediYayınları,

2001.------------.G kyüzü zerine. çev. Saffet Babür.Ankara: DostYayınları,

1997.------------.Metafizik.çev.AhmetArslan.İstanbul:SosyalYayınları,1996.Behiy, Muhammed. el- anibü’l-İlahi min et-tefkiri’l-İslâmi. Kahire:

Darü’l-kütübi’l-arabili’t-Tibaeve’n-Neşr,1967.DeBoerT. .İslâm’da Felsefe Tarihi.çev.YaşarKutluay.İstanbul:Anka

Yayınları,2001.Goldziher,Ignace.Klasik Arap iteratürü.çev.AzmiYüksel,RahmiEr.

Haz.MehmetAkifKireççi.Ankara:İmajYayınları,1993.Gökberk,Macit.Felsefe Tarihi.İstanbul:RemziKitabevi,1993.Hacınebioğlu,İ. atif,Altunya,Hülya,AkbayveY.Emre,Keleş,Saliha.

İslâmMantıkçılarınaGöreHulfiKıyasınBilgiDeğeriveDenetlenmesi.F SF(FelsefeveSosyalBilimlerDergisi),sy.16(2013):41-61.


Haydar, Abdulhüseyn Kasir, Eserü’l-itizal fi fikri feylesufu’l-arabel-kindî,MecelletüDirasati’l-basra.sy.16(2013):226-273.Işık,Kemal. Mu tezile’nin Do uşu ve Kelâmî G rüşleri.Ankara:Anka-

raÜniversitesiİlahiyatFakültesiYayınları,1967.Ivry,Alfred.‘’KindîveMu‘tezile:YeniBirDeğerlendirme’’.çev.Hay-

rettinNebiGüdekli.MarmaraÜniversitesiİlahiyatFakültesiDergisi.sy.44(2013):323-337.İbnCülcül.Tabakatü’l-Etibba ve’l- ukema.Beyrut:Müessesetü’r-Ri-

sale,1985.Kaya,Mahmut.İslâm Kaynakları şı ında Aristoteles ve Felsefesi.İs-

tanbul:EkinYayınları,1983.Kindî, Yakub. b.İshak. Resailü’l-kindî el-felsefiyye. thk. Muhammed

AbdulhadiEbuRide.Kahire:MatbaatüHassan,ty.------------.Felsefî Risaleler.çev.MahmutKaya.İstanbul:TürkiyeYazma

EserlerKurumuBaşkanlığıYayınları,2015.Makrizi, Takiyyüddin Ebi’l-abbas Ahmed b. Ali. Kitabü’l-Mevaiz

ve’l-İ’tibar bi ikri’l- itat ve’l-Asar el- itatü’l-Makriziyye Beyrut:DaruSâdır,ty. Merhaba,MuhammedAbdurrahman. itabu Felsefeti’l-arabiyyeti’l-İs-

lâmiyye.Beyrut:Müessesetüİzzi’d-Dinli’t-Tibaeve’n-Neşr,1993.Musevi,AliHadiTahir.‘’Nazariyyetü’l-ma’rifeinde’l-kindî’’,Mecelle-

tüÂdabel-Basra,sy.55(2011):357-368.Supianto,Saparudin.‘’EseruMenheci’t-tevilinde’l-Mu‘tezilefimen-

heci’t-tevfikbeyne’d-dinve’l-felsefe.’’ urnalKalımah,sy.12(2014):334-352.Şulul,Cevher.‘’KindîMetafiziği.’’DoktoraTezi,UludağÜniversitesi

SosyalBilimlerEnstitüsü,1998.Tukan,KadriHafız.Makamu’l-Akl inde’l-Arab.Beyrut:Darü’l-kudüs,

2002.Ülken,HilmiZiya.İslâm Felsefesi.İstanbul:ÜlkenYayınları,1983.Walzer, Richard. Kindî veMu‘tezile Etkileşimi: Kindî ÜzerineYeni

Araştırmalar.çev.MustakimArıcı.Din Felsefesi A ısından Mu tezile Ge-len-Ek-i (İçinde).İstanbul:İzYayıncılık,2017.Watt,Montgomery.İslâmî Tetkikler İslâm Felsefesi ve Kelâmı.çev.Sü-

leymanAteş. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları,1968.Weber,Alfred.Felsefe Tarihi çev.H.VehbiEralpİstanbul:SosyalYa-

yınları,1998.

ÖZ

Kindîileilgilionunfarklıyönleriniortayakoyanpekçokilmîçalışmayapılmasınakarşınonuntefsirleilgisiniaçıklayanherhangibirçalışma

tespitedilememiştir.BunedenleelinizdekiçalışmaKindî’nin,GöklerinAllah’aSecdeveİtaatEdişi

Üzerineadlımakalesiözelinde,Kur’ânanlayışını,Kur’ânâyetlerineyaklaşımtarzınıortayakoymakta

vetefsirilmiaçısındandeğerlendirmektedir.BirbaşkadeyişleKindî’nintefsirleilgisini/ilişkisinibelirlemeye

çalışmaktadır.YanısıraçalışmanındiğertartışmaalanınımüfessirinneliğibağlamındaKindî’ninmüfessir

sayılıpsayılamayacağıoluşturmaktadır.NeticedeçalışmaKindî’ninbirmüfessirolmadığı,ancakbir

MüslümanolarakKur’ân’lailetişimkurma,hayatınıvedüşünceleriniinandığıkutsalkitaptabulmaçabası

içerisindeolduğusonucunaulaşmaktadır.

AnahtarKelimeler:Kindî,âyet,Kur’ân,tefsir,tefsirusûlü.

2018· S

AYI:2

· SAY

FA 1

65-1

86KİNDÎ VE BAZI ÂYET YORUMLARI

AL-KINDÎ AND HIS INTERPRETATIONS OF SOME

QURANIC VERSES

ABSTRACT

Despitemanyscientificstudiesthathaverevealedhisdifferentaspects,thereisnostudyavailabletodemonstrateKindi’sef-fortsintafsir.Thisstudy,therefore,dealswithhisunderstandingoftheur’anandhisapproach

totheinterpretationofthe ur’anicverses,asseeninhispapertitledOntheProstrationandObedienceoftheHeavenstoAllah,intermsoftafsirmethodology.Thisstudyaims,inotherwords,topointouthisinterestinandrelationwithtafsir.Moreover,theotherpartofdiscussioninthisstudyfocusesonthedetermina-tionofwhoisamufassir,andwhetherornotKindicanberecognizedasone.Asaresult,thestudysuggeststhatKindiisnotamufassir;however,heisratheraMuslimwhoistryingtocommunicatewiththe ur’an,andlookforhislifeandideasintheholybookinwhichhebelieves.

Keywords:al-Kindî,verse, ur’an,tafsir,methodologyoftafsir.

HASAN YÜCEL ARȘ. GÖR.



Giriș

Islâmfelsefesitarihindeilkİslâmfilozofuolarak kabul edilenKindî (252/866 ) ileilgili onun farklı yönlerini ortaya koyan

pekçokakademikçalışmayapılmıştır.1Görebildi-ğimizkadarıylaonunKur’ânâyetleriyleilişkibi-çimini,birbaşkadeyişle tefsirle ilişkisiniortayakoyanbirçalışmaiseyapılmamıştır. iteratürde,kendisinden sonra gelen Fârâbî (339/950), İbnSînâ (428/1037), Gazzâlî (505/1111) gibi İslâmfilozoflarınınbuyönleriniaçıklamayıhedefleyençalışmaların2 varlığına karşın ilk İslam filozofu1 İzmirli İsmail Hakkı, Felsefe-i İslâmiyye Tarihi

el-Kindî,İstanbul:1338;MustafaAbdurrâzık,Feyles -fu’l-Arab ve’l-Muallimu’s-Sânî(Kâhire:1945);MustafaAbdurrâzık,“EbûYûsufYa’kûbb.İshâkel-Kindî”,Me-celletu Kulliyyeti’l- dâb1/2 (Kâhire:1933),1-41;M.Kâzım et-Târîhî, el-Kindî Feyles fu’ -Arab (Bağdâd:1382/1962); Zekeriyya Yûsuf, Muellefâtu’l-Kindî el-Mûsikiyye(Bağdâd:1962);R.McCarthy,et-Tesânî-fu’l-Mens be ilâ Feyles fi’l-Arab (Bağdâd:1382/1962);M.E.MarmuraVE .M.Rist,“Al-Kindî’sDiscussionofDivineE istenceandOneness”,Pantifical lnstitute of Medieval Studies, XXVcilt, (Toronto: 1963), 338-354; G. N.Atiyeh,Al-Kindî The Philosopher of the Arabs (İslâmâbad: 1967); Abdurrahmân Şâh Velî,el-Kindî ve râuh el-Felsefiyye (İslâmâbad:1394/1974);A. . Ivry, Al-Kindî’s Metaphysics, (Al-bany: 1974); Ca’fer Âl-i Yâsîn, Feylesufân Râidân el-Kindî ve’l-Fârâbî (Beyrût: 1980), 13-54; HusâmMuhyiddînel-Âlûsî,Felsefetu’l - Kindî (Bağdâd:1984);Ahmed Fuâd el-Ehvânî, el-Kindî Feyles fu’’ -Arab, (Kâhire: 1985); Fâtıma İsmâîl, Menhecu’l- ahs in-de’l-Kindî (Herndon:1418/1998);ÖmerFârûket-Tab-bâ’, el-Kindî Feyles fu’l-Arab ve’l-İslâm (Beyrût:1993);A.C.Beitia,“Kindî’deİlimlerinSınıflandırılma-sı”, EmrullahYüksel (çev.),EA İFD 5 (1982): 219-243;İlhanKutluer,“İbnHazm’aNisbetEdilener-Redd‘ale’l-Kindîel-FeylesfıfAdlıRisâleninTahlili”,Sakar-ya niversitesi İlahiyat Fakültesi Der isi (2001),23-40;MahmutKaya,“Kindî”,Türkiye Diyanet akfı İs-lâm Ansiklopedisi, c. 26 (İstanbul: TDV Yayınları,2002),41-58;MahmutKaya,Kindî - Felsefî Risâleler (İstanbul:KlasikYayınları, 2014), bunlardan bazıları-dır.

2 MuhammedTâvit Tanci, “Gâzzâlî’ye Göre Kur’ân’ın

KİNDÎ VE BAZI ÂYET YORUMLARI 167

Kindî’yedairbirçalışmaolmaması,belkideonunörneğinİbnSînâgibimüstakilbirsûretefsirininolmamasınayadakiminegöreonuneserlerinebugözlebakacakyeterlimalzemenineserlerindeolmamasınabağlanabilir.AncakhernekadarkendisininmüstakilbirtefsiriyadasûretefsiriolmasadaAhmedb.el-Mu’tasım’ınRahmânsûresi6.âyetininyorumunadairsor-duğu soruya cevaben kaleme aldığıG klerin el- irmu’l-Aksâ Allah’a Secde ve İtaat Edişi zerine adlı risâlesi, bize onunKur’ân âyetleri ileilişkikurmabiçiminedairfikirverebilir.BuçalışmaKindî’ninilgilimaka-lesiçerçevesindeonunbuyönünüortayakoymaktadır.Karşılaştırmalı-eleştirelincelemeyöntemiilekalemealdığımızbuça-

lışma,konununseçilmenedeni,hedefiveyönteminedairbilgilerlebaşla-yacaktır.Ardından çalışmadaKindî’ninKur’ân anlayışı tespit edilmeyeçalışılacakveKindî’ninâyetlerleilişkibiçimi,tefsirusûlüaçısındandeğer-lendirilecektir.Sonrasında,eldeedilecekverileregöreKindî’ninbirmü-fessirsayılıpsayılamayacağıtartışılacakvenihâyetindeeldeedilenveriler,sonuçbaşlığıaltındadeğerlendirilecektir.Kindî’ninKur’ânâyetleriileilişkibiçiminiortayakoyabilmekiçinonun

Kur’ân’abakışaçısını,Kur’ânalgısınıönbilgiolarakedinmekgereklidir.Ardındanilgilimakalesi,onunKur’ânalgısınadairedinilenbilgilereşli-ğindetefsirusûlüaçısındandeğerlendirilmelidir.BöyleceKindî’intefsirci-likyönüyadaâyetlerleilişkibiçimiortayakonulabilecektir.

Kindî nin Kur n Anlayışı

Kindî’ninKur’ânanlayışınıçözebilmekiçinöncelikleonunvahiy,nü-büvvet,mucizevehitabındiligibizihnindeKur’ân’ınereyeoturttuğunuortayakoyankonularadairfikirlerinianahatlarıyladaolsagörmekgereke-cektir. Zira bunlar Kindî açısından Kur’ân’ın ontolojik konumunu veKur’ân’daki/Kur’ânîbilgilerinepistemolojikdeğerinigösterecektir.Kindî’yegöreistekveiradedışıbirolayolanvahiy,güvenilirbirbilgi

kaynağıdır.Vahyîbilgi,beşerîbilgigibiçabaharcayarak,mantıkîvemate-matikselyöntemlerkullanılarakeldeedilemez.SadeceAllah’ın,peygam-berlerintertemizruhlarınıaydınlatmasısonucu,zamanfaktörüolmaksızınortayaçıkar.Onagöre,ontolojikolarakfarklıolanAllahileinsanarasında-

Tefsiri”,Ankara niversitesi İlahiyat Fakültesi Der isi (1957):1-18;ZekiDuman,“İmamGazzâlî’ninTefsirAnlayışıMetoduveTefsiri,Erciyes niversitesi İlahiyat Fakültesi Der isi (1989):61-79;ÖmerFarukYavuz,“GazâlîveİlmîTefsir”, n-dokuz Mayıs niversitesi İlahiyat Fakültesi Der isi31( ):39-59;MesutOkumuş,Kur’ân’ın Felsefî kunuşu İbn Sînâ rne i (Ankara:AraştırmaYayınları, 2003);MesutOkumuş,“Gazzâlî’ninKur’ânAnlayışıveÇokBoyutluTefsirTelakkisiÜze-rine”,Diyanet İlmî Der i (2011):cilt:X VII,27-44;MesutOkumuş,“Gazzâlî’ninKur’ânYorumlarınaİbnSînâ’nınEtkileri”,İslâmî Araştırmalar - (2000):cilt.13,341-353, GazâlîÖzelSayısı ,bunlardanbazılarıdır.


kiiletişiminsağlanmasıamacıylaAllah’ın,içlerindenbirelçiseçerekin-sanlaradilediğinionunvasıtasıylabildirmesiyaninübüvvetmakulbirdu-rumdur.Özelliklede insanınakılerdirmesimümkünolmayankonulardavahyîbilgiyeihtiyacıvardır.Ayrıcavahyîbilgi,felsefîbilgiden,dolayısıy-lapeygamberdefilozoftanüstündür.3Kindî,peygamberinAllah’tangetirdiğiherşeyinaklınverilerindemev-

cutolduğunuyaniakıllaçelişmeimkânınınaslaolmadığınıifadeetmekte-dir.4Ayrıcabirinsanınpeygamberlikiddiasınınvegetirdiğibilgininvahiyolduğuiddiasınındoğruluğunugetirilenbilgininiçerikveifadebiçimi(ve-cîz,sade,açık-seçik,kapsamlıvekestirme)itibariylebirbenzerinindiğerinsanlartarafındanortayakoyulamamasınayanivahyîbilgininonlarıâcizbırakmasınabağlamaktadır.5Ayrıcavahyinanlaşılmasıda,vahyinindiril-diğidilibilmekleimkandâhilinegirer.Kur’ânözelindedüşünecekolursakKur’ân,Kur’ândilini/hitabınıyaniArapça’yı,hitapözelliklerini,sarf,na-hivveiştikâkıbilmekleanlaşılmaimkânıverecektir.6YukarıdaverilenbilgilerincelendiğindeKindî’ninKur’ânalgısışuşe-

kildeözetlenebilir:Kur’ân,ilâhîbirbilgidir,vahiyürünüdür.Allah’ınin-sanlarabildirmekistediğiiradesidirvebubildirmebiraracı(peygamber)ile gerçekleşmiştir. Kur’ân’ı anlamak, onun dilini bilmeyi gerektirir.Kur’ân,içeriğiveüslûbuilebenzeriniinsanlarıngetirmekteâcizkalacağıbirvahiyürünüdür.Bunedenlehertürlüinsanüretimibilgidenüstündür.Ayrıcaiçeriğikesinlikleakılileçelişmez.Kindî’ninKur’ânanlayışınadairbuçıkarımımızınardındanonuntefsir-

ciliği,âyetlerleilişkikeyfiyetiüzerindeincelemeyapmayabaşlayabiliriz.

Kindî nin yetlerle lişki Biçiminin Tefsir s lü Açısından eğer-

lendirilmesi

Kindî’nin günümüze ulaşan makaleleri arasında öğrencisiAhmed b.el-Mu’tasım’eyazdığıG klerin Allah’a Secde ve İtaat Edişi zerine adlımakalesi,onuntefsirleilgisiniincelemeimkânısunmaktadır.ÇünküKindîburisâlesiniRahmân55/6âyetininyorumunadairAhmed’insorusunace-vabenkalemealmıştır.Kindî’ninbizeulaşaneserleriarasındadoğrudanbunitelikte/tefsir niteliğini taşıyan7 başka bir eserinin olmaması nedeniyle,3 Yakûpb. İshâk el-Kindî, (252/866 ), “Aristoteles’inKitaplarınınSayısıÜzerine”,

Kindî - Felsefî Risâleler i inde, haz. Mahmut Kaya (İstanbul: Klasik Yayınları,2014),274-276;Kaya,Kindî - Felsefî Risâleler,s.36.

4 Yakûpb.İshâkel-Kindî,(252/866 ),“GöklerinAllah’aSecdeveİtaatEdişiÜzeri-ne”,Kindî - Felsefî Risâleler i inde,haz.MahmutKaya(İstanbul:KlasikYayınları,2014),228.

5 Kindî,“Aristoteles’inKitaplarınınSayısıÜzerine”,275.6 Kindî,“GöklerinAllah’aSecdeveİtaatEdişiÜzerine”,229.7 Onunburisâlesi,‘tefsirmahiyetinde’şeklindenitelenmiştir.Bkz.Okumuş,Kur’ân’ın


çalışmanınanaçerçevesiniburisâleoluşturacaktır.Bununyanısıraonundiğermakalelerinde açıktan dile getirdiği âyetler ve kullanıldıkları bağ-lamları incelenerekonunâyetlerle ilişkibiçiminedairdefikiredinebilir.Builişkiyidahaderinlemesinegörebilmekiçinisebirileridüzeydemaka-lelerindeaçıktankullanmasadaortayakoyduğufikirlerinaltyapısınıoluş-turmuşolabilecekmuhtemelâyetlertespitedilebilir.Ancakbusonaşamabirmakaleninsınırlarınıaşacakvebirlisansüstütezolabilecekmahiyettegörünmektedir.ÇalışmamızınbusafhasındaKindî’ninilgili risâlesini tefsirusûlüaçı-

sındandeğerlendirerek,buâyetedairyaptığıyorumlarıntefsirsayılıpsayı-lamayacağıtartışılacaktır.Bunedenleönceliklebirâyetintefsirindehangiyöntemin izlenmesigerektiğiortayakonulmalıdır.DolayısıylaKindî’ninsözlerininhangikıstaslaragöredeğerlendirileceğiaçıklanmışolacaktır.Kur’ân’ınbirâyetinianlamayaçalışırkenöncelikleKur’ân’ınkendisi-

ninbukonudanedediğinebakmakgerekir.Bunoktadaüçboyutlubirin-celemeyeihtiyaçvardır.Buboyutlarâyetçerçevesi,siyak-sibakçerçevesiveKur’ân’ınbütünlüğüçerçevesiolarakadlandırılabilir.8Bununyanındatefsirişlemi,Kur’ândışıaraçlaradazorunluolarakihtiyaçduymaktadır.Bunlardanilki,hattaönşartdenilebilecekolanArapça’dır.ArdındanHz.Peygamber’insünneti,sahabegörüşlerivetarihbilgisidir.9Ohaldedeğer-lendirmedeesasolacakkriterlerşuşekildesıralanabilir:1.Âyetiçerisindekikelimelerin,oâyettekitaşıdıklarıanlamlarınıntes-

pitedilmesi,2.Âyetinâyetedairerkendönemnaklîverileri/rivâyetleriiledüşünül-

mesi.3.Âyetinkendiiçerisinde(başıyla-sonuylabirlikte)incelenmesi,4.Âyetinsiyakıvesibakıilebirlikteincelenmesi,5.ÂyetinKur’ânbütünlüğündedüşünülmesi.Bumaddelerdekiilkamaç,âyetiçerisindekibirkelimenindilaçısından

sahipolabileceğianlamlardanhangisininoâyettevarolduğununtespitidir.ZiraArapçadabirkelimeninbirdençokanlamıolabilir.Ancakilkolarak‘ilgiliâyetçerçevesindebukelimenasılbiranlamdakullanılmıştır ’soru-sununcevabıaranmalıdır.Busorununcevabısadecesözlükçalışmasıyap-maklabulunamayabilir.ÇünküKur’ân,herkelimeiçinolmasadabazıke-limelere,sözlükanlamlarıileirtibatlıolmaklaberaberbunlardanfarklıbirboyutkazandırmışveonlarıKur’ânîbirkavramhalinedönüştürmüşolabi-

Felsefî kunuşu,92.Çalışmamızdayapmakistediğimizbirişdeonunburisâlesinin(tefsirilmiçerçevesinde)tefsirniteliğitaşıyıptaşımadığınındeğerlendirilmesiola-caktır.

8 HalisAlbayrak,Kur’ân’ın ütünlü ü zerine -Kur’ân’ın Kur’ân’la Tefsiri-(İstan-bul:ŞûleYay.,2009),43.

9 Albayrak,Kur’ân’ın ütünlü ü zerine,135-136.


lir.Bunedenleilgilikelimeninbulunduğukonumdakianlamı,siyâk-sibâkçerçevesindeveKur’ângenelindeyapılacakbir incelemeilebulunabilir.Kur’ânbütünlüğüçerçevesindededikkatedilmesigerekenikiboyutvar-dır.BirincisiKur’ângenelindebirkelimeninhangianlamdayadaanlam-lardakullanıldığıyadabirkonununnasılişlendiğimeselesidir.İkincisiiseKur’ân’ınanahedefinin insanlığıdoğruyola iletmekolduğununzihindecanlıtutulmasıdır.YanibirkelimeyadakonuKur’ânbütünlüğüçerçeve-sinde incelenirken, kelimenin/konununKur’ân genelinde taşıdığı anlamtespitedilmeliveaynızamandabukelimeninyadakonununneamaçlazikredildiği,asılhedefehizmetteneredebulunduğugörülmeyeçalışılmalı-dır.Âyetintefsirindedilinyanısıraönemliikikaynakdanakilyoluylaula-

şabildiğimizpeygambervesahabegörüşleridir.Bunlaratâbiûngörüşlerinidedâhiledebiliriz.OhaldeâyetiçerisindekikelimelereyadabütünolarakâyetedairHz.Peygamber’den,sahabedenvetâbiûndanherhangibirsözaktarılıpaktarılmadığınıntespitigerekecektir.Yineâyetinindirildiğidöne-minşartlarıveâyetinilkmuhataplarınınonuanlamasıdadikkatealınmasıgerekenbilgilerdir.Buincelemelerdensonraeldeedilenverilerışığındavedilinimkânlarıçerçevesindekişininbireyseldonanımınıkullanarakdirâyetileyaptığıyorumlartefsirilmiçerçevesindedilegetirilmişyorumlarolarakkabuledilecektir.Yukarıdaaçıklamayaçalışılan/verilenölçüleregöreKin-dî’ninrisâlesiincelenmeyebaşlanabilir.Buincelemedeöncelikleilgilirisâledenseçilenkesitler/paragraflarakta-

rılacak,ardındanbukesitler/paragraflarhakkındadeğerlendirmeleryapıla-caktır.

“ŞânıyüceveisimlerikutsalolanAllah’ın ıldızlar ve a a -lar secde ederler ’mealindekiâyetinin,aklınverileriyleyo-rumunuöğrenmeyinekadarçokarzuladığınıseninifadele-rindenanlamışbulunuyorum.”“Hayatıma yemin olsun ki, gerçekten sâdık olan Muham-med’in(s.a.s)şanıyüceAllah’tangetirdiklerininhepsiaklınverilerinde(el-makâyısu’l-akliyye)mevcuttur.Öylekibütüninsanlararasındabugerçeğiancakakıldanyoksunolanlarvecehaletleyoğrulanlarinkâredebilir.NevarkiMuhammed’in(s.a.s) peygamberliğine inanan ve onu tasdik eden birinin,sonra kalkıp Peygamber’den aldıklarının yorumunu yapandinveakılsahiplerinekarşıçıkmasıaçıkçaonunayırtetmegücünün (aklının) zayıf olduğunugösterir.Çünküo, ya bukonuda farkına varmadan yaptığını yıkmaktadır veya Pey-gamber’in (s.a.s) getirdiği vahyindilini yadadildebenzerisimlerin bulunabileceğini, çekimkurallarını ve etimolojiyi


bilmemektedir.HernekadarbugibiproblemlerArapdilindeçoksadabudurumbütündilleriçinsözkonusudur.Arapdi-linde benzer isimlerden kaynaklanan birçok kelime çeşidivardır,hattabirtekisimikizıtanlamıifadeedebilir.Meselabirşeyehakkınıverenanlamındaki‘âdil’kelimesibununzıd-dıolanzalimanlamınadagelmektedir.Arapdilindesecde,namazdaalnı,ellerivedizleriyerekoy-maktır.Aynızamandasecdealın,elvedizlersözkonusuol-maksızın- itaatetmeanlamınadagelir;secdeninnamazdı-şındakianlamı itaattir.Nâbigatu’z-Zubyânî,“Gassan,Türk,bir bölük acem veKâbul, yarını umdukları için ona secdeederler.” derken burada secdeden maksat itaat etmeleridir,çünküşâirinnamazdakisecdeyikastetmişolmasıimkânsız-dır.Onun“sucûdunleh”ifadesisüreklisecdeyedelaleteder;oysa namaz secdesi sürekli değildir. Demek oluyor ki şâironların itaatlarınıkastetmiştir. İtaat (tâat) eksiktenmükem-meledoğrugidişanlamınadagelir.Nitekimgelişipbüyüyenbitkiiçin“Bitkiitaatetti.”denir.Şâirin“Bahçedekibaklaonaitaatetti.” ifadesi,mahsulverdi,büyüyüpçoğaldıanlamınagelmektedir.Aynışeklideşâir,“Parlakyıldızdoğuşvebatı-şıyla ona itaat etti.” derken güç halinden fiil alanına çıktı;eksikkentamamolduveyıldızitaatettidemekistemiştir.AyrıcaArapdilindeitaat,âmirinverdiğiemrieksiksizyerinegetirmemanasıtaşır.Budurumdaeksiktentamamadoğrugi-dişsözkonusuolmadığınagöre,itaatinmanasıâmirinemriniyerinegetirmekten ibarettir.Âmirinemriniyerinegetirmekancak irade (ihtiyâr) ile olur, irade ise nefsi yetkin olanlariçinyanidüşünenvarlıklariçingeçerlidir.Ohaldegezegenler(el-eşhâsu’l-âliye)sözkonusuolunca,secdeye,âmirinemri-neitaatetmeanlamınındışındabaşkabiranlamvermeihti-malikalmıyor.Çünküonlarnamazsecdesiyapacakorganlarasahipdeğildir.Gezegenlerdeoluşvebaşkalaşma,dolayısıylaeksikliktentamamadoğruintikalmümkünolmadığıiçinon-laritaatedenvarlıklardandır-buradabaşkalaşmadankastım,sadeceyüklemlerin(niteliklerin)değişikliğeuğraması;oluş-tankastımdakonunun(cevher)değişikliğeuğramasıdır.-Şuhalde gezegenlerin şânı yüceÂmir’in emrine itaat ettikleriçokaçıktır.Çünküonlardeğişikliğeuğramadanuzayadağıl-mışolarakhareketetmekzorundadırlar.Onlarınbugayeyeyönelikhareketleri, çokuzunbirgeçmiştenberidevamet-mektedir.Gezegenlerinhareketisonucumevsimler(ezmân)


değişmekte,mevsimlerindeğişmesiyledebütünhayatifaali-yetler (el-hars ve’n-nesl) tamamlanmakta,herçeşitoluşvebozuluşmeydanagelmektedir.Demekoluyorkionlar,birtekemre(kanuna)tabidirler;şânıyüceyaratıcılarıvarettiğisüre-ceoemrindışınaçıkamazlar.Herolanınoluşu,O’nunirade-siyledir,şanıyüceYaratıcıbozulanınoluşunudilemediğiiçinhaliüzerekalmışveoluşmamıştır.Gezegenlerinhiçsapmagöstermeden düzenli hareketleri de (O’nun iradesiyle) ol-maktadır.Demekoluyorkigezegenler,şanıyüceYaratıcıları-nın iradesi doğrultusunda O’na itaat etmektedir. Bu irade,onlarınmuazzamvarlıklarının devamı ve hareketleri sonu-cundaoluşanvarlıklarınbekasıiçinitaatigereklikılmıştır.”10

BuparagraflardaKindî ilkolarak İbnu’l-Mu’tasım’a, ilgiliâyetinaklîverilerle (el-mekâyisu’l-akliyye) yorumunu sunacağını ifade etmektedir.ArdındanKur’ân’davarolanherşeyinaklınverilerindedebulunacağınıyaniakıllaçelişmeyeceğiniifadeetmektedir.Devamındadabirâyetianla-mak içinvahyindiliniyaniArapçayıbilmeninzorunluluğunudilegetir-mektedir.Bu dilbilgisi, sıradan gündelik bir konuşma şeklinde değil, eşanlamlı,zıtanlamlı,benzeranlamlıveeşseslikelimeleri,çekimkuralları-nı,etimolojiyibilmeyikapsamaktadır.ButemelbilgilendirmelerdensonraKindîâyetiyorumlamayabaşlar.İlk

olarakâyettekisecdekelimesinindildekikarşılıklarınıortayakoyar.Ardın-dansecdekelimesinindildekimuhtemelanlamlarındanâyeteuygundüştü-ğünü düşündüğümanayı gerekçesiyle birlikte belirler. Buna göre secdeArapdilindeikianlamagelmektedir.Birincisinamazdaalnı,ellerivediz-leriyerekoymaktır.İkincisiisealın,ellervedizlersözkonusuolmaksızınyapılan itaattir. Secdenin itaat anlamını şiirle delillendirir.11 Kindî, ilgili beyitteyeralansuc dun lehifadesininsüreklisecdeyiifadeettiğinidolayı-sıylanamazsecdesi sürekliolmadığı içinburadaki secdedenkastın itaatolduğunusöyler.Kindîitaatkelimesinidetahlileder.BunagöreitaatinArapdilindeüç

anlamıvardır.Birincisisaltboyuneğmedir.İkincisieksiktenmükemmeledoğrugidiştir.Üçüncüsüiseâmirinverdiğiemrieksiksizyerinegetirmek-tir.BuradadaKindîşiirledelillendirmeyapar.Kindîitaatinbuüçanlamınıverdiktensonraakılyürütmeileemriyerinegetirmeniniradesahibiolmayıgerektirdiğini,iradenindenefsiyetkinyanidüşünebilenvarlıklardabulun-duğunuifadeeder.Buaklîçıkarımdansonrasözkonusugezegenleroluncasecdeye,âmirinemrineitaatetmeanlamınındışındabaşkabiranlamvermeihtimalininkalmadığınıaçıkçadilegetirir.Butercihingerekçesinidegeze-10 Kindî,“GöklerinAllâh’aSecdeveİtaatEdişiÜzerine”,228-230.11 İlgilibeyitşudur:


genlerinnamazsecdesiniyapacakorganlarasahipolmamasışeklindeaçık-lar.Kindî’nindiğerbirgerekçeside, gezegenlerdeoluşvebaşkalaşma,başkabirdeyişlecevherinveniteliklerindeğişimiyanieksikliktentamamadoğrugidişinsözkonusuolmadığıdüşüncesidir.Bundansonraisegeze-genlerinitaatlerininiradeileolduğunumantıkîdelillerleiyicekavratabil-mekiçinonlarıniradelerininnasıllığıveonlarıncanlıvemümeyyizolma-larıüzerindedurur.Yanigezegenlerinyapısıhakkındaaçıklamalaryapar.Kindî’ninmantıkîdelillerdenkastıda,risâlesinindevamındananlaşıldığıüzere,ogünsahipolduğu,tercümefaaliyetleriyadakaynakdilöğrenimiile eldeettiği felsefîve astronomikbilgilervebubilgilerin akılyoluylabilgiüretmesürecindekullanılmasıdır.Ancakbualanaraştırmamızınama-cıvesınırlarınındışınaçıktığıiçinburalardasözsarfetmeyigerekligör-müyoruz.Kindî’ninburayakadarki ifadelerindenhareketleonunâyeti inceleme

metodununkeyfiyetinişuşekildeözetlenebilir:

Yönteminözü:Âyetiaklîverilerledeğerlendirme.o Âyetedilselyaklaşım

Kelimetahlili Şiirleistişhâd

o Âyetebilimsel/tecrübîyaklaşım

ÖncelikleKindî’yibelirlemeyeçalıştığımızkendiyöntemiçerçevesindedeğerlendirmekistiyoruz.AcabaKindî,kendiiçerisindetutarlımı

Y ntemin zü yeti aklî verilerle değerlendirme.

