denken met etty hillesum

ria van den brandt

MDenken met

Etty Hillesum

meinema

ria

vand

enbr

and

tM

Den

kenm

etEtty

Hillesu

m

www.uitgeverijmeinema.nl

De nalatenschap van Etty Hillesum (Middelburg 1914-Auschwitz 1943)

bestaat uit dagboeken en brieven, geschreven in de periode

maart 1941-september 1943. Het werk van deze Joodse vrouw

beschrijft niet alleen haar persoonlijke en religieuze

ontwikkeling, maar ook het Joodse leven in het doorgangskamp

Westerbork. Een rode draad in haar geschriften is de zoektocht

van een onconventioneel denkster naar een wijsheid die onder

alle omstandigheden van het leven geldig zou blijven.

In dit boek presenteert Ria van den Brandt vanuit verschillende

invalshoeken het gedachtegoed van Etty Hillesum.

Aan de hand van citaten, commentaren en een inleiding komen

centrale thema’s van haar denken aan bod.

Dr. Ria van den Brandt (1960) is filosofe en als wetenschappelijk

medewerkster werkzaam aan de Radboud Universiteit te

Nijmegen. Samen met Klaas Smelik gaf zij twee boeken uit over

Etty Hillesum: Etty Hillesum in facetten (2003) en Wachten jullie

op mij? Etty Hillesum in beeld (2003).

Denken met Etty Hillesum Omslag plano:Opmaak 1 27-10-2006 14:42 Pagina 1

Voor Manja Pach

Denken met Etty Hillesum boek 27-10-2006 14:34 Pagina 2

ria van den brandt

M

Denken metEtty Hillesum

u i t g e v e r i j m e i n e m aZ o e t e r m e e r


www.uitgeverijmeinema.nl

Boekverzorging: Mulder van Meurs, Amsterdam

Foto omslag: Collectie Joods Historisch Museum, Amsterdam

isbn-10: 90 211 4094 2

isbn-13: 978 90 211 4094 0

nur 728; 716

© 2006 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd,

opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt,

in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch,

door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande

schriftelijke toestemming van de uitgever.


inhoud

Inleiding 7

i. Chaos 21

ii. Discipline 31

iii. Schrijven 39

iv. Lezen 47

v. Oorlog 57

vi. Verzet 67

vii. Wijsheid 79

viii. God 89

ix. Getuigen 101

x. Lichaam 115

xi. Liefde 127

xii. Leven 141

Bibliografische aantekeningen 155


... men moet een boek op dezelfde wijze benaderen als z’n medemensen. Nietmet al vastgelegde voorstellingen of eisen. Soms vormt men zich op de eerstebladzijden al een beeld over het werk en aan dat beeld raakt men gehecht, menwil er geen afstand meer van doen en dat gaat dan dikwijls ten koste van debedoelingen van de schrijver. Men moet een mens z’n volle vrijheid laten, eneen boek ook. Iedere uiting van een mens of in een boek kan soms opeens eenverrassend nieuw licht op het geheel werpen en kan dan vernietigen de bepaal-de voorstelling die wij hadden en waardoor het zich zekerder laat leven.

Etty Hillesum, 13 december 1941


inleiding

Op 7 september 1943 vertrekt er een goederentrein met 987 Jodenvanuit kamp Westerbork naar Auschwitz. In de twaalfde wagon zitde negenentwintigjarige Etty Hillesum. In de eerste wagon zittenhaar beide ouders en jongste broer: Louis Hillesum, Riva Hillesum-Bernstein en Mischa Hillesum. Zij weten niet precies waarheen zegaan, maar weten wel dat het ‘naar het Oosten’ is en dat het niet veelgoeds betekent. Etty Hillesum werpt nog briefkaartjes uit de trein.Ze wil de achterblijvers kennelijk geruststellen, want ze schrijft: ‘Wehebben zingende dit kamp verlaten, vader en moeder zeer flink enrustig, Mischa eveneens. We zullen drie dagen reizen.’ En op de brief-kaart aan Maria Tuinzing luidt haar laatste regel: ‘Wachten jullie opmij?’ Dit korte zinnetje blijkt achteraf Hillesums allerlaatste regeluit haar nalatenschap te zijn. Etty Hillesum is nooit van haar verrereis teruggekomen en wordt vermoord in het concentratiekampAuschwitz-Birkenau. Het Rode Kruis heeft 30 november 1943 als haarsterfdatum opgegeven. Ook de ouders Hillesum en Mischa vinden inAuschwitz de dood.

