1

Demir

Küçükaydın

Marksizm

Milletler

Milliyetçilik (Sosyalizmin Milliyetçilikle İmtihanı)

Yayınları

2

MMaarrkkssiizzmm,, MMiilllleettlleerr vvee MMiilllliiyyeettççiilliikk

((SSoossyyaalliizzmmiinn MMiilllliiyyeettççiilliikkllee İİmmttiihhaannıı))

DDeemmiirr KKüüççüükkaayyddıınn

DDüürrddüünnccüü SSüürrüümm

MMaarrtt 22001133

DDiijjiittaall YYaayyıınnllaarr

İİnnddiirr –– OOkkuu –– OOkkuutt -- ÇÇooğğaalltt –– DDaağğııtt

BBuu kkiittaapp KKööxxüüzz ssiitteessiinniinn ddiijjiittaall yyaayyıınnııddıırr..

KKaarr aammaaccıı oollmmaaddaann,, ookkuummaakk vvee ookkuuttmmaakk iiççiinn,, iinnddiirrmmeekk,, ddiijjiittaall oollaarraakk bbaassmmaakk vvee

ddaağğııttmmaakk sseerrbbeessttttiirr..

AAllıınnttııllaarrddaa kkaayynnaakk ggöösstteerriillmmeessii ddiilleenniirr..

YYaayyıınnllaarrıı

3

Sosyalizmin Milliyetçilikle İmtihanı

(Marksizm, Milletler ve Milliyetçilik)

İçindekiler

BAŞLARKEN ............................................................................................... 6

Uyarı: Bütün Başlangıçlar Zordur ...................................................................................................... 6

Terminoloji ........................................................................................................................................ 6

BİRİNCİ BÖLÜM: MANTIKSAL VE METODOLOJİK AÇIKLAMA .. 8

1) Ulus ve Ulusçulukta Olgu ile Olgunun Bilgisi Bağlantısının Özellikleri ....................................... 8

A) Çağın Hayaleti ve Hayaletin Laneti .......................................................................................... 8

B) Marksizm ile Milliyetçilik ve Millet Konusu ............................................................................ 9

C) Milliyetçilikte Olgu ve Bilgi Nesnesi İlişkisinin Özelliği ....................................................... 10

D) Bağlantının Politik Sonucu: İnsanlığın Kaderi ve Ulus ve Ulusçuluğun Bilgisi ..................... 11

E) Marksizm’in Evrimi ve Milliyetçilik ...................................................................................... 12

F) Bilginin Evrimini Ele Alışın Mantıksal ve Tarihsel Yöntemleri ............................................. 12

G) İlişkinin “Fasit Daire” Karakteri ............................................................................................. 13

2) Başlığın Yanlışlığı Kanıtlandığında Doğrulanması ...................................................................... 15

A) Başlığın Gizli Varsayımları .................................................................................................... 15

B) Bilgi Konusu ve Olgu ilişkisinin Varsayımların İlişkisindeki Görümü ................................... 15

C) Allaha İnanç ve Allah’ın Ne Olduğun Anlama İlişkisi ........................................................... 16

D) Allaha İnananların Allah Tanımları Analojisi ve Milliyetçilik .............................................. 18

E) Varsayımlara İlişkin Sonuç ..................................................................................................... 18

3) Sosyolojik ve Politik Milliyetçilik Kavramları ............................................................................ 19

A) Milliyetçiliğin ve Milletin Ne Olduğunu Araştırmanın Metodolojisi...................................... 19

B) Ulusçuluk bir Politika veya Strateji değildir ........................................................................... 20

4) Olmayana Ergi ............................................................................................................................. 21

A) Gerici Ulusçuluğun Ulusçuluk Tanımı ................................................................................... 21

B) Sosyalistlerin ve Milliyetçilerin Aynı Tanımda Anlaşmasının Sorunları ................................ 21

C) Millet Nedir? .......................................................................................................................... 22

D) Bu Metodun Temel Yanılgısı ................................................................................................. 24

E) Millet Nasıl Bir Topluluktur? .................................................................................................. 24

F) Ulus Hangi Büyük Küme İçindedir? ....................................................................................... 25

G) Marksistlerin Temel Yanılgısı ve Kavrayamadığı .................................................................. 26

4

H) Marksizm’in En Gerici Ulusçularla Aynı Varsayımı Paylaşması ........................................... 27

İ) Gerici Ulusçuluk Tanımının (Marksistlerin) Vardığı Nokta: Totoloji ...................................... 28

5) Gellner’in Ulusçuluk Tanımı ....................................................................................................... 29

A) Uluslar ve Dinsel Cemaatler ................................................................................................... 29

B) Ulus ve Din’in Farkı ............................................................................................................... 30

C) Ulusçuluk Tanımının Diğer Sonuçlarla Uyumu ...................................................................... 32

D) Tanımın Bazı Sonuçları .......................................................................................................... 34

a) Proletarya Diktatörlüğü ....................................................................................................... 35

b) Devrim Kavrayışı ve Tanımı ............................................................................................... 35

6) Gellner’in Tanımının Gizli Varsayımı ve Eleştirisi ..................................................................... 37

A) Ulusal Birim ........................................................................................................................... 37

B) Politik Birim ........................................................................................................................... 38

C) Özel ve Politik Ayrımının Sosyolojik Olmayan Niteliği ......................................................... 39

7) Din Teorisi ................................................................................................................................... 40

A) Marksist bir Din Teorisinin Yokluğu ...................................................................................... 41

B) Din nedir? ............................................................................................................................... 42

C) Modern Toplumun Dini ve Modern Toplumda Dinin Yeri ..................................................... 44

D) Ulus ve Ulusçuluğun Marksist Tanımı ................................................................................... 44

İKİNCİ BÖLÜM: TARİHSEL AÇIKLAMA .......................................... 48

1) Aydınlanmanın Kalıntısı .............................................................................................................. 48

2) Demokratik Cumhuriyet ve Fransız Devriminin Kalıntısı ........................................................... 51

3) Gerici Alman Ulusçuluğunun Kalıntısı ........................................................................................ 51

4) Kalıntıların Aralarındaki Çelişkiler.............................................................................................. 52

A) Demokratik Cumhuriyet ve UKKTH Çelişkisi ....................................................................... 52

B) Gerici Ulusçuluk Aydınlanma Çelişkisi: Enternasyonalizm ................................................... 54

C) Proletarya Diktatörlüğü ve Ulus Çelişkisi ............................................................................... 56

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: SONUÇLAR ............................................................ 58

1) Üç Düzeydeki Tahrifat ve Kendini Yeniden Üretişi .................................................................... 58

2) Tarih ve Tarih’e Bakıştaki sonuçlar ............................................................................................. 61

A) Olgular.................................................................................................................................... 61

B) Üretim Biçimleri - Dinler........................................................................................................ 62

C) Dinlerin Ortaya Çıkış ve Yayılışları olarak Devrimler............................................................ 63

D) Sosyalist Devrimlerin Sosyalist Devrimler Olmadığı ............................................................. 64

E) Tüm Üstyapının Dinin Analizi Olarak Ele Alınması............................................................... 65

F) Bilginin Kendisinin de Dinsel Olması ..................................................................................... 66

G) Programatik, Stratejik ve Örgütler Sonuçlar ........................................................................... 67

1) Programatik Sonuç .............................................................................................................. 67

2) Parti ve Din ......................................................................................................................... 67

3) Yeni bir din olarak sosyalist devrimin sorunları .................................................................. 68

4) Yoksulluk temelinde eşitlik ................................................................................................. 72

5

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM: MODERN DİNİN VE GERİCİLEŞMESNİNİN

MARKSİST AÇIKLAMASI ...................................................................... 74

1) Uygarlığa Geçişe İki Cevap ......................................................................................................... 74

A) İslam ....................................................................................................................................... 75

B) Aydınlanma ............................................................................................................................ 76

C) Protestanlık Nedir? ................................................................................................................. 77

2) Özel - Politik Ayrımı ve Kapitalist Sömürü ................................................................................. 77

3) İşgücünün Kullanım Değeri ve Özel ............................................................................................ 78

4) Gerçek Teorik Zorluk .................................................................................................................. 79

A) Sermayinin Gerçek tarihsel Hareketi olarak Simbiyoz (Eklemlenme) ................................... 81

B) Ezilenlerden Korku ................................................................................................................. 82

C) Sanayi Devrimi ....................................................................................................................... 82

D) Sosyalizm ve İşçi Hareketinin Payı ........................................................................................ 82

BEŞİNCİ BÖLÜM: SOSYALİZMİN CEVABI ....................................... 84

1) Dünya Çapında: Ulusal Olan Kişisel Olmalıdır ........................................................................... 84

2) Geri Ülkelerde: Toprağa Dayanan Demokratik Ulusçuluk .......................................................... 84

3) Ulussuz Olmanın Olanaksızlığı ve Ezileni Desteklemek ............................................................. 86

4) Yenilgicilik .................................................................................................................................. 87

6

Sosyalizmin Milliyetçilikle İmtihanı

(Marksizm, Milletler ve Milliyetçilik)

BAŞLARKEN

Uyarı: Bütün Başlangıçlar Zordur

Sosyalizmin Ulus ve Ulusçulukla ilişkisinin ne olduğu üzerine bu yazının ilk bölümleri

okuyucuya oldukça soyut, anlaşılmaz ve karmaşık gelebilir. Ancak bu zorunludur.