Kindîvahyinaklınverileri ileçelişmeyeceğini,peygamberinAllah’tangetirdiklerininaklınverilerindebulunduğunusöylemiştir.Âyetiaklınveri-leriçerçevesindeinceleyişinebakıldığında,onagöreaklınverilerini;âyetindilseltahlili,ardındanâyetinmevcutastronomik,felsefîbaşkabirdeyişlebilimselbilgilerışığındaakılyürütmeiletahlilininoluşturmaktaolduğugö-rülmektedir.Bunoktadaaklaşusorulargelmektedir:Aklîverilernelerdir Birâyetiincelemedekullanılabilecekaklîverilersadecebunlarmıdır Birâyetedairogünekadarsöylenensözleri (nakiller) incelemekaklîverilerarasındasayılabilirmi Şâyetnakiller(kibunlardayainsanlarınkendiakılyürütmelerisonucusöyledikleriniyadavahyîbilgiyiaktarmakiçinsöyle-diklerinikapsar)aklîverisayılamazsa,bilimselbilginedenaklîverisayıla-biliyor Kur’ângenelindebuâyetebenzerbaşkaâyetlervarmıdır Kur’ângenelindeilgilikonunasılişlenmiştir Âyetiniçindeyeraldığıbağlamdik-katealınmalımıyadaKindîbubağlamıdikkatealmışmıdırKindî’ninyaşadığıortam,aldığıeğitim,sahipolduğumaddîimkânlarve

bilgibirikimionuntefsirniteliğitaşıyanöncekibilgilere/müellefâtaulaşma


ihtimalininyüksekolduğunudüşündürmektedir.Yanısıraedindiğigrama-tik,dilsel,felsefiveastronomikbilgileriaklî veri,bunlarlaâyetiyorumla-mayıaklîkabuledebilirken,acabadiğerbilgileriniaklî verivebunlarıkul-lanarak âyeti yorumlamayı aklî görmemekte midir Bu, Kindî’nin âyetianlamadakullandığıyöntemi‘aklîverilerışığındaâyetinyorumu’ifadesiilenitelemesiveyönteminedairbelirlediğiçerçeveyisorunlugöstermektedir.

e e ilsel akla ı

Kindî,âyetinsadecesecdekelimesinidilselboyutuylatahliletmiştir.Butahlilinde şiirle istişhâdda bulunmuştur. Âyetin diğer kelimeleri için iseböylebirdeğerlendirmeyapmamıştır.Örneğinâyetinbaşındakinecm keli-mesinidoğrudangezegen(ler)olarakkabuletmiştir.EsasenArapçadanecmdenilince akla ilk gelen yıldız/gezegendir.12Ancak Kindî bu risâlesindeArapdilindebirkelimeninbirdençokhattazıtanlamlarıbileifadeedebi-leceğinikendisiifadeetmiştir.Necminsözlüktekibirdiğer/ikincilanlamıise gövdesiz bitkidir.OhaldeKindî’nin necmkelimesine dair dilsel birtahlilyapmamasıkendibelirlediğiyöntemegörehareketetmediğinigös-termektedir.Ayrıcaâyettekibirdiğerkelimeşeceredendemakalesindehiçbahsetmemektedir.

e e ili sel e r akla ı

Kindî,âyettekisecdekelimesiniâmirinemrineitaatolarakbelirlediktensonragezegenlerinitaatininnasılolabileceğinedairmevcutbilgibirikimiçerçevesindeakılyürütmeiledeğerlendirmeleryapmıştır.Bunoktada,aklîverileredairyukarıdayaptığımızsoruşturmalarıbirkenarakoyarsak,Kin-dî’ninkendibelirlediğiaklîverilerçerçevesindehareketettiğinisöyleyebi-liriz.Kindî’ninâyetiyorumlamasürecinde,kendiyöntemibağlamındaneka-

dartutarlı/uyumluolduğunutartıştık.ŞimdidedahaevvelbelirlediğimizâyettefsiriölçülerinegöreKindî’ninyorumameliyesinideğerlendirmeyeçalışalım.

e içerisin eki keli elerin e eki a ı ıkları anla larının es-i e il esi

Kindî,âyettekikelimelerinsadecebirtanesini(secde)Arapdiliaçısın-dantahlilederekkelimeninâyettekienuygunanlamınıtespitetmeyeçalış-mıştır.Diğerkelimeleribuyönüyletahliletmemesitefsirusûlüaçısındanbireksikliktir.Ancaktahlilettiğikelimeyihemdildekimuhtemelanlamla-rınıdilegetirerektartışmışhemdeşiirleistişhâdetmeksûretiyletercihetti-ğimanayıgerekçelendirmiştir.Doğru/enuygunanlamıyakalamakiçinyap-12 Muhammedb.Muhammedb.Abdirrezzâkel-Huseynîez-Zebîdî (1205/1791),Tâ-

cu’l-Ar s min evâhiri’l-Kâm s,(b.y.:Dâru’l-Hidâye,t.y.),33:475.


tığıbutahlilinusûlaçısındanuygunolduğusöylenebilir.ÂyettekisecdekelimesininanlamınadairHz.Peygamber’denyadasa-

habedenherhangibirtefsiraktarılmamıştır.Ancaktâbiûnneslindentefsirdeöneçıkanbazıkimselerinsözlerinevedahasonrakinesillerdenbazılarınınyorumlarınaulaşabilmekteyiz.Burivâyetlerdesecdeye l elerin hareketi ve itaat olmak üzere iki anlam verilmiştir. Tâbiûndan Saîd b. Cübeyr(95/714),Mûcâhidb.Cebr(103/721),Hasenel-Basrî(110/728)veKatâdeb.Diâme(117/735),sonrakinesillerdeniseörneğinTaberî(310/923),secdeiçingölgelerinhareketi anlamını tercihetmişlerdir.Nehhâs (338/950)veBeydâvî(685/1286)isesecdeiçinitaatanlamınıvermişlerdir.13Secdeiçingölgelerinhareketianlamınıtercihedenler,necmveşecere-

nin (bitkilerve ağaçlar) fizîkîgölgeleriningüneşinhareketinin etkisi ilekendiiradeleridışındahareketetmelerini,dolayısıylagüneşihareketetti-renAllah’ıniradesikarşısındabitkiveağaçlarıngölgelerininhareketiileAllah’aitaatlerinikastetmişlerdir.Öylekibitkilerveağaçlar,kendigölge-lerinibileAllah’aboyuneğmektenalıkoyamamaktadırlar.SecdeiçinitaatanlamınıtercihedenleriseAllah’ınbelirlediğikanunlarçerçevesindenecmveşecerenin(gezegen/bitkiveağaçlar)hareketetmelerinikastetmişlerdir.Sonuçtaher ikianlamı tercihedenlerdenecmveşecereninfiilleriniAl-lah’ıniradesiçerçevesindegerçekleştirdiklerini,O’naitaatettiklerini,O’naboyuneğdiklerinisöylemişolmaktadırlar.Âyettekinecmkelimesineisetefsirkaynaklarında vdesiz bitkilerve

yıldızlar eze enlerolmaküzereikianlamverilmiştir.Tefsirdetemelka-buledilen,tercümânü’l-Kur’ânlakabıylaanılanİbnAbbâs(68/688)nec-me, yeryüzünde bitip yayılan bitkiler anlamını vermiştir.Ayrıca Saîd b.Cübeyr,Süddî(128/746),Mukâtilb.Süleymân(150/767),Süfyânes-Sevrî(161/777),Abdurrezzâkb.Hemmâmes-San’ânî (211/826),Taberî,Bey-dâvîveŞevkânî(1250/1834)necmiçingövdesiz(ayaksız)bitkileranlamı-nıtercihedenmüfessirlerdendir.Mücâhidb.Cebr,Katâdeb.Diâme,Hasenel-BasrîveİbnKesîr(774/1373)isenecminyıldız/gezegenanlamınıtercihetmişlerdir.14Bugörüşübenimseyenlerarasındaözelliklebiryönüylefel-13 EbûCaferMuhammedb.Cerîrb.Yezîdet-Taberî(310/923), âmiu’l- eyân fî Te’vî-

li’l-Kur’ân,thk.AhmedMuhammedŞâkir(b.y.:Muessesetu’r-Risâle,t.y.),22:13;EbûSaîdNâsiruddînAbdullâhb.Ömerb.Muhammedel-Beydâvî(685/1286),Envâ-ru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl,(b.y.,t.y.),1:272;EbûAbdillâhMuhammedb.Alîb.Muhammedel-Havlânîeş-Şevkânî(1250/1834),Fethu’l-Kadîr el- âmi’ beyne Fen-neyi’r-Rivâye ve’d-Dirâye min İlmi’t-Tefsir,(b.y.,t.y.),5:186.

14 Mucâhidb.Cebrel-Mahzûmî(103/721),Tefsîru Mucâhid,thk.Abdurrahmânet-Tâ-hirMuhammedes-Sûrtî(Beyrût:el-Meşûrâtu’l-İlmiyye,t.y.),2:639;Abdurrezzakb.Hemmam es-San’ânî (211/826), Tefsîru’l-Abdirrezzâk, thk. Mahmûd MuhammedAbduh(Beyrût:Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye,1999),3:265;et-Taberî, âmiu’l- eyân, 22/11-12;Ebu’l-Fidâ İsmâîl b.Ömer İbnKesîr el-Kuraşî ed-Dimeşkî (774/1373),Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, thk.Sâmîb.MuhammedSelâme(DâruTaybe,1999),7:489.


sefîtefsirgeleneğindenkabuledilenBeydâvî’nindebulunmasıdikkatçe-kicidir.

e in si k si k öze ilerek in elen esi

Âyetinsibâkvesiyâkınayanibağlamınabaktığımızda,Allah’ınkimol-duğuvevarlıkâlemindeneleryaptığınınanlatıldığınıgörmekteyiz.ZatenRahmânsûresi,insanlarıvecinleritevhideyönlendirmekveküfürdenyaninimetlereşükürsüzlüktenyadayegâneşükrühakedenAllah’ayapmamak-tansakındırmakiçinAllah’ındünyaveahirettekinimetlerineodaklanmış-tır.Başkabirdeyişlesûredeilâhîrahmetinvarlıkâlemindekiyansımalarıimanıcelbedecekveinkârdanuzaklaştıracakbirşekildedilegetirilmiştir.Buanlatımiseikili(mesânî)üslubasahiptir.Kur’ân’aaitbuüslubagöreörneğin dünyadan söz edilince hemen ardından âhiretten söz edilmekte,cennetdilegetirilincecehennemdedilegetirilmektedir.6.âyeteodaklanı-lacakolursak,hemenöncesindekiâyetteikigökcisminden(güneşveay)bahsedildiğigörülmektedir.Ohaldebuüslûbauygunlukçerçevesindebuâyettedeikiyercismindenbahsedilmesibeklenebilir.Dolayısıylanecmeyıldız/gezegenyerinegövdesizbitkianlamıvermekdahaisabetliolacaktır.Aynıikiliüslup7.ve10.âyetlerdedekarşımızaçıkmaktadır.7.âyettegök-yüzüanlatılırken10.âyetteiseyeryüzüanlatılmıştır.15BudurumKindî’ninbağlamıgözardıettiğinidüşündürmektedir.Sûreningenelhedefidikkatealındığındaâyetinsanlaraadetaşunusöy-

lemektedir:“Venecim,yaniarzdançıkıpdasapıolmayanbitki,çemenveşecer, sapı olan bitki, ağaç secde ederler,Allah’ın iradesine tabii olarakboyuneğerler,kanunlarıkarşısındaelastikiyetleistediğikonumualırlar.OhaldeinsanlaristeyerekAllah’ınemirlerineuyarak,nimetlerineşükretmekiçinsecdeyibilmelidirler.”16

e in r n nl n e n l esi

Kur’ân’dagöklerdeveyerdeolanlarınherbirininAllah’asecdeettikle-rinedairRahmân6ilebenzerşubeşâyetbulunmaktadır:

“OnlarAllah’aimandanbaşkabiritikatmıarıyorlar Hâlbu-kigöklerdeveyeryüzündeolanherşeyisteyerekveyaiste-meyerek O’na boyun eğer, çünkü her şey (sonunda) O’nadönecektir.”17“Göklerdeveyerdevarolanherşeyveherkesisteyerekya-hutzorunluolarakAllah’ınönündeeğilmektedirler;onların

15 Güneş ve ay belli bir hesapladır.Bitki ve ağaç (O’na) secde etmektedirler.Göğüyükselttive teraziyi/ölçüyükoydu.Yeregelince,onuda (yaratılmış)varlıklar içinalçalttı.

16 ElmalılıMuhammedHamdiYazır(1361/1942), ak Dînî Kur’ân Dili,Erişim:4Şu-bat2018,http://www.kuranikerim.com/telmalili/rahman.htm.

17 Âl-iİmrân3/83.


gölgeleridesabahakşambunuyapmaktadır.”18 “Allah’ınyarattığı şeyleringölgelerinindahinasıl sağdan,soldansürünüpAllah’asecdeederekdöndüğünügörmedilermi (Her şeyin gölgesi yerde uzanıp kısalarak hepAllah’asecdeetmektedir).”“Ayrıcagöklerdeveyerdeolanherşey-bütüncanlılar/hayvanlarvemelekler-kendilerinibüyüklükduygusunakaptırmadanAllahiçinsaygıvetazimleyereka-panmaktadırlar.” 19

“Görmedinmi(baksana),göklerde,yerdebulunankimseler,güneş,ay,yıldızlar,dağlar,ağaçlar,hayvanlarveinsanlardanbirçoğuhepAllah’asecdeediyorlar ...”20“VeO, sadece dumanhalindeolangöklereşekilverdi;on-laravearza,“İkinizdeisteyerekyahutistemeden varlıkala-nına gelin ”diyebuyurdu.İkisibirden:“Peki,boyuneğerekgeliriz ”dediler.”21

BuâyetlerincelendiğindeKur’ângenelindegöktekiveyerdekivarlıklariçinsecdekelimesininAllah’ınemrineboyuneğmek,itaatetmekanlamın-da kullanıldığı görülmektedir. Bu itaatin şekli ise onların gölgelerinin22 sağdansoldansürünerekdönmeleriiletasviredilmiştir.Secdeninbuanla-18 Ra’d13/15.19 Nahl16/48-49.20 Hacc22/18.21 Fussilet41/11.22 “Gölge,saydamolmayanbircisimtarafındanışığınengellenmesiyleışıklıyerdeolu-şan karanlıktır.”Bkz.:Güncel Türk e S zlük,TDK,Erişim: 4 Şubat 2018, http://www.tdk.gov.tr/inde .php option com gts kelime G C3 96 GE .Yani gölge,fizîkîyapıya sahipolan, cismiolanvarlıklarda ışığınbir taraflarındanvurması ileoluşur.Ohaldebuâyetlerdekisecdeningölgeiletasviri,cismânîvarlıklariçinsözkonusudur.Buvarlıklarsadeceyeryüzündekilerolarakdüşünülmemelidir.Ziragök-teki cisimlerindegölgelerivardır.Örneğingüneş tutulması, ayındünya ilegüneşarasınagirmesisırasındaayıngölgesinindünyaüzerinedüşmesi ilegerçekleşir.Ohaldeayıngölgesidiğerzamanlardadabizgörmesekdemevcuttur.Budurumdiğeryıldızlar için de düşünülebilir.Ancak burada bir yıldız kabul edilen güneşle ilgili“Güneşingölgesiolurmu ”sorusuaklımızagelmektedir.Tanımagöresaydamolma-yancisimleringölgesioluşabiliyor.Güneşdesaydamdeğildir.Ohaldegölgesinedenoluşmuyor Bununiçinacabakendisindendahaparlakbircisminışığınamıihtiyaçvar Neticedeşuandamevcutbilgilerimedayanarakcisimlerdeolangölgegibibirgölgeningüneşiçinsözkonusuolmadığınıdüşünüyorum.Ohaldeâyetlerdebah-sigeçengölgeninhareketiilesecdeetmeeylemigüneşeatfedilememektedir.Ancakfarklı bir açıdan düşünecek olursak güneşin de gölgesi ile secde ettiğini belki desöyleyebiliriz.Şöyleki;aslındacisimlerinkendilerineaitbirgölgesiyoktur,çünkübugölgegüneşin/ışığınetkisiileoluşur.Havakararınca/ışıkyokoluncahiçbirvarlı-ğıngölgesikalmaz.Ohaldegölgeaslındagüneşin/ışığıngölgesidir,diğercisimleriçinârızîdir.Güneşin/ışığınocisimleortayaçıkardığıgölgesidir.Budurumdagölge-ninhareketiyadaâyetlerdekitabiriilesecdesiGüneşe/ışığanispetedilebilir.


mınıKindî’nindetercihettiğiyukarıdageçmişti.OhalderisâlesindeKindîhernekadarbaşkaâyetlerleaçıkçabağkurmasadayadaKur’ângenelindebukelimeninkullanılışınadairaçıkbiraraştırmaortayakoymamışvenetbirifadekullanmamışsada,Kindî’ninbukelimeiçintercihettiğianlamdaKur’ânbütünlüğünüdikkatealdığısöylenebilir.Kur’ânbütünlüğündeincelenmeyeihtiyaçolanâyettekibirdiğerkelime

de necmkelimesidir.Kelimemüfredhaliyle(necm)Kur’ân’dadörtâyettegeçmektedir.23Çoğulhaliyle(nucûm)isedokuzâyettegeçmektedir.24Buâyetlerdegeçennecmkelimesine,istertekilisterçoğulolsun,bütüntefsir-lerde vemeallerde yıldız anlamı verilmiştir. SadeceRahmân6 âyetindegeçennecmkelimesihakkındaihtilafedilmiştir.Bazıtefsirlerdekiihtilafaörneklerüzerindendahaevveltemasetmiştik.Meallerdeisebukelimeyeçoğunlukla gövdesiz bitki anlamı tercih edilmiş,25 yıldız anlamını tercihedenazsayıdamealtespitedilmiştir.26Yanısıraherikimanayıdaihtivaetmeihtimalinigözetenbazımeallerde,herikianlamıbirliktevermiştir.27 BudurumbizenecmkelimesininKur’ân’dabüyükölçüdeyıldızanlamın-dakullanıldığınıgöstermektedir.AncakRahmân6.âyetindekinecmiçin23 Nahl16/16: ;geceleyinkendisiyleyolbulunabilenyıldızlar.Necm,53/1: ;battığızamanyıldızaandolsun.Rahmân55/6: ;Târık,86/3: (karanlığı)delenyıldız.

24 En’âm6/97: ... ; sizeyıldızlardanyararlanıpyolbulma imkânıverdi.Nahl16/12: ;YıldızlardaO’nunemriyle(size)boyuneğdirilmiştir.A’râf9/54: ; Yıl-dızlar da O’nun emriyle (size) boyun eğdirilmiştir. Hacc 22/18:

;güneş,ay,yıldızlar Sâffât37/88: ;Yıldızlarabirgözattı.Tûr52/49: ;yıldızlarınbatışındansonra.Vâkiâ56/75: ;Hayır Yıldızlarınyer-lerineyeminederimki.Mürselât77/8: ;Yıldızlar(ınışığı)silindiğizaman.Tekvîr81/2: ;Yıldızlarkararıpdöküldüğüzaman.

25 Necmkelimesiiçingövdesizbitkianlamınıtercihedenmealörnekleriiçinbkz:Ha-sanBasriÇantay(1887-1964),Kur’ân-ı akîm ve Meâl-i Kerîm,3cilt,11.Baskı(İstanbul:MilsanBasınSanayi,1980);AliBulaç,Kur’ân-ı Kerîm ve Türk e Anlamı Meal ve S zlük (İstanbul:PınarYayınları,1983);YusufAli,The ur’an,1.Baskı,(İstanbul:AsırAjansYayınları,2012);MustafaÖztürk,Kur’ân-ı Kerîm Meâli - An-lam ve orum Merkezli eviri,2.Baskı(İstanbul:DüşünYayınları,2012);Abdülka-dirŞener,CemalSofuoğluveMustafaYıldırım, üce Kur’ân ve A ıklamalı- orumlu Meâli,5.Baskı(İzmir:TDVYayınları,2016).

26 Necmkelimesiiçinyıldızanlamınıtercihedenmealörnekleriiçinbkz:MohammedMarmadukePickthall(1875-1936),The Meanin of The Glorious Koran,10.Baskı(NewYork:Mentor BooksYayınları, 1963);Muhammed Esed (1900-1992), The Messa e of The ur’an(Gibraltar(Cebelitarık):Dâral-Andalus,1997);BayraktarBayraklı, eni ir Anlayışın şı ında Kur’ân Meali,ed.MehmetOkuyan(İstanbul:BayraklıYayınları,2007).

27 Necmkelimesiiçinhergövdesizbitkihemdeyıldızanlamıtercihedenmealörnek-leri için bkz: SüleymanAteş,Kur’ân-ı Kerîm Meâli (İstanbul:YükselMatbaası,1974);AbdullahParlıyan,Kur’ân ile İl ili Genel il iler Kelime ve Konu İndeksi Kur’ân’ın Anlaşılmasına Do ru-Tefsîrî Meâl(İstanbul:KelamYayınları,2006).


yoğunolarakgövdesizbitkianlamıverilmesi,ayrıcayukarıdaRahmânsû-resindekullanılanüslûbadairaçıklamalarımız,yineâyetleilgiliinceleme-yetabituttuğumuzrivâyetlerveâyetinbağlamı,Rahmân6.âyetiözelindenecm kelimesinin Kur’ân’da ikincil anlamının da kullanılmış olduğunuortayakoymaktadır.ÖylegörünüyorkiKindî,Kur’ân’ınbütünlüğünügö-zeterekakılyürüttüyse,Kur’ângenelindebukelimeninhepyıldızanlamın-dakullanıldığındanhareketleRahmân6.âyetindedebuanlamıtercihet-mişolabilir.Kindî’ninaldığıeğitim,onunyukarıdaincelenmeyeçalışılanâyetleilgi-

li kendisinden önceki müfessirlere ya da kişilere ait rivâyetleri veKur’ân’daki diğer âyetleri görmemiş olma ihtimalini uzak kılmaktadır.Belkide ilgili rivâyetlerigörüpnecmeyıldızanlamınıverenazsayıdakirivâyetitercihetmiştir.Ancakrisâlesindenbunudoğrulayanbirveriyeula-şamamaktayız.Bununlaberaberâyetiyorumiçinkendisinebelirlediğiaklîverilerleyorumkriteriveaklîverilereneyidâhilettiğihususu,onunyük-sekihtimalleburivâyetleridikkatealmamışolduğunudüşündürmektedir.Kaldıkiaklîverilerleyorumyaparkenrisâlesininneredeyseyüzdeseksen-likkısmında,sahipolduğuastronomivefelsefebilgisiilebenimsediğifel-sefîdüşünceyiKur’ân’latemellendirme,doğrulamaveyaizahetmeçabasıiçerisinde olduğu söylenebilir.Yaşadığı dönemdeMüslümanlar arasındafarklıitikadî,siyasimezhepvedüşüncelerinortayaçıktığıveherbirininkendidüşüncesiniKur’ân’adayandırmayaçalıştığıdüşünülürse,Kindî’nindekendisinibudurumdankurtaramadığısöylenebilir.Dikkatimizi çekenbir hususda,Kindî’nin âyeti yorumlamada, çağının

astronomikonusundakiilmiverilerinikullanmışolmasıdır.Günümüzdebi-limseltefsirdiyeadlandırılaneğilimdedeastronomigibipozitifbilimlerinverilerinden,Kindî’nin yaptığına benzer şekilde istifade edilmektedir. BuyönüyleKindî’ninyorumameliyesininbilimseltefsiriandıranbiryönüoldu-ğunusöyleyebiliriz.Bilindiğigibibualandailksistematikdenilebilecektef-siriyazanGazzâlî’dir.28BelkideKindî’ninbiryönüylebualanınsistematikolarakoluşturulmasınazeminhazırlayanlardanbiriolduğudüşünülebilir.29Sonuç olarak tefsir usûlü penceresinden bakıldığındaKindî’nin âyete

dairyorumameliyesitefsirilmişemsiyesialtındabirtefsirişlemiolarakdeğil,birMüslümandüşünürünKur’ân’lailetişimkurmaçabası,hayatınıvedüşünceleriniinandığıkutsalkitaptabulmaçabasıolarakdeğerlendiri-lir.Durumabirnebzekötümseryaklaşıldığındaise,Kindî’ninbirMüslü-man olarak benimsediği felsefî düşüncelerimuhatabı olan diğerMüslü-manlara da benimsetme, kabul ettirme gayreti taşıma ihtimali dedüşünülebilir.28 Okumuş,Kur’ân’ın Felsefî kunuşu,123.29 Benzerbiryaklaşımveilmitefsir-İslâmfelsefesiilişkisiileilgilidetaylıbilgiiçinbkz.Okumuş,Kur’ân’ın Felsefî kunuşu,121-125.


Müfessir Kimliği Bağlamında Kindî nin Müfessirliği

Kindî’ninmüfessirolupolmadığıyadamüfessirsayılıpsayılamayaca-ğı,müfessireyüklenenanlamveondanbeklentilerinneolduğunagörede-ğişecektir.Bunoktadailksorumüfessir kimdir şeklindeolacaktır.

Müfessir kimdir

Terimolarak/Kur’ânilimlerindemüfessir,bellişartları30hâizkimseola-rak tanımlanmaktadır.31 Peki, bu şartları hâiz kimsemümkün potansiyel müfessir(1)olarakmıkabuledilmeliyoksabuşartlarıhâizoluptefsir ese-ri yazan kişi(2)mimüfessirsayılmalıdır Birbaşkadeyişleadetabir ede-biyat türü olarak tefsir ürünü ortaya koyan kişimimüfessirsayılmalıdır 30 Birmüfessirdearanacakşartları,sayılarıgiderekartanitikadîmezheplerevebid‘atfırkalarınamensupbazıâlimlerin tefsiryazmagirişimlerigündemegetirmiştir.BuşartlarlailgilibilgilerçeşitliKur’ânilimlerieserlerindevehattausûl-üfıkıheserle-rindeyeralmıştır.Bunagörebazıâlimleregörebuşartlarşuşekildedir:Râgıbel-İs-fahânî(V/XI.yüzyılınilkçeyreği): afızlar(ilmu’l-luga),lafızlarınbirbiriylemüna-sebeti(ilmu’l-iştikâk),lafızlaraârızolanhükümler(nahivilmi),kıraat,siyerverivâ-yet,Resûl-iEkrem’den intikal eden sözler veonunhayat tarzı hakkındahadisvesünnet, fıkıh usûlü, fıkıh ve zühd, kelâm, insanın bildiğiyle amel etmesi sonundaoluşanvehbîilim.(Bkz.Râgıbel-İsfahânî, Mukaddimetu âmii’t-Tefâsîr,nşr.AhmedHasanFerhat(Kuveyt:1984),93-97.)EbûHayyânel-Endelusî(745/1344):Dil,sarfvenahiv,beyânvebedî‘,rivâyetvehadis,fıkıhusûlüvedilfelsefesi,kelâmvekıra-attir(Bkz.EbûHayyânMuhammedb.Yûsufb.Alîb.Yûsufb.Hayyânel-Endelusî(745/1344), Tefsîru’l- ahri’l-Muhît, (b.y.: Dâru’l-Fikr, 1983), 1: 6-7. Şâtıbî(790/1388):Builimler,Kur’ân’ınhitabındakimaksadınanlaşılmasıiçinlâzımolanilimlerdir.Nitekimsahâbevebazıtâbiînbüyüklerinindurumubunugöstermektedir(Bkz. Ebû İshâk İbrâhîm b.Mûsâ b.Muhammed el-Gırnâtî eş-Şâtıbî (790/1388),el-Muvâfakât İslâmi İlimler Metodolo isi, ev MehmetErdoğan(İstanbul:1990),1:45-47.Zerkeşî(794/1392):Kur’ân’ıtefsiredecekkişiönceliklegenişbilgiyevetak-vâyasahipolmalı,şüphelişeylerdenkaçınmalı,günahsayılanişlerdeısraretmemeli,kibirdenvedünyasevgisindenuzakbulunmalıvetahkikîimanasahipolmalıdır.Ay-rıcaResûl-iEkrem’denvesahâbedengelenbilgilerebaşvurmalıdır(Bkz.BedruddînMuhammedb.Abdillâhez-Zerkeşî(794/1392),el- urhân fî l mi’l-Kur’ân,(b.y.,t.y.) 2: 153-164, 180-181. Suyûtî (911/1505):Arapça bilgisi, sarf, nahiv, iştikak,meânî,bedî‘,beyân,kıraat,usûlü’d-din,fıkıhvefıkıhusûlü,esbâb-ınüzûlvekıssa,nâsih-mensuh, âyetlerdeki mücmel ve mübeyyeni açıklayan hadisler, vehbî ilim.Vehbîilimdeinsanıniyibirniyettaşımasıvedinîkonulardabildiğiyleameletmesineticesindeeldeedilir.Suyûtîayrıcasûfiyyeninsözlerini tefsirkabuletmez.(Bkz.Celaluddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr es-Suyûtî (911/1505), el-İtkân fî l -mi’l-Kur’ân,nşr.Saîdel-Mendûh(Beyrut:1996),4:477-479,485.

31 “Müfessir kelimesinin ilkdefane zamankullanıldığı yolunda açıkbilgi yoksadaTaberîgibinisbetenmüteahhirbirmüfessirinKur’ân’ıaçıklayanlariçinbukelimeyeyervermesi(Câmiu’l-Beyân,I,88)dahaöncesindedekullanıldığınınişaretiolarakkabul edilebilir. Abdullah b. Abbas için İbn Mes‘ûd’un zikrettiği “tercümâ-nu’l-Kur’ân”ifadesi(a.g.e.,I,84;İbnHacer,V,276-279)büyükihtimalle“müfessir”anlamınageliyordu.Kaynaklardamüfessiryerine“ehlu’t-tefsîr,ashâbu’t-tefsîr,eh-lu’t-te’vîl, ashâbu’t-te’vîl” tabirleri de kullanılmıştır.” Bkz. Abdülhamit Birışık,“Müfessir”,Türkiye Diyanet akfı İslâm Ansiklopedisi, c.31(İstanbul:TDVYayın-ları,2006),498.


Yadatemel(ilgi)alanı tefsir ilmiolankişimisadecemüfessirdiryoksatemelalanıtefsirdenbaşkaalanlarolankişininyorumlarıonamüfessirsı-fatı/ünvanıverirmiMümkün/potansiyelmüfessir ifadesi/olgusudahayakın ihtimalolarak

kabuledilirseortadasorunkalmaktadır.Sözkonusuşartlarıhâizherkes/herilimadamımüfessirsayılabilir.Kendiifademizlebukişimümkün müfes-sirdir.Tefsir eseri yazankişi ifadesi/olgusudahayakın ihtimalolarakkabul

edilirseKur’ân’ıntamamınıtefsiretmekmiinsanamüfessirünvanınıka-zandırıryoksabirkısmını,birsûresiniyadabirâyetinitefsiretmekdeki-şiyimüfessiryaparmı sorusuaklagelmektedir.Miktarmeselesisözkonu-su edilince tefsir tarihinde tabakât eserleri yazanların kimleri müfessirolarakzikrettikleriniincelemekbizebusorununcevabınıbulmakiçinbirfikirverebilecektir.BumeyandasorumuzacevapbulabilmekiçinKur’ân’ıntamamını tefsir etmeyenancakkendisineaitbir sûre tefsiribulunan İbnSînâ’yı,tabakâtmüelliflerindenseçtiğimizbirkısmınınmüfessirlerarasın-dazikredipzikretmediğiniincelemekyararlıolacaktır.Buinceleme,veri-leri kolaylıkla karşılaştırmave değerlendirme imkânına sahip olabilmekiçinbirtabloilesunmakistiyoruz.

M F SM S SM K N

M F SS SAY S

BN S N K M

M ?Suyûtî

(911/1505)Tabakâtu’l-Müfes-

sirîn 136 Hayır

Muhammedb.Alîed-Dâvûdî(946/1540)

Tabakâtu’l-Müfes-sirîn 704 Hayır

Ahmedb.Muhammedel-Edirnevî(1095 /1683)

Tabakâtu’l-Müfes-sirîn 638 Hayır

MuhammedHu-seyinez-Zehebî(1397/1977)

et-Tefsîr ve’l-Mü-fessir n - Evet

ÖmerNasûhîBilmen

(1380/1961)üyük Tefsir Tarihi - Evet

ÂdilNuveyhid

Mu’cemu’l-Mü-fessirîn min

Sadri’l-İslâm hat-ta’l-Asri’l- âdir

2000 Evet

Butablobizi,Kur’ân’ıntamamınıtefsiretmeyenlerinmüfessirsayılıpsa-


yılmayacağıhakkındaâlimlerarasındabirgörüşbirliğiolmadığısonucunagötürmektedir.Tefsireseriyazankişiifadesi/olgusunabirbaşkaaçıdandahayaklaşabi-

liriz.Kur’ân’ıntamamınaKur’ândenildiğigibionunbirsûresinehattabirâyetinedahiKur’ândenilebilmektedir.Sahabebirâyetindiğizaman“âyetindi”değil“Kur’ânindi”derlerdi.32OhaldeonunbirâyetideKur’ânsayı-labiliyorsa bir âyeti tefsir etmek de Kur’ân tefsiri olacaktır. BöyleceKur’ân’adairtamamıyadabirkısmıgibimiktarbirimlerinikullanmayaihtiyaç kalmayacak ve ikinci sorunun tartışma alanı ortadan kaldırılmışolacaktır.Nihâyetindebirâyetibiletesfiredenmüfessirsıfatınıalabilecek-tir.Bunoktadaâyetitefsiretmekibaresinedikkatçekmekönemtaşımakta-dır.Zirakişininâyetedairsözleriâyetitefsirettiğianlamınamıgelmekte-dir YoksabirMüslümanolarakKur’ân’lailetişimkurmayaçalışankişininâyetedairbirtakımbireyseldeğerlendirmeleridetefsirmidir İştebuikisoru,âyetedairsöylenenlerin,tefsirilmiçerçevesinde,tefsirilmininusûlü-neuygunluktesti/şartıiletahliledilerekcevaplandırılabilir.Bunagerekçeolarak‘tefsirinbirilimolmasınedeniylebirâyetedairyapılanyorumlarınoilminyöntemineuyumluolmasınıbeklemekbilimseldir’düşüncesigös-terilebilir.Bu analizler bizi kimemüfessir denilebileceğinedair kesin bir cevap

vermeninmümkünolmadığı,tercihmuhayyerliğinemuhtemelbiralanol-duğusonucunagötürmektedir.Başkabirdeyişle“birinsanınmüfessirola-raknitelendirilmesi,birazdaKur’ânaraştırmacılarınındeğerlendirmeleri-nevemüfessirlertabakasınayerverenaraştırmacılarınözneltutumlarınabağlı”dır.33Bunoktadabireyseltercihimizbiredebiyattürüolarakbaştansonatefsirürünüortayakoyankişiyemüfessirdenmesiyönündedir.Saha-beninbiryadabirdenfazlaayetiçinKur’ânifadesinikullanmasınıdikkatealdığımızda da bir âyete ya da bir sureye dair tefsir usûlü çerçevesindeyorumyapankimseyetefsir ameliyesi er ekleştiren kimsedemeyibenim-siyoruz.

in fessir larak Ni elen irile ilir i

Kimemüfessirindenilebileceğinedairyukarıdadetaylıanalizleryapma-ya çalıştık.Ayrıca bu bağlamda kendi bireysel kanaatimizi de belirttik.DahaevveliseKindî’ninyapmışolduğuişlemintefsirusûlüaçısındanbirtefsirameliyesiolarakdeğerlendirilemeyeceğisonucunaulaşmıştık.Bun-lardanötürüKindî’yemüfessirdenilemeyeceğinidüşünüyoruz.

32 BukullanımaörnekolarakBkz.et-Taberî, âmiu’l- eyân,9:106,188;21:308.33 MesutOkumuş,Kur’ân’ın Felsefî kunuşu,99.


Sonuç

İlkİslâmfilozofuolarakkabuledilenKindî’ninincelemeyeçalıştığımızG klerin Allah’a Secde ve İtaat Edişi zerineadlırisâlesi,ilkbakıştabirtefsirniteliğindegörülebilmektedir.AncakdetaylıbirşekildetefsirusûlüpenceresindenbakıldığındaKindî’ninâyetedairyorumameliyesinitefsirilmişemsiyesialtındabirtefsirişlemiolarakdeğil,birMüslümandüşünü-rün Kur’ân’la iletişim kurma çabası, hayatını ve düşüncelerini inandığıkutsalkitaptabulmagayretiolarakdeğerlendiriyoruz.BunedenleKindî’yimüfessirolaraknitelemekdemümküngörünmemektedir.GörebildiğimizkadarıylaKindîçoğunluklaayetiyorumlamadakendisine

belirlediğiyönteme(ayetiaklîverilerleyorumlama)uygunhareketetmeyeçalışmıştır.Ancakbunuzamanzamanbaşaramadığıdatespitedilmiştir.Kindî’nin yorum ameliyesinin, istifade ettiği pozitif bilimler dikkate

alındığında, bilimsel tefsir izleri taşıdığı görülmüştür. Bu nedenle Kin-dî’ninbiryönüylebualanınsistematikolarakoluşturulmasınazeminhazır-layanlardanbiriolduğudüşünülebilir.BuçalışmaKindî’ninbirrisâlesindenhareketle,onunsadecebirâyete

dairyorumameliyesininkeyfiyetiniortayakoymuştur.Kindî’ninKur’ânâyetleriyleilişkibiçimini/Kur’ânâyetlerineyaklaşımtarzınıbütünyönle-riyleçözebilmekiçinisedahagenişkapsamlıakademikbirçalışmaya/li-sansüstütezeihtiyaçvardır.Sözkonusuçalışmada,onundiğermakalele-rindeaçıktandilegetirdiğiâyetlervekullanıldıklarıbağlamlarincelenerekKindî’ninâyetlerle ilişkibiçiminedair fikiredinilebilir.Bu ilişkiyidahaderinlemesinegörebilmekiçindeonunmakalelerindeaçıktankullanmasadadillendirdiğifikrinaltyapısınıoluşturmuşolabilecekmuhtemelâyetlertespitedilebilir.BöyleceKindî’ninzihinyapısında,çalışmalarındavebelkidehayatındaKur’ân’ınetkisiveyeritespitedilebilecektir.