het korte leven van etty hillesumHet korte leven van Esther (Etty) Hillesum begint op 15 januari 1914 teMiddelburg. Haar beide ouders zijn Joods: Levie (Louis) Hillesum(1880-1943) en Riva (Rebecca) Hillesum-Bernstein (1881-1943). MoederHillesum is geboren in Potsjeb (Rusland) en door een pogrom in Am-sterdam beland (1907). Zij laat zich officieel inschrijven als lerares in deRussische taal en trouwt in 1912 met de classicus Louis Hillesum. Nade geboorte van hun oudste dochter in 1914 krijgen de Hillesums nog

7


twee zonen: Jacob (Jaap) Hillesum (1916) en Michael (Mischa) Hillesum(1920). In 1924 vestigen ze zich in Deventer, waar Louis Hillesum alsleraar klassieken en conrector aan het gymnasium werkt. Van 1928 tot1940 is hij rector van deze school. In 1940 verliest hij zijn baan vanwe-ge zijn Joodse identiteit en in 1943 worden de beide ouders Hillesumgedwongen om naar Amsterdam te verhuizen. Bij de grote razzia van20 en 21 juni 1943 worden ze, samen met hun jongste zoon, opgepakten naar Westerbork gedeporteerd. Etty Hillesum verblijft dan al in hetkamp. Jaap Hillesum zal later via Westerbork naar Bergen-Belsen wor-den gedeporteerd. Ook hij zal de oorlog niet overleven.

In Deventer is de familie Hillesum tot 1937 lid van de Joodse Ge-meente, maar neemt niet deel aan het Joodse religieuze leven. DeHillesums gaan bijna nooit naar de synagoge en onderhouden ookniet de sabbat. Niettemin heeft het alledaagse leven in huizeHillesum wel degelijk Joodse trekken. Zo is moeder Hillesum vol-gens Frits Grimmelikhuizen* in sommige opzichten een echte‘Jiddische Mamme’: voortdurend pratend over eten en haar moeder-liefde uitdrukkend met typisch Joodse gerechten als ‘kippensoep,kippenpoten en hardgekookte eieren’. Verder waren de Hillesumsbepaald geen toonbeeld van Nederlandse orde en tucht. Tijdgenotenspreken eerder van een chaotisch en rommelig huishouden, waarbijde hele aankleding volgens sommigen meer Slavisch dan Joods aan-deed. Louis Hillesum, zelf kleinzoon van een rabbijn en orthodox-Joods opgevoed, heeft volgens de historica Els Lagrou ‘bewust gebro-ken met het beschermend maar afgesloten milieu van zijn jeugd’. Depersoonlijke geschiedenis van zijn Joodse, Oost-Europese vrouw isechter van een heel ander kaliber. Zij brengt volgens Lagrou ‘uit haargeboorteland het besef mee, wat het betekent als Joodse te wordenvervolgd’. Zij wordt algemeen omschreven als een moeilijke vrouw(druk, chaotisch, dominant, onevenwichtig), maar zeer waarschijn-

8

* Zie voor de gebruikte literatuur de Bibliografische aantekeningen achter in dit

boek.


lijk heeft dit moeilijke karakter ook te maken met haar zwaar getrau-matiseerde levensgeschiedenis. Ondanks alle kritiek op haar moederdoorziet Etty Hillesum dat haar moeders leven niet bepaald overrozen is gegaan.