Çünkü bilindiği sanılan bir “şey”in bilinmediğinin anlaşılması son derece zordur; o “şey”

bilinmediği için bilinmediği bilinmez.

Bu açmazı aşmak, ister istemez, o bilindiği sanılanın başka bilinenlerle çeliştiğini göstermekle

mümkün olabilir. Bu da ister istemez, en temel kavramların gerçek anlamları üzerine

yoğunlaşmayı ve bu anlamların karşılıklı bağımlılıklarını ortaya çıkarmayı gerektirir.

Bu nedenle bu yazının konuyu, düşüncenin hareketi olarak, mantıki ve metodolojik

çerçevede alan bölümü, sorunu bir tür matematik ya da geometri teoremi çözercesine ele

almaya çalışır ve tıpkı Kapital’in ilk bölümleri veya Hegel’in Mantık’ı gibi, son derece

soyuttur.

Okuyucu, bir matematik problemi çözmeye benzeyen ilk bölümlerde sabrını yitirmemeli ve

ne anlatılmak istendiğini anlamaya çalışmalıdır. Sonrasının adeta çorap söküğü gibi gittiğini

görecektir.

Marks’ın dediği gibi: “Bilimin yolları düz değildir. Onun ışıklı yüksek tepelerine, ancak sarp

patikalarında yorulmaksızın tırmanmayı göze alanlar ulaşabilir”

Terminoloji

Önce, bir yanlış anlamaya yol vermemek için, yazıda kullanılan terminoloji üzerine bir

açıklama ile başlanabilir.

Ulusçu, Ulusçuluk ve Ulus terimleri, Milliyetçi, Milliyetçilik ve Millet (Nasyonalist,

Nasyonalizm ve Nasyon) terimlerinin karşılığı olarak da kullanıyor. Bunların biri Türkçe biri

Arapça kökenli Osmanlıca biri de Frenkçedir. Zaman zaman dikkatsizlikle veya ses

uyumunun büyüsüne kapılarak birinin veya diğerinin kullanılması kimseyi yanıltmamalıdır.

Kendine yurtsever diyenler, yurtseverliğin milliyetçilikten farklı olduğu söylerler.

Kullanımlardaki anlamlara bakıldığında bununla saldırgan olmayan bir milliyetçilik veya

7

ulusal baskıya karşı haklı bir milliyetçilik kastedildiği kolaylıkla görülebilir.

Ama saldırganlığın izafi olduğu ve bu terimin ardına da saldırgan milliyetçiliklerin gizlendiği

gerçeği bir yana, bu yazıda, saldırgan veya başka biçimleri değil, kategorik olarak

milliyetçilik ele alınacaktır. Zaten ilerde görüleceği gibi, saldırgan, inkarcı, baskıcı bir

milliyetçiliği milliyetçilik olarak tanımlamak veya bu tür politikaları milliyetçilik olarak

anlamak da milliyetçiliğin bir özelliğidir. Bu nedenle Yurtsever, Yurtseverlik ve Yurttaş

kavramları da yine Ulusçu, Ulusçuluk ve Ulus terimleriyle aynı anlamda ele alınmaktadırlar.

Zaten bu yazıda milliyetçiliğin ve milletin ne olduğunun açıklanışı içinde, yurtseverliğe

milliyetçilik dememenin de, yurtseverliğin de milliyetçilik olduğu kendiliğinden ortaya

çıkacaktır.

8

BİRİNCİ BÖLÜM:

MANTIKSAL VE METODOLOJİK AÇIKLAMA

1) Ulus ve Ulusçulukta Olgu ile Olgunun Bilgisi Bağlantısının Özellikleri

A) Çağın Hayaleti ve Hayaletin Laneti

Birinci ve İkinci Dünya Savaşları ve Ulusal Kurtuluş Savaşları başta olmak üzere, son iki

yüzyıldaki savaşların neredeyse tamamının, hatta “sınıfçı” olduğunu iddia edenlerin bile

çoğunun, milliyetçilik temelinde yapıldığı göz önüne alınırsa, milliyetçiliğin çok tekinsiz

olduğu, insanlığı adeta bir cin gibi çarptığı, lanetiyle öldürdüğü görülür. Dünya tarihinin en

kanlı yüzyılında neredeyse bütün savaşlar ulus bayraklarıyla yapılmışlardır.

Ama lanet burada bitmez.

Eğer Sosyalizm insanlığın ve ezilenlerin umudu idiyse sosyalist partileri, hareketleri,

enternasyonalleri, devletleri her seferinde milliyetçilik çökertmiştir.

İkinci Enternasyonal’i çökerten neredeyse bütün sosyalist partilerin kendi devletlerinin

yanında yer almasıydı, yani fiilen milliyetçiliğe teslim olmalarıydı.

Sovyet devrimi ve Üçüncü Enternasyonal -ki kaderi Sovyet devrimine bağlıydı- milliyetçi

“tek ülkede sosyalizm” parolasıyla çökmüştü.

Ekim devriminin kalıntısı son gelenekler, İkinci Dünya Savaşı’nda, “dünyanın lanetlileri”yle

başlayan Enternasyonal yerine, “Büyük Rus ulusunun perçinlediği, özgür cumhuriyetlerin

parçalanmaz birliği” sözleriyle başlayan SSCB marşının almasıyla ve buna eşlik eden

Üçüncü Enternasyonal’in lağvıyla yok olmuştu.

“Sosyalist Blok”, Sovyetler Birliği veya Yugoslavya çökünce onun yerini daha iyi bir

sosyalizm için kendini ulus veya ulusçu olarak tanımlamayan toplumlar ve hareketler değil,

artık aşıldığı söylenen uluslar, ulusçuluk ve ulusal katliamlar aldı.

Sadece bu örnekler bile milliyetçiliğin lanetiyle nasıl sosyalizmi çarptığını gösterir.

Bu kadar olsaydı gene de iyiydi. Aslında sosyalizmin her yerde milliyetçiliğe teslim olmuş ve

birçok yerde uluslar ve ulusal devletler yaratmış veya en azından önceden oluşmuş ulusları ve

ulusal devletleri yönetmiştir.

Örneğin bu günkü bütün Orta Asya uluslarını Sovyetler yaratmıştır. Sovyetler, ulus yaratmada

tıpkı Afrika’daki sömürge imparatorluklarının yaptığını yapmıştır. Sovyetler Orta Asya ve

Kafkasya cumhuriyetlerinin sınırlarını başka çizip, başka isimlerle adlandırsaydı bu gün

ortada başka uluslar ve ulusal devletler olacaktı.

Bunun yanı sıra sosyalist iktidarlar daima kendilerini bir ulusla ve ulusal devletle

tanımlamışlardır: Bulgaristan, Macaristan, Polonya, Çin, Küba vs.. Ve Bu ülkeleri kuran ve

yöneten sosyalistlerin kastettikleri, nötr bir toprak parçası adı değil, tarihe ve dile dayandığı

9

ileri sürülen bir ulustur.

Ve bu tabloyu şu gerçek belirtilmeden eksik kalır. Sosyalistler nerede başarılı oldularsa, orada

aslında filen bir ulusal hareketin başını çektiklerinde, yani fiilen bir ulusçu gibi

davrandıklarında başarılı olmuşlardır: Çir, Vietnam, Yugoslavya, Küba vs.