Kaynakça

Albayrak, Halis.Kur’ân’ın ütünlü ü zerine -Kur’ân’ın Kur’ân’la Tefsiri- İstanbul:ŞûleYayınları,2009.Ateş, Süleyman. Kur’ân-ı Kerîm Meâli İstanbul: Yüksel Matbaası,

1974.Bayraklı,Bayraktar. eni ir Anlayışın şı ında Kur’ân Meali.ed.Meh-

metOkuyan.İstanbul:BayraklıYayınları,2007.Beydâvî, Ebû Saîd Nâsiruddîn Abdullâh b. Ömer b. Muhammed

(685/1286).Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl.1cilt.b.y.,t.y..Birışık,Abdülhamit.“Müfessir”.Türkiye Diyanet akfı İslam Ansiklo-

pedisi.31:498-500.İstanbul:TDVYayınları,2006.Bulaç,Ali.Kur’ân-ı Kerîm ve Türk e Anlamı Meal ve S zlük .İstan-

bul:PınarYayınları,1983.


Çantay,HasanBasri(1887-1964).Kur’ân-ı akîm ve Meâl-i Kerîm.3cilt.İstanbul:MilsanBasınSanayi,1980.Endelusî,EbûHayyânMuhammedb.Yûsufb.Alîb.Yûsufb.Hayyân

(745/1344).Tefsîru’l- ahri’l-Muhît.8cilt.b.y.:Dâru’l-Fikr,1983.Esed,Muhammed(1900-1992).The Messa e of The ur’an.Gibraltar

(Cebelitarık):Dâral-Andalus,1997.İbnKesîr,Ebu’l-Fidâİsmâîlb.ÖmerİbnKesîrel-Kuraşîed-Dimeşkî

(774/1373).Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm.thk.Sâmîb.MuhammedSelâme.8cilt.b.y.:DâruTaybe,1999.İsfahânî,Râgıb. Mukaddimetu âmii’t-Tefâsîr.nşr.AhmedHasanFer-

hat,Kuveyt:b.y.,1984.Kaya,Mahmut.“Kindî”.Türkiye Diyanet akfı İslam Ansiklopedisi.26:

41-58.İstanbul:TDVYayınları,2002.Kindî,Yakûp b. İshâk (252/866 ). “Aristoteles’inKitaplarının Sayısı

Üzerine”,Kindî - Felsefî Risâleler içinde.haz.MahmutKaya.268-285.İstanbul:KlasikYayınları,2014.

------------.“GöklerinAllah’aSecdeveİtaatEdişiÜzerine”.Kindî - Felsefî Risâleleriçinde.haz.MahmutKaya.228-239.İstanbul:KlasikYayınları,2014.

------------. Kindî - Felsefî Risâleler Haz.MahmutKaya.İstanbul:KlasikYayınları,2014.Mahzûmî,Mucâhidb.Cebr(103/721).Tefsîru Mucâhid.thk.Abdurrah-

mânet-TâhirMuhammedes-Sûrtî.2cilt.Beyrût:el-Meşûrâtu’l-İlmiyye,t.y..Okumuş,Mesut.Kur’ân’ın Felsefî kunuşu İbn Sînâ rne i.Ankara:

AraştırmaYayınları,2003.Öztürk,Mustafa.Kur’ân-ı Kerîm Meâli - Anlam ve orum Merkezli e-

viri.İstanbul:DüşünYayınları,2012.Parlıyan,Abdullah.Kur’ân ile İl ili Genel il iler Kelime ve Konu İn-

deksi Kur’ân’ın Anlaşılmasına Do ru-Tefsîrî Meâl. İstanbul:KelamYa-yınları,2006.Pickthall,MohammedMarmaduke (1875-1936).The Meanin of The

Glorious Koran.NewYork:MentorBooksYayınları,1963.San’ânî, Abdurrezzak b. Hemmâm (211/826). Tefsîru’l-Abdirrezzâk,

thk.MahmûdMuhammedAbduh,3cilt.Beyrût:Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye,1999.Suyûtî, Celaluddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr es-Suyûtî (911/1505).

el-İtkân fî l mi’l-Kur’ân nşr.Saîdel-Mendûh.4cilt.Beyrut:1996.Şâtıbî,Ebûİshâkİbrâhîmb.Mûsâb.Muhammedel-Gırnâtî(790/1388).

el-Muvâfakât İslami İlimler Metodolo isi çev.MehmetErdoğan.4 cilt.İstanbul:1990.


Şener,Abdülkadir,CemalSofuoğluveMustafaYıldırım. üce Kur’ân ve A ıklamalı- orumlu Meâli.İzmir:TDVYayınları,2016.Şevkânî, EbûAbdillâhMuhammed b.Alî b. Muhammed el-Havlânî

(1250/1834).Fethu’l-Kadîr el- âmi’ beyne Fenneyi’r-Rivâye ve’d-Dirâ-ye min İlmi’t-Tefsir.5cilt.b.y.,t.y..Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd (310/923). â-

miu’l- eyân fî Te’vîli’l-Kur’ân thk.AhmedMuhammedŞâkir.b.y.:Mues-sesetu’r-Risâle,t.y..Yazır,ElmalılıMuhammedHamdi(1361/1942). ak Dînî Kur’ân Dili.

http://www.kuranikerim.com/telmalili/rahman.htmErişim:4Şubat2018.YusufAli.The ur’an,İstanbul:AsırAjansYayınları,2012.Zebîdî, Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk el-Huseynî

(1205/1791).Tâcu’l-Ar s min evâhiri’l-Kâm s.40cilt.b.y.:Dâru’l-Hi-dâye,t.y..Zerkeşî, BedruddînMuhammed b.Abdillâh (794/1392). el- urhân fî

l mi’l-Kur’ân.4cilt.b.y.,t.y..http://www.kuranikerim.com/telmalili/rahman.htm Erişim: 4 Şubat

2018.

ÖZ

İlkİslâmfilozofuKindî,sağladığıkatkılarsayesindeİslâmdüşüncesindefelsefeningelişmesindeönemli

roloynamıştır.Filozoffelsefeninönemlikonularındanolan“ÂleminMahiyeti”hakkındakimidüşünürlere

göreyoktanyaratmacıkimidüşünürleregöredesudurnazariyesinisavunanbirpozisyondadır.Kindî’ninkonuhakkındakidüşünceleriniheyûlâkavramınayüklediğimanaaçısındanelealmakgerekir.Heyûlâ’nınfiziksel

vemetafizikselbağlamlarıçerçevesindeKindî’ninkonuhakkındasöylemlerinedayanarak,yenibirsöylem

geliştirilmesiningerekliliğideortadadır.

AnahtarKelimeler:Kindî,Heyûlâ,Âlem,Mahiyet,Ezelîlik.

2018· S

AYI:2

· SAY

FA 1

87-2

02KİNDÎ’YE GÖRE HEYÛLÂ KAVRAMI BAĞLAMINDA

ÂLEMİN EZELİLİĞİ PROBLEMİTHE PROBLEM OF ETERNAL WORLD ACCORDING TO AL-

KINDI: AN ANALYSIS THROUGH THE CONCEPT OF HYLE

ABSTRACT

ThefirstIslamicphilos-opheral-Kindi,thankstohiscontributions,hasplayedanimportantroleinthedevelopmentofphilosophyinIslamicthought.Thephilosopherisinapositionthatadvo-catestheideaofsudden-nessaccordingtosomephilosopherswhothinkcreativelyaccordingtosomethinkersaboutthe“essenceoftheworld”thatisoneoftheimport-antsubjectsofphilos-ophy.Itisnecessarytotakethepointthattheal-Kindiputshisthoughtsaboutthesubjectintotheconceptofhyle.Itisalsonecessarytodevelopanewdiscoursebasedonal-Kindî’sdiscourseonthesubjectintheconte tofhylephysicalandmetaphysicalconte ts.

Keywords:Al-Kindi,Hyle,World,Essence,Eternity.

HÜSEYİN YÜCEL ARȘ. GÖR.



Giriș*

Bu makalede Kindî’nin âlemin ezelîliğihakkında sahip olduğu teorinin heyûlâkavramıbağlamındafarklıbirinceleme-

ye tabi tutulmasıamaçlanmaktadır.Bubağlamdaöncelikleheyûlâkavramınınfelsefetarihindekul-lanımlarıincelerekKindî’ninbukavramayükledi-ği anlamlar tespit edilmeye çalışılacaktır. Deva-mındaisekavramınâleminEzelîliğisorunundakikonumubelirlenmeyeçalışılacaktır.

1. Heyûlâ1

Felsefetarihindefilozoflarınentemelarayışla-rı,varlığınmeydanagelmeşeklivesürecihakkın-* Bumakaledevamedendoktoratezindenüretilmiştir1 Modern Batı dillerinde “hyle, hyl ” şeklinde yazılanGrekçe “üle” kelimesindenArapça’ya kazandırılmıştır.Heyûlâ,Aristofelsefesininİslâmdünyasınageçmesindensonra bu felsefedeki terim anlamıyla İslâm düşüncesialanındadakullanılmayabaşlanmıştır.KelimeGrekçe’deönceleri“orman,ağaç,bunlardançıkarılanhammadde”yahut“ağaçyapımalzemeleri”mânasınagelirkendahasonra“canlıcisimlerinmaddîyapısı,bileşimi”anlamındakullanılmıştır. Heyûlâ sözlükte özdek, tasarım, imgeanlamlarında kullanılmakla birlikte Yunanca hylesözcüğünün Arapçalaştırılmış halidir. Bkz: OrhanHançerlioğlu,“Heyûlâ”,Felsefe Ansiklopedisi Kavramlar ve Akımlar,c.2 (İstanbul:RemziKitabevi,2000),318.İlkçağYunanFelsefesindeilkdefaAristotelestarafından“madde” terimini ifade etmek için kullanılmıştır. Bukavram Aristoteles tarafından nedensellik teorisindekidörtnedendenbiriolanformveyabiçim(eidos,morphe)ilekarşıtlıkoluşturacakbiçimdefelsefikullanımadâhiletmiştir.Genelolarak“hyle”birşeyinyapıldığımalzemeveyaonuntemelinioluşturanmaddedir.Bkz:Arsitoteles,Fizik, çev.SaffetBabür,(Ankara:YapıKrediYayınları,2011), 59-61, Aristotales, Fizik II: 194b. AbdülbakiGüçlü ve Erkan Uzun, “Heyûlâ”, Felsefe S zlü ü,(Ankara:BilimveSanatYayınları,2002),215.Heyûlâkereste, odun ve madde olarak da tanımlanmıştır.Kavrama bu şekilde verilen anlam, onun cisimlerekaynaklık etmesi bakımındandır. Heyûlânın keresteolarakisimlendirilmesionunsedirioluşturanmalzemeninkereste oluşunu resmetmesi açısındandır. Bu aşamadakullanılması gereken en uygun kavram olarak tespitedilmiştir. Aristoteles heyûlâ kavramını incelerken,sıklıklavermişolduğuörneksedir keresteilişkisiyaniheyûlâ-suret ilişkisidir. Bkz:Aristotales,Fizik 2, 3;Fizik .2,6.

KİNDÎ’YE GÖRE HEYÛLÂ KAVRAMI BAĞLAMINDA ÂLEMİN EZELİLİĞİ PROBLEMİ 189

daolmuştur.BubağlamdailkdönemAntikfilozoflardangünümüzekadarTanrı-âlemilişkisiüzerinebirçokteoriortayaatılmıştır.Buarayışıntemelnoktasıdoğayıoluşturanşeyinveyailkeninneolduğununtespitedilmesi-dir.Tarihselolarakilkdönemfilozoflardoğanıntekbirilkedenmeydanageldiğinikabulederek,oilkeninneolduğuhakkındafarklıfikirleresahipolmuşlardır. Arkhe olarak da isimlendirilen bu ilke, Thales’e göre su2,Anaksimandros’agöreaperion3,Anaksimenes’egörehava4,Pythagorasçı-lar’agöresayılarvegeometrikşekiller5,Herakleitos’agöreateş6veEmpe-dokles’egöreisedörtunsurunhepsindenmeydanagelenşeydir.7Arkhe’ninbelirlenmesindeki amaç ise, varlıktaki çokluğunneredengeldiğini tespitederek,temelolanaulaşabilmektir.Doğafilozoflarıolarakdaisimlendiri-lenbudüşünürleregöreâlemtekolanbirilkedentürervedoğadakitümnesnelerinözündeoilkebulunur.Arkhe,ilkmadde,anailkeolaraktanımlanankavramarayışıPlatoniçin

desözkonusudur.FakatPlatonİdealarKuramınıgeliştirerekkonuyudahafarklıbirtartışmazeminetaşımakister.Platon’unfelsefedeinsanıvedoğa-yıbir aradaele almasındaki çababir anlamdabu ikikavramı felsefeninmerkezi saymasındankaynaklanır.Filozofmaddiolanevreninbilgisiningerçekolmadığı,asılgerçekliğingörüneninötesindegörünmeyentinselbiryapıda ve kalıcı bir şey olması gerektiğini savunmuştur. Çünkü bilgiyekonu olan şey bu özellikleri taşımak durumundadır. Bunun da yalnızcaakıllaalgılanabileceğinibelirtenPlatondahaöncekilerinarkhe,ilkmaddeveyailkilkeyimaddiolanbirşeydearamalarınakarşın,buarayışısoyutolanşeylereyüklemeklefelsefidüşünceninciddibirdeğişimeuğramasınayolaçmıştır.Platon’agöreduyusalkabuledilenâleminyanimaddiâleminanlaşıla-

bilmesininyoluancakİdealarıanlamaklamümkündür.Platonagöreevrenioluşturan şeylerin toprak, hava, su ve ateş olduğunu belirtmiştir. Fakatdoğafilozoflarındanfarkı,budörtunsuruoluşvebozuluşazeminhazırla-yanbir takımmaddelerolarakkabuletmeklebirliktebumaddelerinilkeolmalarıbakımındanbirbelirleyicitaraflarınınbulunmamasıdır.Asılolanvegerçekolanİdelalar’dır.8

2 AhmetCevizci,Felsefe Tarihi (İstanbul:SayYayınları,2015),35.3 ohnBurnet,Early Greek Philosophy (İstanbul:A CBlack,1920),45-48.4 Aristoteles, “Metaphysics”,The complete orks of Aristotle içinde, thk. onathanBarnes(Newjersey:PrincetonUniversityPress,1985).

5 Aristoteles,Metafizik,987a,14-18,AristotelesMetafizik,987b11.6 Burnet,Early Greek Philosophy,102-103.7 Burnet,Early Greek Philosophy, 157.8 Platon,Timaios, çev.FurkanAkdemir(İstanbul:SayYayınları,2015),48-51,AhmetArslan, İlk a Felsefe Tarihi sofistlerden Platon’a (İstanbul: İstanbul BilgiÜniversitesiYayınları,2016),2:235.


Aristotelesfilozoflarınhaklıolarakgiriştikleriarkhe,anamaddeveyailkilkearayışınıdahasistemlibiryapıyakavuşturanönemlibirfilozoftur.Heyûlâyıkavramolarakilkdefakullanankişidir.BubağlamdaAristote-les’egöreheyûlâfizikvemetafizikbağlamdaolmaküzereikifarklıalandadeğerlendirilmeyemuhtaçtır.9AristotelesParmenides’insavunduğuâlem-dekiçokluğunbirliğineyönelikdüşünceleriniciddibirşekildeeleştirir.10Onagörevarolanlarınbirolmasıgibibirdüşünceoldukçaanlamsızdır.Aristoteles’egörefizikidünyadakiilkelerbirdençokturvesonsuzdeğil-dirler.Yaniilkebirdeğilikideğilancaküçtendeçokolamaz.Aristotelesheyûlâkavramınıfarklıbirçokyerdekullanmıştır.Kavramın

ilkolarakkarşımızaçıktığıyer,Fizik192a31-32metnindedir:“Maddeyle kastetti im, her bir şeyin altında yatan ilk şey, bir şeyin on-

dan meydana eldi i ve ilineksel olmayan bir bi imde do al olarak bulu-nan şeydir enhyparchontos ” 11

Aristoteles’inbusöylemindevurgulamakistediğifizikidünyadahertür-lü değişenin altında değişmeden kalan bir dayanağın tespit edilmesidir.Metafizikselanlamdaheyûlâkavramıise,tümfizikialemdekiduyusalnes-nelerekaynaklıkedenveonlarınfenomenaleminegelmesinisağlayanikiana unsurdanbirisidir.Diğer unsur olan suret ile bir araya gelmesindensonra birleşik madde denilen fiziki maddeyi oluştururlar. Bu bağlamdaheyûlâvarlığınıtekbaşınaortayakoyabilenbirşeydeğil,kendisiniancakbirleşik birmaddede öğe olarak ortaya koyabilen bir şeydir.Aristotelesheyûlâkavramınıkuvvevefiilkuramınıortayaatarakdahaanlaşılabilirbirzemindeinceler.Bukuramagöre,fizikselmaddedeyanibirleşikmaddede,kuvvevefiilyaniheyûlâvesuretvardır.Kuvveninasılamacıbilfiilhalegeçebilmektir.Bubakımdanheyûlâ saltkuvveolarak isimlendirilmekte-dir.12Busebepleheyûlâ, fizikidünyadaki tümnesnelerinmaddikaynağıkonumundadır.Çünkütümnesnelerinkendilerinioşeyyapansuretleriilebirleştiğinde,onlarınhepsineayrıayrımaddesinisağlayangüçheyûlâdır.Birağacıntohumununiçerisindeağacıoluşturantümkuvveleriiçerisinde9 HeyûlâkavramınınAristotelesvesonrakidönemfilozoflarındadakullanımalanlarıfarklılık göstermektedir.Kimi zaman fizik bağlamında cisimselmadde olarak elealınan kavram kimi zaman metafiziksel bağlamda salt kuvve olarak karşımızaçıkmaktadır.Heyûlâkavramınınincelenmesindevetespitindeenönemlisorunbudur.Bu bağlamda kavramın metin içerisinde geçtiği yerlerde fiziksel olan birleşmişmaddeyimimetafizikselolankuvveyimikastettiğininciddianlamdairdelenmesigerekir.

10 Aristotales,FizikI:2-3.11 Aristotales,Fizik192a,31-32.12 Bkz.Aristoteles,Metafizik,1050b,25-30.


barındırmasıgibi,heyûlâdafizikdünyadakitümoluşvebozuluşunkuvve-sikonumundadır.13Heyûlâkavramınıkuvveolaraktanımladığımıztakdirde,varolanşeyler

hakkındayorumyaparkenonlarınkuvvesininneolduğusorusunaverile-cekolancevapdeğişkenlikgösterecektir.Fizikseldünyadakibirnesneiçinkuvveolandiğerbirnesneyegörefiilkonumundaolabilir.YaniAduru-mundaheyûlâ14olarakkabuledilenşey,Bdurumundaheyûlâveformdanoluşanbilfiil varlıkolarakkabul edilebilir.Örneğin; sediregöre tahtaAdurumundaolduğugibikuvveyaniheyûlâkonumundaiken,ağacagöreBdurumundaolduğugibibilfiilkonumundadır.Sedir,tahtaveağaçarasında-kiilişkideolduğugibi,fizikseldünyadakinesnelerbirbirininkuvvesiola-bilmektedir.Yani“sedirtahtadandır”ifadesindetahtanınfizikselanlamdaheyûlâolduğunubelirtmişoluruz.Şayetkendisi ile ilgilibirbaşkaşeyinkendisinden olduğu söylenemeyecek bir ilk şey varsa bu şey ilkmaddeolacaktır.Metafizikselanlamdakiheyûlâisetamanlamıylasaltkuvvedir.Heyûlâ

Ezelîveebedidir.15

. . Kindî de Hey l Kavramı

FelsefeTarihibağlamındakavramarayışıvefilozoflarınkavramayükle-diklerianlamlarıbuşekildeifadeettiktensonrailkİslâmfilozofusayılanKindî’ninkavramayönelikişaretettiğianlamlarıveevreninEzelîliğisoru-nuileolanirtibatınıincelemektefaydagörüyoruz.Heyûlâkavramı;YunancadanArapça’ya“hyle”kelimesindengeçmiştir.

İlkkezSüryanitercümanlartarafındanelealınankavram,Kindîilebirliktediğerİslâmfilozoflarıtarafındandakullanılmıştır.16Kindî “ ud d”risale-sindeheyûlâkavramıiçin“çeşitlisuretlerikabuledengüçtanımınıkullan-mıştır.17Yanı sıra buna şekilsiz ilkmadde de denilebilir.Kindî el-tabi’akavramının tanımında da bu kavramı kullanmaktadır. Kindî yanı sıraheyûlânınpotansiyelbirgüçolduğunuönesürmüşbunabağlıolarakdaAristoteles’indeifadeettiğigibiheyûlâvesuretikilisindenbahsetmiştir.Onagöreheyûlâvesuretinbirleşimindenunsurlarmeydanagelmektedir.13 Aristoteles,Metafizik,1032a15-25.14 Bu noktada Heyûlâ kavramının kuvvenin yerine kullanılmış olmasının nedeni,kuvvenin oluş bozuluşa uğrayan nesnelerin maddesi olması olduğu durumlarıbelirtmektir.

15 MahmutKaya,Kindî Felsefi Risâleler İstanbul:KlasikYayınları,2013),41.16 EnverUysal, ud d Risâleleri er evesinde Kindî ve İbn Sînâ Felsefesinin Temel

Kavramları(Bursa:EminYayınları,2008),139.17 Kindî,“Risâlefîhudûdiverusûmihâ”,Kindî Felsefi Risâleleriçinde, thk.MahmutKaya(İstanbul:KlasikYayınları,2013),2:179.


Kindî’yegöreHeyûlâvesuretbasitbirercevherdirler.Basitcevherlermaddeveformdur.Birleşikolanlariseşeklebürünmüşmaddivarlıkladır.Fizikâlemdekiherduyulurnesneheyûlâvesurettenmeydanagelmiştir.Heyûlâdiğerbirifadeileniteliklerikabuledenfakatkendisinitelikolma-dığındankabuledilemeyenşeydir.Aynızamandaheyûlâsuretinkoruyucu-sukonumundaolmaklabirliktekendisininkorunmasınagerekduyulmayanşeydir.Buaçıklamaonuncevherolduğununkanıtıdır.18Heyûlâbuözelliğiileöylebirkonumasahiptirki,onunöncesindeherhangibirmaddiveyamaddemsiyapıdansözetmekmümkündeğildir.Dolayısıylabircisimdekiheyûlânın ortadan kalkması cisme ait diğer tüm niteliklerin de ortadankalkmasıanlamınagelmektedir.Heyûlânınenönemliözelliklerindenbirisidebünyesindetümzıtlıkların

bulunmasına rağmen bozulmaya uğramayan bir yapıya sahip olmasıdır.19DahaöncedebelirttiğimizgibiKindî,heyûlânınötesindehiçbirmaddiyapı-danbahsedemeyeceğimiziçinonuenüstcinskonumundagörür.Mantıkku-rallarıgereğikendisininüzerindeherhangibircinsbulunmayanıntarifiyapı-lamayacağıiçinheyûlânınkesinbirtarifininyapılmasımümkündeğildir.20Heyûlâsuretlebirliktetümvarlıklarıoluşturanbirilkekonumundadır.

Fizikâlemdekiunsurlarvebunlarınbelirlioranlardakarışımındanoluşanbirleşikmaddeleridemeydanagetirenilkelerheyulavesurettir.Hattaun-surlarıoluşturansıcaklıkvesoğukluğunda ilkesiheyuladır.Buaçıklamaoldukçaönemlidir.ÇünküAntikYunanFilozoflarınınbirkısmıunsurlar-danbiriniveyabirkaçınıtümmaddîvarlıklarınilkesikabulederkenKindî,bunlarınbirerilkeolmadığıgörüşündedir.DolayısıyladörtunsurKindî’yegöretammanasıylaheyûlâsıvesuretiolanbirercisimkonumundadır.Fa-katheyûlâkesinliklebircisimdeğildir.Kindî’yegöresonolarakheyûlâhakkında tarifi yapılamayacağından ancak onun özellikleri hakkında birtakımfikirlerinyürütüleceğikanısındadır.Kindî’ninheyûlâhakkındavermişolduğububilgilerışığındasorulması

gerekensoruiseşudur:“Heyûlânınâleminvarlığıileilgilikonumunedir ”Kindî’yegöreâlemyoktanyaratılmıştır.Bubağlamdacisimolmayanamaaynızamandatümcisimlerin ilkesikonumundaolanheyûlâezelîmidir Yoksasonradanmıyaratılmıştır Busorularıncevabınıararkenincelenme-sigerekenönemlibiralandaKindî’ninâleminEzelîliğihakkındakidüşün-celeridir.18 Kaya,Kindî Felsefi Risâleler,41-42.19 Kindî, “Kitâbü’l-Cevâhiri’l-hamse”, Kindî Felsefi Risâleler içinde, thk. MahmutKaya(İstanbul:KlasikYayınları,2013),2:289.

20 Kindî,“Kitâbü’l-Cevâhiri’l-hamse”,2:289.


2. Âlemin Mahiyeti Sorunu

Ezelîkavramı felsefidüşüncesistemlerindeçokçakullanılanTanrıveâlemhakkında farklıdüşünceleribarındıranbiryapıya sahiptir.Bubağ-lamdaâleminezelîolupolmadığıtartışmalarıgünümüzdebilecanlılığınıkorurniteliktedir.Özellikleİslâmdüşüncetarihindegenelolarakfelsefîvekelâmîekollerinkonuhakkındakigörüşfarklılıklarıoldukçafazladır. İs-lâmdüşüncesindeTanrı’nınEzelîolduğutezindeherhangibirfarklıdüşün-ceyokkenâleminEzelîolupolmamasıbakımındandüşünceayrılıklarıbu-lunmaktadır. Bir diğer tartışma ise, âlemin hangi cihetten ezelî olduğumeselesidir.MakalemizdeKindî’ninkonuhakkındakidüşüncelerinegeç-medenönceEzelîliktartışmalarıhakkındabilgivermekyerindeolacaktır.Tanrı âlem ilişkisi incelendiğinde, Tanrı dışındaki her şeyin varlığını

Tanrı’yaborçluolduğudüşüncesiteizmdeoldukçatemelbiryaklaşımtar-zıdır.ÂleminvarlıkkazanmasıaçısındanTanrı’nınonuyoktanmıyarattığıyoksaonuEzelîolanbirilkedenmiyarattığıkonusundatartışmalarsürüpgitmektedir.YanısırayaratmafiilininEzelîmiyoksazamansalmıolduğukonusudaaynışekildetartışılagelmiştir.21İslâmdüşüncesindebukonununtartışılmayabaşlanmasıYunanfelsefe-

sineyönelikeserlerintercümesineticesindeortayaçıkmıştır.22Konuhak-kındakitartışmalarınbudenliönemliolmasınınbirdiğernedeniise,varı-lan sonucun düşünce sistemindeki Tanrı algısını da doğrudan etkiliyorolmasıdır.İslâmdüşüncesindekonununaçıklığakavuşturulmasıiçinkarşı-laştırmalıbirmetodunkullanılmasındafaydavardır.Bizimkonumuzitiba-riyleKindî’yielealmamızbunoktadaçokönemlidir.Çünküİslâm’ınilkfilozofusayılmaklabirlikteyaşadığıdönemdekikelâmdüşüncesindendeetkilendiğiiddiaedilenKindî’ninvardığısonucunbuikiminvalüzerede-ğerlendirilmesindefaydavardır.HerfilozofgibiKindîdeyaşadığıdöneminsahipolduğuentelektüelbi-

rikiminehâkimolmaisteğindeolmaklabirlikte,kendidönemindekisorun-larayönelikbirtakımarayışlariçerisindegirmiştir.Kindî’ninyaşadığıdö-nemYunanfelsefesineyönelikbirçokeserintercümefaaliyetlerineticesindeİslâmdünyasınakazandırıldığı bir ortamınyanı sıra, kelâmekollerindenMu’tezilenindeetkinolduğubirdönemedenkgelmektedir.Bubağlamdabazı düşünürler Kindî’nin savunduğu fikirlerin bu ekolun etkisi sonucuoluştuğuteziniortayaatmıştır.Kindî’ninâleminmahiyetikonusundaözel-likleyoktanyaratmacıbirtutumizlemesininsebebinionunkelâmekolle-21 EnginErdem, İlâhi Ezelîlik ve aratma Sorunu (Basılmamışdoktora tezi,AnkaraÜniversitesi,2006),60.

22 Mevlüt Uyanık, “İlk İslâm Filozofu el-Kindî’ye Göre Âlemin Mahiyeti”, İslâm Felsefesinin Sorunları, thk.MehmetVural(Ankara:ElisYayınları,2003),2:100.


rindenetkilenmesininbirsonucugörenlerinsayısıazdeğildir.Budüşünce-yidesteklernitelikteKindî’ninrisalelerininbirkısmınıkelâmcılarınyaptığıgibiİslâm’ıfarklıdüşüncetarzlarınakarşısavunmakiçinkalemealdığıid-dia edilir. Bu bağlamda Risâle fî nakzi mesâili’l-mülhidîn’de dehrîleri;Risâlefî’r-red‘ale’l-MâniyyeileRisâlefi’r-red‘ale’s-Seneviyye’deMani-heizm’i;Risâlefîtesbîti’r-rusül’deBrahmanizm’i;Makâlefi’r-red‘ale’n-Nasârâ’daiseHıristiyanlığıeleştirmeküzerekalemealdığıbilinmektedir.23BuvebenzerisebeplerlebazıdüşünürleronunMu’tezilîbirkelâmcıoldu-ğunusavunmaklabirlikteelealdığıkonularhakkındavermişolduğuhü-kümlerindebuçerçevededeğerlendirilmesigerektiğinisavunurlar.24Bir kişinin kelâmcı veya filozof olarak nitelendirilmesi için yukarıda

belirtilenesaslaryetersizkalmaktadır.Kindî’ninkelâmcıolaraknitelendi-rilebilmesi içinonunyazmışolduğueserlerinbüyükbirkısmındakelâmmetodununkullanmasıgerekliliğiortadadır.BunarağmenKindîçoğukezkelâmaaitolancedelmetodundanziyadefelsefeyeaitolanburhanmeto-dunukullanmayıtercihetmiştir.Kindî’ninbizeulaşanrisalelerininkendiyazmışolduklarınakıyaslaoldukçaazolmasıdaonunkonuhakkındaya-pılacakçıkarımlardayanılmapayınınnedenliyüksekolduğunugösterirniteliktedir.Bu konuda kesin konuşulmaması gerektiğini savunun düşü-nürlere göre de şayet Kindî kelâmcı olsaydı kendisinden sonra gelenkelâmcılarıntabakatkitaplarındaonunisminedeyerverilmesigerekliliği-ninaltını çizmektedir.25Kindî’ninkelâmcımıyoksa felsefecimiolduğuyönündefarklıbirçoktartışmadahamevcuttur.26BizceönemliolanKindî’ninkelâmcıveyafelsefeciolmasındanziyade

konularıelealırken,sorunlarayaklaşımtarzınınanalizedilmesidir.Özel-likleKindî’ninâleminmahiyetiileilgilisorunayaklaşımtarzınınyoktanyaratmacıbirşekildeolmasıonunkelâmekollerindenetkilendiğidüşünce-sininbirsonucumudur Yoksakonuhakkındaheyûlâkavramınayüklemişolduğuanlamdanmıkaynaklanmaktadır Konununbusorularçerçevesin-deincelenmesigerekir.23 Kaya,Kindî Felsefi Risâleler,24-25.24 Kaya,Kindî Felsefi Risâleler,24-25.Konuhakkındabkz.RichardWalzer,Greek into

Arabic(O ford,BrunoCassirer,1962),176-189.25 KelâmliteratürüneaitKâdîAbdülcebbâr’ınFazlü’l-i‘tizâlvetabakâtü’l-Mu’tezileve İbnü’l Murtazâ’nın Tabakâtü’l-Mu’tezile gibi önemli tabakat kitaplarındaKindî’ninismigeçmemektedir.

26 De Boer İslâm’da Felsefe Tarihi isimli eserinde Kindî’nin Mu’tezilî bir kelâmcıolduğunuveNeo-PlatoniktesirleraltındakalmışNeo-Platoncubirfilozofolduğunaişareteder.(Bkz:DeBoer,T. .,İslâm’da Felsefe Tarihi,çev.YaşarKutluay(Ankara:1960),73.HilmiZiyaÜlkeniseKindî’yiönceAristocu,sonraArisitoveEflatun’uuzlaştırmayaçalışanbirfilozof,dahasonraiseâleminmahiyetikonusundayoktanyaratmacıtavrısebebiileonuyoktanyaratmacıfilozofolaraktanımlar.Bkz.HilmiZiyaÜlken,İslâm Felsefesi(Ankara:SelçukYayınları,1966),46.


2.1. Kindî’ye Göre Âlemin Mahiyeti

Kindî’yegöreâlemkadimolmayanveyoktanyaratılanbirşeydir.Ezelîkavramımutlakyoklukkendisiiçinsözkonusuolmayandır.Ezelî,varlığınısürdürmekiçinbaşkabirşeyeihtiyaçduymayandır.Yanisebepsizvarlıktır.Âlemveiçerisindekitümşeylerbirersebebedayalıvarlıklardır.Hernesne-ninbirsebebiolmaklabirlikteEzelîolanınsebebiyoktur.Diğernesneleriçinsözkonusuolanmaddî,suri,failveyagaîsebeplerEzelîolanşeyiçingeçerlideğildir.27Kindî konuyu fizik bağlamında yaptığı açıklamalarla destekler. Ona

göre sebep değil sebeplinin değişiminden söz edilebilir. Dolayısıyla ilkolanyaniEzelî,değişimeuğramaz.Oluşveyabozuluşuiçerenbirdeğişim,zıtlıklarıoluşturmaküzeredeğişimeuğrayandır.Buzıtlıkaynıcinsiçinde-kienyakınımeydanagetirmeşeklindecereyaneder.Dolayısıyladeğişimcinsler içingeçerlibirşeydir.BunedenleEzelî içindeğişimsözkonusuolmadığındano,cinsdeğildir.Cinsiolmayanınoluşvebozuluşatabiolma-masıgerektiğinden,oluşvebozuluşutemelindebarındıranâlemdeEzelîdeğildir.28KindîbumantıksalyorumuaktardıktansonraEzelîvecinsara-sındakiilişkiyiiseşuşekildebelirtmektedir.Cisimyanioluşvebozuluşatabi olan şeyin cinsi ve türü bulunmaktadır. Ezelînin ise cinsi yani türübulunmadığıiçincisimEzelîdeğildir.29KindîâleminEzelîolmadığıdüşüncesinibuşekildekanıtlamaklabirlik-

teonunsonsuzdaolmayacağıhakkındaçeşitli ispatlarabaşvurmaktadır.BubağlamdaKindî’ninsonsuzlukileilgilişusöylemidikkatçekmektedir:

“ imdi de nicelik ve niteli i olan cismin ve teki varlıkların Ezelî ve bilfiil sonsuz olmayacaklarını, sonsuzlu un ancak bilkuvve olaca ını anla-talım en derim ki, bu konuda vasıtasız idrak edilen aksiyomlardan el-mukaddemâtü’l-üvel bazıları şunlardır

a Miktarca biri di erinden büyük olmayan her cisim birbirine eşittir b Eşitlik, cismin sınırları arasındaki boyutların bilfiil ve bilkuvve eşit

olmasıdırc Sonlu olan bir şey sonsuz olamaz d Eşit olan her cisimden birinin miktarı artırılınca hem nceki duru-

mundan, hem de teki eşitlerinden daha büyük olure Miktarları sonlu olan her iki cisim birleştirilince bu birleşim de sonlu

olur Miktarı ve konumu olan her cisim i in bu bir zorunluluktur 27 Kindî,“Kitâbfi’l-felsefeti’l-ûlâ”,Kindî Felsefi Risâleleriçinde, thk.MahmutKaya(İstanbul:KlasikYayınları,2013),2:135.