Etty Hillesum doorloopt in Deventer een deel van de lagereschool en het gymnasium. Ze leest veel, vooral in de boeken uit debibliotheek van haar vader. Ze heeft van jongs af aan belangstellingvoor haar Russische wortels. Zo leest ze veel Russische literatuur enzou ze graag de Russische taal willen beheersen. San van Droogen,destijds ook leerling aan het Deventer gymnasium, herinnert zichhaar als een ‘knappe, lollige pycnica, geestig, intelligent en met eenheldere hoge stem’. Op het gymnasium volgt ze lessen Hebreeuws(keuzevak) en ze is een tijdlang lid van een Joodse jeugdbeweging. ElsLagrou beschrijft deze jeugdbeweging als een zeer heterogene club‘los van de Joodse Gemeente of van de zionistische beweging’. Op 13juni 1932 behaalt ze haar schooldiploma en verlaat ze Deventer om inAmsterdam rechten te gaan studeren. Waarschijnlijk, zo meentLagrou, legt Etty Hillesum haar rechtenstudie na haar kandidaats-examen (6 juni 1935) even stil en concentreert ze zich op de studie vande Russische taal. Mogelijk heeft ze in die periode ook les gehad vanhaar moeder. In 1937 studeert ze weer rechten en geeft ze zelfRussische les aan een groepje geïnteresseerden. In de zomer van 1939behaalt ze haar doctoraal rechten, maar haar nieuwe meestertitellijkt haar hoegenaamd niet te boeien. Zo blijft ze zich interesserenvoor de Russische taal en cultuur en volgt zowel colleges in Am-sterdam als in Leiden. Uit haar dagboek blijkt dat haar toekomstigeaspiraties niets met haar rechtenstudie te maken hebben. Ze zietzichzelf eerder als psycholoog en schrijfster.

In Amsterdam woont Etty Hillesum in de jaren dertig op ver-schillende adressen. In het voorjaar van 1937 verhuist ze naar deGabriël Metsustraat. In ruil voor wat hulp in de huishouding krijgtze een kamer in het grote herenhuis van de accountant en weduw-naar Han Wegerif (1879-1946). Met Han Wegerif, door haar ook wel‘pa Han’ genoemd, krijgt ze een verhouding. Naast Wegerif wonen

9


ook zijn zoon Hans, de Duitse huishoudster Käthe Fransen, de stu-dent Bernard Meylink en (vanaf 1942) de verpleegster MariaTuinzing in huize Wegerif. Dit huis blijft – tot aan Hillesums defi-nitief vertrek – de thuisbasis. In dit huis begint Etty Hillesum haardagboek op 9 maart 1941. Het begin van dit dagboek heeft alles temaken met haar bijzondere ontmoeting met de uit Duitslandgevluchte Jood Julius Spier (1887-1942). Julius Spier is handlijnkun-dige en een Jungiaans geschoold dieptepsycholoog: een psychochiro-loog. Na een korte aarzeling gaat ze bij hem in therapie en begint ze,waarschijnlijk op Spiers advies, met het opschrijven van haar gevoe-lens en gedachten in een dagboek. ‘Werde der du bist!’ luidt hetdevies van Spier. Het dagelijkse schrijven dient als ondersteuning bijhet beoogde dieptepsychologisch proces van zelfverwerkelijking.Het is Spiers bedoeling om mensen vrij te maken van datgene wathun groei belemmert, zoals ‘remmingen, minderwaardigheidscom-plexen, valse voorstellingen’. Tot zijn onorthodoxe methode behorenook worstelpartijen. Op het moment dat Etty Hillesum de handlijn-kundige ontmoet, is ze blijkbaar toe aan enige ordening in haar psy-chische toestand en komt Spier als geroepen: ‘En hij zou orde bren-gen in de innerlijke chaos, zich aan ’t hoofd stellen van de innerlijketegenstrijdige krachten, die er in me werken.’ Ondanks haar scepsismoet Etty Hillesum concluderen dat ‘deze wildvreemde mijnheer S.met z’n gecompliceerde gezicht’ wonderen bij haar verricht. Ze komtonder de indruk van ‘zijn magische persoonlijkheid’ en voelt zichsterk tot hem aangetrokken. Grote delen van haar dagboek gaan danook over haar liefdesgevoelens voor Spier.

Etty Hillesum lijkt, in tegenstelling tot haar huisgenoten, nieterg politiek geïnteresseerd en daarmee lijkt de oorlog in haar dag-boek aanvankelijk op een afstand. De twee direct aanwezige (in-vloed)sferen in het dagboek zijn de sfeer in huize Wegerif en de spi-ritueel-therapeutische sfeer rondom Julius Spier. Uit het dagboekvan Etty Hillesum weten we dat er in huize Wegerif nogal eens hef-tige politieke discussies plaatsvinden. De pacifistische zienswijze vanEtty Hillesum wekt daarbij verbazing. Wanneer de anti-Joodse