Özetle sosyalizmin ulusçulukla ilişkisine ilişkin olarak, sosyalizmin kendi iddialarından

hareketle değil, gerçek durumdan hareketle söz etmek gerekirse, sosyalizm ve ulusçuluğu

ayıracak bir fark bulmak zordur. Ya sosyalistler ulusçudur veya sonundan fiilen bir ulusçudan

farkları kalmamıştır ya da ulusçular sosyalizm bayrağıyla hareket etmişlerdir: Örneğin

Afrika’daki Kurtuluş hareketlerinin çoğu gibi. Sosyalizm ve ulusçuluğu birbiriden ayırmak

mümkün değildir.

En kısa ifadesiyle sosyalizm her yerde ulusçulukla imtihanını kaybetmiştir. Sosyalizm

ulusçuluk hayaletinin lanetiyle çarpılmıştır. Neden böyledir? Araştırılması gereken budur.

Marks ve Engels geçen yüzyılın başında, “Avrupa’da bir hayalet dolaşıyor, Komünizm

Hayaleti” demişlerdi Komünist Manifesto’nun ilk satırlarında, ama gerçek tarihe bakarsak,

“İki yüz yıldır dünyada bir hayalet dolaşıyor, Milliyetçilik Hayaleti” demek gerekiyor.

B) Marksizm ile Milliyetçilik ve Millet Konusu

Ama Sosyalizmin, Uluslar ve Ulusçuluk hayaletinin lanetiyle çarpılması sadece bu kadar da

değildir.

Bir araştırma ve açıklama nesnesi (konusu) olarak milliyetçilik de, en azından

milliyetçiliğin kendisi gibi, başta Marksizm ve Marksistler olmak üzere, iki yüz yıldır

kendisini açıklamaya kalkanları çarpmıştır. Lanetli ve tekinsiz bir konudur.

Milliyetçilik ve milletler konusu ile ilgilenmiş en ileri ve ciddi tarihçi ve sosyologlar arasında,

milliyetçiliğin ve milletlerin ne olduğunun bilinmediği yolunda ortak bir kabul vardır.

Örneğin Eric J. Hobsbawm şunları yazar klasikleşmiş Milletler ve Milliyetçilik’in girişinde:

“Nükleer bir savaştan sonraki günlerden birinde, galaksiler arası bir tarihçinin, kendi

galaksisindeki alıcıların kaydettikleri uzaktaki küçük bir felaketin nedenini araştırmak üzere

artık ölü durumdaki bir gezegene ayak bastığını düşünün. Bu tarihçi (...) gelişkin mükleer

silah teknolojisinin eşyalardan ziyade insanları yok edecek biçimde tasarlanması nedeniyle

korunmuş bulunan gezegen kütüphaneleriyle arşivlerine baş vursun. Gözlemcimiz, bir süre

inceleme yaptıktan sonra, yeryüzü gezegenindeki insanın tarihinin son iki yüz yılının, “Millet”

terimini ve bu terimden türetilen sözcükleri anlamadan kavranamayacağı sonucunu

çıkaracaktır. “Millet” terimi insanların ilişkilerinin önemli bir boyutunu anlatır

görünmektedir. Ama tam olarak neyi? Sır burada yatar. Tarihçimiz, on dokuzuncu yüzyıl

tarihini “milletlerin inşası”nın tarihi olarak sunan, ama aynı zamanda, her zamanki sağ

duyusuyla “Bize sormadığınız zaman bunun ne olduğunu bilir, ne var ki hemen açıklayamaz

ya da tanımlayamayız” diyebilen Walter Bagehot’ı okumuş olsun. bu gözlem Bagehot

açısından ve bizim açımızdan geçerli sayılabilir, ancak, “millet” fikrine inandırıcılık

kazandırır görünen insanoğlunun deneyimini yaşamayan galaksiler arası tarihçiler açısından

10

geçerli değildir.”1

“Hayali Cemaatler” adlı eseriyle Milliyetçilik ve Milletler konusundaki araştırmalara yepyeni

bir bakış açısı ve itilim kazandıran Benedict Anderson da milletler ve milliyetçilik olgusu ve

konusu arasındaki bu paradoksta yansıyan sefaleti şu sözlerle ifade etmektedir:

“Olgular açık olmakla birlikte nasıl açıklanacakları uzun zamandır süren bir tartışmanın

konusu olmuş. Ulus, milliyet, milliyetçilik – çözümlenmek bir yana her birinin

tanımlanabilirlik açısından son derece kötü bir şöhreti var. Milliyetçiliğin modern dünya

üzerindeki etkisiyle kıyaslandığında, bu konudaki kabul edilebilir teorilerin sayısı çok sınırlı.

Devasa bir liberal tarihçilik ve toplumsal bilimler geleneğini devralan ve milliyetçilik üzerine

İngilizce’deki en iyi ve kapsayıcı metni yazan Hugh Steon-Watson, üzüntüyle şunu

kaydediyor: “Dolayısıyla, ulus için herhangi bir ‘bilimsel tanım’ yapılamayacağını teslim

etmek zorunda kalıyorum; oysa ortada bir fenomen var ve var olmaya devam ediyor.” Liberal

gelenekten hiç de daha az devasa olmayan Marksist tarihçilik ve toplumsal bilimler

geleneğini devralan ve çığır açıcı The Break-up of Britain’in yazarı Tom Nairn, büyük bir

açık sözlülükle, “Milliyetçilik teorisi Marksizmin büyük tarihsel başarısızlığını temsil ediyor”

diyor.(...)”2

Milliyetçilik ve Milletler gerçekliğinin çağa damgasını vuruşu ile bu gerçekliği açıklama

çabalarında ortaya çıkan sonuçların cılızlığı arasındaki bu uçuruma dikkati çeken bu örnekler

çoğaltılabilir.

C) Milliyetçilikte Olgu ve Bilgi Nesnesi İlişkisinin Özelliği

Bu ilişki problemin çözümü için birçok ipucu vermektedir. Bağlantının kendisinden

başlanabilir.

Yukarıda açıklanan olgulardan şöyle bir ilişkinin varlığı, bir bağıntı ortaya çıkmaktadır:

Sosyalizmin milliyetçiliği anlayamaması ile milliyetçiliğe yenilgisi veya teslim olması

veya milliyetçileşmesi arasında kopmaz bir ilişki vardır.

Bu ilişki daha genel olarak şöyle de ifade edilebilir:

İnsanlık milliyetçiliğin ve milletlerin ne olduğunu bilemediği için milliyetçiliğin ve

milletlerin kurbanı olmuştur.

Buradan da şu sonuç çıkar: insanlık milletin ve milliyetçiliğin ne olduğunu bilmediği için

millet ve milliyetçiliğin kurbanı olmaya devam etmektedir ve bilemediği sürece de

edecektir.

O halde, insanlığın var oluşu ve kurtuluşu ile millet ve milliyetçiliğin ne olduğunun

bilinmesi arasında olmazsa olmaz bir ilişki bulunmaktadır.

1 E. J. Hobsbawm, 1780’den günümüze Milletler ve Milliyetçilik “Program, Mit ve Gerçeklik”, Ayrıntı

yay. Temmuz 1993., s.14-15

2 Benedict Anderson, Hayali Cemaatler Milliyetçiliğin Kökenleri ve Yayılması, Metis Yayınları, s. 17

11

Milliyetçilikle ancak milliyetçiliğin ve milletin ne olduğu anlaşılarak mücadele edilebilir.

Bu paradoks, bu tersine ilişki, bilgi ve nesnesi arasındaki ilişki bağlamında kategorik

olarak şöyle de ifade edilebilir

Milletler ve milliyetçilik söz konusu olduğunda, Bilgi ve Nesnesi arasında ters oranlı bir

ilişki vardır: Bilgi varsa, nesnesi olamaz; nesnesi varsa bilgi yoktur.

Bu kategorik ilişki, milletler ve milliyetçilik bağlamında şöyle de formüle edilebilir:

Milliyetçiliğin ve milletlerin ne olduğu bilinirse, Milliyetçilik ve milletler olamaz;

Milliyetçilik ve milletler varsa, Milliyetçiliğin ve milletin ne olduğu bilinmemektedir.