28 Kindî,“Kitâbfi’l-felsefeti’l-ûlâ”,2:136-137.29 Kindî,“Kitâbfi’l-felsefeti’l-ûlâ”,2:136.


f Aynı cinsten olan iki şeyin küçüğübüyüğünüveyaonunbirkısmınıoluşturur.”30Kindî’ninyukarıdakendiifadelerindenyerverdiğimizbuaksiyomları-

nı31açıklamayageçmedenönce,onunifadesindekibilfiilvebilkuvvekav-ramlarının incelenmesindekonumuz açısındanönemvardır.Kindî“ u-dud”risalesindekuvvevefiilkavramlarınıaynıbaşlıkaltındaincelemeklebirliktebubölümdekuvvekavramınınaçıklamasınıyapmaktadır.Kuvve,fenomenalemeçıkmamışolanyanifizikdünyadadeğilmetafizikdünyadavarlığındanbahsedilen,kendisindegüçhalindebulunduğuşeydegörünürhalegelenşeyolaraktanımlar.32Fiilise,etkikabuledenkonudakietkidir.33Kuvvefiilkavramlarınıntanımlarıbuşekildeelealınmaktadır.İkisiarasın-daki ilişki isebir şeyinmetafizikâlemdenfizikâlemeçıkışı ile ilgilidir.Yaniheyûlâolaraktanımlananilkmaddeveyamaddemsiyapısaltkuvvehalindenfiilhalegeçerekfizikîâleminekavuşur.Kindî’ninbubağlamdaâleminsonluoluşuveyaratılmışoluşununizahıaslındafizikselmaddeninsonluveyaratılmışoluşunuizahetmektedir.Asıltartışmakonusunageç-medenKindî’ninaksiyomlarınıizahetmektefaydavardır.

Kindî aksiyomları bu şekilde sıralayarak aslında cismin sonluolduğu vurgusu yapmaktadır. Sonsuz bir cisimden bir parça alındığındageriyekalankısım:

1.yasonludur2.yadasonsuzdur.

Eğer1.maddedekigibidüşünülecekolursa,alınanparçatekrarbütüneeklendiğindeyenibirleşimindesonluolacağıdüşünülür.34Fakatbunoktadasonsuzolarakelealınancisminöncekihalidir.Yanisonsuzolaraknitelen-dirilen cismin sonsuz olması gereklidir. (Sonlu olan bir şey sonsuz ola-maz )Yanibuifadelerçelişiktir.Eğer2.Maddedekigibidüşünülecekolursa,kalankısmınsonsuzolması

durumundaeklenenparçaikifarklıdurumuoluşturur.Birincidurumdaön-30 Kindî,“Kitâbfi’l-felsefeti’l-ûlâ”,137.31 Aksiyom(mukaddemâtü’l-üvel),sözlüktebirdiğeradıbelittir.Başkabirönermeyegeri döndürülemeyen, başka bir kanıta gerek duyulmayan ve kendiliğinden heryönüyle belirgin olan önermedir. Bkz. Bedia Akarsu, Felsefe Terimleri S zlü ü (İstanbul: İnkılapYayınları. 1998), 31.Aksiyom, apaçık bir şekilde doğru olduğudüşünülen, kanıtlanabilir veya çürütülebilir olmayan önermedir. Kendisikanıtlanamayanancakkanıtlamalariçintemelolarakkullanılanilkedir.Bkz.AhmetCevizci,Felsefe Terimleri S zlü ü (İstanbul:ParadigmaYayınları,2003),15.

32 Kindî,“Risâlefîhudûdiverusûmihâ”,2:181.33 Kindî,“Risâlefîhudûdiverusûmihâ”,2:179.34 Miktarlarısonluolanherikicisimbirleştirilincebubirleşimdesonluolur.Miktarıvekonumuolanhercisimiçinbubirzorunluluktur.


cekidurumdandahabüyükbirşeyeldeedileceğindensonsuzolanınsonsuzolandanbüyükolmasısonucuortayaçıkarkibudabirçelişkidir.İkincidu-rumdaise,eklenenparçanıneşitliğindenbahsediyorsakotakdirdedekendi-sineeklenenbircisimeklendiğihaldemiktarbakımındanherhangibirdeği-şimiberaberindegetirmiyordemektir.Fakatbuifade(Eşit olan her cisimden birinin miktarı artırılınca hem nceki durumundan, hem de teki eşitlerin-den daha büyük olur )paranteziçindekiaksiyomlaçelişiklikgösterir.BuaçıklamalarabinaenKindîâleminsonsuzolmayacağını izahetmiş

kabuledilmektedir.Onagöreâlembirniceliktir,sonsuzvesınırsızolduğudüşünülemez.DolayısıylaTanrıdanbaşkaezelîbirşeyinveyacisminvar-lığıimkânsızdır.BuaçıklamaileKindîâleminyaratılmışolduğunuvebusebepledebiryaratıcısınınolmasıgerektiğinivurgular.35Kindî’ninbuma-nadaâlemeatfettiğikadimliğinyokluğuzamansalkadimliktenfarklıola-rakontolojikönceliğiolmayanâlemiolmaktadır.Kadimbi’z-zâtAllah’aaitkadimbi’z-zamaniseâlemeaittirkiKindîikinciçeşitolanâleminkıde-miüzerindedurmamaktadır.YukarıdaKindî’ninmantıksalolarakyorumladığıaksiyomlarçerçeve-

sinde konu değerlendirildiğinde, aslında temel bir problemle karşılaşıl-maktadır.Çünküaksiyomlarınesasaldığışeysonsuzolancisimdir.Yanikurulanmantıksonsuzcisimvarsayımıüzerinetemellendirilmiştir.Fakatsonsuzcisimsözkonusuolduğundabuvebenzeriyorumlarıyapmakol-dukçaanlamsızolacaktır.Çünküsonsuzolancisimdenbirparçaalınıpek-lenemez.Yukarıdakiaksiyomlardabelirtilenişlemlerinhiçbirisonsuzbircisimuygulanabilirbiryapıdadeğildir.36Âleminmahiyetiileilgiliyapılançıkarımlarınhemenhepsindebelirlen-

mesigerekenasılkonu,tartışılankavramlarınneyiifadeettiğininçokdoğ-ru bir şekilde belirlenmesidir. Ezelîlik bağlamında ele alınması gerekenşey,metafizikselanlamdakiheyûlâmıdır Yoksafizikâlemdevarolanbir-leşikmaddeyanicisimmidir BizceKindî’ninyukarıdakiaksiyomlarıfi-zikâlemegeçmişmaddeninveyacisminsonluluğuüzerinedüşünülmesigerekenbirtutumdur.Âleminmahiyetisorunubuçerçevedeincelendiğin-de, fiziksel anlamdakibirleşikmaddenin sonluolacağınadair zihinlerdeherhangibirşüphekalmasınamahalyoktur.Buveçhedenfizikâlemdekimaddenindesonradanolmasıgayetanlaşılabilirbirniteliktir.Âleminmahiyetiileilgiliproblemiçözmedesorulmasıgerekenbirdiğer

sorun,âleminsonradanyaratıldığıdüşüncesinedayanarakbuyaratmanınzamaniçindemiyoksazamandışımıolduğudur.35 Kaya,Kindî Felsefi Risâleler,40.36 Kaya,Kindî Felsefi Risâleler, 40.Konu hakkındaMevlütUyanık’ınmakalesindeKindî’ninbuaksiyomlarınınsonucuolarakâlemhakkındavarmışolduğusonucuntutarlıolduğunayönelikbirtavırsergilenmektedir.Bkz:Uyanık,“İlkİslâmFilozofuel-Kindî’yeGöreÂleminMahiyeti”,2:114-115.


. Hey l Kavramının lemin Mahiyeti roblemindeki olü

Çalışmamızdaheyûlâkavramınıntarihselseyriboyuncakazandığıan-lamları ve kavramın kullanımına zemin hazırlayan nedenleri belirleyipaçıkladık.YanısıraâleminmahiyetiileilgiliözellikleKindî’ninsarfettiğidüşünceleri incelemeye çalıştık. Makalemizin asıl sorunsalını oluşturanise,heyûlâkavramınınâleminmahiyetiproblemindekirolününtespitedil-mesidir.Heyûlâkavramıfizikvemetafizikaçısındanfarklıbirzeminesahiptir.

Kindî’ninheyûlâyayöneliktanımlamalarıiçerisindedikkatiçekenkavra-mın kendisi tarafından dametafiziksel bir zemine oturtulmuş olmasıdır.YanısıraKindî’yegörebukavramhertürlüniteliğikabuledenfakatken-disibirnitelikolmayansuretlerikoruduğuhaldekendisininbutürbirihti-yacı olmayan şey olması bakımından bir çeşit cevherdir. Dolayısıylaheyûlânın öncesinde herhangi bir maddî yapıdan da bahsedilebilmesimümkündeğildir.BusebepledeKindîheyûlâyıenyüksekcinskabuledervetarifininyapılamayacağınıbelirtir.37Kindî’ninbutanımlamalarıçerçe-vesinde,enyüksekcinssayılanvetarifininmümkünolmadığısavunulankavrammetafizikselanlamdaelealdığımızheyûlâyıişaretetmektedir.Me-tafizikselanlamdaheyûlâsuretolmaksızınfizikalandaduyulariletespitedilememektedir.Ancak âlemdeki tüm nesnelerin ortak maddesi konu-mundadır.Fizikselanlamdakiheyûlâsözkonusuolduğundaiseen,boyvederinliğiolanherhangibircismintarifiyapılmışolur.Zaman,hareketvemekânkavramlarınıdakonuyadâhiledenKindî,fi-

zikselanlamdakimaddegibihepsininsonluolduğudüşüncesindedir.İçle-rindenbirisininsonluolduğununispatıdiğerlerinidesonlukılacaktır.BusebeplefizikselanlamdakimaddeninsonluolduğunuispatedenKindîtar-tışmasızbirşekildezaman,hareketvemekândasonlukabuleder.38Kin-dî’ninbuçıkarımıherhangibirmantıksızlıkbarındırmaz.Fakattespitedil-mesi gereken şey metafiziksel olan maddenin sonlu olmayışıdır. Şayetzaman, hareket vemekân kavramlarımetafiziksel anlamdakimadde ilekıyaslanırsaheyûlânındasonluveaynızamandaEzelîolmadığıdüşüncesiortayaçıkar.YukarıdakiçıkarımlarabinaenKindî’ninyaratmayıyoktanyaratmafor-

matındaelealdığıunutulmamalıdır.Hersonluolanyoktanyaratılmıştırvehepsininbirtekyaratıcısıvardır.39Bizimbunoktadagetireceğimizeleştiri37 Kindî,“Kitâbü’l-Cevâhiri’l-hamse”,2:289.38 Bkz.Kindî,“Risâlefîmâiyyetimâlayümkinuenyekûnelânihâyetelehveme’llezîyukâlulânihâyeteleh”,Kindî Felsefi Risâleleriçinde, thk.MahmutKaya(İstanbul:KlasikYayınları,2013),2:200-201.Kindî,Kitâbfi’l-felsefeti’l-ûlâ,2:140-141.

39 Bkz.Kindî,“Kitâbfi’l-felsefeti’l-ûlâ”,136-138.Bkz.Kindî,“Risâlefîvahdâniyye-


ise,Kindî’ninyoktanyaratma fikrini benimsemesininheyûlâkavramınatammanasıylabiranlamyükleyemediğidir.ÇünküKindîheyûlâyıyalnızcaenyüksekcinssayarvetarifininmümkünolmadığınıilerisürer.Bubakım-danKindî’yegöreheyûlâyoktanmıyaratılmıştıryoksaEzelîolarakmıvardır BusorununcevabıKindî’ninsöylemlerindençoknetbir şekildeçıkmamaklabirlikteonunyoktanyaratmafikrininbuaşamadadailerisü-rülmesioldukçayanlıştır.ÇünküKindî’ninbazıifadeleriaslındaonundasudurcubirfilozofolabileceğiyönündeseyretmektedir.FarabiveİbnSinaAllah’ınvarlığınıâleminyaratılmasıiçinyeterlise-

bep görürler.Yani âlem, ilahi iradeye seçmecimanada gereksinim duy-maksızınilahiiradeninilahiilimdekadimolarakbilfiilvarolduğunukabulileezeldesuduryoluylazuhuretmiştir.Kindî’ninisebunayakınifadelerişuşekildedir:“Hervarolan,olmayanımeydanagetirmeküzerebiretkilenme(infi’âl)

durumundadır.ÖyleyseİlkgerçekBir’dengelenbirlikfeyzi,herduyulurnesneye ve onlara ilişkin olanlara varlık vermiştir.O, kendi varlığındanonlarasununca,herbirvarlıkvücutbulmuştur.ŞuhaldevaroluşungerçeksebebiBir’dir.”40BuifadeleredayanarakKindî’ninsudurusavununbirfilozofolduğunu

iddiaetmekkolaybirişdeğildir.BununnedenleriarasındaKindî’nineli-mize ulaşan eserlerinin çoğunda yoktan yaratmacı bir tavır benimsemişolmasıönemlibiryeresahiptir.YanısırasudurâleminEzelîolduğunusa-vunmaktır.Yinehatırlatmakgerekirseobirçokyerdeyoktanyaratmafikri-nisavunmuştur.

Sonuç

HeyûlâkavramıbağlamındaKindî’ninâleminmahiyetiileilgilivermişolduğumuzbilgilerdoğrultusundafilozofunilerisürdüğüteorininnedenle-ritespitedilmiştir.BazıdüşünürleregöreKindî,yaşadığıdöneminkelâm-cılarındanetkilendiğiiçinyoktanyaratmafikrinibenimsemektebazıdüşü-nürlere göre de yoktan yaratma toerisini değil sudur doktrinini kabuletmektedir.Bizimulaştığımız sonuç ise, yoktanyaratma teorisi dahaçok fiziksel

anlamdakiâlem,felek,cisim,cirmveyamaddeüzerineyapılanbirçıka-rımdır. Özellikle metafiziksel anlamdaki madde olan heyûlâya yönelik

ti’llâh ve tenâhî cirmi’l-âlem”,Kindî Felsefi Risâleler içinde, thk.MahmutKaya(İstanbul: KlasikYayınları, 2013), 2: 202-207. Kindî, “Risâle fî îzâhi tenâhi cir-mi’l-‘âlem”,Kindî Felsefi Risâleleriçinde, thk.,MahmutKaya(İstanbul:KlasikYa-yınları,2013),2:192-197.,Kindî,“Risâlefîmâiyyetimâlayümkinuenyekûnelânihâyetelehveme’llezîyukâlulânihâyeteleh”,2:198-201.

40 Kaya,Kindî Felsefi Risâleler,40-41;Kindî,“Kitâbfi’l-felsefeti’l-ûlâ”,2:176-177.


Kindî’nin çok detaylı bilgiler vermemektedir. Çünkü Kindî de birleşikmaddeninyanifizikselmaddeninkaynağınınheyûlâolduğunuifadeeder-ken,heyûlâhakkındaonuntarifininyapılamayacağınıbelirtmesibirtakımboşluklarıberaberindegetirmektedir.Kindî’ninheyûlâyıhemmetafizikselhemdefizikselmaddeiçinkullanmışolmasıkavramıntamanlamıylame-tafiziksel bir zeminde incelenmesini zorlaştırmaktadır. Yanı sıra Kindî,heyûlâyıfizikselalandakimaddeiçinkullanırkenkavramıoldukçanetbirşekilde izahetmeklebirlikte,aynınetlikkavramınmetafizikselalandakikullanımdageçerlideğildir.Kindî’ninbirçokeserininkayıpolmasıbelkidebunoktadakonuhakkındakesinbiryargıyavarmayızorlaştırmaktadır.Ulaşabildiğimiz diğer eserlerinde ise konu hakkında bir açıklama yapıpyapmadığına dair bir çıkarım yapmak oldukça zordur.ÇünküKindî’ninifadelerindeheyûlânınyoktanyaratıldığınadairbiraçıklamabulamamak-tayız.BusebepleKindî’ninâleminmahiyetiüzerinefikrisözkonusuoldu-ğundaözellikleheyûlâkavramınayüklediği anlamın incelenmesininge-rekliliğitespitedilmiştir.

Kaynakça

Akarsu,Bedia.Felsefe Terimleri S zlü ü. İstanbul: İnkılapYayınları,1998.Aristoteles.“Metaphysics”.The complete orks of Aristotle.thk. onat-

hanBarnes.New ersey:PrincetonUniversityPress,1985.------------.Fizik.çev.SaffetBabür.Ankara:YapıKrediYayınları,2011.Arslan,Ahmet.İlk a Felsefe Tarihi Sofistlerden Platon’a .İstanbul:

İstanbulBilgiÜniversitesiYayınları,2016.Burnet, ohn.Early Greek Philosophy.İstanbul:A CBlack,1920.Cevizci,Ahmet.Felsefe Tarihi.İstanbul:SayYayınları,2015.------------.Felsefe Terimleri S zlü ü.İstanbul:ParadigmaYayınları,2003.Erdem,Engin.“İlâhiEzelîlikveYaratmaSorunu”.BasılmamışDoktora

Tezi.AnkaraÜniversitesi,2006.Güçlü,AbdülbakiveErkanUzun.Felsefe S zlü ü.Ankara:Bilimve

SanatYayınları,2002.Hançerlioğlu, Orhan. “Heyûlâ”. Felsefe Ansiklopedisi Kavramlar ve

Akımlar 1:318. İstanbul:RemziKitabevi,2000.Kaya,Mahmut.Kindî Felsefi Risaleler İstanbul:KlasikYayınları,2013.Kindî. “Kitâb fi’l-felsefeti’l-ûlâ”.Kindî Felsefi Risaleler içinde. thk.

MahmutKaya2:126-178.İstanbul:KlasikYayınları,2013.------------.“Kitâbü’l-Cevâhiri’l-hamse”.Kindî Felsefi Risaleler içinde thk.

MahmutKaya,2:286-295.İstanbul:KlasikYayınları,2013.------------.“Risâlefîhudûdiverusûmihâ”. Kindî Felsefi Risaleler içinde

thk.MahmutKaya,2:178-190.İstanbul:KlasikYayınları,2013.


------------. “Risâle fî îzâhi tenâhi cirmi’l-‘âlem”.Kindî Felsefi Risaleleriçinde thk.MahmutKaya,2:192-198.İstanbul:KlasikYayınları,2013.

------------.“Risâlefîmâiyyetimâlayümkinuenyekûnelânihâyetelehveme’llezîyukâlulânihâyeteleh”.Kindî Felsefi Risaleleriçinde. thk.Mah-mutKaya.İstanbul:KlasikYayınları,2013.

------------.“Risâlefîvahdâniyyeti’llâhvetenâhîcirmi’l-âlem”.Kindî Fel-sefi Risaleleriçinde. thk.MahmutKaya2:202-208.İstanbul:KlasikYayın-ları,2013.Platon,Timaio sçev.FurkanAkdemir.İstanbul:SayYayınları2015.T. .DeBoer.İslâm’da Felsefe Tarihi çev.YaşarKutluay.Ankara:1960.Uyanık,Mevlüt.“İlkİslâmFilozofuel-Kindî’yeGöreÂleminMahiye-

ti”İslâm Felsefesinin Sorunları thk.MehmetVural.Ankara:ElisYayınla-rı,2003.Uysal,Enver. ud d Risaleleri er evesinde Kindî ve İbn Sînâ Felsefe-

sinin Temel Kavramları Bursa:EminYayınları,2008.Ülken,HilmiZiya.İslâm Felsefesi Ankara:SelçukYayınları,1966.Walzer,Richard.Greek into Arabic.O ford:BrunoCassier,1962.

ÖZ

Kindî(ö.873)İslâmfelsefesininkurucuşahsiyetleriarasındayeralmaktadır.EskiYunandüşüncesiyleilkkarşılaşmanıngerçekleştiğidönemdeİslâmdüşüncesiileEskiYunanarasındabağkurabilmişvefikirlerinibelirlibirsistemdâhilindeelealmıştır.Bumakaledeelealacağımızmükemmelâlemdüşüncesi,PlatonveAristo’nunmirasıolarakİslâmfelsefesineaktarılmış

vehemenherfilozoftarafındantartışılmıştır.Kindî’ninönemi,âleminmükemmelliğikonusundaİslâm

düşüncesindebukonuyuenkapsamlıolarakelealanilkfilozofolmasıdır.KindîYaratıcı’nınkemaliile

ondansadırolanâleminmükemmelliğiarasındabağkurmaktavenihaiolarakbumükemmelliğininsana

nasılyansıdığınıelealmaktadır.

AnahtarKelimeler:Kindî,Felsefe,İslâmFelsefesi,MükemmelÂlem,Yaratmak,İbdâ’.

2018· S

AYI:2

· SAY

FA 2

03-2

22KİNDÎ’DE ÂLEMİN MÜKEMMELLİĞİ

EXCELLENCE OF THE UNİVERSE İN THE WORDS OF KİNDİ

ABSTRACT

Kindiisoneofthefound-ingfiguresofIslamicphilosophy.Intheperiodwhenthefirstencoun-terwithancientGreekthoughtwasrealized,itwasabletoconnectbe-tweentheideaofIslamandancientGreeceandittookitsideaswithinacertainsystem.Wewilldealwiththisissueasthelegacyoftheperfectworldthought,PlatoandAristotle,whichhasbeentranslatedintoIslamicphilosophyanddiscussedbyalmosteveryphilos-opher.Kindi’spreemi-nenceisthatitisthefirstphilosophertoconsiderthisissueinthemostcomprehensivewayinIslamicthoughtabouttheperfectionoftheworld.ItlinksthekinshipoftheKindiCreatorwiththeperfectionoftheworld,andultimatelydiscusseshowthisperfectionisreflectedinhuman.

Keywords:al-Kindi,Philosophy,IslamicPhi-losophy,PerfectWorld,Create,InnovativeCre-ation.

SOHİAB AHMAD MOHAMMAD GHUZLANDOKTORA ÖĞRENCİSİ

ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ


Giriș*

. bd

Kindî,âleminmükemmelliğiniöncelikleİbdâ’ kavramı çerçevesinde temellen-dirmektedir. İbdâ’, isânü’l-Arab’ta

“İbtida’”buköktentüretilmişolup“enşee”anla-mında kullanılmaktadır. Bu manada “Ebdea eş-şey’ü”demek,misalîbirşeyinicatedilipvarlığagetirilmesidemektir.Allah’ın isimlerindenbirisiolan edî’ise“ klerin ve yerin aratıcısı’dır

edî’ ” şeklinde Kur’ân’ı Kerim’de geçmekte-dir.1Bumanada feîl veznindeve fail anlamındaolan Bedî’ sıfatı,Allah’ın daha önceden örneğiolmayanbirşeyivaretmesidir.2 Filozoflara göre ise, İbdâ’nın farklı anlamları

bulunmaktadır.Bunlar:i. Birşeyibirşeydentesisetmek.ii. Birşeyiolmayanbirşeydenicatetmek.iii. Yokolmayandanbirşeyivaretmek.iv. Daimiİbdâ’dır.”3 Bu anlamları ayrıntılarıyla ele alırsak; birinci

anlamdaİbdâ’,birşeyibaşkabirşeydenicatet-mekveyamevcutolanşeyleribirarayagetirmeksuretiyleyenibiresermeydanagetirmektir.İnsan-larınilmî,fennîveedebîalanlardaürünlerortayakoyması buna örnek verilebilir. Fakat bumana,Kindî’ninİbdâ’dankastettiğimanadeğildir.İkin-ci anlamda İbdâ’, yokluktan varlığa getirmekveyakuvvedenfiileçıkarmaktır.Bundanmaksat,ilahîfiillerdir.Yani,Yaratıcı’nınmaddivezaman-sal olarak öncesi olmadan bir şeyden başka birşeyin varlığını ortaya çıkarmasıdır. Üçüncü an-* AleminMükemmelliğiveMükemmelAlem adlıtez-denüretilmiştir.

1 Bakara2/117.2 İbn Manzur, isanü’l-arab (Kahire: Daru’l-Maarif,1984), 213-229; Dil bilimci Cemil Sıleyba İbdâ’yılügatte “Önceki bir örneği olmadan ihdas etmek, varetmektir.” şeklinde açıklamaktadır (CemilSıleyba,el-Mu’cemu’l-felsefi (Beyrut: Daru’l-Kitabi’l- ubnânî,1982),1:31-32).

3 Sıleyba,el-Mu’cemu’l-felsefi,1:31-32.

KİNDÎ’DE ÂLEMİN MÜKEMMELLİĞİ 205

lamdaİbdâ’,yok ikenvarlığagetirilene tekabületmektedir.Dördüncüsüolandaimiİbdâ’ise,Allah’ınâlemidaimikılıpdevamettirmesidir.Buçer-çevedeİbdâ’,ilahîinâyet,korumavedevamettirmeanlamlarınagelmek-tedir.4 İbdâ’; “inşa”, “terkip”, “telif”, “sun’ (sa-ne-a)”, “ihdas”, “tekvin” ve

“halk”manalarınınüstünde,onlardandahagenişvedahakapsayıcıanlam-dakullanılmaktadır.Zirasun’,terkip,telif,inşavehalkkavramlarınınhep-sinde“daha nceden var olan belirli bir şeyin sonradan meydana etiril-mesi”anlamıvardır.Bukapsamdameydanagelenşey,dahaöncesindevarolanbirşeydenvarlığagelmekte;fakatdahaöncekişeyinyaratmayabiretkisi bulunmamaktadır. Bunların yanısıra “tekvin”, maddi bir şeydenmeydanagelmeyiifadeederken,“ihdas”,birşeydenzamansalolarakmey-danagelmeyiifadeetmektedir.”5Buikikelimeaçısındanbakıldığındadaİbdâ’,hemtekvindenhemihdastandahaumumiveöncedir. ÇünküAl-lah’ınyaratmadanöncebirmaddeyevezamanaihtiyacıyoktur.6Buneden-leAllahkendisihakkındagöklerinveyerin ediiolarakbahsetmektedir;fakatinsanınBediidememektedir.7 BütünbuaçıklamalardanhareketleKindî’nin“İbdâ’”mefhumunuilahî

fiiliaçıklamaküzeretercihettiğiaçıklığakavuşmuşolmaktadır.Ziraİbdâ’,yokluktanvarlığagetirmeyiaçıklayanyegânekavramdır.Başkabirifadey-le,“Varlığınyokluktanvaredilmesidir.(Te’yisuleysatanleys)”8Buçerçe-vedeilk hakiki fiiliifadeedenİbdâ’nınAllah’ındışındabaşkabirşeyiçinkullanılmasıuygunolmadığıgibi,O’nunyarattıklarındanherhangibirininbufiileiştirakisözkonusudeğildir.YaniAllah,hakikattefaildirvebaşkaherhangi bir şeyin etkisi olmadankendisi tesir etmektedir.Ancak İbdâ’,Allah’ınfiilleriniifadeetmeninyanısıramahlûkatınfiilleriniifadeetmekiçindekullanılmaktadır.Bumanadaİbdâ’,etkilenendeetkileyenineseri9 anlamına gelmektedir. Ve Kindî etkileyen açısından mahlûkatı “mecazîfail”konumundadeğerlendirmektedir.10Çünkümecazîfailkonumundabu-lunanâlemdekivarlıklar,konumlarınagöreilkfailolanAllah’ıntesirindenetkilenmişvebaşkavarlıklarıetkilemişlerdir.Buetki,ilketkilenenvarlıktabaşlamakta,sonetkilenenvarlıktasonaermektedir.Kindî’ninkendiifade-4 Sıleyba,el-Mu’cemu’l-felsefi, 1:31-325 Sıleyba,el-Mu’cemu’l-felsefi,1:32.6 Hatta“halk”kavramıdabirşeyinbirşeydenicatedilmesianlamınagelmektedir.7 Sıleyba,el-Mu’cemu’l-felsefi,1:31-32.8 Kindî,Resailü’l-Kindî el-felsefiyye, tkk.MuhammedAbdülhadiEbuRide (Kahire:Daru’l-Fikri’l-Arabi1950),1:182.

9 Eseru’l-müessirifimuesserifihi.10 Enver Uysal, Kindî ve İbn Sina Felsefesinin Temel Kavramlar (İstanbul: EminYayınları,2008);Başkabirdeyişle,müesserolandamüessirineseri(Eseru’l-müessirifimuesserifihi).


siyle, “bir infialden başka bir infiale ulaşılmaktadır.”11 Özetle âlem,Al-lah’tan hakiki İbdâ’ ve icat yoluyla varlığa gelmiştir; İbdâ’ ve icat ise,“yoktanvarlığagetirme”ilegerçekleşmiştir.BuçerçevedeKindî’ninİbdâ’kavramınıdinîilkeleridikkatealarakgeliştirdiğigörülmektedir.Budurumda,Kindînasılfilozofolarakgörülebilir Bundanönceşuhu-

suslarıvurgulamakgerekir.Kindî,ikitürlüvarlıktansözetmektedir.12Bi-rincisi,Allah,mevcutveezelidir.BuaçıdanAllah’ınikitemelvasfıbulun-maktadır:İlki,Allah’ınvarlığı,hakikivarlıkolup,öncesiyoklukolmayan,kâmilvesabit;kâinattakideğişiminvefesadınkendisinetesiretmediğiherdaimvarolanvarlıktır.ÇünküO,cisimdeğildirveyaratılmışcismaniun-surlardanhiçbirşeyonabenzememektedir.Kindî’nintabiriyle,“ ’nun in-niyesi varlı ı haktır ’nda ebediyen yokluk olmaz ve ’nda varlık ebe-diyen zail olmaz , Diri’dir ve ahid’tir ’nda elbette o alma ve kesret de olmaz ”13İkinciolarak,Allah’ınvarlığıZat’ındandır.ÇünküO,tümvarolanlarınİlleti’dir;dolayısıylamalulolamaz.O,herşeyinfailidirveeşyayıvarlıktanicatedendir.BubağlamdaO,“İlletiolmayanİlkİllet’tir.”,“FailiolmayanFail’dir.”,“TamamlayıcısıolmayanMütemmim’dir.”,“VarolanıVarEden”dir.VeO,“Herşeyibirbirinesebepkılandır.”14

kinci türdenmevcutolanlariseüçkısmaayrılır:i. Safmaddegibimaddimevcut.ii. İnsangibimaddeyleiltibasıolanmevcut.iii. Feleklervegökselcisimlergibiruhanimevcut.Bunlarınhepsi,sonradanvarolmuşturvebunlardeğişimveyokolmayı

kabuledenözellikleriyleâleminşeklinioluşturmaktadır.

. lahi Sıfatlar

İlkOlan’ın(Allah’ın)sıfatlarınagelince,Kindî,sıfatlarmeselesinimut-lak tenzih açısından ele almaktadır.Bu sıfatlar, selbi (tenzihî) ve sübûti(icabî)sıfatlarınbütününükapsamaktadırkizatennoksansıfatlarınAllah’anispetimümkündeğildir.15BumanadaO,unsurdeğildir,cinsdeğildir,nev’değildir,şahısdeğildir,akıldeğildir,külldeğildir,cüzdeğildir,cemdeğil-dir,kısımdeğildir,çokluğukabuletmez,mürekkepdeğildir,heyûlâdeğil-dir,suretsahibideğildir,kemiyetsahibideğildir,keyfiyetsahibideğildir,makulattanbaşkabir şeyle sıfatlanandeğildir, fasl sahibideğildir,hassasahibideğildir,arazsahibideğildir,hareketettirilendeğildirvebaşkabir11 Selmanel-Budûr,el Akl ve’ l-fiil fi’l-Felsefeti’l-İslamiyye,(Amman:Darü’ş-Şuruk,2006),33.

12 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:78.13 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:215.14 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:216.15 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:480.


şeyeizafeedilendeğildir.”16Allah,bunlardanhiçbiriylevasıflanamaz.Bü-tünbusayılanlaraçısındanbakıldığında,Kindî,maddeylealakalıherşey-denAllah’ıtenzihetmektedir.Kindî’yegöre,Allah,mevcutturvemükem-meldir.Allah’tabulunanherşeyfiilhalindedirveO,herhangibiryöndenikmaledilmişveyayetkinleştirilmişdeğildir.Çünkümaddeylealakasıolanherşeyyetkinleştirilmeyemuhtaçtır. DolayısıylabunlarınAllahiçinkulla-nılmasıdüşünülemez. Sübûtîsıfatlaragelince,busıfatlar,Allah’ınkemâl,cemalvecelaliniispatetmekmaksadıylakullanılmaktadır.BunlardanenönemlisideO’nun irolmasıdır(vahdet).BunlarındışındaO’nunhikmet,kudret,adalet,hayrvehakgibizatisıfatlarıbulunmaktadır.17 Allah’ınmutlaksıfatlarıarasındakiilişki,yaniilim,kudretveiradeile

busıfatlarındiğersıfatlarlaolanilişkisi,âleminmükemmelliğininanlaşıl-ması açısındanönem taşımaktadır.Zira âleminüzerindebulunduğumü-kemmellik,Allah’ın sıfatlarının kemâliyle ilgilidir. Bu hususu Kindî şuşekildeaçıklamaktadır:“ u âlem , lim, akîm ve mert olanın eseri-dir u âlemdeki tedbir, en iyi şekilde yerine etirilmiş Allah her şeyi aslah en uy un şekilde var etmiştir ”18Bunedenlemevcutolanbuâlem,enmükemmelâlemdir.ÇünküO’nunezelîilmininsuretidir.İlimisekavram-salolarak“ ir şeyin suretinin akılda hâsıl olmasıdır ”19Allah’ınilmi,kud-retigibiküllidir,aynızamandaezelivesermedidir.20O,olanveolacakherşeyibilir.O’nunilmi,tümeşyayı,bâtını,zahiri,incelikveaçıklıkları(tümboyutlarıyla) tambir imkânlakuşatıcıdır.21Allah’ınilmisınırsızâlemleriiçinealmaktadır.Budurumda,başkaâlemlerinvarolupolmadığısorusuortayaçıkmaktadır.AyrıcaAllah,başkaâlemlerideğildeniçinbuâlemiseçmiştir CevabıKindîşuşekildevermektedir:Allah,hakîmveiyiliksa-hibidir;çünkühikmet:“En kâmil yetkin şeyin en yetkin şekilde bilinmesi-dir ”22Veya“ ir şeyi uy un olan yerine koymaktır.”23VeyaHâkim,“Eş-yaya hükmeden ve onu en üzel kılandır ”24 Bu manada Allahhükmedenlerinenhâkimidir.O,engenişanlamdaiyiliğesahipolarakâle-mivarettiğinden,buâleminenmükemmelâlemolmasıgerekmektedir.Eniyiveenuygunâlemise,“mutlakhakikat”eişaretetmektedir.Odailahîilminhakikatidirve içindebulunduğumuzâlemde tecelli etmektedir.Bu16 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:160.17 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:275.18 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:236.19 MahmudAbdurrahmanAbdu’l-Mun m,Mu’cemu’l-mustalahati’l-fıkhiyye(Kahire:-Darü’l-Fadile,1999),1:534.