10


maatregelen in de zomer van 1942 sterk toenemen, schrijft Etty Hil-lesum: ‘Bernards joodse vriend liet vragen bij de laatste verordenin-gen: of ik nu nog niet vond, dat ze allemaal afgemaakt moesten wor-den; liefste stuk voor stuk gefileerd.’ Nee, Etty Hillesum vindt vanniet. Zij is van mening dat elk mens zich dagelijks moet oefenen ineen liefdevolle en begripvolle houding. Hillesums houding wordtgevoed en gestimuleerd door de spiritueel-therapeutische atmosfeerwaarin ze vaak verkeert: de enclave rondom Spier oftewel de ‘Spier-club’. Tot de ‘Spier-club’ behoren vooral vrouwelijke leerlingen, vaakreligieus bevlogen. Zij komen naar zijn lessen (twee keer in de week),zorgen zelf voor proefpersonen en volgen zijn lezingen. De binnen-ste kern van de ‘Spier-club’ wordt gevormd door Julius Spier, de zeervrome Henny Tideman (1907-1989) oftewel Tide en vanaf 1941 ookEtty Hillesum. Volgens de latere getuigenis van Hanneke Starreveld,destijds zowel met Julius Spier als met Etty Hillesum bevriend, heb-ben zowel Spier als Tideman een grote invloed uitgeoefend op EttyHillesums godsgeloof.

Etty Hillesum schrijft op 6 juli 1942 in haar dagboek: ‘Van alle kan-ten sluipt onze vernietiging naderbij en gauw zal de ring om onsgesloten zijn, waardoor geen hulp meer van goedwillenden mogelijkis. Er zijn nu nog vele gaatjes, maar die zullen gestopt worden.’ Eenmanier om zichzelf te beschermen tegen deportatie is een functie bijde Joodse Raad. Deze is in februari 1941 door de Duitse bezetter in hetleven geroepen als een Joodse organisatie die de Joodse gemeenschapin Nederland moet besturen. Via deze organisatie geven de nazi’shun anti-Joodse maatregelen door. Ondanks haar aanvankelijke be-zwaren, neemt Etty Hillesum op 15 juli 1942 toch een baantje alstypiste bij de Raad aan (kantoor Lijnbaansgracht). Spoedig daarnalaat ze zich op eigen verzoek overplaatsen naar de afdeling ‘Socialeverzorging doortrekkenden’ in kamp Westerbork. Ze komt daar op30 juli 1942 aan. Door haar werk bij de Joodse Raad heeft ze een‘bevoorrechte’ status en daarmee de mogelijkheid om op en neer tereizen. Haar eerste verblijven te Westerbork zijn van korte duur.

11


Tijdens haar tweede verlof in Amsterdam sterft Julius Spier (15 sep-tember 1942). Ze blijkt zelf te ziek te zijn om terug te keren naarWesterbork. Op 20 november van datzelfde jaar is ze genoeg hersteldom weer terug te gaan, maar ook dit keer is haar verblijf van korteduur. Op 5 december is ze terug in Amsterdam. In deze maandschrijft ze haar eerste, uitgebreide getuigenis (in briefvorm) overWesterbork. Ze blijft een half jaar in de hoofdstad en keert op 6 juni1943 terug naar Westerbork. Op 5 juli 1943 vervalt de bijzondere sta-tus voor de medewerkers van de Joodse Raad afdeling Westerbork endaarmee ook de bijzondere status van Etty Hillesum. Op 10 juli 1943schrijft ze aan Maria Tuinzing: ‘Dit is de laatste brief, die ik voorlo-pig schrijven mag. Vanmiddag worden onze persoonsbewijzen afge-nomen, dan worden we Kampinsassen.’