Bu ilişki şöyle de formüle edilebilir:

İnsanlık ulus ve ulusçuluğun ne olduğunu bilirse, ulus ve ulusçuluk var olamaz; ulus ve

ulusçuluk var ise insanlık ulus ve ulusçuluğun ne olduğunu bilmiyordur.

Dikkat edilirse, bu ilişki, tıpkı Quantum fiziğindeki bir parçacığın konumunu ve hızını

birlikte bilmenin imkânsızlığı gibi bir ilişkidir: parçacığın Konumunu biliyorsanız Hızını,

Hızını biliyorsanız Konumunu bilemezsiniz.

Ulusçuluk ve ulus varsa ulus ve ulusçuluğun bilgisi yoktur; bilgisi varsa kendisi var olamaz.

D) Bağlantının Politik Sonucu: İnsanlığın Kaderi ve Ulus ve Ulusçuluğun Bilgisi

Ulus ve ulusçuluk söz konusu olduğunda, bilgi ve nesnesi arasındaki bu ilişki, insanlığın

kaderiyle ulusçuluğun ne olduğunun bilinmesi arasındaki çok derin ve temel bir ilişkiyi de

sezdirir.

İki yüz yıldır var olan savaşlar gibi günümüzün savaşları da uluslar ve ulusal devletler

tarafından yapılmaktadır ve yapılacaktır.

Ve her şey şunu göstermektedir: birkaç emperyalist merkez arasında paylaşılmış bir dünyada,

bu uluslar arasında bir atom savaşı neredeyse bir kaderdir. Bu ulusal devletler ve ulusların yok

olması ulusçuluğun ve ulusun ne olduğunun bilinmesine bağlı olduğundan, insanlığın kaderi

ulus ve ulusçuluk konusunun bilinmesine bağlıdır.

Bir atom savaşının olmadığını varsayılsa bile, uluslara bölünmüş bir dünyanın ekolojik

felaketi önleme şansı bulunmamaktadır. Ekolojik çöküş de ulusların var olup olmamasına ve

dolayısıyla onun bilgisine bağlıdır. Ancak ulusların ve ulusçuluğun ne olduğunun bilgisi

yeryüzünden ulusçuluğu ve ulusları yok etmenin dolayısıyla bir ekolojik çöküşü engellemenin

koşulunu sunar.

Demek ki ulus ve ulusçuluk konusunun bilgisi, uluslar ve ulusçuluk bu bilgi olmadığında var

olabildiğinden, insanlığın var olup olmayacağı sorusunun cevabında belirleyici bir öneme

sahiptir.

Böylesine pratik, böylesine politik ve böylesine can alıcı bir konudur ulusun ve ulusçuluğun

ne olduğunu anlamak ve bilmek.

Ama insanlığın ulus ve ulusçuluğun ne olduğunu bilmesi, Marksizm’in ulus ve ulusçuluğun

12

ne olduğunu bilmesidir.

O zaman insanlığın kaderi ile Marksist bir ulus ve ulusçuluk teorisinin var olup olmaması

arasında kopmaz bir ilişki ortaya çıkmaktadır.

E) Marksizm’in Evrimi ve Milliyetçilik

Fizik veya biyoloji bilimlerinin evrimi fiziksel veya biyolojik olaylar olmadıkları için, fizik ve

biyoloji bilimlerinin konusunu oluşturmazlar. Bunlar kendileri kendisinin konusu olmayan

bilimlerdir.

Ancak Marksizm söz konusu olduğunda bilimin kendisi ve bilgi nesnesi arasında çok farklı

bir ilişki vardır.

Marksizm toplumun hareket yasalarını inceler. Marksizm bizzat kendisi toplumsal bir olgu

olduğundan, bizzat kendi evrimi ve kaderi kendisinin konusudur. Bir diğer ifadeyle Marksizm

bir bakıma kendinin bilincinde olan ve olması gereken bir bilimdir. O kendi doğuşunu,

evrimini, tarihini ve kaderini de açıklayabilmelidir, çünkü bu bizzat Marksizm’in konusudur.

O halde Marksizm’in Ulus ve Ulusçuluk konusunu anlama ve bir teori oluşturmadaki

başarısızlığı da bizzat Marksizm’in konusudur.

Marksizm bu konuyu açıklamadaki başarısızlığının nedenlerini açıklayabilirse, yani bu

başarısızlığın metodolojik ve tarihsel, toplumsal nedenlerini açıklayabilirse, aslında ulus ve

ulusçuluğun ne olduğunu da çözmüş olabilir.

Tersinden ifadeyle, ulus ve ulusçuluğun ne olduğunu anlayabilirse, kendi kaderini, yani ulus

ve ulusçuluğu açıklamada niye başarısız olduğunu açıklayabilir.

Bu nedenle, Marksizm’in gerek bir bilgi nesnesi, gerek sosyal bir olgu olarak, ulusçuluk

karşısındaki başarısızlığını açıklayabilmesi ulusçuluğun ne olduğunu anlamanın ve onun

karşısında başarının, dolayısıyla insanlığın kaderini değiştirmenin olmazsa olmaz koşulu

olarak ortaya çıkmaktadır.

O halde insanlığın ulus ve ulusçuluğa kurban olmaması için, Marksizm’in kaderinin, yani

ulusçuluğu niye açıklayamadığının açıklanması olmazsa olmaz bir koşuldur.

F) Bilginin Evrimini Ele Alışın Mantıksal ve Tarihsel Yöntemleri

Bilimlerin evrimi iki türlü ele alınabilir: kavramların, düşüncenin hareketi olarak, bir

mantıksal süreç olarak; bir de somut tarihsel gidişi içinde sosyal bir süreç olarak.

Mantıksal süreç son duruşmada tarihsel sürecin sapmalardan arınmış biçiminden başka bir

şey değildir ve son duruşmada metodolojik olarak yapılan yanlışları ortaya çıkarır.

O halde, Marksizm’in başarısızlığını açıklayabilmek için, “neden başarısız?” sorusunu

sormak ve yapılan metodolojik yanlışları bulmak gerekmektedir. Bu açıklama sadece

metodolojik kalmamalı elbette bu metodolojik yanlışların temelindeki tarihsel ve sosyal

nedenleri de açıklamalıdır.

13

Bu nedenle, önce metodolojik ve mantıksal olarak Marksizm’in ulusçuluğu neden

açıklayamadığını ele almak gerekmektedir. Ulusçuluğun ne olduğunun çözülüşünün anahtarı

bizzat Marksizm’in kendi tarihinde ve metodolojik hatalarında gizlidir.

Ulus ve ulusçuluk konusundaki başarısızlığın açıklanması aynı zamanda bizzat Marksizm’in

kendi özeleştirisinden başka bir anlam taşımaz.

Diğer bir ifadeyle ulus ve ulusçuluk konusundaki başarısızlığın açıklanması Marksizm’in

Marksist bir eleştirisi olmak zorundadır.

Öte yandan Marksizm, bizzat bu kendi yanlışlarının tarihsel ve toplumsal nedenlerini ortaya

koymak, yani sosyolojik bir açıklamasını yapmak zorundadır. Ama bu açıklama ister istemez,

metodolojik hatalardan arınmış bir yöntemi gerektirir. Dolayısıyla açıklayamamanın

sosyolojik açıklaması, ancak açıklayamamanın metodolojik hatalarının açıklamasıyla,

dolayısıyla ulus ve ulusçuluğu açıklayabilen bir metodolojik gelişimle mümkün olur.

O halde önce en soyut noktadan, Marksizm’in ulusçulukla ilişkisinde de ortaya çıkan

ulusçuluğun varlığı ile bir ulusçuluk teorisinin yokluğu arasındaki ilişkinin, yani olgunun

varlığı ile bilginin yokluğunun neden bir arada bulunduğundan ve bu ilişkinin sonuçlarından

başlanabilir.

Sosyalizm Milliyetçilik ilişkisi bizzat başlığın konusu olduğundan, başlığın kendisinden

başlanabilir.

G) İlişkinin “Fasit Daire” Karakteri

Milliyetçilik ve Millet olgusu ile onun bilgisi ilişkisi aynı zamanda Almanların “Teufelkreis”

(Şeytan Çemberi) eskilerin “Fasit Daire” dedikleri bir kendi üzerine kapanan bir daireyi işaret

etmektedir.