20 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:374.21 İbnManzur, isanü’l-arab, 3082-3083.22 İbnManzur, isanü’l-arab, 951.23 Abdu’l-Mun m,Mu’cemu’l-mustalahati’l-fıkhiyye,1:584.24 İbnManzur, isanü’l-arab, 951.


âlem,engüzelâlemdir;hayr,hakikatvecemalilebirliktediryanineredehayrvarsaoradahakikatvecemal;neredehakikatvecemalvarsadaoradahayrvardır.Bunlarındışındabaşkabirhususdahavardırkibudaâlemindörtillete

dayandırılmasıdır:Madde,suret,failvegayeilletleri.Allah,maddeyega-yesitahakkuketsindiyesuretvermiştir.Bugaye,hayrdır/iyiliktir.Çünküiyilik,“Mevcut olan her şeyin, kendine z ü yetkinlikle vası andırılması-dır ”25AllahkiCömert (Cevad)veHayr’dır.BunedenleZat’ı içinhayrıiradeetmektedir.Hayrise,“Karşılıksız ihsan etmek ve iyilik yapmak ”de-mektir.26Yinehayr,“Kendinden başkası i in irade edilmeyen”demektir.27 Binaenaleyhhayraçısındanbakıldığındadaâlemeniyidiryahutenmü-kemmelâlemdir.Âleminsureti,Allah’ınilmininsuretidirveAllah’ınilmikâmilvetamdır.Zat’ıiseMutlakKemâl’dir.BunedenleâleminAllah’ınİbdâ’sınıngereğiolarakenkâmilsuretteolmasıgerekir.Budailahîtedbiranlamınagelmektedirkiâleminveiçindevaredilenlerineniyiveenaklisuretteolmalarıdır.Çünkütedbir,akıbetinebakarakişlerinenkâmilcihettegerçekleşmesidir.28Kevnin/Oluşunböyleceengüzelveitkanüzereolduğuortayaçıkmaktadır.Çünküitkan,“Delillerin illetleriyle bilinmesi ve külli kaidelerin cüzleriyle birlikte zapt edilmesidir ”Ayrıcaitkan,“Sebeple se-bepliler arasında irtibat kurmak, cüz olanı akli kanunlar ile küllide tanzim etmektir ”29 Buradan yola çıkarakAllah’ın iradesi, bu âlemin varlığıyla alakalıdır

diyebiliriz.Çünkübuhusus,evvela,aklenmümkündür,ezeliilmingereğiolarakmümtenideğildir.30İkinciolarakise,âlemeniyi,enfaydalıveenuygun(aslah)olduğundanmükemmeldir.Nitekimsalahveaslahkavram-larıMutezile tarafındangeliştirilmiş,Kindîdebukavramlarlavurgulan-makistenenhususubenzerbirmuhtevaile“nizamü’l-kevn oluşun düzeni” olarak tarifetmiştir.ManasıdaAllah’ınmevcut,kâmil,adil,hakîm,diriolduğuveyarattığıvarlıklarıniyiliğiiçinfiilişlediğidir.Bubağlamda,Al-lah’ınfiillerimaslahat,iyi/hayrvedoğru(savab)üzeredir.O’nunhükmün-dezulümvehaksızlıkolduğudüşünülemez.31Kindî’ninbuifadeleribağla-mında ele alındığında, onun Mu’tezile’den etkilendiğini söylemekmümkündür.ZiraMu’tezile’yegöredeAllahhayrvedoğrudışındabirfiil25 Sıleyba, el-Mu’cemu’l-felsefi,1:550.26 Muhammed Ali Neccar, vd. Mucemu’l-vasît, Kâhire: Mektebetu’ş-Şuruk ed-Devliyye,2004146.

27 Kindî,Resailü’l-Kindîel-Felsefiyye,1:364.28 Abdul-Mun m,Mu’cemu’l-mustalahati’l-fıkhiyye,1:451.29 Abdul-Mun m,Mu’cemu’l-mustalahati’l-fıkhiyye,1:54.30 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:259.31 İbrahimMedkur,fi’l-Felsefeti’l-İslamiyye,(Kahire:Daru’l-Kitabi’l-Mısri,2015),2:

144.


işlemez. Kindî, yukarıdaki ifadelerinin dışında “Mucib-u emri aslah” 32 kavramınıdaönplanaçıkarmış,bununla“âleminenmükemmelşekildeyaratıldığını”belirtmekistemiştir.ZiraAllah’ınyaratmasıakılsahiplerinegizli kalmayan en sağlam (etkan) ve en üstündür (efdal).33 Dolayısıylaâlemdevarolancüzlerdenherbircüz,olabildiğienmükemmelsurettedir.34 Budüzen,âlemdekimutlakilahîkudretingöstergesidir.O,âlemiimkândanmümküne,yanikuvvedenfiileçıkarmıştır.Bunu,Kindî’ninkendiifadesiy-le,“muhal olmayanın fiile zorunlu olarak ıkması”şeklindeifadeetmekmümkündür.35Burada, açıkbir şekildegörüyoruzki imkânve aslah, buâlemleilişkiliolanikiönceliklisıfattır.Allah’ıniradesivekudretimutlaktırveilmibütünâlemlerikuşatmıştır.Aslahiseiradeyibuâlemleilişkilendir-miştir.Çünkübuâlem,imkândâhilindeaklikanunlarınhükmettiğienüs-tün(efdal)âlemolduğugibikemâlveiyiliktedeenüstseviyededir.Dola-yısıylabuikikavram,ilahiiradeyisınırlandırmamaktadır.Eğerimkânveaslahınilahiiradeyisınırlandırdığısöylenirse,bu,iradeninmutlakolmadı-ğıanlamınagelir.HâlbukiAllah,hürvemuhtardır;ancakzatınagörefiildebulunur,zatınındışındaonubirfiilezorlayanetkenyoktur.36 Bumutlakkudretintecellisiveyatecellileri,normalsuretlereyansımak-

tadır.Butecellininenönemlisideyokluktanyaratmadır.Allah,kudretige-reğinceâlemihi bir şeydenyani“laşey”denyaratmıştır.O’nunİbdâ’sındamaddeyahutmüddeteihtiyaçyoktur.O,mevcuduyokluktanvarlığagetir-diği(eysminleys)gibimaddeolmadanvezamanolmadanyaratmayadakadirdir.37O,âlemibirdefada“kün feyek n”38emriylemeydanagetirmiş-tir.Öyleyseâlemhâdistir;çünküonunbaşlangıcıvardır.Ondaayrıcamüd-detvesondavardır.Allahâlemiyaratmıştırvenezamandilersesonlandı-racaktır. Bu bağlamda, âlemin bekası öncelikle ilahî kudrete ve ikinciolarakilahîiradeye(meşîet)bağlıdır.39Yineilahiiradeninbirdiğertecellisiyenidendiriltmedir;yaniyokolmuşçürümüşkemiklerinyenidenyaratıl-masıdır.Yokolmuşkemikleriyenidendiriltmekise,yoktanvaretmektendahakolaydır.ZiraKindî’yegöre,“Ayrımları birleştirmek cem’ul-mufar-rak , yoktan var etmekten ve İbdâ’dan daha kolaydır ”40Yinezıtlarınyara-tılmasıvebirarayagetirilmesiaynışekildedeğerlendirilebilir.Allah,mut-32 Muhammed Abdurrahman Merhaba, el-Mevsuatü’l-felsefiyye (mine’l-Felsefeti’l-Yunaniyyeile’l-felsefeti’lİslamiyye),(Beyrut- übnan:trh.Yok),2:636-341.

33 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:236.34 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:257.35 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:237.36 El-Budûr,elAklve’l-fiilfi’l-felsefeti’l-İslamiyye,34.37 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:375.38 Birşeye“ol”denmesiveonunhemenolması(Yasin:36/82).39 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:357.40 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:374.


lakkudretsahibidir,geceyivegündüzü,dirileri,cemadatı,büyükveküçükherşeyiyaratmıştır.O’nunbirağaçtanzıddınıçıkartmayakudretiolduğugibi,bütünherşeyizıtlarıylabirlikteyaratmayadakudretivardır.Budu-rumdaşahidingaibekıyasımümkündeğildir;yanikudretisınırlıolaninsanilekudretisınırsızolanilahımukayeseetmekmümkündeğildir.41Âlemdezahirolanilahisıfatlar,varlığında,bekasındavedevamlılığındaherhangibir illetemuhtaç değildir.Hâlbuki âlemin illeti olmadığında varlığı sonbulacaktır.“ aratıcı (Mubdi tüm var ettiklerini İbdâ’ , varlıkta tutandır

i bir şey onun kuvveti dışında de ildir dışında oldu unda da yok olma-ya mahk mdur ”42Buaçıklama,biryönüyleKur’ân’ıKerim’deFatırsure-sindegeçenşuâyetinizahıdır:“ üphesiz Allah, kleri ve yeri yok olup itmesinler diye kurdu u düzende tutuyor Ant olsun, e er onlar y rün-elerinden sapıp yok olur iderlerse, ’ndan başka hi kimse onları tuta-

maz üphesiz , halîmdir, ok ba ışlayandır ”43Dolayısıylaâleminbekasıvesürekliliğibirilletebağlıdır.44BuilletAllah’tır.O,âlemdekiahvalivedüzeniyönetendir.BudaAllah’ın,icadveİbdâ’nınilletiolduğunadelaletetmektedir.Kindî,ayrıcabuİllet’inillet(fail)olmasınaişaretederekâlemdekiinâ-

yetevurguyapmakta;failolmayınefsinbedendekifaaliyetinebenzetmek-tedir:Nefsinsanbedenindegizli/görünmeyenbiriradeolaraknasılcanlılı-ğısağlıyorsaâlemdekinizamdagözlegörülmeyendüzenleyici(müdebbir)birkuvvetvasıtasıylaöylegerçekleşmektedir.Dolayısıylamüdebbirkuv-vetbedendekinefsgibidir,nefsintedbirivedüzenlemesiolmadanbirşeyinikamesinasılmümkündeğilseveyatedbirancakbedenüzerindenkavrana-biliyorsa,görünenâlemin tedbirvedüzenidegörünmeyenâlemdengel-mektedir.Buçerçevedegörünmeyenâlemindoğrudanbilinmesimümkünolmayabilir.Dolayısıylagörünen âlemdekivarlıklar görünmeyenâleminvarlığınavebilgisinedelalet etmektedir.45Bukarşılaştırmadananlıyoruzki;nefsinbedendekifaaliyetiileAllah’ınâlemdekietkisi,tedbirin/düzeningüzelliğindenveilahiinâyettenhâsılolanhikmettir;böyleceâlemmükem-melâlemolarakortayaçıkmaktadır.Butedbirvehikmet,Allah’ınyaratmasınınmükemmelliğiniidraketme

keyfiyetiileilgilidir.Zirabukeyfiyet,sadeceduyulararacılığıylaeldeetti-ğimiz bir bilgi değildir.Çünküduyular, yalnızca vakıaya ve gözle şahitolunanhususlarayöneliktirveakılduyularıneldeettiğibilgilerkonusunda41 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:373-376.42 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:162.43 Fatır35/41.44 Cemalel-Merzuki,el-Felsefetü’l-İslamiyye beyne’n-nidiyye ve’ t-tebeiyye (Kahire:Daru’l-Hidaye,2002),76.

45 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:174.


şüpheyedüşmez.Ancakhis,duyusalbilgininbiryoluolmaklabirliktetekyoludeğildir;tekolarakyeterlidedeğildir.Onaeşlikedenbaşkayollardavardır.Odasözkonusuvakiolanveşahitolunanşeyleriaklınyorumlama-sıdır.Çünkübilgideikiyolvardır:Bunlar,hisveakıldır.Hisveakılbirlik-tebirayrılık(infisal)olmadanbilgiyigerçekleştirmektedir.Birincisi(his),maddeyigetirirken,diğeri(akıl),getirilenşeyitahliletmektevevarolandüzenikeşfederekhakkındahükümvermektedir.46Kindî,marifetyollarınıbuşekildeizahetmeksuretiyleâleminmükemmelliğine;İbdâ’danâlemde-kivarlığındüzenine,tesadüflerininkârınaveinâyetinkâinattaveinsandavarlığınaişaretetmektedir.

. lemin Hudusu

Kindî,âleminsonradanmeydanageldiğine,onunyoktanvaredildiğine,maddedeharekettevezamandanihâyetsonlulukbulunduğunavurguyap-mış,buçerçevedemaddeninkıdemiveezelîolduğudüşüncesini reddet-miştir.ÂlemilletlemaluldürveonunilletiAllah’tır.Bumanadamaddeninkendiolmasıitibariyleilletolmasımümkündeğildir.47Öyleyseâlem,mah-lûkvehâdistir.Bunedenle,âlemsonludur;ziracisimolanınnihâyetininolmamasımümkündeğildir.48Başkabirifadeyle,sıfatvearazlarlairtibatlıolanherşeysonludur.Yaniarazivesonlusıfatlarıolanınkendisidenihai-dir.NitekimKindîmatematikselyöntemlerlebunuispatetmeyeçalışmış-tır.49Açıklamak gerekirse, cismin nihâyeti olmadığı düşünülürse, cisim,cüzlereayrıldığındakalanlaryasonluyadasonsuzolacaktır.Eğersonluise,ondanayrılanlardanoluşanlardaancaksonluolabilirler.Fakatbölme-den önce sonlu değildi; bir şeyin aynı zamanda hem sonsuz hem sonluolmaihtimaliyoktur.Fakatkalansonludeğilse,ondanayrılanyenidenbir-leştirildiğindeyenibirtekvinmeydanagelmişolur.Budurumdameydanagelen,öncesindendahabüyükolurvetenakuzortayaçıkar.Çünküikici-simsonsuzolsadabiridiğerindenbüyükolamaz.Maddeninsonluluğuko-nusunahareketvezamanınsonluluğudadâhiledilebilir.Kindî’ninifade-siyle, “Sonlu olan eşyaya yüklenen şeyler de zorunlu olarak sonludur, cisme eklenen her şey kemiyet ve mekân a sından sonludur yahut hareket ve zaman ki zaman hareketin miktarıdır ani cisme yüklenen her şey son-ludur ünkü cirm cisim sonludur ”50Dolayısıylacisim,hareketvezaman46 Merhaba, Muhammed Abdurrahman, el Kindî felsefetuh -muntehabât (Beyrut:Menşurat-üUveydat),48-50.

47 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:123.48 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:192.49 Halit Harbi,el-Kindî ve’ l-Fârâbî rü’ya cedîde, (İskenderiyye:Menşeetü’l-Maarif,2003),24.

50 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:203.


arasındavarlıksalbirgereklilikbulunmaktadır;eğerbugereklilikolmasay-dı,ozamancisminharekettenvezamandanöncebirvarlığıolduğunusöy-lemekgerekirdi.AncakKindî’ninbelirttiğigibi,hareketvezamanyoksacisimdeyoktur.51Zirahareketvezamanolmadığıtakdirdemaddeninvarlı-ğındansözedilemez.BubağlamdaKindî’yegöre,“ isim a ısından, hare-ket ve zamanın varlık olmak bakımından birbirlerinden ncelikleri yoktur, yleyse onlar birliktedirler ”52Ohâlde,âleminbirmazisibulunmasaydıozamanonunhâlihazırdavarolduğundanyahutgelecektedevarolacağın-danbahsedilemezdi.Çünküzaman,hareketinmiktarıdır.BöyleceKindî,âleminhadisolmasınısonlulukfikriüzerindeninşaetmiştir.Zirazamanvehareketâleminsonluvehadisolmasındaölçüise,buölçü,âlemincismininbir bidâyeti ve bir nihâyeti olduğunu ortaya koymaktadır. Nihâyetindeâlem,kendisindenöncebirvarlıkolmadanvarlığagelmiştir.Budasonra-danolmakveyahâdisolmakdemektir.Budurumda,herhâdisinbirmuhdi-siyahutonukuvvedenfiileçıkaranbirilletivardır.Çünküo,İbdâ’yoluylameydanagelmiştir;busuretleonamadde,mekân,zamanvehareketiliş-miş;böylecemükemmelâlemortayaçıkmıştır.53

V. lemde üzenin Varlığı

KindîyaratmayıtamamenAllah’ahasretmeklebirlikteherşeyinbirta-biatı olduğunu ifade etmektedir. Buna göre,“Tabiat, her müteharrik ve sakin olanın ilk illetidir ”54Bundanmaksat,tabiattahermevcutolanınha-reketliolmasıdır.Buhareket,oşeyinyazatındandıryadaoşeyhariçtenbiretkiilehareketetmektedir.Çünkühareketdeğişimdir;değişimdebirhare-ketettirenigereklikılmaktadır.Kindî’yegörehareketaltıçeşittir:i. nti-kal mekânsalhareketolupbiryerdenbiryereyerdeğiştirmeyi,ii. ibe-

viyye artmayı, iii. zmihlaliyye eksiklikvenoksanlığı, iv. stihale birhaldenbaşkabirhalegeçmeyiv. Kevn neşetivevi. Fesat yokolmayıveölümüiçermektedir.55 Hareket,tümçeşitleriylebircisminvarlığınıgerektirir.Ziracisimolma-

danhareketolmaz.Cisim,maddevesurettenbirarayagetirilmiştir.Cismintabii olarak birmekâna ihtiyacı bulunmakta ve yine cisim bir zamandavuku bulmaktadır. Çünkü zaman -daha önce belirtildiği gibi- hareketinmiktarıdır.Kindî’yegöre,basitmüteharrikcisimlerdört tanedir.Bunlar:Toprak,su,ateşvehavadır.Vebunlarlailgilidörtkeyfiyetdurumuvardır:51 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:197.52 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:205.53 HüseyinMerve,en-Nezaatü’l-madiyye fi’l-felsefeti’l-Arabiyyeti’l-İslamiyye(Beyrut:Daru’l-Fârâbî,1979),2:79.

54 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:111.55 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:216.


Hararet, soğukluk, rutubetvekuruluk.Hararetve soğukluk,duyulurhisgerçekleştiğindeöncelikliolarakfaildirlervecismeetkiederler;rutubetvekurulukiseedilgendirler(münfail).Onlardoğrudanetkietmediklerigibihisdeetmezler.Hararethafifliğin;suağırlığın;rutubetyavaşlığınvekuru-lukisesüratinsebebidir.Dörtunsur,yeryüzündemevcuttur.Arz,sabitküreolupâlemin ortasındayeralmaktadır.Arzınetrafınısu,sonrahavavesonraateşçevrelemiştir.Buâlem,Ayfeleğininaltındadırveaynızamandakevnvefesadıngerçekleştiğiyerdir.Nedeniiseâleminbusaydığımızdörtun-surdanoluşmasıdır.Buunsurlartamamıylafesadauğramazlar;ancakma-den,bitki,hayvanveinsandanbileşimler(murekkebat)yokolur.Maden,bitkivehayvanlarduyulurvarlıkalanınınfertleridir.Unsurlar-

danmüteşekkilbumevcudat,toprak,su,havaveateşeracidir.BuâleminkarşısındaiseAyüstüfelekyeralmaktaveoradagökselcisimlerbulun-maktadır.Ayüstüâlemdekevn/oluşvefesad/bozuluşyoktur.Çünkükevnvefesaddörtunsurukabuledenyerdevukubulmaktadır.BudaAyüstüâlemeuygundeğildir;çünküonlardörtunsurunharicindebaşkabirşey-den, yani esirdenvar edilmişlerdir.Dolayısıyla İbdâ’, zaruri olarakdörtunsurilebirliktedirvekendiliğindenhareketinmekânıtabiattır.Buneden-lehareket,hafiflikveağırlığagöredir.Havaveateş,sıcaklıktankaynakla-nanhafifliksebebiyleyükseğedoğruhareketederken,toprakvesu,soğuk-luktan kaynaklanan ağırlık sebebiyle aşağıya doğru hareket etmektedir.Unsurlartabiidurumlarındavaredilmeyipbirbirleriylekarşımhalindeor-taya çıkmışlardır. Unsurlar, tabiat, illet ve malullerin düzeni açısından(çünkübirbirlerineilletolmaktadırlar)ilahîtedbirdenmeydanagelmiştir.56 Kindî’nintabiriyle“Külli tedbir, ilahi hikmet iledir ”57Bubakımdansebe-biyetilkesiveyanedenlilikkanunu,âlemdekioluşahükmetmektedir.Çün-küâlem,derecelidirveAyüstüveAyaltıilletlervemalullerzinciriiçeri-sindemeydanagelmiştir.Bubağlamda,tabiattameydanagelenşeylerdebazıvarlıklardiğerbazı-

sınınsebebiolmaktadır.Oluştamevcutolannizam,İlkİlletolanAllah’tanbelirlibirsilsileiçerisindediğertabiiilletlerekadardevametmektedir.İlkİllet,“fail etken”sonrakilerise“münfail edil en”dir.Sonrakiler,aynıza-mandahem“etken”hem“edil en”olmaözelliğinibünyelerindebarındır-maktadır.İlkİllet,aslaedilgendeğildir;çünküO,ezelîdirveilletiyoktur.İlkİllet’invarlığıiseâlemdekidüzenveintizamdananlaşılmaktadır.An-cakİlkİllet’inmaddiâlemeetkisidoğrudandeğildir;O’nunmaddiâlemeetkisi,“aracılarla”yahut“tabiiilletler”vasıtasıylagerçekleşmektedir.Do-layısıylakevnde/oluştavarolandeğişimler,builletlerintesiriyleolmakta-dır.Herbüyükyahutküçükhadisedebuilletlerinaçıketkisibulunmakta-56 Merhaba,elKindî:Felsefetuhû-muntehabât,68.57 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1219.


dır.58Buradanhareketle,Kindî’ninyakınilletlerleuzakilletleribirbirindenayırdığısöylenebilir.Örnekolarakdahayvanaokatanavcıverilebilir.Biravcıhayvanaokatıponuöldürmüşiseavcı,maktuliçinillet-ibaîde,okiseillet-i karîbedir.59Buna göre,Allah, aracılı yahut aracısız tümmevcudatiçinHakikiİllet’tir.ÇünküO,“ilkmeful/etkilenen/edilgen”içinYakınİllet(el-İlletü’l-Karîbe),diğeretkilenenleriçiniseUzakİllet’tir(el-İlletü’l-Baî-de).İlketkilenenAllah’tansadırolmuştur.Diğergeriyekalanlarise,illetlersilsilesininaltındameydanagelmiştir.Buradanşöylebirmantıkibirsonuçortayaçıkmaktadır:Tabiattameydanagelenşeyler,neden(ler)-nedenli(ler)ilişkisiçerçevesindetezahüretmektedir.Öyleyseâlemdekevnvefesaddanmüteşekkilolanherşey“Baîdİllet/Uzakİllet”eracidir.KindîböyleceAllah’ın,ilkmefuldışındameydanagelenbütünherşe-

yinUzakİllet’iolduğunusöylemektedir.DolayısıylaAllah,tabiicarika-nunlargereğincetümkendindenhareketedenvesakinolupdahareketet-tirilen şeyler için“yakın illetler”varetmiştir.60Buyakın illetler, semavicisimlerdenbaşkabirşeydeğildir.Âlemdedeğişimetabiolanherşey,in-san,hayvanyahutbitkiler,gökselcisimlerinhareketindenetkilenmektedir.Kindî,bunlarıaşağıkonumdayeralan“eşhas-ısüfliye”ye(aşağıvarlıklar)karşılık “eşhas-ı âliye” (yüce varlıklar) olarak isimlendirmiştir.61Buradasoruşudur:Buyücevarlıklar;sıcak,soğuk,yaşveyakuruolmadıklarınagörebaşkasınanasıltesiretmektedirler Kindî’yegöretesir,yahareketyadatemaslagerçekleşmektedir.Fakatdörtunsur,gökselcisimlerintemasınıancakhareketlekabuletmektedir.62Bugökselcisimler,hacimşekilvehızitibariylebirbirindenfarklıdırlar;hacim,hızvs.açısındanbüyükolanci-simlerineserlerinetesirleridebüyükolmaktadır.Tesirde,sıcaklıkveyaso-ğuklukhangisiyakınolursaonunetkisigeçerliolmaktadır.Bukapsamdahararetvesoğukluköncelikliikietkensıfatlardır.Bunagöre,yeryüzündenuzaklaşanherşeydesoğukluk,yeryüzüneyakınlaşanşeylerdesıcaklıkart-maktadır.Rutubet ve kuruluk ise daha önce belirtildiği gibi etken değiledilgendirler.63 Burayakadaraçıklananlardançıkansonuç,“eşhas-ıaliye”ile“eşhas-ı

süfliye”arasındaki irtibatta,yaniAyüstüâlemleAyaltı âlemarasındakiilişkidemaddibirtesirbulunmaktadır.Eşhas-ıaliyecihetindentesirAyaltıâlemüzerindedirvebutesirinsanakadarulaşmaktadır.64 “Güneş de Ay da 58 Merve,en-Nezaatü’l-madiyye fi’l-felsefeti’l-Arabiyyeti’l-İslamiyye,2:81-10659 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:219.60 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:219.61 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:225.62 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:223.63 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:224.64 Merve,en-Nezaatü’l-madiyyefi’l-felsefeti’l-Arabiyyeti’l-İslamiyye,2:109.


bir hesap iledir ıldızlar itkiler 65 ve a a lar Allah’a secde ederler ”66 âyetibunadelilolarakverilebilir.NitekimKindîâyettekisecdeyimecazîolarakyorumlamıştır.Zirahakikisecdealnınyeredeğmesidir.YıldızlardasecdeiçinazalarbulunmadığınagöreâyettegeçensecdemecazîolupAl-lah’aitaatmanasındadır.Ohâldegökselcisimler,Allahaitaatedipsecdeediyorlarsa, diri ve aklidirler, zaruri olarakdanatıktırlar.67Bubağlamdaonlardahisvetemyizinolduğusöylenebilir.Ziraakleden,dirivenatıkolangökselcisimler,Yaratıcılarınaitaatediciolarakkendilerinindışındakiveaşağısındakivarlıklaracanlılıkvermekleonların“illet-ikarîbesi”olmakta-dırlar.Böylecesüfliâlemdegökselcisimlervasıtasıylakevnvefesad,ni-zamvetertipmeydanagelmektedir.Başkabirifadeyle,secdevetaat,onla-rındüzenlivetertipiçerisindehareketliolduklarınıifadeettiğigibi,şeylerinmeydanagelmesiniveyokolmasınıdaifadeetmektedir.Yaratıcı’nınirade-siyle onların düzenli hareket etmeleriyle varlıkmeydana gelmektedir.”68 Busecdeveitaat,Yaratıcı’nınemrettiğifiilolmasıitibariyleeşhas-ıaliyetarafındangerçekleşmektedirvebufiilkarşısındabuvarlıklaredilgendir.Ancakeşhas-ıâliyeAllah’ınemrimucibinceaynızamandafaildir; lakinonlarınfailliğimecazyoluyladır.DolayısıylaonlarAllah’anispetleedil-gendirler;ancakbuedilgenolmadurumu,onlarakendilerindensonrakile-rin illetiolmakonumunuayrıcavermiştir.Allahonlarakendilerineözgükudret vermiş, böylece onlar diri ve âkil olmuşlardır.NeticedeAllah’ınverdiğikudretlekadirolduklarıfiillerigerçekleştirmişlerdir.Ohaldegök-selcisimler,hakikatteedilgenolsalardamecazîolarakfaildirler.Onlarınedilgen olması öncelikleAllah’tan, sonrasında ise eşhas-ı âliyeden “ilk olan”dan ileri gelmektedir.69 Eşhas-ı âliyeden ilk olan/ilk edil en ise,“cirm-i aksa”dır,yaniAllah’ınvarlığındansonraenüsttebulunanvarlık-tır.O,canlılıkhareketiylesüreklimunazzamdırvebuhareketbaşkabirvarolana canlılık vermektedir.Öyleyse“cirm-i aksa” illettir ve ebedi fiillehayrdır/iyidir,diridir,kendialtındabulunancisimlerezorunluolarakhayatvermektedir.Öyleysebirdiğerismiyle“cirm-iküll”olanenüsttebulunanilkedilgenvarlık(cirmiaksa),süreklimunazzamolarakenaşağıdabula-nanvarlığınhayatınınilletidir.70Hayatise,diriolankâinattakidüzenige-rektirir.BumanadaKindî,enüsttebulunanilkedilgenvarlığı,hayy/diriolarakdüşünmektedirkiondanneşetedenindenizamıngereğiolarakdiriolduğuortayaçıkmışolsun.Nizamnasılmevcutolankâinatınhayr/iyiol-65 Necm, bu âyette hem yıldız hem bitki anlamına gelmekle birlikteKindî feleklerikastetmiştir.

66 Rahman55/5,6.67 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:245-255.68 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:247.69 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:183.70 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:252.


masını tahakkuk ettirdiyse, kâinattaki düzen de hayrı temin etmektedir.Dolayısıylaâlemdekibudüzen,Kindîaçısındanilletlersilsilesinebağlıdır.Budüzen,“ilkedilgen”denbaşlarve“ensonedilgen”denihayetbulur.Güneşgezegenininhareketiyle ilgiliolarakKindî,Güneşinhareketini

âlâ(enyüce)veesfel(enaşağı)arasındabirbiriyleilişkilihareketolarakgörür.Güneşinhareketiyeryüzündekevnve fesadınmeydanagelmesinisağlar.Kevnvefesattameydanagelenşeylerinkıvamıvesuretlerininseba-tı,Yaratıcı’nıniradeettiğiyerekadardüzeninimuhafazaeder.Bütünbun-lar,güneşinyeryüzüneolanuzaklığındaki itidallimesafeyle teminedilir.YaniGüneşindoğudanbatıyahareketi,birmerkezeyakınlığıveyabaşkabirmerkezeuzaklığıbunaörnekolarakverilebilir.71NitekimGüneşinya-kınlığıilekevnmeydanagelmekteveuzaklığıyladafesatortayaçıkmakta-dır.Böylece,silsilegezegenlereinmekte,gezegenlerdendeAygezegeninekadar devam etmektedir. Sonuçta kâinat illetler silsilesine tabi olmakta,sebeplerinsebeplilerleilişkisizaruriolmaktadır.72İlletlervemalulatdüze-nineuygunolarakdaduyulurdünyadavarolanlarınherçeşidindedeğişim-lermeydanagelmektedir.Örnekolarakkuzeyvegüneykutuplarındasoğukvesıcağınaşırıetkisininbulunması,oralardayaşam,yerleşimveverimlili-ğinazolmasına;havasıcaklığınınmutedilolduğuyerlerdeiseyaşam,yer-leşimveverimliliğinbereketliolmasınanedenolmaktadır.Yinegökselci-simlerinetkisinegörebeşeriyetinrenkleri,şekillerivetabiatlarıbirbirindenfarklılıkgöstermektehattabudurum,huylarıvekarakterlerideetkilemek-tedir.73AynışekildeAyvediğergezegenlerindeyeryüzündetesirleribulun-maktadır.Örneğin,Ayınyeryüzünedahayakınveyadahauzakolmasıdu-rumundayeryüzündeyağmurvebulutlarolmaz.BöyleceKindî’yegöre,aybaşlarındadahafazlayağmurolmakta,Aydolunaykonumundabulundu-ğundadayağmurazalmaktadır.Yinezamanınfarklıolmasıvemevsimlerindeğişmesiylesenedediğimizzamansüreçleriortayaçıkmaktadır.74Sonuçitibariyle,buşekildetertipedilmişvedüzenlenmişâlem,eniyiveaklide-recedekâinatınfarklıalanlarınıiçermekte;enyüksekteolanlaenaşağıdakiarasındakiilişkiveirtibatortayaçıkmaktadır.Budacarikanunlariçerisin-defeleklerinhareketivedönmesiylegerçekleşmektedir.Zaruretdolayısıy-la ortaya çıkan hareketin intizamı, tabiatın tezahür etmesini ve eşyanınkuvveden fiile çıkmasını gerçekleştirmektedir. Bütün varlık alanlarınınkendilerineyüklenenvazifeyiyerinegetirmesiyledeAllah,âleminidame-71 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:231.72 El-Budûr,elAklve’l-fiilfi’l-felsefeti’l-İslamiyye,37.73 MeselaAfrika’dayaşayaninsanlar,ekvatoravesıcağayakınolduklarındanrenklerisiyah,saçlarıkıvırcık,bacaklarıdahaince,burunlarıdahageniş,gözleridahaaçık,dudaklarıgeniştir.Vebubölgelerdeyaşayanlardahaerkenyaştabüluğçağınaulaş-maktadırlar.Kuzeykutbunayakınsoğukbeldelerdeyaşayanların iseburunlarıkü-çük,dudaklarıveyüzleribeyazdır.Ortabölgelerdeyaşayaninsanlarınisemizaçlarıdahadengelidir.