In Westerbork schrijft Etty Hillesum nog een tweede, uitgebreidgetuigenis (in briefvorm) over het transport van 24 augustus 1943.Deze getuigenis en de brief van december 1942 worden eind 1943 ille-gaal door David Koning uitgegeven in het boekje Drie brieven van dekunstschilder Johannes Baptiste van der Pluym (1843-1912). Etty Hillesumheeft de publicatie daarvan niet meer kunnen meemaken.

uitgave en ontvangst van de nalatenschapEtty Hillesums getuigenissen van Westerbork, heruitgegeven in1959, 1962 en 1978 worden lange tijd slechts door een kleine lezers-kring gekend. In de jaren tachtig van de vorige eeuw wordt de naamvan Etty Hillesum ineens een begrip. In 1981 verschijnt een eersteselectie van haar dagboek onder de titel Het verstoorde leven. Het boekslaat in als een bom. Nieuwe drukken en vertalingen volgen. Van-wege het grote succes verschijnt in 1982 een selectie van haar brievenonder de titel Het denkende hart van de barak en in 1984 wordt de bijnavolledige tekst van het zesde schriftje gepubliceerd onder de titel Induizend zoete armen. Het is de uitgever en theoloog Jan-GeurtGaarlandt die het op zich genomen heeft om de teksten uit te geven.Het heeft echter lang geduurd voordat het manuscript in zijn han-den terechtkwam.

12


13

De uitgave van de teksten van Etty Hillesum kent een lange voor-geschiedenis. Eén of twee jaar na de Tweede Wereldoorlog krijgt deschrijver Klaas Smelik (1897-1986), met wie Etty Hillesum in 1934 eenrelatie heeft gehad, bezoek van haar vroegere huisgenote MariaTuinzing. Zij vertelt aan Smelik dat Etty Hillesum hem iets heeftnagelaten: een dagboek in elf schriftjes plus een stapeltje brieven.Mocht ze niet terugkomen, zo had Hillesum gezegd, dan zou zegraag willen dat Maria Tuinzing deze teksten aan Klaas Smelik zougeven. Deze zou dan zorg moeten dragen voor publicatie. Dat wasgemakkelijker gezegd dan gedaan. Alleen de dochter van Klaas Sme-lik, Johanna Smelik oftewel Jopie (1916), destijds ook bevriend metEtty Hillesum, is in staat om het moeilijk leesbare handschrift vanEtty Hillesum te ontcijferen. Klaas Smelik stuurt een door haar ge-maakte transcriptie (van een deel van het laatste schriftje) op naarverschillende uitgevers. Niemand blijkt geïnteresseerd. De tekst zou‘te filosofisch’ zijn. De zoon van Klaas Smelik, Klaas A.D. Smelik,maakt alles van nabij mee en geeft commentaar: ‘Het zijn de jarenvijftig: over de oorlog wordt niet nagedacht, de oorlog wordt her-dacht. De mensen willen lezen hoe slecht de Duitsers waren en hoegoed de Nederlanders. De mensen willen over gruwelen lezen engeen oproep om elkaar niet te haten.’ Het manuscript van EttyHillesum voldoet niet aan deze eis. Het is waarschijnlijk niet alleen‘te filosofisch’, maar wellicht ook ‘te spiritueel’. Pas jaren later vindtKlaas Smelik junior een uitgever die enthousiast reageert op degetypte tekst: de al genoemde Jan-Geurt Gaarlandt. Deze uitgeverbesluit dat hij een selectie van de teksten van Etty Hillesum wil uit-geven: Het verstoorde leven.

De publieke reacties op Het verstoorde leven zijn divers en heftig. Voorveel lezers is het boek een bijzondere belevenis, ja, een bible de savoirvivre. Naast deze bewondering en (h)erkenning is er ook sprake vanonbegrip en afwijzing. De beeldvorming rondom Hillesum beweegtzich tussen extreme posities: Etty Hillesum als ‘overjarige, egoïsti-sche bakvis’ en Etty Hillesum als ‘heilige’. Opvallend daarbij is de