Milletlerin ve Milliyetçiliğin ne olduğu bilinmediğinde milletler ve milliyetçilik var olmakta,

yani bilmeyenler fiilen milliyetçi olmakta ve milletler ve milliyetçilik var olduğunda, yani

milliyetçi olunduğunda da milliyetçiliğin ve milletin ne olduğu bilinememektedir.

Milliyetçiliğin ne olduğu bilinmediği sürece de milliyetçi kalınmaktadır. Milliyetçi kalındığı

sürece de milliyetçiliğin ne olduğu bilinememektedir.

Bu tam bir “fasit daire”dir.

Bu durumda insanlık için adeta hiçbir umut yok gibi görülmektedir.

İnsanlık milliyetçi olduğu için milletlerin ve milliyetçiliğin ne olduğunu bilemez; milletlerin

ve milliyetçiliğin ne olduğunu bilemediği sürece de milliyetçi olarak kalmaya devam eder. Bu

da ulusların ve ulusal devletlerin, sınırların varlığı demektir. Bu da insanlığın yaşama şansı

yok demektir.

Bu fasit daireden çıkmak mümkün değil midir?

Mümkündür.

Bizzat bu satırlar bunun mümkün olduğunu göstermektedir.

14

Çünkü “fasit daire”den ve bilgi ve nesnesi arasındaki ilişkinin bu özgül niteliğinden söz

ettiğimizde fasit dairenin dışına çıkmış oluyoruz.

Çünkü fasit daire ilişkisiyle, millet ve milliyetçilik ilişkisinin özünü ortaya çıkarmış oluyoruz.

Bu öz: milliyetçilerin milliyetçiliğin ve milletin ne olduğunu anlayamayacağı önermesidir.

Bu şöyle de ifade edilebilir: milliyetçiliğin ve milletin ne olduğunu açıklayamayan bütün

teoriler milliyetçi teorilerdir.

İnsanlık veya Marksizm milliyetçi olduğu için milliyetçiliğin ne olduğunu anlayamamıştır.

Veya tam tersinden şöyle formüle edilebilir: İnsanlık Milletin ve Milliyetçiliğin ne olduğunu

anlayamadığı için milliyetçi olmuştur.

Ama işte tam bu ilişki ortayla koyulduğu an onun dışına çıkılmış da olur.

Fasit daire içindeyken görülemez ve ancak dışına çıkıldığında ortada bir fasit daire olduğu

görülebilir.

Ve ilerde görüleceği gibi bu “paradoks” ve bu “şeytan çemberi” hem milliyetçiliğin ne

olduğunun anlaşılabilmesinin, hem de milliyetçiliğin ve milletlerin neden anlaşılamadığının

anlaşılabilmesinin ipucudur.

15

2) Başlığın Yanlışlığı Kanıtlandığında Doğrulanması

A) Başlığın Gizli Varsayımları

“Sosyalizmin Milliyetçilikle İmtihanı” sözleri iki önemli gizli varsayımı içinde barındırır.

Bunlardan birincisi, milliyetçiliğin ne olduğunun bilindiği var sayımıdır.

Bir diğeri, bir “imtihan”dan söz edildiğine göre, sosyalizmin milliyetçiliğe karşı ya da zıt

olduğu var sayımıdır.

Gerçekten de ilk bakışta Milliyetçiliğin ne olduğunun bilinip bilinmediğinden kuşkulanmak

için bir neden yok gibi görünmektedir.

Diğer yandan ilk bakışta bütün sosyalistler milliyetçi olmadıklarını, hatta milliyetçiliğe karşı

olduklarını iddia etmişler ve en azından öyle olmaya çalışmışlardır. Onlar örneğin kendilerini

hep, milliyetçiliğin zıddı olduğunu söyledikleri “enternasyonalist” olarak tanımlamışlardır.

Bu durumda bu varsayımlardan kuşkulanmak için bir neden yok gibi görülür.

Ne var ki, bizzat Marksizm, her hangi bir çağı ya da düşünceyi onun kendisi hakkındaki

yargılarıyla yargılamamak gerektiğini söyler3. Yine Marksizm, bizlere var olan her şeyin

acımasız bir eleştirisinin yapılması gerektiğinden söz eder4 ve bunu yaparken bizzat kendi

ulaştığı sonuçların bile bu acımasız eleştiriden azade olmadığını ima eder.

Marksizm’in bu temel metodolojik ilkeleri Marksizm’e de uygulanabilir. Yani Marksizm,

kendisinin milliyetçi olmadığını ve milliyetçiliğe karşı olduğunu düşünmekte ve iddia

etmektedir ama bu onun kendi hakkındaki yargısıdır.

Her şeyin acımasız bir eleştirisini yapılacaksa, öncelikle Marksizm’in kendisi hakkındaki bu

yargısından işe başlayabilir ve onun kendi hakkındaki bu yargısının ne kadar doğru olduğu

eleştiri ateşinden geçirilebilir.

B) Bilgi Konusu ve Olgu ilişkisinin Varsayımların İlişkisindeki Görümü

Dikkat edilirse bu iki varsayım arasında çok özel bir ilişki bulunmaktadır. Birinin yanlış

olması halinde ikincisi de yanlış olmaktadır.

Eğer birinci varsayım, yani milliyetçiliğin ne olduğunun bilindiği varsayımı yanlış ise, yani

milliyetçiliğin ne olduğu bilinmiyorsa, Sosyalizm veya Marksizm de milliyetçiliğin ne

olduğunu bilmiyor demektir. Ve ne olduğu bilinmeyen bir şeye zıt olunamayacağından,

Marksizm’in milliyetçiliğe zıt olduğu varsayımı da yanlış demektir.

3 “Nasıl ki, bir kimse hakkında, kendisi için taşıdığı fikre dayanılarak bir hüküm verilmezse, böyle bir

altüst oluş dönemi hakkında da, bu dönemin kendi kendini değerlendirmesi göz önünde tutularak, bir

hükme varılamaz; tam tersine, bu değerlendirmeleri maddi hayatın çelişkileriyle, toplumsal üretici

güçler ile üretim ilişkileri arasındaki çatışmayla açıklamak gerekir.” (K. Marks, Ekonomi Politiğin

Eleştirisine Katkı’ya Önsöz.)

4 “Var olan her şeyin acımasız bir eleştirisini yaparım; iki anlamda acımasız; Bu eleştiri kendi

sonuçlarından korkmaz ve var olan güçlerle yüz yüze geldiğinde geri çekilmez” (Marks)

16

Bu akıl yürütmeye şöyle bir itiraz gelebilir: Milliyetçiliğin ne olduğunun bilinmediği durumda

Sosyalizmin milliyetçiliğe zıt olduğu varsayımı yanlıştır ama bundan onun zıt olmadığı,

milliyetçi olduğu sonucu da çıkmaz. Bilinmeyen bir şeye nasıl zıt olunamazsa paralel veya

özdeş de olunamaz.

Ne var ki konu üzerine biraz dikkatli düşününce, bu akıl yürütmenin yanlış olduğu görülür.

Yani Milliyetçiliğin ne olduğu bilinmiyorsa, bu bizzat milliyetçi olunduğu için milliyetçiliğin

ne olduğunun bilinmediği anlamına gelir. Bu bağlantı yukarıda ortaya çıkmıştı.

Ama şimdi bu bağıntının nasıl bir “şey” olduğunu ve niye var olduğunu ele alınabilir.

Önce milliyetçilerin milletin ve milliyetçiliğin ne olduğunu niçin bilemediklerini; sonra da bu

bilememenin nötral bir durum değil, bizzat milliyetçiliğin kendisi olduğunu görelim.

Bu milliyetçilik ile milliyetçiliğin bilgisi ilişkisini açıklayabilmek için bir analoji yararlı

olabilir.

C) Allaha İnanç ve Allah’ın Ne Olduğun Anlama İlişkisi

Dünyada birçok dinler, tarikatlar ve Allah’a inanan insanlar vardır. Bunların çoğu bir

yaratıcının varlığına inanırlar. Ama bunların Allah’ları farklı özellikler taşıyabilir. Kimi Allah

her şeylere kadirdir. Kimi Allah evreni bir kere yaratmış ve sonrasını doğa ve toplum

yasalarına havale etmiştir. Kimi Allah imtihan odasındaki bir öğretmen gibidir, kullarını hayat

denen odada imtihan edip durur, başaranı cennete, başaramayanı cehenneme yollar vs…

Şimdi bütün bu Allah tasavvur ve tanımlarına bakarak, Allah’a inananların Allah hakkındaki

bu tanımlarından hareketle Allah’ın ne olduğu anlaşılabilir mi?