74 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:223-236.


sinimuhafazaetmektedir.Buda“HakîmbirMüdebbir”indüzenineişaretetmektedir.75

V. Tesadüfün Muhal Olması

Kindî’yegöre,kâinattahâkimolandüzendegayesizliğinvetesadüfünolmasımümkündeğildir.Çünkü“Tabiattaabes/gayesizveilletsizbirşeybulunmaz.”76Bubağlamda,kâinattavarolanşeylerinbütünübirhedefvegayeçerçevesindegerçekleşmektedir.Örümcekbirgayeileağınıörmekte,ağaçgıdasınıverebilmekiçinköklerinitoprağıniçindetutmaktadır.77Bü-tünbunlar,gayeliliğe,akliliğevetedbiredelilteşkiletmektedir;ziraâlembunlarolmadanayaktaduramaz.Buâlemdekinizamve tertip,âlemdekivarlıklarınbirbirlerinetesirleri,bağlılıklarıveteshirleriylegerçekleşmek-tedir.Nitekimhervarolanvarolmakta,yokolanyokolmakta,hersabitsebat etmekteve zevalolanher şeyde zail olmaktadır.Tümbunlar, birtertipvedüzenedelaletetmektedir78veburadanulaşılannetice,âleminmü-kemmelliğidir.Güneşte,Ayda,yıldızlarda,yeryüzünde,kısacakâinatınherbirkısmındakevn/oluş,illetlervemalullersilsilesiiçerisindemeydanagel-mektedir.Budurum,insicamiçerisindehareketedenuzuvlarınbirbirleriy-leilişkisinebenzemektedir.Buradabirçelişkiyahuttenakuzbulunmamak-tadır.Bunlarınhepsiaklikanunlarauygunolarakilahîinâyetingölgesindeortayaçıkmakta,enuygunşekliyleâlemmeydanagelmektedir.79

V . nsan

İnsan,âlemdekienönemlivarlıkolupiyiliğingayesidir.Çünküinsan,marifeti elde edipyeryüzündemedeniyetler inşa etmeyegüçyetiren tekvarlıktır. İnsan,Allah’ınkendisineverdikleriniaklı ile idrakederekeldeetmektedir. Böylece insan, hakikatleri keşfederek saadeti kusvaya ulaş-maktadır.BubağlamdaKindî,Ayaltıâlemdesadeceinsanıenyüksekke-malderecelerineulaşmışvarlıkolarakdeğerlendirmektedir.Dahaöncedeğindiğimizgibi,yükseknefskuvvetinesahip“eşhas-ıali-

ye/yücevarlıklar”kendiharicindekivarlıklaratesiretmekteveonlaraha-yatbahşetmektedirler.Butesir, insanakadarulaşmaktadır.Bukapsamdainsan,büyükâleminmükemmeliyetiniyansıtanküçükbir surettir.Kindîbunuispatagayretetmekte,büyükâlemdeyeralanmevcutkuvvetler ileküçükâlemdeyeralaninsanarasındakarşılaştırmayapmaktadır.Örneğin,75 Nadlah el-Cuburi, el-Felsefetü’l-İslamiyye (Bağdat, 1990), 166; Merhaba, el-

Kindî felsefetuh -muntehabât,80.76 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:254.77 Harbi,el-Kindîve’l-Fârâbîrü’yacedîde,30.78 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:215.79 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:236.


insandakikemiklerinkâinattakikarşılığıdağlar;damarlarınkarşılığınehir-lervedenizlerdir.İnsandakihararetiseâlemdekiateşgibidir.Yineinsanınsaçlarınebatatabenzemektedir.80Bunedenlebazıhükemâvekadimfilozof-lar,insanıâlem-isağirolaraktanımlamışlardır.Çünküonda“küll”demev-cutolankuvvetlerinhepsibirarayagelmiştir:Büyüme,canlılıkvedüşün-me/akletme.81 İnsan, nefs ve bedenden bir araya gelmiş ve tekevvünetmiştir.Bumanadanefs,bedeninkemâlive“bilkuvve hayat sahibi olan tabii cismin ilk yetkinli idir ”82Çünkünefsbedenehayatvermektedir.Nefsolmadanbedenmücerretmaddeolarakkuvvehalindenöteyegeçemez.Kindî’yegörenefs, cisimdenayrı (infirad)veondan farklıdır (müba-

yin).83Çünkünefs,maddeyezıtbircevherdir:“ asittir, şeref ve kemâl sa-hibidir, azimdir nun cevheri üneş ışı ının üneşten olması ibi ari’nin azze ve celle cevherindendir ”84Bunamukabilbedenkaranlıktadırvebil-gisizdir.Nitekimnefsbedendenayrıldığındaâlemdekitümgizliliklerorta-dankalkacakvehakikatâlemiortayaçıkacaktır.BuhusustaKindî’nindü-şünceleriüzerindeEflatun’unetkisiolduğugörülmektedir.Kindî’yegöre,insannefsiyüceliğeerişmekistiyorsakendinimaddiâlemdesoyutlamalı,yüksekveşerefliâlemeyaniAyüstüâlemeyönelmelidir.Yineonagöre,kimin nefsinde şehvet ve dünya sevgisi varsa, onda aklimarifetlere yeryoktur;kiminnefsindedenefsîkuvvetlerağırbasarsaofaziletliinsandır.Böylebirinsanınfiillerihikmet,kudret,adalet,hayrvecemalkonularında

ari’ninfiillerineyakındır.85

Eğer felsefe, “insanın takati ve istidadı l üsünde Allah’ın fiillerine benzemesi”neyönelikbirfaaliyetiseinsanınkâmilmanadafaziletsahibiolmasıonunmaddiâlemdensoyutlanmasıiledir.86Buyaklaşım,biziKin-dî’nin ölümdüşüncesine ulaştırır.Kindî’de ölüm iki kısımdır:Birincisi,tabiiolarakbedeninnefstenayrılmasıdır.İkincisi ise,nefseegemenolanşehvetinöldürülmesidir.Bubağlamdafaziletegötürenyol,maddişeyler-denvearzuveisteklerdenarınmaklagerçekleşir.Böyleceinsanmarifeteulaşır, FaalAkıl’la ittisal (bağ) kurar. Bu gerçekleştiğinde insan, irtibatnoktasıveAyüstüâlemleAyaltıâlemarasındavuslathalkasıolur.87 80 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:260.81 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:165.82 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:273.83 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:172.84 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:172.85 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:275.86 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:215.87 Kindî,Resailü’l-Kindîel-felsefiyye,1:172.


V . Bilgi teorisi pistemolo i Marifet Nazariyyesi

Kindî felsefesinde bilgiye ulaştıran üç yol bulunmaktadır: i.Duyusalbilgi,ii.Aklibilgi,iii.İşrakibilgi.Duyusalbilgi,duyularvasıtasıylaeldeedilenbilgiikenaklibilgi,burhanyöntemiyleeldeedilenbilgiyekarşılıkgelmektedir.İşrakibilgiise,ilhamlahâsılolanbilgidir.Bubilgilerdenilkitüminsanlarda,ikincisifilozoflarda,üçüncüsüdepeygamberlerdegerçek-leşmektedir.88Buüçbilgitürünenefskuvvesiyleulaşılmaktadırvebundaüçfarklıbilgiedinmeyöntemivardır:Hissî,aklivetasavvur(musavvira).Tasavvurakılvehisarasındaortabirkonumdadır.Duyugüçlerininvazife-si, renk, şekil, ses, koku, tat ve dokunmaya yönelik beş duyu organıyladuyusalolanmahsusâtıidraketmektir.Musavvira,vahimeveyamütahay-yile kuvvesinin vazifesi isemücerret suretleri idrak etmektir.Duyularınhissîkabiliyetleriburadageçerlideğildir;ziramücerretsuretlerin terkibiduyularınyokluğundagerçekleşmektedir.Musavvira(tasavvureden)kuv-vesiiseuykuveuyanıklıkhalindeişleviniyerinegetirmektedir.Onunalet-lere yahut uzuvlara ihtiyacı bulunmamaktadır.Çünkükaynağı dimağdır.Dimağifsatolmadığımüddetçe,bilgifesadauğramaz.Akli gücün vazifesi ise mücerret makullerin idrakidir. Kindî’ye göre

akıl,“basitcevherdir,eşyayıhakikatleriyleidraktir.”89Bumanadaakıldörtçeşittir:“İlkAkıl”kibilfiildir;tümakıllarınvemakulatınilletidir.İkincisi,bilkuvveakıldır,makulatıidrakeistidadıvardır.Üçüncüsü,kuvvedenfiileçıkanakıldır.Buakıl,İlkAkıl’danaklisuretlerialır,mücerretmakullerivekülliyatıidrakeder,böylecekuvvedenfiileintikaleder.Sonuncu,yanidör-düncüakılise,zahirolanakıldır,makulleriidrakettiğindeonubaşkasınaintikalettirir.90İlkAkıl,nefsivebilkuvveaklıbilkuvvedurumundanbilfi-ilakılolmayaçıkartır.Akıldanefsise,bilkuvveakıldır,sonrabilfiilhalegelmektedir.Akıl,makulatıaklettiğinde“müstefad”olur,makulatvasıta-sıylakuvvedenfiilegeçer.Ondaduyularyeralmaz,makullerinsuretleriveküllilerbulunur.Akl-ımüstefad’ınkuvvedenfiileçıkmasıiçinbirfailge-reklidirkiodaakl-ıevveldir.91Müstefadakılmertebesineancaknebilervefilozoflarulaşabilir.Nebiler seçilmişolarakonaulaşırken, filozoflardü-şünceyoluylaonueldeetmektedir.İnsan,buyüksekmertebeyeulaştığındaoradahakkınmarifetineveYaratıcı’nınfiillerininbenzerliğineerişmişol-makta;böyleceAyüstüveAyaltıâlemarasındabağkurmaktadır.92Sonuçitibariyleâleminbirliğiinişveyükselişlegerçekleşmektedir.İkiâlemara-sındaayrılığınolmamasıise,mükemmelâlemimümkünkılmaktadır.88 Kindî,Felsefetuhû-muntehabât,50.89 Kindî,Resailü’l-Kindîel-Felsefiyye,1:295.90 Kindî,Resailü’l-Kindî el-felsefiyye,1:353-358.91 Ebu Rideh, Muhammed, Şerh-u resaili’l-Kindî el-felsefiyye,1:348-350.92 El-Budûr,elAklve’l-fiilfi’l-felsefeti’l-İslamiyye,46.


BuşekildeKindî,âlemingüzelolduğunuveondaeşyanıntabiatınahük-medenkanunlarileaklınkanunlarınınbulunduğunuveinsanınbukanunlarvasıtasıyla şanının yüceldiğini, ilaha benzememertebesine yükseldiğini;böylecetamhayrvesaadetingerçekleştiğiniifadeetmektedir.Ohaldebuâlemdendahagüzelidüşünülebilirmi 93Kindî’yegöre,YaratıcıZat’ınke-maliileâleminmükemmelliğiarasındatambirirtibatolduğugibi,âlemde-kimükemmellikileinsanarasındadailişkivardır.İnsanın,ikiâlemarasın-dabağkurabildiğivedoğrudanAllah’aulaşabildiğigerçeğibudüşünceyizirveyeçıkarmaktadır.Mükemmellik,insanınAyüstüâlemeulaşmasıYa-ratıcı’yabenzemesindegörülebildiğigibi,ondakibedenî,ruhiveaklimer-halelerdedegörülmektedir.Neticedeâlem,tümsahipolduklarıylaolabil-diğienmükemmelsurettevaredilmiştir.

Sonuç

Kindî,Fârâbî,İbnSinaveİbnRüşd’tenfarklıolarakâleminsonradanvar edildiğini (hâdis) ve yaratıldığını (mahlûk) savunmaktadır. Fakat busaydığımızfilozoflar,âleminyokluktandeğilmaddedenyaratıldığınısöy-lemektedirler.Kindî,âleminilim,kudret,iradevekemalsıfatlardamutlakolanHakîmbirilahtanmeydanageldiğinisöyleyerekbuâleminmükem-melliktemümkünolanenüstünderecedevarlıkalanıolduğunuortayakoy-mayaçalışmıştır.Kindî’yegörebuâlemdevarolanmükemmellik,kâinatınküllinizamındavehassascüzlerindeaçıkbirşekildegörülmektedir.Geze-genlerin ve yıldızların dairevi hareketi ve semavi cisimlerin yeryüzüneolan tesiri,âleminmükemmelliğinekatkısağladığıkadarvarlığınhedefiolaninsanınsaadetiniteminedenhayrıngerçekleşmesinedekatkısağla-maktadır.ZiraKindî’yegöreAllah’ınZatı’nınkemâliileâleminmükem-melliğiarasındatambirirtibatvardırvebumanadaİbdâ’,tesadüfolmadanherşeyikuşatanilahiinâyetiletahakkuketmektedir.

Kaynakça

Abdu’l-Mun m, Mahmud Abdurrahman. Mu’cemu’l-Mustalaha-ti’l-Fıkhiyye.Kahire:Daru’l-Fadile,1999.AliNeccar,Muhammedvd.Mucemu’l- asît Kâhire:Mektebetu’ş-Şu-

ruked-Devliyye,2004.Budûr,Selman.el Akl ve’ l-fiil fi’l-Felsefeti’l-İslamiyye Amman:Da-

rü’ş-Şuruk,2006.Cuburi,Nadlah;el-Felsefetü’l-İslamiyye Bağdat,1990.Harbi,Halit; el-Kindî ve’ l-Fârâbî Rü’ya edîde el-İskenderiye:Men-

şeetü’l-Maarif,2003.

93 Kindî,Resailü’l-Kindî el-felsefiyye,1:273.


İbnManzur. isanü’l-Arab.Kahire:DarülMaarif,1984.Kindî. Resailü’l-Kindî el-Felsefiyye Tahkik Muhammed Abdülha-

diEbuRide.Kahire:Daru’l-Fikri’l-Arabi,1950.Sıleyba,Cemil.el-Mu’cemu’l-Felsefi.Beyrut:Daru’l-Kitabi’l- ubnânî,

1982.Uysal,Enver.Kindî ve İbn Sina Felsefesinin Temel Kavramlar.İstanbul:

EminYayınları,2008.Medkur, İbrahim. fi’l-Felsefeti’l-İslamiyye; Kahire: Daru’l-Kita-

bi’l-Mısri,2015.Merhaba, Muhammed Abdurrahman. el-Mevsuatü’l-Felsefiyye (mi-

ne’l-Felsefeti’l-Yunaniyye ile’l-Felsefeti’l-İslamiyye). Beyrut- übnan:Uveydat.Trhyok.

------------. el Kindî Felsefetuh -Muntehabât. Beyrut: Menşurat-üUveydat,1985.Merve, Hüseyin. En-Nezaatü’l-Madiyye fi’l-Felsefeti’l-Arabiyyeti’l

İslamiyye.Beyrut:Daru’l-Fârâbî,1979.Merzuki,Cemal.el-Felsefetü’l-İslamiyyeBeyne’n-Nidiyyeve’t-Tebe-

iyye.Kahire:Daru’l-Hidaye,2002.

ÖZ

BuçalışmaKindî’ninâlemveonayüklemolanlarınsonluluğu,varlığagetirilmişbirşeyinkendikendisininsebebiolamayacağı,GerçekBir’inhakikatininispatı

gibikonulardahulfîkıyas/muhaleircayöntemininasılveneboyuttakullandığınıelealmaktadır.Kindî,

yaşadığıdöneminbirgereğiolarakfelsefeelbisesiiledinimüdafaaetmeihtiyacıhissetmiş,bunuda

fizik,mantıkvematematiktenyolaçıkarakmetafiziğeulaşmakşeklindeözetlenebilecekbirhareketalanıilegerçekleştirmiştir.BubağlamdaKindî’ninbuyöntemi,görüneninbilgisindengörünmeyeninbilgisineulaşmayıhedeflediğigibi,varolanınbilgisindenhareketlevarlığa

getireninhakikatiniidraketmeyidegöstermektedir.BubakımdanKindîiçinennihaigayeHakiki/Gerçek

BirolaraktanımladığıAllah’aveO’nunbilgisineulaşmaktır.Bukonudaenkesinbilgikaynağıvahiydir.

Felsefe,vahyinbilgisiniizahedebildiğisürecedininyolarkadaşıveonunyardımcısıdır.

AnahtarKelimeler:Kindî,HulfîKıyas,Âlem,Sonsuzluk,GerçekBir.

2018· S

AYI:2

· SAY

FA 2

23-2

52KİNDÎ’DE HULFÎ KIYAS/İMKÂNSIZA İNDİRGEME’NİN

KULLANIMIUSE OF IMPOSSIBILITY

REDUCTION IN AL- KINDÎ

ABSTRACT

Thisstudye amineshowal-Kindîe plainshowtheuniverseandwhoeverinithavealimitede is-tence,andwhatismadetoe istcannotbethecauseofitself,andhowheemploystheimpossi-bilityreductionmethodinordertoprovetherealityoftheUni ueCreator.Al-Kindîfelttheneedtodefendthereligionwiththedisciplineofphilos-ophyasanecessityfortheperiodhelived,andthiswasaccomplishedbyamethodthatcanbesummarizedasmetaphys-icsfromphysics,logicandmathematics.Inthisconte t,thismethodofal-Kindîshowstheaimstoreachtheknowledgeoftheinvisiblefromtheknowledgeofthevisible,aswellastherealizationoftherealityoftheCre-atorfromtheknowledgeofthee istence.Inthisrespect,theultimategoalforal-KindîistoreachtheknowledgeofGodandofHimwhomhehasdefinedastheUni ueCreator.Themostaccu-ratesourceofinformationinthisregardistheholywordsofAllah.Philos-ophyisacompanionofreligionandhisdeputy,aslongasitcane plainknowledgeoftheinspi-ration/theholywordsofGod.

Keywords:al-Kindî,ImpossibilityReduction,Universe,Infinity,Uni ueCreator.

ÖMER FARUK ERDOĞANDR. ÖĞR. ÜYESİ

DUMLUPINAR ÜNİVERSİTESİ İSLÂMÎ İLİMLER FAK.


Giriș

Ilk İslâm filozofu künyeli Ebû YûsufYa‘k bb.İshâkel-Kindî(ö.252/866 ),yaşadığıdöneminkarmaşasıiçindebirçok

sorununçözümüyleilgilenmiş,yeryerMu‘teziliolmakla suçlanmış, varlıklı bir hayatın sürgünlebitenbirdönemininneticesindebirbirindenfarklıkonulardayaptığıçalışmalarlaözgünbirdüşüncesistemikurabilmişenderbirşahsiyettir.Kindî’yiMu‘tezile’ye ait görüşlerden, daha doğrusu top-yekûn bir kelâmî sistemden ayıran temel fark,onundüşüncesistematiğindeburhânıncedelinye-rinetercihedilmesidir.1Kindîhulfîkıyas/imkânsı-za indirgemeyi, mantık ilminde beş sanatın engeçerlisiolanburhânaulaşmadabiryöntemola-rakkullanmaktadır.O,özellikleİlkFelsefeÜzeri-neadlıeserindeâleminsonsuzluğununimkansız-lığını, bir şeyin varlık sebebinin kendisiolamayacağı ve Gerçek Bir’in mecazî birlerdensoyutlanmasıgibimeselelerimantık,matematik2 vemetafizikdelillerkullanarakispatlamayaçalış-mıştır. Kindî’nin felsefesinde metafizik önemliolmaklabirlikteo,metafizikkavramlarıveprob-lemleriaçıklamadaveçözmede,fizikkavramlarıve daha çok damatematiksel ispat yöntemlerinikullanmıştır.3 Kindî, âlemin sonsuzluğunun im-kânsızlığımeselesindede,buradanhareketetmişveburhânîdelillerolduğunuiddiaettiğibazıaksi-1 FazlurRahmanbufarkıMu‘tezile’ninkelâmîmesele-lerlesınırlıbirperspektifçizmesininyanında,özgürira-desorunuylafelsefîbirbakışaçısıylailgilenmediklerinebağlamaktadır.FazlurRahman,İslâmFelsefesiveProb-lemleri,çev.ÖmerAliYıldırımveMehmetAtaAz(An-kara:OttoYayınları,2015),61.

2 Kindîmatematikilmiilesayı,harmoni,geometriveast-ronomiilimlerinikasteder;bunlarınbaşısayıilmiyaniaritmetiktir.Çünkü eğer sayı olmasaydı hiçbir şeyol-mazdı.MacitFahri,İslâmFelsefesiTarihi,çev.KasımTurhan(Ankara:BirleşikYayınları,2000),130.

3 Mehmet Bayrakdar, İslâm Felsefesine Giriş (Ankara:TürkiyeDiyanetVakfıYayınları,2001),162-163.

KİNDÎ’DE HULFÎ KIYAS/İMKÂNSIZA İNDİRGEME’NİN KULLANIMI 225

yomlaryazmış/aktarmıştır.Buaksiyomlarınnekadartutarlıvegeçerliol-duğutartışmasıbirtarafa,asılodaklanılmasıgerekenşey,onundin-felsefeuzlaşıbağlamında,dinininançilkelerinemantıkvematematiktemelindenhareketlemetafizikbirispatgetirmekonusundaortayakoyduğugayrettir.Kindî’nin böyle bir yönteme başvurmasında bazı etkenler ve gayeler

vardır.BirkereKindî,metafiziğebirgeçişolarakgördüğütabiatbilimlerivematematikle uğraşmış bir filozoftur. Bu ilimlerde tecrübe ve deneyeönemvermiştir.Kindî’yibutürbiryöntemkullanmayaitenbaşkabiretkeniseşüphesizKur’ân-ıKerim’dir.ÇünküKur’âninsanları,Allah’ınvarlığıvebirliğinianlamalarıiçin,çoğukezanlaşılmayanmetafizikdüşüncelerleuğraşmaktan ziyade fizik âlemin unsurları üzerinden hakikati anlamayadavetetmektedir.4Kindîbuuğraşısıilesadecekendidönemineaitdüşüncesistemindedeğil,kendindensonradüşünceüretenİslâmfilozoflarınınüze-rindedeönemlibirtesirbırakmıştır.Kindîiçinböylebirçerçeveçizdiktensonraonunhulfîkıyasyöntemiyle

irdelediğimeselelerdenekadargayretliolduğunumakaleninseyridâhilin-detartışmayageçebiliriz.

A. Hulfî Kıyas mk nsıza ndirgeme Y ntemi ve Kindî de Kullanı-mı

Hulfîkıyas,muhâle/abeseirca5kapsamındakabuledilenyadaimkânsı-zaindirgemekolarakdaisimlendirilenönemlibirçürütmeyöntemidir.6 Bu yöntem,ikiönermedenbirinindoğruluğunu,diğerininyanlışlığınınkanıt-4 Bayrakdar, İslâm Felsefesine Giriş,163.5 Abeseirca Reductio absurdumyöntemi,Hulfîkıyasaçısındanöncüllerinvesonucunakıliçinsaçmagörülmesiyleilgilidir.Özellikle,OrtaçağBatıfelsefesindeTertillia-nus’un“inanıyorum,ohaldesaçmadır”ifadesiileşöhretbulan,temeltartışmametot-larındanbirisinioluşturmaktadır.Hulfîkıyasaslındatamdabudurumuntersiniyaniinsanaklınınsaçmalığıkabullenememesiniispatlar.Hulfîkıyastakanıtlanmakiste-nen iddia, argümanındayandığı çelişikönermelerinyanlışolması zorunluluğudur.Reductio absurdumdadayanlış sonucunsadeceyanlışlığıdeğil,ayrıcasaçmalığıdavurgulanmaktadır.Mantıkaçısındansaçmalığaindirgenenindoğruolarakkabulezor-lanmasıproblemoluşturur.Saçmabirönermeyadakıyasınçelişiğigölgegibiasılaişaretederhaldedir.Hulfîkıyasdaamaçyanlışlamailedoğrusonucaulaşmakoldu-ğundan,onunlaulaşılan sonucundoğrukabul edilemezoluşuyla, onunda çelişiğiolandiğerönermenindoğruluğuortayaçıkar.Böylece,bununbilgidoğruluğu,tutar-lılığı,geçerliliğivegerçekliği ispatlanmışolur. Bk.Aristoteles, r anon Topikler,çev.HamdiRagıbAtademir(İstanbul:MilliEğitimVakfıYayınları,1952),182;İ.atifHacıbenlioğluv.dğr.,“İslâmMantıkçılarınaGöreHulfîKıyasınBilgiDeğerive

Denetlenmesi”,Felsefe ve Sosyal ilimler Der isi,sy.16(2013):55;EnverUysal,”İlkİslâmFilozofu:Kindî”,İslâmFelsefesiTarihiiçinde,edt.BayramAliÇetinkaya(Ankara:GrafikerYayınları,2012),111.

6 Aristoteles, r anon İkinci Analitikler, çev. Hamdi RagıpAtademir (İstanbul:MilliEğitimBasımevi,1951),41-44.


lanmasısuretiyleortayakoymaktır.Çelişikönermeninyanlışlığıkanıtla-nırkenaklagelebilecekbütüniddiaveihtimallertüketilinceyekadarişlemedevamedilir.7Mantıkbilimindebukıyas,reductio ad absurdum yadain-direct syllo ism hattapetitio principa be in the uestion , contrary ar-

ument vear ument from i norance gibifarklıvurgularvekullanımlarladailişkilendirilebilecekkavramlarlaanlatılmaktadır.8Türkçekullanımındaisehulfî kıyas,kıyas-ıhulf,imkânsıza indir eme, abese irca sa malı a in-dir emeveyaolmayana er i, dolaylı ispat, ters kıyas, karşılıklı kıyasgibikavramlarlakarşılanmıştır.9Hulfîkıyasınyapılabilmesiiçinenazikitara-fın bulunması, argümanın çelişiğinin alınabilmesinin temel şartıdır.10 Bu açıdanbuyöntemtemeldeaklınilkelerindenözdeşlikveçelişmezliğikul-lanır.11AliSedâd(ö.1900)Mizânu’l-uk lkitabınınPort Royal Mantık ıla-7 Fârâbî,“Kıyasu’s-Sağir”, Fârâbî’nin azı Mantık Eserleri içinde,çev.MübahatTür-kerKüyel(Ankara:AtatürkKültürMerkeziYayınları,1990),72;İbnSînâ,el-İşârât ve’t-tenbîhât,çev.AliDurusoyv.dğr.(İstanbul: iteraYayınları,2005),69;Tehanevi,Keşşafü stılâhâti’l-Fünun,(Beyrut:Mektebetü übnan,1996),1:760-761;NecatiÖner, Klasik Mantık (Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları,1991),143;MahmutKaya,“Kindî:İslâmDünyasınınFelsefeİleTanışması”,İslâmFelsefesiTarihveProblemleriçinde,edt.M.CüneytKaya(İstanbul:İsamYayınları,2014),99.

8 Öner,Klasik Mantık,143-144.Hulfikıyasınçelişikönermelerledenetlenmesiiçinbk.Hacıbenlioğluv.dğr.,“İslâmMantıkçılarınaGöreHulfiKıyasınBilgiDeğeriveDenetlenmesi”,52-53,56-57.

9 TeoGrünberg v.dğr.,Mantık Terimleri S zlü ü (Ankara:Metu Press, 2003), 107;CaferSadıkYaran,İnformel Mantı a Giriş,(İstanbul:RağbetYayınları,2011),106;İbrahimEmiroğlu,Klasik Mantı a Giriş,(Ankara:ElisYayınları,2012),174.

10 HamdiRakıpAtademir,Aristo’nun Mantık ve İlim Anlayışı(Ankara:AnkaraÜniver-sitesiİlahiyatFakültesiYayınları,1974),91;Hacıbenlioğluv.dğr.,“İslâmMantıkçı-larınaGöreHulfîKıyasınBilgiDeğeriveDenetlenmesi”,44.

11 Özdeşlikİlkesi:Builkedüşünceninkendikendisineuygunolduğunuanlatır.Her için koşulunuyerinegetirenizergedir.Birşeykendikendisininaynısıdırveyabirşeyneiseodur.Hervarolankendisiyleözdeştir.A,A’dır.AaynızamandaBolamaz.Birönermedoğruisedoğrudur.Birönermenindoğruluğuyinekendisinindoğruluğuilebelirlenir.Kapalıkapıaynızamandaaçıkolamaz.Özdeşlikilkesieşitlikveben-zerliktenfarklıdır.Özdeşliğindoğruluğuyinekendisindenbilinir.‘Bekârevlenme-miş kişidir.’Totolojik önermesinin doğruluğu bekâr ile evli olmayan kişinin aynıanlamagelmesindendolayıözdeşlik ileaçıklanabilir.Bu ilkeyenibirbilgiortayakoymaz.Fakatdoğruakılyürütmeleriçinentemelilkedir.Çünkübirakılyürütmeninbaşındabirterimeverilenanlamneiseoakılyürütmeboyuncaoterimhepaynıan-lamı taşımaktadır.Bk.Grünbergv.dğr.,Mantık Terimleri S zlü ü,23-24;NurettinTopçu,Mantık(İstanbul:DergahYayınları,2006),10;NecatiÖner,Felsefe olunda Düşünceler(Ankara:AkçağYayınları,1999),67;Öner,Klasik Mantık,3;A.KadirÇüçen,Klasik Mantık (Bursa:AsaYayınları,2004),23-24;İsmailKöz,Mantık Fel-sefesi,(Ankara:ElisYayınları,2003),20;AytekinÖzel,“KlasikSembolikMantık”,Mantıkiçinde,edt.İsmailKöz(Ankara:GrafikerYayınları,2016),356-357.

Çelişmezlikİlkesi:Hiçbirönermeninaynızamandahemdoğruhemdeyanlışolama-


rının Euklides’e Karşı Dermeyân Eyledikleri İtirâzın Reddiadlıbölümün-de“davayınakîzinibdâletmeksuretiylekullanılanisbâtmetodunun(hulfîkıyas)herilimdekullanıldığınıvepekçokhakikatikolaylıklaortayaçıkar-dığını”ifadeetmektedir.12BuyöntemikullananKindî’yegörebilgi,nefsinözdeşlikilkesinikulla-

narak şeyleri tümel bilgi kapsamına almasıdır.Duymak bilmek değildiramabilmekiçinduymakgereklidir.Duyularakonuolantektekşeyler,tü-mellerveyaikincicevherlerlebilinir.Tümelleriseözdeşlikilkesiileeldeedilir.13Kindîbuyöntemibirşeyinsebebininyinekendisiolamayacağın-danâleminsonluluğununispatınakadarçeşitlialanlardakullanmıştır.Bubakımdanbuçalışma,Kindî’dehulfîkıyasınuygulandığıbölümleriincele-yecekvebunlarınfelsefîanlamdakideğerinitartışacaktır.ŞimdiKindî’ninbuyöntemikullanaraktartışmayaaçtığıkonulardanönemligördüklerimizibaşlıklarhalindesunabiliriz.

A. . Felsefeye Karşı Olanların elillerinin Tutarsızlığı

Kindî,geneldüşüncesistemiiçerisindefelsefeyekarşıolanlarınfikirle-riniyineonlarınfelsefeyapmalarıüzerindençürütmektedir.Bunu,onlarınfelsefeye karşı olmalarından hareketle değil, felsefeyi kullanmalarından

yacağınısöyleyenmantıkilkesi.DüşünceyasasıolarakPlaton’un‘Devlet’teönesür-düğüveAristoteles’inbenimsediğigelenekseldüşünceyasası.Platon’undilegetirdi-ğişekliyleçelişmezlikilkesibirşeyinaynıparçasında,aynızamandaveaynıbakım-dançelişikliközelliklerinbulunamayacağını söyler.Yanibir şeyaynızamandaveaynıyerdehemkendihemdekendisindenbaşkabirşeyolamaz.AaynızamandaBolamaz.YadaözdeşlikilkesiylebağlantısındanyolaçıkarakaçıklayacakolursakA,Aolmayandeğildir.Biryargıaynızamandahemevetleyicihemdedeğilleyiciola-maz.Kapalıkapıaynızamandaaçıkolamaz.Çelişmelikilkesiözdeşlikilkesinitemelalaraktüremişgözüksedeaslındaodüşünceninkendisiyleaynıolmasınınbiradımilerigötürülmesidir.ÇelişmezlikilkesiileakılyürütmeninevreniA’larıvedeğilA’la-rıkapsadığıiçinakılyürütmeevrenisınırlılıktançıkıpbirandasonsuzalanıkapsa-mayabaşlar.Bk.Grünbergv.dğr.,Mantık Terimleri S zlü ü,101;Topçu,Mantık,10;Öner,Klasik Mantık,3;Çüçen,Klasik Mantık,25-27; Köz,Mantık Felsefesi,20;Özel,“KlasikSembolikMantık”,357.

12 Budurumunkıyasşekli“birşeykendiniyoktanvaredemez”hükmününispatıüze-rindenSedâd’agöre şöyleyapılır:E er bu do ru olmazsa zıddı olur yani bir şey kendini yoktan var eder E er bir şey kendini yoktan var etse evvelce yok iken var olması lazım elir halde ispatını istedi imiz mesele do ru olmazsa bir şey yok iken var olması erekir Busonucuşartlıöncülyaparaktâlisininnakîziniistisnaedersek,şöylebirkıyaseldeedilir:İspatınıistediğimizmeseledoğruolmazsabirşeyyokikenvarolmasıgerekir. ir şeyin yokken var olması batıldır Öyleyseispatını istedi imiz mesele do rudur AliSedâd,Mîzânu’l-uk l,çev.İbrahimÇapakv.dğr.(İstanbul:Tür-kiyeYazmaEserlerKurumuBaşkanlığıYayınları,2015),26,377-378.

13 AliDurusoy,Mantık İlmine Giriş(İstanbul:MarmaraÜniversitesiİlahiyatFakültesiVakfıYayınları,2012),22,28.


hareketleyapmaktadır.Budurumdoğalolarakimkânsızaindirgemeninba-sitbirizdüşümüdür.14Onagörebuzümrefelsefeyekarşıancakikireaksi-yongeliştirebilir.Bunlardanilki,onlarfelsefeyapmanıngerekliolduğunusöyleyebilirler.Eğergerekliderlersebugereğiyerinegetirmeleriicapeder.Yadafelsefeyapmanıngereksizolduğunusöyleyeceklerdir.Eğergereksizderlersebununsebebiniortayakoyup ispatetmelerigerekir.Oysasebepgöstermeveispatetmevarlığınhakikatiniaraştırmaktır.Budurumdakendimantıklarınagöreonlarındafelsefeyapmalarıgerekir.15 Kindî buradaki akıl yürütmesini, aklın ilkelerinden özdeşlik ve çeliş-

mezliğegöretemellendirmişvehulfîkıyaskullanmıştır.Birşeyneiseken-disininaynıdır(A,A’dır)şeklindeözetleyebileceğimizözdeşlikilkesifel-sefeyekarşıolanlarınyaptığışeyinaslındafelsefeolduğunungerçekliğindekarşımızaçıkmaktadır.Birşeyinneolduğununoolmayanşeylerinoolma-dığındanhareketleispatedilmesi(A,Aolmayandeğildir)şeklindeözetle-nebilecekçelişmezlik ilkesininkarşılığı ise, felsefeyekarşıolanların,builmekarşıtolmaktanhareketederek,istemeselerdefelsefeningerekliliğinizorunluhaledönüştürmelerindekarşımızaçıkmaktadır.

A. . lemin Sonsuzluğuna air Akıl Yürütmenin mk nsızlığı

Kindî,âleminsonluolduğunuispatlarkendehulfîkıyasıkullanmıştır.O,bunu yaparken öncelikle sonsuzluğu çağrıştıran bazı kavramları, sonsuzolmalarınınimkânsızlığınaöteleyerekbütünmümkünleriçürütmüşvebu-radanhareketleâleminsonluolduğukanısınaulaşmıştır.16Âleminsonlulu-ğunailişkineskiçağlardanbuyanaçeşitliaksiyomlardilegetirilmiş,bun-lar üzerinden gerekli ispatlar yapılmaya çalışılmıştır. Bu aksiyomlarıgerçeğiöğrenmedebirvasıtaolarakgörenKindî’ninyöntemiçeşitlisebep-lerdoğrultusundaeleştirilebilecekken,bu tartışmayaçokgirmedenonunaksiyomlarınıyazarak,bunlarüzerindenkullandığı imkânsıza indirgemeyöntemininnasılsonuçverdiğinebakalım.

a.Miktarcabiridiğerindenbüyükolmayanhercisimbirbirineeşittir.b.Eşitlik,cisminsınırlarıarasındakiboyutlarınbilfiilvebilkuvveeşit

olmasıdır.c.Sonluolanbirşeysonsuzolamaz.

14 Kindî’ninburadakireaksiyonununsebebisadecefelsefenindeğilmantıkilminindeküfürgerekçesi ile inkârındaaranabilir. İsmailHakkıbudurumuaçıklarken,Gaz-zâlî’yekadarmantık ilmininbirküfürolarakaddedildiğini,ondansonra ise farz-ıkifâyehükmündetutulduğunubelirtmiştir.Bk.İsmailHakkıİzmirli,Felsefe Dersleri (İstanbul:HukukMatbaası,1914);Öner,Klasik Mantık,9.

15 EbûYa’kûbel-Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,Kindî Felsefi Risâleleriçinde,çev.Mah-mutKaya(İstanbul:KlasikYayınları,2002),142-143.