focus op de persoon van Etty Hillesum en de voortdurende neiging omover haar gedrag in de oorlog te oordelen. Al deze opinies zijn geba-seerd op de weliswaar zeer verdienstelijke, maar tegelijkertijd ookzeer beperkte uitgave van Het verstoorde leven. Deze selectieve en sug-gestieve uitgave werkt heiligmakende (hagiografische) beeldvor-mingen in de hand. Zo presenteert de inleiding van Het verstoordeleven Etty Hillesum als een vrouw die bij haar oproep ‘zonder aarze-len’ naar Westerbork is gegaan, zich niet heeft willen onttrekken aanhet lot van de Joden en ten tijde van Westerbork een ‘lichtende per-soonlijkheid’ is geweest. Waar sommige publicisten een dergelijkepresentatie blij aangrijpen, daar vinden anderen dat zij alles op allesmoeten zetten om dit plaatje te ontkrachten. Zo weet de éminencegrise van de Joodse kritiek, Henriëtte Boas, met zekerheid te vertellendat Etty Hillesum destijds meer een egoïste dan een heilige was endat ze nauwelijks als Joods te identificeren is. Aldus lijken veel publi-cisten de waarheid over Etty Hillesum in pacht te hebben, zonder datiemand al haar schriften en brieven heeft gelezen. Het is daarom vandoorslaggevende betekenis geweest dat dezelfde uitgever, Jan-GeurtGaarlandt, ruimte heeft geboden aan een volledige, wetenschappe-lijk verantwoorde editie van de teksten van Etty Hillesum. In 1986verschijnen onder redactie van Klaas Smelik alle beschikbare tekstenvan Etty Hillesum onder de titel Etty. De nagelaten geschriften van EttyHillesum 1941-1943. Tien van de elf schriften van het dagboek –geschreven van 9 maart 1941 tot en met 13 oktober 1942 – worden uit-gegeven. Het zevende schrift, geschreven tussen 17 maart en 18 mei1942, is helaas zoek geraakt. Naast het dagboek zijn ook bijna allebewaarde brieven in deze editie opgenomen.

denken met etty hillesum Kort voor haar definitief vertrek naar Westerbork schrijft EttyHillesum aan Maria Tuinzing: ‘Je vraagt om een dagboek – omdat jíjhet bent, ik laat zo een onnozel schrift achter, er staat zoveel rommelin, indiscrete vrouw!’ Het wordt nogal eens vergeten, maar EttyHillesum heeft haar schriften in eerste instantie voor zichzelf ge-

14


schreven. Zij zelf was aanvankelijk de eerste en enige adressaat vanhaar schrijven. In haar latere, meer religieus bevlogen teksten richtze zich ook wel tot een goddelijke adressaat. Etty Hillesum haddestijds overigens een dubbele motivatie om te schrijven: zowel ordescheppen in het gemoed als de techniek van het schrijven eigenmaken. Ze wilde heel graag schrijfster worden. Haar dagboek is dusnaast een therapeutisch ‘modderschrift’ ook een oefenboek voor haartoekomstig schrijverschap. Om beide redenen roept ze zichzelf vaaktot de orde. Bij vermeend gebrek aan discipline of overdadig taalge-bruik is haar zelfkritiek niet zonder zelfspot: ‘En nu is het uit methet gedonder, snertprul. De meeste energie en tijd verspil je daar-mee, door te piekeren en te denken over dingen, die geen nut heb-ben.’ Haar schriften staan vol met dergelijke vermaningen aan heteigen adres. Het is een vorm van monologue intérieure die bij een der-gelijk (zelf)therapeutisch dagboek hoort. Doorgaans belanden zulkezelfgesprekken niet in onbewerkte vorm bij een groot lezerspubliek.Ze heeft meermaals haar schriften willen vernietigen vanwege ‘debakvisachtige nonsens’, maar besluit steeds weer om de schriftentoch te bewaren. Vermoedelijk heeft ze de schriften niet alleen inbewaring gegeven ‘om later aansluiting te vinden’ bij zichzelf, maarook om ‘later’ een Joodse kroniek te kunnen schrijven. Uit het dag-boek blijkt namelijk in toenemende mate dat ze een kroniekschrijf-ster van het Joodse leven wil worden: ‘Ik hoop, dat ik alles mag ont-houden uit deze tijd en dat ik er later iets van mag vertellen.’ Ze voeltzich steeds meer ‘oren en ogen van een stuk joodse geschiedenis’ envindt ook dat ze in Westerbork een taak heeft: ‘We moeten elkaar opde hoogte houden van wat er in de verschillende uithoeken van dewereld gebeurt, ieder moet z’n steentje daartoe bijdragen, zodat nade oorlog het mozaïek over de hele wereld sluitende zal zijn.’