Hayır.

Bunlardan çeşitli insanların Allah hakkındaki tasavvurları ve tanımları anlaşılabilir ama

Allah’ın ne olduğunu anlaşılamaz.

Elbet, Allah’ın ne olduğunu sorun etmeden ve anlamaya çalışmadan da bu tasavvur ve

tanımların hangi koşullarda ortaya çıktığını araştırılabilir. Bu tasavvur ve tanımlar ile

toplumsal ve tarihsel koşullar arasındaki ilişkiler açığa çıkarılıp oradan daha genel yasalara

ulaşmak, hatta oradan giderek Allah’ın ne olduğuna dair ipuçlarına ulaşmak denenebilir. Ama

bu tanım ve tasavvurlardan Allah’ın ne olduğunu anlaşılamaz.

Şimdi bir sosyologun, hem de Allah’a inanmadığını söyleyen bir sosyologun, Allah’a

inananların Allah hakkındaki tanımlarına bakarak, onlar arasındaki ortak noktaları arayarak

bir Allah tanımına ulaşmaya çalıştığını, Allah’ın bir tanımına varmak istediği tasavvur edilsin.

Bu durumdaki sosyolog, tüm Allahsızlık iddiasına rağmen, Allah’a inananların Allah

tanımlarından yola çıkarak Allah’ı tanımlamaya kalktığında, fiilen Allah’a inananlardan farklı

davranmış olmaz. Yani kendi niyet ve öznel istekleri dışında onu Allaha inanıyor olarak kabul

etmek gerekir.

Gerçek bir sosyolog ise, Allah’ı sosyolojik bir nesne olarak anlamaya çalışır? “Sosyolojik

olarak Allah nedir?” diye araştırır. “Niye Allah inancı vardır?” “Onun toplumsal işlevi

17

nedir?” diye araştırır ve öyle açıklamayı dener.

Örneğin diyebilir ki, Hıristiyanlıktaki Baba-Oğul-Ruh-ül Kudüs, arz-talep-fiyat üçüzünün,

somut, totem kaynaklı tanrıların yerini almasıdır, dolayısıyla ticari ilişkilerin, meta

ilişkilerinin ürünüdür; onların insan zihnindeki yansımasıdır.

Örneğin diyebilir ki, Müslümanlığın Allah’ı dünya ticaretinin geliştiği bir çağda, her biri ayrı

bir hukuk ve toplumsal örgütlenme anlamına gelen totemlerin (putların) dayandığı toplumsal

sistemin yıkılarak insanların eşit olarak aynı toplumsal örgütlenmeye dâhil edilmesinin

aracıdır. Allah doğa ve toplum kanunlarını ve tüm insanlığı veya dünya pazarını temsil eden

bir soyutlamadır.

Örneğin, toplumsal örgütlenmedeki nesnel işlevinden hareketle, diyebilir ki: Allah “nesnel

akıl”dır. Modern topluma egemen olan, “araçsal akıl”ın karşısındadır. Bu nedenle modern

toplumda tanrı veya tanrılar dünyayı terk etmektedirler. Çünkü o nesnel aklın yerini kar

almıştır. Allah kapitalizm öncesinde toplumsal örgütlenmenin adeta kilit taşıdır. Toplumun

üst yapısı bir kubbeye benzetilirse ve kubbelerin inşasında nasıl tüm güçlerin kendisinde

toplanıp birbirini nötralize ettiği, tüm kubbenin üzerinde durduğu bir kilit taşı varsa ve bu kilit

taşı olmadan hiçbir kubbe ayakta kalamazsa, Totemler ya da Allah da, kapitalizm öncesinde

toplumun üstyapısının örgütlenmesinde benzer bir işlev görür, tüm düşünce ve davranışların

kendisinden çıkacağı ve anlam kazanacağı nesnel bir akıl işlevi görür. Allahlar ve totemler

toplumu temsil ederler. Allah toplumdur. Allah’ların değişmeleri toplum örgütlenme ve

kavramındaki değişmelerdir.

Bütün bu açıklamalar, doğru ya da yanlış olabilir. Ama Allah’ın ne olduğunu, Allah’a

inananların Allah hakkındaki tanımlarından hareketle değil de gerçek toplumsal ilişkilerden

hareketle, Allah kavramını sosyolojik bir obje olarak ele alıp açıklamaya çalıştığı için,

metodolojik olarak temelde doğrudurlar. Bu örneklerde yapılmaya çalışılan Allah’ın

sosyolojik bir tanımıdır.

Bu akıl yürütmelerden ve örneklerden çıkan iki sonuç vardır.

Birincisi, Allah’a inananlar Allah’ın ne olduğunu anlayamazlar.

İkincisi, Allah’a inananların Allah hakkındaki tanımlarından hareketle Allah’ın ne

olduğu anlaşılamaz.

Sonuç, Allah’a inanmayan birisi Allah’ın ne olduğunu Allah’a inananların Allah hakkındaki

tanımlarından çıkarmaya çalışıyorsa, kendisi hakkında ne düşünürse düşünsün, fiilen ve

nesnel olarak Allah’a inananlardan farksız olduğundan onu da nesnel olarak Allah’a inanıyor

kabul etmek gerekir.

Demek ki Allah inancı ile Allah’ın ne olduğunu sosyolojik olarak açıklama arasında bir

arada bulunamama ilişkisi vardır. Allah’a inanılıyorsa Allah’ın ne olduğu bilinemez. Yok

Allah’ın ne olduğu biliniyorsa Allah’a inanç yok demektir5.

5 Burada biraz konu dışına çıkmak gibi görünecek ama Allah’ın, ya da bir yaratıcının varlığı yokluğu

üzerine Allah’a inananlarla tartışan “Materyalist”lerin aslında bilimsel değil teolojik bir tartışma

yaptıkları, kendi tüm materyalist olma iddialarına rağmen metodolojik olarak idealist oldukları da

18

D) Allaha İnananların Allah Tanımları Analojisi ve Milliyetçilik

İşte, Milliyetçiler ile milliyetçilik ve millet arasında, Allah’a inananlarla Allaha inananların

Allah tanımları arasındaki ilişki gibi bir ilişki vardır.

Nasıl Allah’a inananların Allah hakkındaki tanımlarından hareketle Allah’ın ne olduğu

anlaşılamazsa, Milliyetçilerin Millet ve Milliyetçilik tanımlarından hareketle Milletlerin ve

Milliyetçiliğin ne olduğu anlaşılamaz.

Nasıl Allah’a inananlar Allahın ne olduğunu anlayamazlarsa, Milliyetçiler de, milletin ve

milliyetçiliğin ne olduğunu anlayamazlar.

Bunun tersi de doğrudur. Allahın ne olduğunu anlayamayanlar, kendi öznel niyetleri ne olursa

olsun, objektif olarak Allah’a inanıyor durumda olurlarsa, Milletin ve milliyetçiliğin ne

olduğunu anlayamayanlar milliyetçidirler.

Milliyetçiliğin milliyetçilik ve millet tanımlarından hareketle milleti ve milliyetçiliği

anlamaya çalışmak, tıpkı Allaha inananların Allaha ilişkin tanımlarından hareketle Allah’ı

tanımlamaya kalkmak gibidir. Bunu yapmaya çalışanın kendisi hakkındaki yargısı ne olursa

olsun, yapılan nesnel olarak milliyetçilik olur.

Nasıl bir sosyolojik olgu olarak Allah var ise, sosyolojik bir olgu olarak Milliyetçilik ve

Milletler vardır.

Sorun bunun neden var olduğunu ve niye o biçimde olduğunu açıklamaktır.

E) Varsayımlara İlişkin Sonuç

Yukarıda akıl yürütmeye başlanırken, “Sosyalizmin Milliyetçilikle İmtihanı” başlığının içinde

iki gizli varsayımın varlığından söz edilmişti. Biri milliyetçiliğin ne olduğunun bilindiği;

diğeri sosyalizmin milliyetçiliğe zıt olduğu var sayımları. Ve bu varsayımların ilişkisi ele

alınıyor ve birincisi yanlışsa ikincisi de yanlıştır sonucu çıkarılmıştı. Yani milliyetçiliğin ne

olduğun bilmemek milliyetçi olunduğu, dolayısıyla sosyalizm milliyetçiliğin ne olduğunu

bilmiyorsa, nötral bir durumda değil bu onun milliyetçi olduğu anlamına gelir denmişti. Yani

birinci önerme yanlışsa ikincisi de yanlıştır.