16 Kindî, “Âlemin SonluluğuÜzerine”,Kindî Felsefi Risâleler içinde, çev.MahmutKaya(İstanbul:KlasikYayınları,2002),199.


d.Eşitolanhercisimdenbirininmiktarıarttırılıncahemöncekiduru-mundanhemdeötekieşitlerindendahabüyükolur.

e.Miktarlarısonluolanherikicisimbirleştirilincebubirleşimdesonluolur.Miktarıvekonumuolanhercisimiçinbubirzorunluluktur.

f.Aynıcinstenolanikişeyinküçüğübüyüğünüveyaonunbirkısmınıoluşturur.17

Kindî, bu aksiyomlarıAhmed binMuhammed el-Horasânî öğrencisiAhmedbinTayyibes-Serahsî(ö.899) ’yeyazdığıÂleminSonluluğu ze-rine adlı eserinde dörde indirgemiştir.18Aksiyomların sayısı azalmasınarağmenispatşekliKindî’yegöredahageçerlibiryöntemolanmatematikilmininöncülleri ileyapılmaktadır.O,buradaaksiyomlarıngeçerliliğini;A,B,Cgibiniceliklerinbüyüklüğü,küçüklüğüveeşitliğiüzerinden,âle-minsonsuzolmasınınimkânsızlığınadayanarakmatematikselbirdelillen-dirmeneticesindeçözümlemekistemiştir.Kindî’ninbueserindekiçözüm-lemesi, kendi sisteminin argümanları açısından İlk FelsefeÜzerine’dekiçözümlemedendahabaşarılıdır.Bukanaatleberaberşueksikliğidebelirt-mekgerekirki,Kindî’ninfelsefesininönemlibirgöstergesimantıktanma-tematiğe,matematiktendemetafiziğegeçişburadauygulanmamıştır.Bukanaat,ancakonunbellikonulardayazdığıeserlerinbütüncülhalegetirilipdeğerlendirilmesiyleortayaçıkabilmektedir.Kindî,âleminsonluluğukonusunda,İlkFelsefeÜzerineeserindekibazı

konularınözetiniiçerenbireserdahayazmıştır.Sonsuzluk Üzerine19adlırisaledeo;âleminsonluolduğunuzaman,hareket,cisimgibiniceliklerinsonluluğuileilişkikuraraktartışmaktadır.Burisale,tıpkıİlkFelsefeÜze-rinedeolduğugibimeseleninmetafizikselirtibatınıkurmayaözengöster-miştir.O,buradaâleminsonluluğunadairaksiyomlarıdörtbaşlıkaltındadeğerlendirmiştir.20Aksiyomlarherüçeserdedeaşağıyukarıaynıkonuyu17 Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,149;“SonsuzlukÜzerine”,Kindî Felsefi Risâleleriçin-de,çev.MahmutKaya(İstanbul:KlasikYayınları,2002),203;“Allah’ınBirliğiveÂleminSonluluğuÜzerine”,Kindî Felsefi Risâleleriçinde,çev.MahmutKaya(İs-tanbul:KlasikYayınları,2002),208.

18 1.Miktarlarıeşitliği,2.Eşitniceliklerdekiarttırmayadaeksiltme,3.Biriötekindenküçükolanniceliklerinsonsuzolmasınınimkânsızlığıve4.Aynıcinstenniceliklerinbirininsonluolmasıylahepsininsonluolması.Bk.Kindî,“ÂleminSonluluğuÜzeri-ne”,200-202.

19 Risâlenintamadı;Sonsuzlu u İmkânsız lanın Mahiyeti ve Sonsuzlu un Ne Anlama Geldi i akkındadır.

20 1.Kendisindenbirşeyeksileninherşeyinkalankısmıöncekidurumundandahaazdır.2.Kendisindebirşeyeksilenherşeye,eksilenkısımiadeedilinceöncekidurumunadöner.3.Sonluolanherşeybirarayatoplandığındabunlarıntoplamıdasonluolur.4.Biriötekindendahaazolanikişeyden,dahaazolandahaçokolanıveyaonunbirkısmınıoluşturur.Tamamınıoluşturuyorsabirkısmınıdaoluşturmuşsayılır.Kindî,“SonsuzlukÜzerine”,203.


benzer cümlelerle dillendirmekte ve aynı akıl yürütmenin ürünü olarakkarşımızdadurmaktadır.

Kindî’nin,Öklit(m.ö.270)’inElementler’indenesinlenerekyaz-dığıaksiyomlarınasılaçıkladığınabakacakolursak,mevzubahisolanüçeseribağlamındaşugörüntüylekarşılaşırız:O,İlkFelsefeÜzerine’detar-tıştığı aksiyomlar genel itibariyle Âlemin Sonluluğu zerine eserindenfarklıbirzemindedelillendirmiştir.Filozof,matematikilmininfazlasıylagüvenilirolduğunu21lakinsomutun/görüneninbilgisiniiçerenfizikilminingüvenilirliğikonusundaşüpheleriolduğunusöylemektedir.22 Fizik ilminitâliilimlerkapsamındadeğerlendirenKindî’nin İlk Felsefe zerine’detar-tıştığıaksiyomlardahaçokgörüneninbilgisiniiçermektedir.Bununfarkın-daolduğunuanladığımızKindî,ÂleminSonluluğuÜzerineadlıeserindebudurumuşuifadeleriyleyansıtır:“Bukitaptavadettiğimizmeseleileil-giliolarakbunlarsanayeter. İstedimkiöncekiyazdıklarımlabirliktebukitaptekbaşınayeterliolsun.Bununlaberaberötekikitaplarımızdabuko-nuylailgiliolarakbirçokkıyasyaptıkvefiziğedayalıdoğrudelillerortayakoyduk.Bukitabımızdaisedeneyeveakladayananilimlerarasındaortabiryerdebulunanmatematikyönteminikullanarakseninyükünühafiflet-mekistedik.”23Kindî,Öklit’tentaşıdığıilkeleringeneliçeriğinesadıkkalmaklabirlikte

bu aksiyomlarda kendince bir değişiklik yapmaktadır.O, sonludan yolaçıkılarakyapılanakılyürütmeyisonsuzdanhareketlebaşlatmaktadır.1.Eğersonsuzbircisimvarsa,ondanbirmiktarayrılıncageriyekalanın

durumuneolura.Sonsuzbircisimdenbirparçaayrıldığındageriyekalansonluolursa;

ayrılankısımonailaveedilinceikisininbirleşimidesonluolacaktır.Oysabubirleşimsonsuzkabuledilencisminilkhalidir.Sonluolansonsuzola-mayacağınagörebuimkânsızdır.24b.Sonsuzbircisimdenbirparçaayrıldığındageriyekalansonsuzolursa;

alınankısımanagövdeyetekrarilaveedildiğindebubirleşim,cisminyaöncekidurumundanbüyükoluryadaonaeşitolur.Ondanbüyükolamaz,21 BukonudaAliSedâd’ınşuifadeleriKindî’yidesteklerniteliktedir:“Ulum-iriyâziy-yehernekadaritibarât-ıakliyedengelmişisedeaslaevhamvehayâlâtkabilindenolmayıphakikatemuvafıkolanitibârât-ıakliyeyenazaranzarurivebedîhîolanah-kâm-ıkülliyeyemüsteniddir.Sedâd,Mîzânu’l-uk l,386.

22 Kindîbudurumuşöyleaçıklar:“Bizmatematikvemetafizikteburhân,bunamukabilFizik, RetorikveTarihgibitâliilimlerdeikna,temsilveduyuidrakiararız.Yanılma-larfarklıkonularayanlışmetotuygulamalarınınneticesidir.”Kindî,“İlkFelsefeÜze-rine”,146-148;MacitFahri,İslâm Felsefesi Tarihi,çev.KasımTurhan(Ankara:Bir-leşikYayınları,2000),108.

23 Kindî,“ÂleminSonluluğuÜzerine”,202.24 Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,149-150ve163.


çünküikişeydenküçükolanıbüyüğünbirparçasıdır.Şayeteşitolduğunufarzedersek,benzer ikieşitlik, sınırlarınınarasındakiboyutlarıaynıolandemektir.Budurumdaherikisidesonluolmalıdır.25ÖzetleKindî’ninaydınlatmayaçalıştığıtartışmadanşusonuççıkmakta-

dır:Sonsuzolancisimdenbirparçaayırdığımızdabunlardanbirisininson-luolmasıdiğerinidesonluyapar.Parçaonaeklendiğindeherikisindedebüyümeyadaküçülmeninolmasısonsuzbircisimiçinimkânsızdır.Ayrıcasonsuzolancisimlerdeeşitliktenbahsetmekdemümkündeğildir.Eşitlik,sınırlarıbelliolancisimleriçingeçerlidir.26Kindî,buradakiakılyürütmedeâleminsonluolmasınıngerekliliğinisonsuzluğunimkânsızlığınıkullana-rakgöstermektevebukonudaaklagelebilecekbütünhipotezleritüketerekmeseleyiimkânsızaindirgemektedir.

A. . ismin amanın ve Hareketin Sonsuzluğuna air Akıl Yü-

rütmenin mk nsızlığı

Kindî’yegörecisim,zamanvehareketbaşlangıcıvesonuolannicelik-lerdir.27O,niceliğitanımlarkenşunlarısöyler:“Biznicelikdediğimizza-manüçşeydenbirinikastederiz.Yaçizgigibisadeceboyuolanı,yayüzeygibisadeceboyuveeniolanı,yadacisimgibiboyu,enivederinliğibulu-nan nesneyi kastederiz.Demek istiyorum ki biz, aynı cinsten niceliklerdeyimiyletümçizgi,yüzeyvecisimlerikastediyoruz.”28Budurumdaâle-minkendisinedair,âlemioluşturanveonayüklemolanbütünunsurlaronagöre niceliktir.Her nicelik ise sonludur.29 Bu durumda cisim, zaman vehareketbirbirinebağlıolaraksonluolmakzorundadır.Zamanbaşlangıcıolansonlubirnicelikolduğuiçincisimdesonluolacaktır.Çünküzaman,cisimveharekettenbağımsızolarakvardeğildir.30Zaman,hareketinsayı-25 Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,150;“Allah’ınBirliğiveÂleminSonluluğuÜzerine”,208.

26 Kindî,“ÂleminSonluluğuÜzerine”,200-202.27 Bukonudabk.Sedâd,Mîzânu’l-uk l,359-362.28 Kindî, “Âlemin SonluluğuÜzerine”, 200; “Allah’ınBirliği veÂlemin SonluluğuÜzerine”,209.

29 Kindîâleminbilfiilsonluolduğunusöylemekleberaberbilkuvvesonsuzolabileceği-niiddiaetmektedir.Onagöreimkânolarakbüyüklüğünbirsonuyoktur.Çünküâlemdaimaartıkgenişlemekte,ulaştığıherbüyüklüksınırındandahadabüyükolacağınıtasavvuretmekmümkündür.Bubakımdanbilkuvvevarlık,imkândanbaşkabirşeyolmadığınagöreâlembilkuvvesonsuzdur.Bilkuvvesonsuzabağlıolanherşeyindebilkuvvesonsuzolacağıaçıktır.Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,150;“Allah’ınBirliğiveÂleminSonluluğuÜzerine”,209.

30 BuifadeMehmetBayrakdar’agöreEinstein’inrölativiteteorisininKindî’dekiteme-liniteşkileder.Kindî,bufikriyleilerideEinstein’inyıkacağıGalileveNewtontara-fındanformüleedilenklasikmekanikvefiziğintersine,varlıkların(cisim),zamanvemekânınmutlakvarlığasahipolmadığınısavunmuştur.Bk.Bayrakdar,İslâm Felse-


sınıoluşturanbirsüreçolduğuiçinhareketinvarlığına,hareketise-cisminhareketetmesinebağlıolduğuiçin-cisminvarlığınabağlıdır.31

Kindîburadakiiddiasını,hareketilecisimarasındabirilişkiolduğunugöstermeksuretiylehulfîkıyaskullanaraktemellendirmekister.Buduru-muaşağıdakiönermelerüzerindengösterebiliriz:1.Eğerhareketvarsazorunluolarakcisimvardır;şayetcisimvarsaha-

reketzorunluolarakyayokturyadavardırdenilirse;a. Cisimvarsahareketzorunluolarakyokturdenirse;hareketyahiçyok-

turyadailerideimkândahilindeortayaçıkabilir.Eğerharekethiçyoksahareketten hiçbir zaman bahsediyor olmamamız gerekirdi. Oysa cisimmevcutolduğunagörehareketzorunluolarakvardır.Cisimvarsahareketinvarlığıimkândâhilindedirdenirse;yazıyazmaktekbirinsandabilkuvveimkândâhilindeolsabilebuyetenekherhangibirinsandabilfiiledönüşe-cektir.Ensonfeleğinhareketizorunlubirharekettir.Busebeplecisimdehareketinvarlığızorunluolunca,cisimdehareketdezorunluolarakmev-cuttur.32b. Cisim varsa hareket zorunlu olarak vardır denirse; bu zaten kabul

edilmesigerekendoğalsonuçtur.Kindî’ninburadakiakılyürütmesi,hulfîkıyasbağlamındaöncüllervesonuçtanoluşanbirkıyasadönüştürüldüğün-deşuneticeortayaçıkar:Herneredecisimvarsahareketvardırveherneredecisimyoksahareket

yoktur.(BüyükÖncül)Âlem hareketin (değişim, başkalaşım) meydana geldiği bir cisimdir.

(KüçükÖncül)Ohalde(değişenveyabaşkalaşan)âlemcisimolduğunagörezorunlu

olarakdahareketmevcuttur.(Sonuç)2.Eğerâlemhareketimkânınasahipolmaklaberaberöncedensakindi,

sonrahareketettidenilirse;Öncedensakinikensonradanhareketegeçmekimkânsızolmaklabirlik-

tebununikişekildeolacağıvarsayılır.Yaâlemyoktanvarolmuşturyadaezelîdir.Eğeryoktanvarolduysavarlığageçişoluşanlamındabirhareket-tir.Oluşvehareketbiridiğerindenöncedeğildir.Âlembilfiilsükûnhalin-denbilfiil hareket halinegeçmiştir (yada ezelîdir) denilirsebuda ezelîolandadönüşümolmasınınimkânsızlığıgereğigeçerlideğildir.Dolayısıy-lacisimvehareketbirbirindenöncedeğildirvebirbirlerinigerektirirler.Cisimdaimahareketlebirliktebulunacağıiçinhiçbircisimhareketsizvar

fesine Giriş,171.31 Kindî,İlkFelsefeÜzerine,151;“SonsuzlukÜzerine”,204;“Allah’ınBirliğiveÂle-minSonluluğuÜzerine”,209.

32 Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,151;“Allah’ınBirliğiveÂleminSonluluğuÜzerine”,208.


olamaz.Cisimdenayrıolmayansürecidaimacisimdenayrılmayanhareketbelirlediği için cisim, hareket ve zamandanhiçbiri diğerindenönce gel-mez.33 Böylece ortaya çıkmıştır ki nicelik ve niteliğe ilişkin hiç bir şeybilfiilsonsuzolamaz.Cisimzamandanönceolamayacağınagöremahiyetiitibariyleâleminsonsuzolması imkânsızdır.Mahiyetçesonluolmasızo-runluolduğunagöreonunezelîolmasımümkündeğildir.34

Kindî’nin zaman, hareket ve genel olarak cesamet ile alakalı olduğunoktalardasonsuzlukkavramınafazlasıylayervermişolmasıdikkatçeki-cidir.Fakatonunilgisiboş,nazarîmülahazalardankaynaklanmışdeğildir.Allah’ınvarlığınıispat,yoktanyaratma(ibdâ’),imkân,Allah’ıniradesiyleâleminyokolmasıgibiönemlimeselelerdekelâmîilgisindenkaynaklan-maktadır.Bunlarınhepsionunnazarındabilfiilsonsuzbirsilsileninimkân-sızlığı görüşüne dayanmaktadır. Bu görüşüAristo’dan35 alanKindi, onufarklımetafizikmaksatlariçinkullanmıştır.36Kindî’ninbuşekildecisminsonsuzolamayacağınıdiyalektikbirsüreçiçerisindehipotezlerleizahedip,asılgerçekliğinbaşlangıçtaezelîolanbirTanrı’nınvarlığıolduğunuvurgu-lamasıonundillendirdiğişeylerintamamınınsongayesidir.37

A. . Hilbert aradoksundaki zümsüzlüğün Kindî nin amanın Sonluluğuna air elillendirmesindeki zümü

AristoilebaşlayanveİslâmdüşüncesindeönemlitemsilcilerledevamedenklasikmantığıngelişimsafhasındaKindî’nindebirkatkısıvardır.38O,33 Şuilginçanekdotzamanınbaşlangıcıileilgilitartışmadaaksiyomlarısorgularnite-liktedir:“YaşamınıyitikzamanıaramayaadamışNobelÖdüllükimyacıIlyaPrigogi-neileastrofizikçi eanAudouzearasındaşukonuşmageçer:Büyükpatlamabelkideevreninbaşlangıcıdeğil,bizimevrendensözedebilmeolanağımızınbaşlangıcıdır.Belkidetekolmayanbubaşlangıcınöncesiüzerindeşuandasöyleyebileceğimizbirşeyyok.Büyükpatlamaylabirlikteyaşlıçiftzamanveuzamdoğar.Progogine,za-manınbaşlangıcındanöncesineilişkinbirşeylertasarlamayaçalışıyordu.Audouze,bununolanaksızolduğunu,zamanınbirdayanağı,üzerine iziniyansıtabileceğibirgereçolmadıkçahakkındakonuşmanınolanaksızolduğunusöylüyordu.Zamanabo-yuneğenbirşeyolmadıkçazamanınvarolamayacağınıönesürüyordu.” ean-ClaudeCarriere,“Sfenks’inSoruları”, amanların Sonu stüne S yleşileriçinde,haz.Cat-herineDavidv.dğr.(İstanbul:YapıkrediYayınları,2001),135.

34 Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,152-153.35 Bukonudabkz.Aristoteles, aman Kavramı,çev.SaffetBabür(Ankara:İmgeKita-bevi,1996),14-17,23-25.

36 Fahri,İslâm Felsefesi Tarihi,111.37 CevherŞulul,Kindî Metafizi i(İstanbul:İnsanYayınları,2003),54.38 AksigörüşlererağmenAliSedâdKindî’ninmantığakatkısınavurguyapmıştır.OnagöreİlkMuallimAristoOrganon’unubirarayagetirerekmantıkilminicemettiktensonrabuilimKindîtarafındanilkhizmetinialmıştır.ArdındanikincikatkıyıMualli-mu’s-SânîFârâbîyapmışvenihayetindeŞeyh-iReisİbnSînâAristo’nunmantığınıpekmükemmelbiryolla tahrîreylemişNecâtkitabınaderçetmiştir.Sedâd,Mîzâ-


ÖklitveBatlamyus(ö.168)’unaksiyomlarınınizahındanyolaçıkarakâle-minsonluolduğunuispatetmedemantıkvematematiğikullanmıştır.Özel-likle klasikmantık üzerinden hareketle çalışılan bu konular,XIX. asrınsonlarınadoğruartıkanlaşılamazhalegelmişvebutarzmeseleler‘para-doks’kavramıkullanılmaksuretiyleçözümsüzilanedilmiştir.Budönem-de,cümlelerteorisindekiparadokslarmeselesimatematikçilerindikkatinimantıküzerineçekmiştir.BernardRusell(ö.1970)buparadokslarınkökü-nünderinolduğunugöstermiştir.Onagöreparadokslardankaçınmakiçinmantıkçalışmalarınayönelmekgerekir.39BununlaberaberRusell,mesele-ninçözümü içinklasikmantığınyetmeyeceğini iddiaetmiştir.RusellvearkadaşıWhitehead(ö.1947)bukonununçözümüiçinPrincipia Mathe-matica (ilkyayın tarihi:1910)adlı eseriniyayınlamış, ardındanyinebumeselede David Hilbert (ö. 1943) ve Paul Isaac Bernays (ö. 1977) iseGrundla en der Mathematik(ilkyayıntarihi:1928)adlıeserinilojikman-tığınkuruluşununilanıiçinyayınlamışlardır.40Böyleceparadokslarlailgilimeseleninmantıkvematematiktemelliolduğuanlaşılmışvebuyöndekiçalışmalarmantığınolduğukadarmatematiğindebirkonusunadönüşmüş-tür.Kindîile20.yüzyılınönemliAlmanmatematikçisiDavidHilbertara-

sındaki ilişkiyi temellendirenbugirişten sonra;modernmatematiğinbirparadoksolarakalgıladığıâleminveâlemlebağlantılıolarakzamanın,ha-reketinvemekânınsonsuzluğutartışmasının,Kindî’demantıkvematema-tiktenhareketlenasılmetafizikbirproblemedönüştürüldüğünüvebunundaneşekildeçözümekavuşturulduğunuHilbert’in“SonsuzOtelOdaları”paradoksuilekarşılaştırarakizahetmekzorunlugözükmektedir.KonununizahıiçinöncelikleWilliam aneCraig(d.1949)tarafından“KelâmKoz-molojikKanıtı”olarakadlandırılandelillendirmeyöntemininkullanıldığıaksiyomlardanyolaçıkarakKindî’dekibenzerliğedikkatçekmekyerindeolacaktır.HerikidelillendirmeyöntemindekullanılanveÖklit’ten(veyaBatlamyus)geldiğiaşikârolanaksiyomlarbenzerneticevermektedir.Bu-radaözellikle“birsonsuzunimkânsızlığınadayalıkanıt”önermesinedik-katçekerekbuaksiyomüzerindenmeseleyiaşağıdatartışmakistiyoruz.

nu’l-uk l,117.39 Paradokslardoğrulukdeğeriaçısındannihaiolarakdoğruluğuispatlandığındayanlış-lığı,yanlışlığıispatlandığındadoğruluğuaçığaçıkanargümanlardır.Yanikarşıtöner-melerinbirbirinizorunlukıldığıdurumlardır.Paradokslar,Hulfîkıyasındakonusuolankarşıtönermelerinincelenmesiaçısındanönemlidir.YalnızparadokslardaHulfîkıyasınulaşmayaçalıştığıikideğerlibirdoğrulukdeğerineulaşmakmümkünolma-maktadır.Benzerşekildehulfîkıyasdilemmalardanveantinomilerdendefarklıdır.Hacıbenlioğluv.dğr.,“İslâmMantıkçılarınaGöreHulfîKıyasınBilgiDeğeriveDe-netlenmesi”,55-56.

40 Öner,Klasik Mantık, 12-13.


1.Varolmayabaşlayanherşeyin,varlığınınbirnedenivardır.2.Evrenvarolmayabaşlamıştır.2.1Gerçeksonsuzunimkânsızlığınadayalıkanıt.2.1.1Gerçeksonsuzvarolamaz.2.1.2Olaylarıngeriyedönükzamansalsonsuzolması,gerçeksonsuz-

luktur.2.1.3Böylece,olaylarıngeriyedönükzamansalsonsuzluğuvarolamaz.2.2Ardışıktoplamaylagerçeksonsuzluğunoluşmasınınimkânsızlığına

dayalıkanıt.2.2.1Ardışıktoplamaylaoluşanbir toplam,gerçekolaraksonsuzola-

maz.2.2.2Zamansalgeçmişolaylarsilsilesiardışıktoplamlateşekkületmiş

birtoplamdır.2.2.3Böylece,zamansalgeçmişolaylar silsilesigerçekolaraksonsuz

olamaz.2.3EvreninGenişlemesindenDoğrulama2.4EvreninTermodinamikÖzelliklerindenDoğrulama3.Demekkievreninvarlığınınbirnedenivardır.41

Kelâmkozmolojikkanıtınınkullandığıbuaksiyomlar,Kindî’ninâleminveâlemeyüklemolanlarınsonluluğunuispatetmeyöntemindekibenzerli-ğeilavetenaklaHilbert’insonsuzotelodalarıparadoksunugetirmektedir.Ünlümatematikçininözellikle sayılarüzerindengeliştirdiği aritmetikvesonsuzotelodalarıparadoksuoldukçatartışılmışvematematiğingenelil-keleriaçısındanbudisiplineönemlikatkısağlamıştır.Onunzekâsınınbirürünü“Hilbert’inOteli”örneği;sınırsızsayıdaodasıolanbirotelinbütünodalarınındoluolmasınarağmenyenibirmisafirgeldiğinde,sonsuzodasıbulunanbuoteldeonadayerbulunmasınınmümkünolmasınıtartışmakta-dır.42

41 William aneCraig,“KelâmKozmolojikKanıtı”,çev.ZikriYavuz,Allah, Felsefe ve ilim içinde,edt.CanerTaslaman,EnisDoko(İstanbul:İstanbulYayınları,2012),

149.42 “Sınırlısayıdaodasıolanbiroteldüşünelim.Ayrıca,bütünodalarınındadoluoldu-ğunuvarsayalım.Yenibirmisafirbirodatalepettiğinde,işletmesahibiözürdilerve“üzgünüm,bütünodalardolu”der.Şimdidesonsuzsayıdaodayasahipolanveyinebütünodalarıdoluolanbirotelhayaledelim.Sonsuzodayasahipoteldetekbirodabileboşdeğildir.Şimditekraryenibirmisafirgeldiğinivebirodatalepettiğinivar-sayalım. İşletmesahibiokişiyioteleyerleştirmek içinhemen1.odadakikişiyi2.odaya,2.odadakini3.odaya,3.odadakini4.odaya,buşekildesonsuzadekdevamedecekşekildemisafirlerinyerlerinideğiştirecektir.Buodalarınyerlerinindeğiştiril-mesininbir sonucuolarak, 1. odaboşalacakveyenimisafirmemnuniyetleodayayerleşecektir.Fakatmisafirgelmedenöncebütünodalarındoluolduğunuhatırlaya-lım Matematikçileregöre,eşitderecedegaripbirşekildeoteldeşuandadahaöncevarolmuşolduğundandahafazlakişiyoktur;sayısadecesonsuzdur.Fakatbunasıl


Craig’egörebütünbunlardançıkarılacakşey,gerçeksonsuzunol usal imkânsızlığıdır.Gerçekvemantıksalimkânarasındakifarkşuörneküze-rindenanlaşılabilir;birşeyinnedensizvarolmasındamantıksalimkânsız-lıkyoktur,ancakböylebirdurumgerçekolarakveyametafizikselolarakimkânsız olabilir. Bundan dolayı, belirli aksiyomlar ve kurallar dikkatealındığında,matematiğinkavramdünyasındasonsuzsayılarkümesiileil-gili tutarlı bir şekildekonuşmakkabul edilebilir, fakat buhiçbir şekildegerçeksonsuzsayıdanesneninhakikatenmümkünolduğuanlamınagel-mez.Sezgicimatematikokulunun,sayıserilerinindahigerçekolarakson-suzolduğunuinkârettiği(sayıserilerinisadecepotansiyel/bilkuvveolaraksonsuzkabulederler)43hatırlanmalıdır;sayıserilerinegerçeksonsuzlukla-rınbirörneğiolarakbaşvurmaktartışmalıbiryöntemdir.44

olabilir İşletmesahibikayıtdefterineyenimisafirinadınıyazarakonaanahtarlarıvermişti nasıl olur da öncekinden bir fazla kişi daha olamaz Otele çift sayılarınkarşılığıkadarkişigeldiğindeotelsahibi2.odadakini4.odaya3.odadakini5.odayaveböyleceherbirinisonsuzaaktararakyenigelenikikişiyi2.ve3.odayayerleştirir.Yineoteltamamendoludurveyenigelenleroteleyerleşmiştir.Sonsuzsayıdayenimisafirinbirodaistemekiçinotelegeldiğinivarsayalım.İşletmesahibibusefer1.odadakikişiyi2.odaya,2.odadakikişiyi4.odaya,3.odadakikişiyi6.odayasonsuzadeksürecekşekilde,sürekliherbiröncekiodasahibinikendiodasınınikikatınuma-ralıodayayerleştirerek,yerlerinideğiştirmeyedevameder.Sonuçolarak,bütünteksayılıodalarboşalırvesonsuzsayıdayenimisafirsorunsuzbirşekildekolaycayer-leştirilir.Oysakionlargelmedenöncebütünodalardoluidi Yine,garipbirşekilde,oteldeki eskimisafir sayısı kadar yenimisafirinotele gelmesine rağmen, oteldekimisafirsayısıaynıkalmıştır.Aslınabakarsak,işletmesahibibusürecisonsuzsayıdatekraredebilirveyinedeoteldeöncedenvarolandantekbirkişibiledahafazlavarolmuşolmaz.FakatHilbert’inOteli,Almanmatematikçininbildirdiğindendahadatuhaftır.Ziramisafirlerdenbazılarınınoteldenayrılmayabaşladıklarınıvarsayalım.1.odadakiotelmüşterisiayrılmışolsun.Şuandaoteldebirkişidahaazvardeğilmidir 1,3,5 numaralıodadakiotelmüşterilerininoteliterkettiklerinivarsayalım.Budurumdasonsuzsayıdakikişioteliterketmiştirfakatmatematikçileregöre,otel-dedahaazinsanyoktur.Aslınabakarsanız,herbirotelmüşterisininoteldenayrıldı-ğınıvebusürecinsonsuzkeretekrarettiğinivebunarağmenoteldedahaazkişininolmadığınısöyleyebiliriz.Fakatbununyerine4,5,6 noluodalardakikişilerin(üçodadışındaherkesin)oteldenayrıldığınıvarsayalım.Birandaotelfizikenboşalmışolacaktır,misafirkaydıüçismeinmiştirvesonsuzmüşteribirandasonluyadönüş-müştür.Ancakbudurumdaoteldenayrılanmisafirsayısıile1,3,5numaralıodadaki(tek sayılı sonsuz sayıdaki odalardaki)misafirlerinotelden ayrıldıkları durumdakiayrılanmisafir sayısı eşittir.Böylebirotelingerçektevarolabileceğinegerçektenbirisiinanabilirmi Butürtuhaflıklargerçeksonsuzsayıdanesnelerinvarolmasınınimkânsızolduğunugöstermektedir.”Bk.Craig,“KelâmKozmolojikKanıtı”,149-151. Ayrıca bk. file:///C:/User/user906/Desktop/ C4 B0ND C4 B0 20DOS-YASI/David 20 Hilbert’in 20Sonsuzluk 20Oteli 20- 20 Matematiksel.html(18.10.2017).

43 Bukonudakibenzerlikiçinbk.Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,150;“Allah’ınBirliğiveÂleminSonluluğuÜzerine”,209.

44 Craig,“KelâmKozmolojikKanıtı”,151-152.


BuaksiyomlarüzerindenHilbertdışındabirçokmatematikçivefizikçidefikirbeyanetmiştir.MeselaWallaceMatson(ö.2012), uentinSmith(d.1952)veRichardSorabji(d.1934)bunlararasındadır.45Butartışmalarınortaknoktası,meseleninÖklit’inaksiyomlarıüzerindentemellendirilmesi-dir.KurulanbutemelüzerindeKindî’ninbilimselyaklaşımınınönemsen-mesigerekir.Fakatbukonudafilozoftannekadaryararlanıldığıbirmuam-madır.46 Zamanınsonluluğunuispatkonusundauzmanlaşmakisteyenleriçinbir

bölümaçtığınısöyleyenKindî,buradacisminüçboyutlumaddevesurettenoluşmuşbirbirleşikolduğundanyolaçıkarak,cisimvehareketinbirbirin-denöncevarolamayacağınıbirkezdahaispatlamış;ardındanzamanınson-luluğuna dair dikkat çekici bir delillendirmeye yer vermiştir.47 Filozofunburadakiiddiasınıönemlikılanhusus,yakındönemmatematikçivefizikçi-lerinin(DavidHilbertörneğigibi)buyöntemdenesinlendiğinedairbulgu-larınvarlığıdır.Hilbert’in kendi sisteminde bir paradoks olduğuna hükmettiğimesele

Kindî’ninsistemindeâleminezelîolmasınınimkânsızolduğuveherşeyiyaratanbirYaratıcı’nınvarolduğugerçeğiileneticelenmektedir.Buduru-mun izahını onunmantık-matematik vemetafiziği bağdaştırarak yaptığıakıl yürütmede rahatlıkla görebiliriz. Kindî’nin zamanın sonsuzluğununimkânsızlığınadairiddiasınagöre“herzamandilimindenöncebirzamandilimininvarolduğukabuledilsevekendisindenöncezamanbulunmayanbirnoktayavarılsaveherzamandilimininardındansonsuzadeksürüpgi-dendilimlerolsa,hiçbirzamanbelirlenenonoktayavarılamayacaktır.Çün-küulaşılmakistenennoktadanöncekisonsuzzaman,ondansonrakisonsuzzamanaeşittir.Sonsuzdanbelirlinoktayakadarolanzamanbiliniyorsa,bubilinenzamandansonsuzadoğruuzananzamanındabiliniyorolmasıgere-kir.Budurum‘sonsuzsonludur’anlamınageleceğindenimkânsızbirçeliş-kidir.Şayetbelirlibirzamanaulaşılamıyorsasonsuzakadarhiçbirzamanaulaşılamaz.Buzamandilimigeçmişte ise sonsuzzamankatedilemezkibelirlibirnoktayavarılabilsin.Oysagerçektebelirlibirzamanmevcuttur.”48 Ohaldezamansonsuzluğundilimideğil,aksinesonluluğundilimidir.45 Bkz.Craig,“KelâmKozmolojikKanıtı”,151-153.46 Kindî’ninyaptığımatematiğindikkatçekiciliğinişuifadeleryansıtmaktadır:“Röne-sansfilozoflarındanCardar,Kindî’yibusahadakigörüşüdolayısıylaonikinciakılcımütefekkirsayar.”T. .DeBoer,İslâm’daFelsefeTarihi,çev.YaşarKutluay(İstan-bul:AnkaYayınları,2004),127.BuifadelerKindî’nindüşüncesistemininBatı’yataşındığınaveburadakabulgördüğüneişaretetmektedir.Sonrakidönemlereintikalideburadanhareketlemümküngörülmelidir.

47 Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,153.48 Kindî,“SonsuzlukÜzerine”,204-205;“Allah’ınBirliğiveÂleminSonluluğuÜzeri-ne”,210;“İlkFelsefeÜzerine”,153-154.


HemHilbert’in sonsuz otel odalarındaki akıl yürütmesi hem deKin-dî’ninâlemveonayüklemolanlarınsonluluğunadairakılyürütmesikarşı-laştırıldığında,özelliklematematiğinevrenselbirdisiplinolduğunudaka-nıtlayan bu iki akıl yürütme arasındaki benzerlik açıktır. KanaatimizceKindîileHilbert’ibirbirindenayıranentemelnokta,akılyürütmelerinni-hayetindeulaşılan sonuçtur.Kindî, akılyürütmesininneticesindeâleminsonluolduğuvesonluolanherşeyinsonsuzolanbirgüç tarafındanvaredilmesigerektiğisonucunaulaşmaktadır.Hilbertisemetafizikbirkaygıtaşımamaklabirliktemeseleyimatematikilmininmucizelerininbiryansı-masıolarakgörmektedir.Neticeitibariylefilozofunhulfîkıyasçözümüşudur:Varlıklarıbirbirine

bağlıolanvebirbirlerinizorunluolarakgerektirencisim,zamanvehareketunsurlarındanherbiri,âlemeyüklemolmaktaveâlemleberabersonluol-maktadırlar.Kindî,tıpkıâleminsonluluğunadairönesürdüğüakılyürüt-meyiburadada sürdürerek âlemioluşturanunsurların sonluvebirbirinigerektirennicellerolmalarındanhareketleâleminsonsuzolmasınınimkân-sızlığınıyinebütünmümkünleritüketerekhulfîkıyasyöntemiileispatla-makistemiştir.Buispatyöntemi,felsefevekelâmın,mantıksaltutarlılıkveaklîyetkinlikbakımındannekadargeliştiğiniveyakındönemparadoksiddialarınınbuyöntemilenekadarustalıklaçözümlenebildiğinigösterme-siaçısındandaoldukçaönemlidir.