Etty Hillesum is niet teruggekomen en haar tekstuele nalatenschapis in handen van de publieke gemeenschap gekomen. De veelheidvan grote en kleine studies verwijst – ondanks alle kritiek – naar eencomplexe gelaagdheid van haar nalatenschap. Het werk van Etty

15


Hillesum is vanuit veel perspectieven en vraagstellingen benader-baar. Het is niet alleen een bijzonder geestrijk, maar ook een belang-wekkend historisch-biografisch document. In 1989 bundelt de uitge-ver Jan-Geurt Gaarlandt drieëntwintig reacties in het boek ‘Ik zou eenpleister op vele wonden willen zijn’. Reacties op de dagboeken en brieven vanEtty Hillesum. In zijn voorwoord schrijft hij dat het ‘verbijsterend [is]te lezen hoeveel verschillende aspecten er aan haar leven en werk teontdekken vallen. Literaire, mystieke, filosofische, historische, theo-logische, psychologische en therapeutische associaties leveren stof opvoor evenzovele artikelen. Kafka, Meister Eckhart, Ruusbroec, Kier-kegaard, Dostojevski, Rilke, Jung, Seneca, Carry van Bruggen,Bonhoeffer, mensen met wie zij wordt vergeleken en verbonden, degroten uit de wereld van literatuur, filosofie en theologie.’ De hoe-veelheid te ontdekken aspecten is inderdaad ‘verbijsterend’ en heeftgestalte gekregen in een gecompliceerde receptiegeschiedenis. Deauteurs van de bundel Etty Hillesum in facetten (2003) belichten demeer recente ontwikkelingen van deze receptiegeschiedenis en gaanin op de nationale en internationale ontvangst van het oeuvre.

Denken met Etty Hillesum. De rijk geschakeerde receptiegeschiede-nis van Hillesums nalatenschap is misschien wel het beste bewijs dat‘denken met Etty Hillesum’ op heel uiteenlopende manieren kangebeuren. Haar teksten zijn door zoveel verschillende brillen telezen. Deze brillen zijn niet noodzakelijk verdeeld over meerderelezers, maar kunnen ook door één en dezelfde lezer worden gedra-gen. Zelf heb ik – in de loop der jaren – de teksten van Etty Hillesumvanuit uiteenlopende perspectieven en vraagstellingen benaderd. Zoheb ik onderzoek gedaan naar haar beeld van Meister Eckhart, haarbewust eclecticistische leeswijze, haar vriendschap met HennyTideman, haar getuigenissen van Westerbork en zo nog een aantalzaken. Bij al mijn vraagstellingen en leeswijzen opende de nalaten-schap van Etty Hillesum zich opnieuw en werd weer een ander facetvan haar denken zichtbaar. Of, om met Etty Hillesum zelf te spreken:‘... op iedere bocht van de weg plotseling weer een heel ander uit-

16


zicht’. Deze vele gezichten en vergezichten maken de kracht van haarnalatenschap uit. Hillesums teksten getuigen van een grote ontvan-kelijkheid voor beschouwingen over het menselijk leven en het levenzelf. Een deel van deze kracht wordt ook zeker bepaald door het feitdat Etty Hillesum voor zichzelf schreef en haar dagboek de heden-daagse lezer confronteert met een ongecensureerd avontuur van demenselijke geest. Ongezien, als voyeurist, kan de lezer meewandelenmet Hillesums gedachten en gevoelens: kleine en grote, mooie enminder mooie, grappige en minder grappige. Haar dagboektekstenlaten de lezer mee-voelen, mee-botsen, mee-denken, mee-zoeken enmee-ontdekken.

‘Iedere pool heeft z’n tegendeel’, schrijft Etty Hillesum en ze geeftzich de opdracht om dit niet alleen te weten of te denken, maar ookte leven. Ze vindt dat ze de tegenstrijdigheden van het leven nietdwangmatig mag verenigen in een filosofisch systeem: ‘Het leven isniet te vangen in een paar formules.’ Ze verwijt zichzelf regelmatigdat ze met haar hersenen te veel de wereld wil omvangen. ‘Dat is jeziekte: je wilt het leven vangen in eigen formules. Je wilt alle ver-schijnselen van dit leven omvatten met je geest in plaats van jezelf telaten omvatten door het leven.’ Ze vindt er iets ‘dwingelandijachtigs’in zitten. Steeds weer spoort ze zichzelf aan om al haar fixaties los telaten, om zo het leven – het leven in al zijn nuances – recht te doen.Het denken van Etty Hillesum is in die zin een tegendraads denken:het is niet uit op een waterdicht systeem van waarheid, maar op datwat zich in het onbedachte aandient. Deze ontvankelijkheid voor hetonbedachte en het onverwachte probeert Hillesum ook op haar lees-wijze toe te passen: ‘... men moet een boek op dezelfde wijze benade-ren als z’n medemensen. Niet met al vastgelegde voorstellingen ofeisen. Soms vormt men zich op de eerste bladzijden al een beeld overhet werk en aan dat beeld raakt men gehecht, men wil er geenafstand meer van doen en dat gaat dan dikwijls ten koste van debedoelingen van de schrijver. Men moet een mens z’n volle vrijheidlaten, en een boek ook. Iedere uiting van een mens of in een boek kansoms opeens een verrassend nieuw licht op het geheel werpen en kan