Bu Allah inancı ve milliyetçilik analojisi sonunda çıkarılacak sonuç şudur: Milliyetçilin ne

olduğu bilinmiyorsa, yani Sosyalizm veya Marksizm milliyetçiliğin ne olduğunu bilmiyorsa

kendisi de milliyetçidir. Çünkü Milliyetçiler milletin ne olduğunu anlayamazlar.

görülebilir.

Çünkü Allah’ın, bir yaratıcının varlığı üzerine Allah’a inananlarla tartışan Allah’sız, Allah’ı Allah’a

inananların Allah hakkındaki tanımlarıyla, yani bir yaratıcı olarak ele alıp, onların tanımlarını kabul edip

tartışmaktadır. Kendileri hakkındaki görüşü ne olursa olsun, bu ateistlerin veya materyalistlerin Allah’ın

ne olduğunu anlama olanakları yoktur. Çünkü Allah’ı Allah’a inananların Allah hakkındaki tanımlarıyla

tanımlamış, bu tanımları kabul etmiş ve öylece tartışmış olurlar. Yaptıkları nesnel olarak sosyolojik

veya metodolojik değil, teolojik bir tartışmadır.

19

O halde, başlıktaki, birinci varsayımın, yani milliyetçiliğin ne olduğunun bilindiği

varsayımının yanlışlığı kanıtlandığında otomatikman sosyalizmin milliyetçiliğin zıttı olduğu

biçimindeki ikinci varsayımın yanlışlığı da kanıtlanmış olur.

Milliyetçiliğin ne olduğunu anlayamamak milliyetçiliğin bir görünümü olduğuna göre,

Marksizm de milliyetçiliği anlayamamışsa Marksizm de milliyetçidir ve de milliyetçi olduğu

için milliyetçiliğin ne olduğunun anlayamamaktadır. Dolayısıyla milliyetçiliğin de zıddı

değildir.

O halde, başlığın kendisini konu eden bir yazı, başlığın dayandığı gizli varsayımların

yanlışlığını gösterdiği an, başlığın dayandığı gizli varsayımlar doğru hale gelir.

Çünkü o andan itibaren milliyetçiliğin ve milletin ne olduğu biliniyor ve sosyalizm artık

milliyetçi değil demektir. Böylece bilgi ve nesnesi arasındaki bir arada bulunmazlık ilişkisine

burada tekrar başka bir yoldan ulaşılmış bulunmaktadır ve zaten milliyetçilerin milliyetçiliğin

ne olduğunu bilemeyecekleri ve milliyetçilerin milliyetçilik tanımlarından milliyetçiliğin ne

olduğunun anlaşılamayacağı, bizzat bu bir arada bulunmazlık ilişkisinin bir görünümüdür.

Bu nedenle bu yazının bir hedefi; “Sosyalizmin Milliyetçilikle İmtihanı” başlığının

dayandığı varsayımların yanlışlığını kanıtlamaktır. Varsayımların yanlışlığı kanıtladığı

an o varsayımlar doğru hale gelecektir.

Eğer bu yazı bunu kanıtlayamazsa, yani milliyetçiliğin ne olduğu biliniyorsa ve sosyalizm de

ona zıt ise, başlık zaten doğrudur. O zaman bu yazının içindeki her şey yanlıştır. Bu yazıyı bir

milliyetçi yazmıştır ve milliyetçilik savunulmaktadır. Ama bu yazı ve yazarı hiçbir zaman

bunu anlayamayacaktır. Çünkü milliyetçi olarak milliyetçiliğin ne olduğun bilemeyeceğinden

başlığın doğru olduğunu bilemeyecektir.

Özetle milliyetçilikle mücadele ve milliyetçiliğin ne olduğu bilgisi arasında kopmaz bir ilişki

vardır. Ancak milliyetçiliğin ne olduğu bilindiğinde, milliyetçilikle mücadele edilebilir ve

imtihan kazanılabilir. O halde milliyetçiliğin ne olduğunu ele alan bu yazı bizzat bu imtihanın

ta kendisidir.

3) Sosyolojik ve Politik Milliyetçilik Kavramları

A) Milliyetçiliğin ve Milletin Ne Olduğunu Araştırmanın Metodolojisi

Peki, milliyetçilik nedir?

Bu çok basit bir soru gibi görünebilir. Ama böyle basit sorular aslında en zor sorulardır.

Örneğin ışık nedir diye hepimiz biliriz. Ama bilimsel olarak ışığın ne olduğu tanımlanmaya

kalkıldığında, onun ne olduğunu anlamanın çok zor olduğu ortaya çıkmıştır. Bunu çözebilmek

için bütün fizik kökten değişmek; kütle, hız, konum gibi en temel kavramlarını yeniden

tanımlamak zorunda kalmıştır. Işık hızının sabitliği Özel Rölativite, dalga ve parçacık

özelliği de Kuantum teorilerinin ortaya çıkışına, yepyeni bir fiziğe ve evren kavrayışına yol

20

açmıştır.

İşte sosyolojide milletlerin ve milliyetçiliğin ne olduğu sorunu da, fizikte ışığın ne olduğu

sorunu gibidir. İleride analiz ilerledikçe görülecektir ki, tüm sosyoloji yani Marksizm, tıpkı

geçen yüz yılın başında fizikte olduğu gibi, yeni baştan kurulmak zorundadır. Uluslar ve

ulusçuluk teorisi de yepyeni bir Marksizm’e, tarihin ve toplumun yepyeni bir kavranışına yol

açabilir.

Bu bölümde milliyetçilik ve milletler üzerine teorilerin tarihi, tarihsel sapmalardan arınmış

mantıki bir süreç olarak, metodolojik yanlışları düzeyinde ele alınacaktır. Yani esas konu

milliyetçilik ve millet araştırmalarındaki metodolojik yanlışlardır.

Ama daha buraya kadar uzun bir yol var. Burada en anlaşılır ve basit gibi görünen

tanımlardan yola çıkıp, onların aslında sorunu açıklamak bir yana ne kadar anlaşılmaz

kıldıklarını göstererek işe başlanabilir.

Matematik veya geometride bazen önce bir tanım doğruymuş gibi alınıp sonra onun doğru

olamayacağı kanıtlanarak, yani yanlışlar elenerek, “olmayana ergi” metodu izlenerek öze

ilişkin bağıntılar bulunmaya çalışılır.

Ulusçuluğun ne olduğunun araştırılmasına da böyle başlanabilir. Önce Ulusçuluğun kimsenin

itirazı olmayacak bir tanımlarıyla işe başlanabilir.

B) Ulusçuluk bir Politika veya Strateji değildir

Ulusçuluk günlük politik kullanımda, yayılmacı, baskıcı, inkârcı ulusçu politika ve stratejileri

tanımlamak için kullanılan bir kavramdır. Bu anlamda ulusçuluk ulusçular tarafından

kullanılan politik bir kavramdır. Bu kavramı sosyolojik bir kavram olarak ele almak ve

ulusçuluğun sosyolojik olarak ne olduğunu bu kavramdan giderek açıklamaya çalışmak

baştan yanlış olur.

Bu ulusçuluk tanımına göre, başka ulusların haklarını inkâr etmeyen, yayılmacı ve baskıcı

olmayan politikaların ulusçu olmadığı var sayılmaktadır.

Örneğin Türkiye’de, Kürtlerin haklarını ve varlığını kabul etmemenin milliyetçilik olduğu;

onların varlığını ve haklarını kabul etmenin milliyetçilik olmadığı var sayılmaktadır.

Bu tamamen yanlış bir varsayım ve kullanımdır.

Pek ala bir ulusun çıkarı inkarcı, baskıcı ve yayılmacı olmayan politikalarla daha iyi

savunulabilir. Yani Kürtlerin haklarını ve varlığını kabul etmek milliyetçilikle çelişmez, hatta

aksine en gerici ama akılcı bir milliyetçilikle bile uyuşabilir. Bu milliyetçi olunmadığı

anlamına gelmez, ulusun çıkarının başka politikalarla daha iyi savunulabileceği başka bir

politika ve strateji anlamına gelir.