A. . Bir eyin Kendisinin Sebebi Olacağına air Akıl Yürütmenin mk nsızlığı

Birşeyinkendivarlığı(zât)ifadesiyle,onunbirşeydenveyahiçtenvar-lıkkazanmasınıkastettiğinisöyleyenKindî,önceliklebununimkânsızlığı-nıvurgulamakta,ardındanbuimkânsızlığıortayakoyandörtönermegeliş-tirilebileceğiniiddiaetmektedir.Varlıkvardır,varolanyoktur.Varlıkyoktur,varolanvardır.Varlıkyoktur,varolandayoktur.Varlıkvardır,varolandavardır.“Varlıkyoktur,varolanvardır”ve“varlıkyoktur,varolandayoktur.”

önermeleridoğruiseozamannevarlıktan,nevarolandandolayısıylanesebepten ne de sebepliden bahsedebiliriz.Yokluk bir şey değildir.Bunagöremutlakanlamdabirsebepbulunmadığıiçinbirşeykendivarlığınınsebebi olamaz.Varlık yoksa varlığa gelen ister var olsun ister olmasın,buradakitartışma,olmayanbirşeyhakkındakonuşmaolacağıiçinvarlıkyokturilebaşlayanbütünaksiyomlarkendikendiniçürütmektedir.49“Var-49 Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,155.


lıkyoktur,varolanvardır.”önermesiise,“birşeyinkendisi,kendisideğil-dir.”anlamınagelir.Herşeykendisiileözdeşolduğunagöre“kendisi,ken-disideğildir.”ifadesiimkânsızbirçelişkidir.50 Kindî,varlığınyokluğuüzerindenhiçbirparadigmanındoğruolamaya-

cağını söyleyerek bu durumun, aklın özdeşlik ilkesine uymadığını iddiaetmektedir. “Bir şey ne ise odur, yani o şey ancak kendisidir.” şeklindeözetlenen bu ilkeye göre bir şey hemvar hemyok olamaz.Dolayısıylavarlığınhemvarhemyokolması, her şeydenöncemantıksalbakımdantutarsızdır.“Varlık vardır, var olan yoktur.” önermesi de yine özdeşlik ilkesinin

şartlarınauymamaktadır.Buifadede“o,odur;o,odeğildir.”gibiimkânsızbirçelişkiyidoğururveyinebuilkegereğireddedilmesizorunludur.51Buraya kadarki üç önermeyi, önermenin kendisi üzerinden açıklayan

Kindî,“varlıkvardır,varolandavardır.”önermesini,“varlık,kendivarlı-ğınınsebebidir”iddiasıilebirleştirerekaçıklamaktadır.Buradailketaptabireksiklikvarmışgibidurmaktadır.Kindî,birşeyinkendivarlığınınsebe-biolamayacağınıöncelikledörtönermeyiaçıklayarakispatlamakistemiş-tir.Fakatilgilirisaledeüçönermeaçıklanmışdördüncüönermebirdiğerönermeilebirleştirilerekaçıklanmıştır.Bunundevamındaise“varlıkyok-tur, var olanda yoktur.” önermesi; varlık kendi varlığının sebebi, kendivarlığıdavarlığınınsebeplisidir.”önermesi ilebirlikteaçıklanmıştır.Budurumdaizahamuhtaçolankısımlarıbelirlediğimizde“varlıkvardır,varolandavardır.”önermesininmüstakilizahınınyanında;“varlıkyoktur,varolanvardırvevarlıkkendivarlığınınsebebidir,kendivarlığıdavarlığınınsebeplisidir ile “varlıkvardır, varolanyokturvevarlıkkendivarlığınınsebebidir.”önermelerideizahamuhtaçgörünmektedir.Kindî,aslınabakı-lırsaönermeleriikiakılyürütmeetrafındatoplamışvebunlarıözdeşlikveçelişmezlikilkeleriningeçerlilikşartlarıbağlamındatasnifetabitutmuştur.O,varlığınvarolduğuvevarlığınyokolduğuüzerindengeliştirilenöneme-lerinherikidurumdadakendivarlıksebepleriolamayacaklarınıispatet-miş,varlığınvarolduğuüzerindengeliştirilenakılyürütmelerinözdeşlikilkesigereğiyürütülemeyeceğini;varlığınyokluğuüzerindengeliştirilenakılyürütmelerindehemözdeşlikhemdeçelişmezlik ilkelerigereğinceyürütülemeyeceğiniiddiaetmiştir.Neticeitibariyledeamaçhâsılolmuş-tur.52 Şayet“varlığınvarolmasıylavarlığagelenindevarolduğu”ilkesiaçık-

lanacakolursabununözdeşlikveçelişmezlikilkeleriyleçelişmediğigörü-lecektir.FakatbuönermebağlamındakonuştuğumuzdaKindî,önermenin50 Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,155-156.51 Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,156.52 Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,156.


kendiiçindekitutarlığınıtestetmemekte,aksinebuönermenin,birşeyinsebebinin yine kendisi olduğu ilkesini açıklamaktan aciz olduğuna hük-metmektedir.Zatenbirşeyinvarlıksebebininyinekendisiolmasıoşeyinezelîolduğunugösterirki,ezelîolanaaklınilkelerininuygulanmasınınnekadardoğruolduğutartışılır.Sonuçitibariylebirşeyinkendivarlığınınsebebiolabilmesiileilgiliöne

sürülendörtönermenindeKindî’ninfelsefîanalizineticesindeçürütüldü-ğüneşahitolmaktayız.Dolayısıylafilozofbuiddiayıçürütürken,delillen-dirmeihtimaliolanbütünönermeleribirarayatoplayarak,bunlarüzerin-denimkânsızaindirgemeyönteminikullanmıştır.Ulaştığıneticeitibariylebirşeyvarlığınıkendisindenaldığındaezelîlikvasfınınonaeklenmesige-rektiğineveşayetbuyoksaonunvarlığının,herdurumdakendisisebepliolmayanbirilksebeptarafındanverilmesinehükmettiğisonucunaulaşıyo-ruz.SonolarakKindî’ninburadakullandığı imkânsıza indirgemeninza-man,hareketvecisminsonluolduğunadairortayaatılaniddialarıdelillen-dirmede kendi sistemi açısından tutarlı olduğunu da belirtmekte faydagörüyoruz.

A. . Tabiatta okluğun Bulunmadığı Birlik Hakkındaki Akıl Yü-

rütmenin mk nsızlığı

Kindî,bukonudakiçelişkileriizahederkenyinehulfîkıyasyönteminikullanmıştır.O,buyöntemingereğiolarakaşağıdakiönermeleriyazmışvebütünmümkünleritüketerekbunlarıçürütmüştür.Zıtlıkta çokluk vardır, yoktur:Çokluğun bulunmadığı bir birlik varsa

eşyadazıtlığınolmamasıgerekir.Çünküzıddınbaşkasıyinezıddıdır.Budurumdabaşkalıkmeydanagelir.Başkalıkikişeydenoluştuğuiçinçoklukortayaçıkar.Budurumdaeşyadazıtlıkmevcutolduğunagöreçoklukdavardır.İstisnadaçoklukvardır,yoktur:İstisna,birvebirdençokşeyleribirbi-

rindenayırtetmektir.Budurumdaistisnavarsaçoklukdavardır.53Farklılıkta ve karşıtlıkta çokluk vardır, yoktur: Farklılığın olabilmesi

içindeenazikişeyinbulunmasıgerekir.İkişeyiseçokluktur.Farklılıkvarsaçoklukdavardır.İttifakveihtilaftaçoklukvardır,yoktur:Bunlariçindeenazikişeyin

olmasıgerekir.Enazikişeyçokluktur.Başlangıç,ortave sondaçoklukvardır,yoktur:Eğerçokluksuzbirlik

varsa,onunbaşlangıcı,ortasıvesonuolmamasıgerekir.Bu,birnitelikteparçalanabilenvarlıklarınözelliğidir.Herparçalananbirdençokolduğunagöreçoklukmevcuttur.Şekildeçoklukvardır,çoklukyoktur:Eğerçokluksuzbirlikvarsaşeklin

53 Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,164.


olmaması gerekirdi. Şekiller (daire, kare, kemer, kiriş vb.) yüzeylere veköşeleresahipolduklarıiçinçokluktanmüteşekkildirler.Şekilmevcutol-duğunagöreçoklukdamevcuttur.54

Hareketvesükûndaçoklukvardır,yoktur:Eğerçokluksuzbirlikvarsaonunhareketvesükûnhalindeolmamasıgerekir.Çünkühareket,değişenvebaşkabirdurumageçendir.Sükûnethalindeolandabirmekândasakin-dir.Mekânınaltı,üstü,sağı,solu,önüvearkasıvardır.Mekân,içindekiler-leberaberbirçokluktur.Nesnelerdeçoklukyoksahareketvesükûndayok-tur.55

Bütünveparçadaçoklukvardır, yoktur:Bütün,parçaları toplayandır,toplananıniseenazikitaneolmasıgerekir.Budaçoklukdemektir.Çoklukolmasabütünolmaz.Bütünolmasaparçaolmaz.Budurumdaçoklukvebütünbirbirlerinigereklikılarlar.56

Kindî,bumeselenindevamındabirlikileçokluğuniştiraklerininsebebi-niaraştırır.Neticedebununrastlantıilevekendilerindengelenbirsebepileolmasınınimkânsızlığınıispatladıktansonrabirliğinçokluklabirliktekal-masınınancakyücebirsebepilegerçekleşeceğiniiddiaeder.O,buradanbütüneşyanıncinsi,benzeriveortağıolmayan,yalnızcabirolanvekendi-sindeçokluğunaslamevcutolmadığıyücebirsebebininbulunduğusonu-cunaulaşmaktadır.57

Filozof,bütünbuanlattıklarınınneticesindevarlığınbazısındaçokluk-suzbirliğinolamayacağının,bazısındadabirliksizçokluğunolamayacağı-nınispatlandığınısöylemektedir.O,tabiattaçoklukvebirliğinbirzorunlu-luk olduğunu söyleyerek bunu hulfî kıyas yöntemi ile ispat etmektedir.BununlaberaberKindî,özdeşlikveçelişmezlikilkelerininbirgereğiola-rak ele aldığıherbir kavramı,bazen“bir şey ancakkendisineözdeştir”üzerinden,bazende“birşey,oşeydışındakilerinhiçbirideğildir,yaniken-disindenbaşkasıolamaz”üzerindenispatetmektedir.Örneğineşyadazıtlı-ğınolmasıgerektiğiniiddiaederken“zıddınbaşkasıyinezıddıdır”demeksuretiylezıddınkendisindenhareketleözdeşlikilkesinikullanmıştır.Kin-dî’ninbütünveparçaarasındakiilişkide,parçanınbütünolmadığını,bütü-nündeparçaolmadığını,parçadanhareketlebütünileçoklukarasındailiş-kikurmasıdaçelişmezlikilkesinikullandığınıgöstermektedir.54 Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,165.55 Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,165-166.56 Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,166.57 Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,167-169.


A. . Gerçek Bir in Her Türlü Sayı Nicelik Nitelik Maddi lke Akıl ve Nefs Olmasına air Akıl Yürütmenin mk nsızlığı

Allahhakkındaİslâm’ıntemelanlayışıO’nunbirliği,yoktanyaratması58 ve bütün mahlûkatın O’na muhtaç ve bağımlı olmasıdır. Bu tanımlarKur’ân’danefelsefînedediyalektikbirmetotladilegetirilmiştir.FakatKindî, felsefî sistemindeAllah’ı yeni terimlerle vasıflandırma gayretinegirmektedir.AllahonagöreHakiki/GerçekBir’dir.Onundışındakiherşe-yinbirliğihakikibirdeğildir.59OhaldeherşeyinvarlığınısürdürmesiGer-çekBir’invarlığınabağlıdır.60 OnunİlkFelsefeÜzerineadlıeserininikianabölümündenbiriGerçek

Bir’inhakikatiniaçıklamaktadır.Diğeriiseyukarıdatartışıldığıüzereâle-minsonluluğununispatınıiçermektedir.FelsefesinintemelindematematikilemetafiziğibirleştirmegayretiolduğunugördüğümüzKindî,şuanaka-daruyguladığıhulfîkıyasyönteminiGerçekBirilemecazîbirarasındakifarkıispatlamakiçindekullanmaktadır.Buyöntemegörebaşlangıçtabü-tünvarlıklarınçoklukhalindebulunduklarıfarzedilir.Varlıktabirlikolma-dığıkabuledilerek,bufaraziyedenhareketleimkânsızçelişkileredüşülür.61 BuradanhareketleonunGerçekBir’inispatınıayrıntısıylaortayakoyma-nın çalışmanın hacmini aşacağını düşünerek bu uygulamanın nihayetinikısabirözetilesunmayıyerindegörüyoruz.Filozof,önceliklemantıksalbağlamda“bir”ifadesininsayıolarakkabul

edilmesini,bütünmümkünleritüketerekispatetmektedir.62Buradanikininilksayıolduğu63sonucunuçıkartarakonun,ikiaynıbirdenmeydanageldi-ğini,böyleceçokluğuvebütünlüğübarındırdığınısöylemiştir.64Kindî’yegöreçoklarınenazıolan iki,birlerdenmeydanagelmişolsabilebunlarmecazîbirlerdir.GerçekBir,hiçbirşekildebeştümelivekategorilerikabul58 Din, âleminTanrı tarafından,O’nun ‘Ol’ emriyle yoktan yaratıldığını öğretmiştir.Asırlardırinsanaklıâleminyoktannasılyaratılabildiğinitartışarakanlamayaçalış-mıştır.Aristo,buâleminezelî,yaniyaratılmamışolduğunusöyleyenilkfilozofolma-sına rağmen, filozoflargenelliklebugörüşükabuletmemişlerdir.Bununlabirliktesaltrasyonelifadeyleâleminezeldekikıdemikavranamazvebirtakımsaçmalıklar-danibaretolsadaOrtaçağ’dabaşlayıpKantilesonuçlananbusürecebüyükkatkıyıAristocuâlemanlayışıileYeniPlatoniksudurcuanlayışıbirleştirerekİbnSinayap-mıştır.BusentezinneticesindeçıkansonuçTanrıolmaksızınâlemintemelsiz,kavra-nılamazveirrasyonelolacağıdır.Rahman,İslâmFelsefesiveProblemleri,66-67.

59 Ahmed Fuad el-Ehvânî, “Kindî”, İslâmDüşüncesiTarihi içinde, ed.M.M. Şerif(İstanbul:İnsanYayınları,1996),42.

60 Uysal,“İlkİslâmFilozofu:Kindî”,110.61 Şulul,Kindî Metafizi i,45-46.62 Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,171-174.63 KindîbukonudaAristoilemutabıktır.Bk.Aristoteles, aman Kavramı,21.64 Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,175.


etmez.Onuncinsi,türü,faslı,hassası,arazı,küllü,cüz’üvecem’iyoktur.GerçekBir,maddevesurettenoluşmadığıiçinhareketi,zamanı,mekânıvebunlarsebebiylebölümlenmeyidekabuletmez.65O,nefisdeğildir.Çünkünefs,çoklukvebirlikhalindebulunarakbirçokduygununvarlıkbulduğuyerdir.O,akıldadeğildir.Akıl,sankiçokluğundeğilbirliğinmerkezigibidurmasınarağmen,oküllilerinnefsebirleşmesiileortayaçıkar.Maddiil-kesideolmayanGerçekBir,eşanlamlı,çokanlamlıyadabenzerisimler-dendeoluşmuşdeğildir.66Kindî,birlik-çoklukarasındakiilişkidenhareketlekavramdünyasından

vemaddî,aklîvenefsîbütünilkelerdensoyutladığıGerçekBir’i,varlığınmevcudiyetiiçingerekligörmüşvebudurumuşuifadelerileaçıklamıştır:“Duyulurvarlıklarınveonlarailişkinolanlarınherbirindebirlikleçok-

lukberaberbulunduğuna,onlarınhepsindekibirlikvasfınınaslîdeğil,arazîolduğuna,çokluğunzorunluolarakbirlerintoplamıolduğunavebirlikbu-lunmaksızınçokluğundaaslaolamayacağınagöreherçoklukbirliksaye-sindevarlıkkazanmışdemektir.Eğerbirlikolmasaydıçokluğunvarlığın-dan asla söz edilemezdi. Demek oluyor ki, her var olan var olmayanımeydanagetirmeküzerebiretkilenmedurumundadır.ÖyleyseilkGerçekBir’dengelenbirlikfeyzi,herduyulurnesneyeveonlarailişkinolanlaravarlıkvermiştir.O,kendivarlığındanonlarasununcaherbirvarlıkvücutbulmuştur.67ŞuhaldevaroluşunsebebiGerçekBir’dirkiO,birliğinibaş-kasındanalmışdeğildir,aksineObizâtihîBir’dir.Varlıkkazananşeyezelîdeğildir,ezelîolmayanyaratılmıştıryanivaroluşununsebebivardır.VaroluşunsebebiilkGerçekBirolduğunagöreyaratmanınsebebideilkGer-çekBir’dir.”68

65 Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,176.66 Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,177-178.67 BuifadelerKindî’nin,varlığınmeydanagelişinisudurteorisiyleaçıkladığıgibibirdüşünceyesebepolmuştur.Onunsuduruandıranbugörüşleriaşikârolsadaoâlemin,dolayısıylazamanınyoktanyaratıldığınıhervesileylesöylemektedir.Ancakfilozof,yaratmanınilahibilgiveiradeyleolduğunusöylerkenyaratılışsürecindeveherçeşitoluşumdaaracıetkenlerin,yanisebep-sonuçarasındakiilişkiyibelirleyentabiatka-nunlarınınvarlığınısavunurvebunlarımecazîetken(fail)olarakniteler.Kindî,“Ger-çekveMecaziEtkiÜzerine”,Kindî Felsefi Risâleleriçinde,çev.MahmutKaya(İs-tanbul:KlasikYayınları,2002),197-198;“İlk Felsefe zerine”, 75-76,97;MahmutKaya,“Kindî”Türkiye Diyanet akfı İslâm Ansiklopedisi,c.26(İstanbul:TDVYa-yınları,2002),47.

68 Kindî,“İlkFelsefeÜzerine”,182-183.Kindî’niniddiasışusözleriyledevameder:“Busözlerindevamınaşunlarıdaekleyebiliriz:Yaratıcıçokdeğil,çoklukkabulet-meyenBir’dir.O,mülhidlerinnitelendirmelerindenyücevemünezzehtir.Çünkütümyaratıklardaçoklukmevcuttur,fakatO’ndaaslaçoklukmevcutdeğildir.O,yaratıcı,öbürleriyaratılmıştır.O, sürekli,diğerleri süreksizdir.”Kindî, “Allah’ınBirliğiveÂleminSonluluğuÜzerine”,211.


NeticeitibariyleKindî,GerçekBir’iispatlarkensayılardanhareketedipmaddiilkelerinözelliklerinekadargelmekte,bunlarınhiçbirisininGerçekBir’inkendisiolamayacağınıbütünmümkünleritüketerekispatetmekte-dir.BuradakullanılanhulfîkıyasKindîtarafından,yineGerçekBir’in,birolarakkabuledilenhiçbirbir’ebenzemediğindenvebir’insayıolmadığın-danhareketleçelişmezlikilkesinin(o,oolmayanlarınhiçbirisideğildir);GerçekBir’inancaközündenbaşkabirşeyolmadığındanhareketledeöz-deşlik ilkesinin (o,odur)çerçevesindeoluşturulmuştur.Kindî içinbütünbunlarınamacıvaroluşunveyaratmanınsebebininilkGerçekBirolduğu-nuortayakoymakvekendiinancınınmüdafaasınımantıksalvematematik-selilkelerinyanılmazlığındanhareketlemetafizikselaklîilkeleretaşımak-tır.

B. Hulfî Kıyas ın Kullanımına air Son Bir S z

Kindî,hulfîkıyasıGerçekBir’inispatı,âleminsonsuzluğununimkân-sızlığıvebirşeyinsebebininyinekendisiolamayacağıkonularındabirincilyöntemolarakkullanmışolsada,buyöntemonunfelsefesinintamamındakendinihissettirir.Kindî,felsefîsisteminisistematikbirinşaileserdetmek-tedir.İlkFelsefeÜzerineadlıeseribuinşanınbirtoparlayıcısıgibidurmak-tayken,diğerkitaplarburadageçenbellikonuların,başkalarınıneklenme-siyle beraber, yeniden izahını içermektedir.Bununla birlikte felsefî inşasürecimantık,matematikvemetafiziğiiçerenbirsilsiledengeçmektedir.Mantıkilematematikarasındafizik,matematikilemetafizikarasındadagökyüzü ilimlerikendineyerbulmaktadır.Kindî, İlkFelsefeÜzerinevebununlabağlantılıbazıeserlerindekullandığıhulfîkıyasyöntemini,kıs-mendeolsaoluşvebozuluşundörtetkensebebiniaçıklarkendekullan-maktadır.69Ayrıcagökkürelerininzorunluolarakdüşünencanlıvarlıklarolmasının ispatında da hulfî kıyas yönteminin olgun bir şeklinimütalaaetmekteyiz.BuradaKindî,gökkürelerininel- irmu’l-Aksa’danbaşlamaküzerebizimvarlığımızüzerindeki etkisini tartışmakta,onlarınvarlığınınbizimetkinsebebimizolduğundanhareketle,bukonudaaklagelebilecekbütünmümkünleritüketmektevegökkürelerinindüşünencanlıvarlıklarolduğu sonucuna ulaşmaktadır.70KindîAristoteles’in Kitaplarının Sayısı

zerine adlı eserinde Hz. Peygamber’in üstünlüğünü ortaya koyarken;onun izah şekillerinin vahye dayandığından hareketle, Peygamberlerin,hiçbirfilozofunilmininyetemeyeceğibirüstünlüğesahipolduğunuispatetmektedir.Onunburadakiizahşekliyinehulfîkıyasınörnekleriniyansıt-69 Kindî, “Oluş veBozuluşunYakın Etkin SebebiÜzerine”,Kindî Felsefi Risâleler içinde,çev.MahmutKaya,(İstanbul:KlasikYayınları,2002),213-219.

70 Kindî,GöklerinAllah’aSecdeveİtaatEdişiÜzerine”,Kindî Felsefi Risâleleriçinde,çev.MahmutKaya,(İstanbul:KlasikYayınları,2002),229-236.


maktadır.Filozof,özellikle“OAllahkisiziniçinyeşilağaçtanateşiyarattı;iştesizonuyakıyorsunuz”(Yasin,36,78,83)âyetiüzerindenAllah’ınateşolmayandanateşi,sıcakolmayandansıcağıçıkarttığınıizahetmiş,herolanşeyinyoktanmeydanageldiğisonucunaulaşmıştır.Benzerdurumlar“gök-leriveyeriyaratankendilerininbenzeriniyaratmayakâdirdeğilmi Elbet-tekâdirdir.O,yaratanvebilendir”(İsra,99),“O,birşeyinolmasınıdile-diği zaman,O’nun emri ona ol demektir, o da oluverir.” (Mü’min, 68)âyetleriiçindegeçerlidir.71Kindî’yegöreburadaaçıklıkvemüşahhaslıkbakımındanenparlakinsanzekâsınınverebileceğiherhangibirmantıkîdelildendahaüstünustacabircevapgörmekteyiz.72

Sonuç

Kindî’yegörefelsefeninamacı,vahyindoğruluğunakarşıkoymakya-hutonunlaüstünlükhattaeşitlikyarışınakalkışmakdeğildir.Onagörefel-sefevahyetabioluponahizmetetmelidir.BubakımdanKindî,felsefisis-temini şekillendirirken din ile felsefe arasındaki uzlaşıyı referans alarakfelsefeyidinegöreyorumlamıştır.Onunsisteminde,âleminsonluluğuileGerçekBir’inispatıbuikiliuzlaşınınengüzeldışavurumudur.Felsefevebilimintemelargümanlarıfizik,mantık,matematikvemetafizikgibiilim-ler;dinintemelargümanıvahiyveHz.Peygamber’inuygulamalarıilebir-leşmişveortayaçıkanürün,ilahîolanınmükemmeliyetderecesindekiüs-tünlüğüileperçinlenmiştir.Kindî’nin,nihayetindeilahîolanınhakikatineulaşmayımuradedenfel-

sefî sistemi, görünenden görünmeyenin bilgisini elde etmeyi amaçlayanakılyürütmelerilefaalhaledönüşmektedir.Önceliklefilozofbuyolunka-pısınıaralamakiçinilimlerebiralanvekapsambelirlemekte,herilminsongayeyeulaşmadabirbasamakolduğunavurguyapmaktadır.BubakımdanfizikvemetafiziğinalanlarınıçoknetçizenKindî,fiziğideğişimetabiolanvehertürlüdeğişmeninsebebiolantikelilimlerinkapsamındadeğerlendir-mektedir.Metafiziği ise değişmeyenin bilgisini veren ilim olarak kabuleder.Birşeykendisininsebebiolamayacağıiçinmetafizikbilgidedeğiş-meyeninbilgisiolmakzorundadır.Kindîbutemeldenhareketle,mantıkvematematiğibirbasamakhüviyetindealgılayıp,metafiziğibuikidisiplininulaşmasıgerekenkonumayerleştirirveburadandahulfîkıyasyöntemininkullanımıileişlerlikkazanan,âleminsonluluğundanGerçekBir’inhakika-tinegidendin-felsefebağlantılıbirseyrisulukizler.Kindî’niniddiasınagörehulfîkıyas,mantıkvematematikilmiaçısın-

dançoksağlambiryöntemdirvebiziburhânibilgiyeulaştırmaktadır.İlk71 Kindî, “Aristoteles’inKitaplarınınSayısıÜzerine”,Kindî Felsefi Risâleler içinde,çev.MahmutKaya,(İstanbul:KlasikYayınları,2002),269-271.

72 Fahri,İslâmFelsefesiTarihi,130.


bakıştaKindî’ninyöntemiburhângibigörünmesinerağmen,sonsuzoldu-ğufarzedilenbircisminüzerindeyapılanbütünişlemleraslındayokhük-mündedir. Bu bakımdan âlemin miktarı veya hacminin sınırlı oluşuylaonunsüreciarasındakurulanilişkimantıksalbakımdantartışmayaaçıktır.FilozofunbuyöntemikullanmasınınDehrîyyûn’akarşıbirmüdafaakaygı-sıgüttüğünüöngörürsekbudurummakulkarşılanmalıdır.Âleminsonlulu-ğunuburhânîdelillerleispatlayacağınıifadeedenKindî,bunugerçekleşti-rirken sonsuzluğu, fizik dünyadan hareketle matematiksel bir meseleolarakelealmakta,akabindeiseonumetafizikilmininbirmeselesinedö-nüştürmektedir.BöyleceözellikleDehrîyyegibianlayışlarkarşısındahak-lılıkpayınıarttırmaktadır.Bunun,-şayetböylebirmüdafaavarsa-birteis-tinateistbiranlayışlamücadelesindekullanmasıgerekenendoğruyöntemolduğunaşüpheyoktur.Filozof, tartışmakonusuyaptığıâleminsonluluğunadairaltıaksiyom

neticesinde,herşeyinyaratıcısınınAllaholduğusonucunaulaşmak iste-miştir.Bubakımdanonunasılamacı,âleminsonluluğunu ispatlamaktanziyade, onun sonluluğunun gerekliliğini, teselsülün imkânsızlığı üzerin-den,yaratılanherşeyinsebepsizbirİlkSebep’tedurmasınınzorunluluğu-nabağlamaktır.BudaKindî’yi,herşeyiyoktanvareden(ibdâ)birYaratı-cı’nın varlığına ulaştırmaktadır. Netice itibariyle Kindî’ye göre hiçbirniceliksonsuzolamaz.Âlemdebirnicelikolduğunagöresonsuzvesınır-sız değildir.O halde ezelî bir cismin varlığı imkânsızdır.Her sonlu şeyyaratılmıştırveheryaratılanınbiryaratıcısıvardır.Kindî,buyöntemiGer-çekBirilemecazibirarasındakifarkıispatlamakiçindekullanmıştır.OnagöreAllah,Hakiki/GerçekBir’dir.Allahdışındakiherşeyinbirliği,özündehakikat olan gerçek anlamda birlik değildir.O halde her şeyin varlığınısürdürmesiGerçekBir’invarlığınabağlıdır.Sonolarakfelsefesinintemelindemantık,fizikvematematikilemetafi-

ziğibirleştirmegayretiolduğunugördüğümüzKindî,felsefîaçıdanhangidisiplininpenceresindenbakılırsabakılsınzorunluolarakbirYaratıcı’nınvarlığınıkaçınılmazgörmüşvebunuözellikleDehrîyye’ninakıllarıbulan-dıran fikirlerinin tutarsızlığını göstermek için kullanmıştır. Kindî’ninMu‘tezilefırkasıilekarıştırılmasınınenönemlisebebiolarakgörülebile-cekolanbumücadele,onagörecedelinbirürünüolmayıp,burhânınkesinispatlarınadayanmaktadır.

Kaynakça

Aristoteles. r anon İkinci Analitikler çev.HamdiRagıpAtademir.İstanbul:MilliEğitimBasımevi,1951.

------------. r anon Topikler.çev.HamdiRagıbAtademir.İstanbul:Mil-liEğitimBasımevi,1952.


------------. aman Kavramı çev. Saffet Babür. Ankara: İmge Kitabevi,1996.Atademir,HamdiRakıp.Aristo’nun Mantık ve İlim Anlayışı.Ankara:

AnkaraÜniversitesiİlahiyatFakültesiYayınları,1974.

Bayrakdar,Mehmet.İslâm Felsefesine Giriş Ankara:TürkiyeDiyanetVakfıYayınları,2001.Carriere, ean-Claude.“Sfenks’inSoruları”. amanların Sonu stüne

S yleşileriçinde,haz.CatherineDavidv.dğr.,İstanbul:YapıkrediYayınla-rı,2001.Craig,William ane.“KelâmKozmolojikKanıtı”.çev.ZikriYavuz.Al-

lah, Felsefe ve ilimiçinde,edt.CanerTaslamanveEnisDoko,İstanbul:İstanbulYayınları,2012.Çüçen,A.Kadir.Klasik Mantık Bursa:AsaYayınları,2004.Durusoy,Ali.Mantık İlmine Giriş.İstanbul:MarmaraÜniversitesiİlahi-

yatFakültesiVakfıYayınları,2012.Ehvânî,AhmedFuad.“Kindî”.İslâm Düşüncesi Tarihiiçinde,edt.M.

M.Şerif,İstanbul:İnsanYayınları,1996.Emiroğlu,İbrahim.Klasik Mantı a Giriş 9.Basım.Ankara:ElisYayın-

ları,2012.Fahri,Macit.İslâm Felsefesi Tarihi çev.KasımTurhan.Ankara:Birle-

şikYayınları,2000.Fârâbî, EbûNasr. “Kıyasu’s-Sağir”. Fârâbî’nin azı Mantık Eserleri

içinde,çev.MübahatTürkerKüyel,Ankara:AtatürkKültürMerkeziYa-yınları,1990.Grünberg, Teo v.dğr.Mantık Terimleri S zlü ü.Ankara:Metu Press,

2003.Hacıbenlioğlu,İ. atifv.dğr.“İslâmMantıkçılarınaGöreHulfiKıyasın

BilgiDeğeriveDenetlenmesi.”Felsefe ve Sosyal ilimler Der isi,sy.16(2013):41-61.Hilbert,David,SonsuzOtelOdalarıParadoksu,file:///C:/User/user906/Desktop/ C4 B0ND C4 B0 20DOSYA-

SI/David 20Hilbert’in 20Sonsuzluk 20Oteli 20- 20Matematiksel.html(18.10.2017).İbnSînâ,EbûAliHüseyn.el-İşârât ve’t-tenbîhât çev.AliDurusoyv.

dğr.İstanbul: iteraYayınları,2005.Kaya,Mahmut.“Kindî”.Türkiye Diyanet akfı İslâm Ansiklopedisi 26:

41-58.İstanbul:TürkiyeDiyanetVakfıYayınları,2002.------------.“Kindi:İslâmDünyasınınFelsefeİleTanışması”.İslâm Felsefe-

si Tarih ve Problemleriçinde,ed.M.CüneytKaya,İstanbul:İsamYayınla-rı,2014.


Kindî,Ebûİshak.“İlkFelsefeÜzerine”.Kindî Felsefî Risaleleriçinde,çev.MahmutKaya,İstanbul:KlasikYayınları,2002.

------------. “Âlemin Sonluluğu Üzerine”.Kindî Felsefî Risaleler içinde,çev.MahmutKaya,İstanbul:KlasikYayınları,2002.

------------.“SonsuzlukÜzerine”.Kindî Felsefî Risaleleriçinde,çev.Mah-mutKaya,İstanbul:KlasikYayınları,2002.

------------.“Allah’ınBirliğiveÂleminSonluluğuÜzerine”.Kindî Felsefî Risaleleriçinde,çev.MahmutKaya,İstanbul:KlasikYayınları,2002.

------------.“OluşveBozuluşunYakınEtkinSebebiÜzerine”.Kindî Felsefî Risaleleriçinde,çev.MahmutKaya,İstanbul:KlasikYayınları,2002.

------------.“GöklerinAllah’aSecdeveİtaatEdişiÜzerine”.Kindî Felsefî Risaleleriçinde,çev.MahmutKaya,İstanbul:KlasikYayınları,2002.

------------.“Aristoteles’inKitaplarınınSayısıÜzerine”.Kindî Felsefî Risa-leleriçinde,çev.MahmutKaya,İstanbul:KlasikYayınları,2002.

------------.“GerçekveMecaziEtkiÜzerine”.Kindî Felsefî Risaleleriçin-de,çev.MahmutKaya,İstanbul:KlasikYayınları,2002.Köz,İsmail.Mantık Felsefesi.Ankara:ElisYayınları,2003.Öner,Necati.Klasik Mantık Ankara:AnkaraÜniversitesiİlahiyatFa-

kültesiYayınları,1991.------------. Felsefe olunda Düşünceler.Ankara:AkçağYayınları,1999.Özel,Aytekin. “Klasik SembolikMantık”.Mantık içinde, edt. İsmail

Köz,Ankara:GrafikerYayınları,2016.Rahman,Fazlur.İslâm Felsefesi ve Problemleri çev.ÖmerAliYıldırım

veMehmetAtaAz.Ankara:OttoYayınları,2015.Sedâd,Ali.Mîzânu’l-uk l çev.İbrahimÇapakv.dğr.İstanbul:Türkiye

YazmaEserlerKurumuBaşkanlığıYayınları,2015.Şulul,Cevher.Kindî Metafizi i İstanbul:İnsanYayınları,2003.Tehanevî,MuhammedAli.KeşşâfIstılahâti’l-Fünûnve’l-Ulûm.2.Cilt.übnan:Mektebetü übnanNeşriyat,1996.Topçu,Nurettin.Mantık İstanbul:DergâhYayınları,2006.Uysal,Enver.“İlkİslâmFilozofu:Kindi”.İslâm Felsefesi Tarihiiçinde,

edt.BayramAliÇetinkaya,Ankara:GrafikerYayınları,2012.Yaran,CaferSadık.İnformel Mantı a Giriş İstanbul:RağbetYayınları,

2011.

diniyayinlar.diyanet.gov.tr dergi.pdf · 7. kütüb-i sitte hadis kitaplarından kaynak...

Documents