17


dan vernietigen de bepaalde voorstelling die wij hadden en waardoorhet zich zekerder laat leven.’

In dit boek heb ik getracht om bovenstaande, ontvankelijke leeswij-ze van Etty Hillesum toe te passen op haar eigen teksten. Ik hebgeprobeerd om het boekje zodanig samen te stellen dat ‘... op iederebocht van de weg plotseling weer een heel ander uitzicht’ mogelijkis. Hiertoe was het noodzakelijk om bij de selectie van de thema’s ende citaten te letten op een voldoende breed spectrum van uiteenlo-pende en soms ook tegenstrijdige gedachten. Ik wilde haar tekstuelenalatenschap niet vanuit één overheersende gedachte inkleuren,maar zoveel mogelijk in haar ‘volle vrijheid’ laten. Daarom heb ikgekozen voor twaalf thema’s of invalshoeken die recht doen aan derijke gelaagdheid van haar teksten en Hillesums typische perspec-tiefwisselingen zichtbaar maken. De twaalf thema’s lopen parallelmet twaalf hoofdstukken, die op hun beurt elk weer drie paragrafenbevatten. De volgorde van de hoofdstukken is niet willekeurig. Metbehulp van de eerste negen hoofdstukken doorloop ik ook de chro-nologie van Hillesums leven, beginnend met het hoofdstuk Chaos.Voor Etty Hillesum is namelijk de ervaring van chaos (onder meer inhet ouderlijke huis) de feitelijke reden om haar dagboek te beginnen.In de daaropvolgende drie hoofdstukken (Discipline, Schrijven,Lezen) laat ik zien hoe Etty Hillesum zichzelf, na de ontmoeting metJulius Spier, therapeutisch disciplineert en hoe daarbij schrijven enlezen voor haar een belangrijke rol spelen. Het vijfde en zesde hoofd-stuk (Oorlog en Verzet) belichten vanuit de voorgaande ontwikke-ling haar gedachten over de oorlog, de jodenvervolging en haar op-vatting van verzet. Het zevende en achtste hoofdstuk (Wijsheid enGod) gaan over haar wijsheidsopvatting en de opvallende groei vanhaar godsgeloof. Het negende hoofdstuk (Getuigen) concentreert zichop haar laatste levensfase in Westerbork en haar getuigenissen. Metde hoofdstukken Lichaam, Liefde en Leven verwissel ik nog eens hetperspectief en herneem ik de teksten vanuit andere invalshoeken. Hethoofdstuk Lichaam: voor Etty Hillesum speelt haar lichaam, haar

18


vrouwelijk lichaam, een belangrijke rol in haar bewustwordingspro-ces. Direct daaraan verbonden is haar denken over vrouwelijkheid enliefde. Wie meedenkt met Etty Hillesum denkt mee over liefde: nietalleen over haar ‘voorkeursloze liefde’, maar ook over haar erotischeverlangens en innerlijke conflicten. Eén van haar grootste liefdes ishaar liefde voor het leven. Haar verslag kan worden gelezen als eenpersoonlijke ontdekkingstocht van ‘het werkelijke leven, in al zijnnuanceringen en onverwachtheden’. Daarom heb ik het laatste hoofd-stuk Leven genoemd. Wanneer Etty Hillesum schrijft dat ze zich ‘debewaarplaats van een stuk kostbaar leven’ voelt, dan doet ze een appèlaan zichzelf, aan de lezer, om dit ‘stuk kostbaar leven’ mee te bewarenen door te geven.

19


denken met etty hillesum

Documents