Bu kullanımda, aslında ulusçuluğun sosyolojik olarak ne olduğu söz konusu değildir, burada

farklı ulusçu politikalar içinde saldırgan, inkarcı ve yayılmacı politikalar sosyolojik olarak

ulusçuluk olduğu söylenmiş olur.

Ama ulusçuluğun böyle tanımlanışı, bizzat ulusçuların bir ulusçuluk tanımından başka bir şey

21

değildir.

Marks ve Engels’lerin, başkalarını ezen bir ulusun kendisinin özgür olamayacağı şeklinde

ifade ettiği ilke, aslında bizzat ulusçuluğun bir ilkesidir. Bu ilke de bir stratejinin dayandığı

bir ilkeyi tanımlar ama ulusçuluğun ve ulusun kendisinin ne olduğunu açıklamış olmaz.

Bir ulusun başka bir ulusu ezmesine karşı olmak, ulusçu olmamak anlamına gelmez, sadece

baskıcı, yayılmacı, inkârcı bir ulusçu olunmadığı, böyle politikalara ve stratejilere karşı

olunduğu anlamına gelir.

Ulusçulukla ilgili bu çok yaygın ve yanlış tanımın aslında bir ulusçu politikanın tanımı

olduğunu gördükten sonra şimdi ulusçuluğun ne olduğunu ilişkin, daha sosyolojik görünen

tanımlara geçilebilir.

4) Olmayana Ergi

A) Gerici Ulusçuluğun Ulusçuluk Tanımı

Sosyalistler ve milliyetçiler tarafından da açık veya zımnen kabul edilen ulusçuluk tanımı

şudur: Ulusçuluk bir ulusun çıkarını veya iyiliğini öne almaktır.

Her halde buna sosyalistlerin de milliyetçilerin de bir itirazı olmaz. Çünkü Sosyalistler veya

Enternasyonalistler kendilerinin ulusun değil de sınıfın çıkarını öne aldıklarını; ulusçuların

sınıf çıkarının önüne ulus çıkarını geçirdiklerini veya ulusun çıkarını öne alanların ulusçu

olduklarını söylerler.

Tersinden ulusçular da sosyalistleri hainlikle suçlarlarken onların ulusun değil de sınıfın

çıkarını öne aldıklarını, ulusu böldüklerini söylerlerken, bilerek veya bilmeyerek böyle bir

tanım yapmış olurlar6. Yani Milliyetçilerin ve Enternasyonalistlerin anlaştığı bir tanımdır

bu.

B) Sosyalistlerin ve Milliyetçilerin Aynı Tanımda Anlaşmasının Sorunları

Ama daha bu ifade bile, daha önce ulaşılan sonuçlar ışığında, bu tanımın yanlış bir tanım

olduğun gösterir. Çünkü daha önce milliyetçilerin milliyetçiliğin ne olduğunu

anlayamayacakları sonucuna ulaşılmıştı. Bu tanım milliyetçilerin de milliyetçilik tanımı

olduğuna göre, bu tanımın yanlış olması gerekir.

Sosyalistler de milliyetçilerin bu milliyetçilik tanımını benimsediğine göre, yani örneğin

Müslümanların İslamiyet tanımını kabul etmek gibi, fiilen milliyetçilerin tanımını kabul etmiş

6 Biraz dikkatli düşünülünce bu tanımın aslında bir tanım bile olmadığı görülür. Bir şeyi kendisiyle

tanımlamaktır bu tanım aslında. Dolayısıyla tanımdan ziyade totolojidir. Bu tanım, “Müslüman Allahın

birliğine ve Muhammet’in onun elçisi olduğuna inanandır” gibi bir tanımdır. Müslümanlar Müslümanlığı

böyle tanımlarlar. Bu sosyolojik olarak Müslümanlığın ne olduğu konusunda bize hiçbir açıklama

getirmez. Ulusçuluk ulusun çıkarını öne almaktır tanımı da böyledir. Müslümanların Müslümanlık

tanımı gibi milliyetçilerin milliyetçilik tanımıdır. Ama şimdilik bütün bu sorunları bir kenara bırakılabilir

ve Tarihsel olarak konunun izlediği yolu çok ana hatlarıyla izlenebilir.

22

olurlar. Buradan önceki sonuçlar ışığında bir çıkarma yapılırsa, sosyalistler de milliyetçilerin

milliyetçilik tanımını kabul ettiklerinden milliyetçidirler ve milliyetçiliğin ne olduğunu

bilmiyorlar ve onu yanlış tanımlıyorlar sonucuna hemen ulaşılabilir.

Ama böyle bir matematikçi gibi, tümden gelim yoluyla, kategorik ilişkilerle ve kısa yoldan

gidip bu sonucu çıkarma yoluna girmeden, bu çıkarsama akıl edilememiş ve bağlantı

görülememiş gibi davranılabilir ve başka bir yol izlenebilir. Bakalım başka yoldan da aynı

sonuca ulaşılacak mı?

Yukarıda önceden ulaşılan o önermeler olmasa bile yine de Sosyalistler ve Milliyetçilerin

aynı tanımda anlaşmasının kendisinden hareket edilebilir7.

Nasıl olur da Sosyalistler (Enternasyonalistler) ve Milliyetçiler, bu her bakımdan birbirine zıt

olan anlayıştakiler, aynı milliyetçilik tanımında anlaşırlar? Ya milliyetçilerde bir yanlışlık

olmalı ya da sosyalistlerde.

Örneğin toplumların hareket yasaları söz konusu olduğunda milliyetçiler hiç de sosyalistlerin

kavram ve tanımlarını, yani üretici güçlerin değişmesine bağlı olarak üretim ilişkilerinin ve

üstyapının değiştiği gibi görüşleri kabul etmezler. Veya ekonomi politik söz konusu

olduğunda, bir malın değerinin onun içindeki emek miktarına bağlı olduğunu; artı değeri

ödenmemiş emeğin oluşturduğunu vs. kabul etmezler. Sosyolojinin bütün diğer kavramlarında

böylesine derin bir uzlaşmazlık söz konusuyken, nasıl oluyor da Milliyetçiler Marksistlerin

milliyetçilik kavramını kabul ediyorlar? Yoksa durum tersi mi? Milliyetçiliğin tanımında

Marksistler mi Milliyetçilerin Milliyetçilik kavramını kabul ediyorlar?

Gerçekten de durum böyledir, “milliyetçilerin milletin çıkarını öne alanlar” olduğu önermesi

veya tanımı milliyetçilerin milliyetçilik tanımıdır. Tıpkı Müslüman’ın “Müslüman Allahın

birliğine ve Muhammed’in onun elçisi olduğuna inanandır” demesi gibidir bu tanım. Bir

Marksist bu Müslüman tanımından nasıl Müslümanlığın ne olduğunu anlayamazsa, bu

milliyetçilik tanımından da milliyetçiliğin ne olduğunu anlayamaz. Eğer bir Marksist

Müslüman’ın İslamiyet tanımını kabul ederek İslamiyet’in ne olduğun anlamaya çalışırsa

kendine ne derse desin Müslüman gibi davranmış olur. Benzer şekilde, Marksistler

Milliyetçilerin Milliyetçilik tanımını alarak fiilen Milliyetçi bir tanımı benimsemiş olurlar.

C) Millet Nedir?

Ama belki de çok peşin hükümlü davranılmış oluyor. Marksist ve milliyetçi “Millet” derken

farklı “şey”leri anlıyor dolayısıyla milletin çıkarını öne almaktan farklı şeyleri kastediyor

7 Bu milliyetçilerle sosyalistlerin anlaşması garipliği sadece milliyetçilik tanımında değil, bu millet ve

milliyetçilikle ilgili konularda hep var. Örneğin milliyetçiler hiçbir noktada sosyalistlerin programıyla

uyuşmazlar. Ama “Ulusların kaderini tayin hakkı” programına dünyadaki bütün milliyetçiler de imza

atar. Lenin de Wilson da bunu savunur. Elbette kimin bir ulus olduğu ayrı bir konudur. Ama her

milliyetçi, ilke olarak, bu programı savunur. Aynı durum Ulusun tanımlarında da ortaya çıkar.

Marksistlerin ulus tanımları aslında hep ulusçuların ulus tanımlarıyla çakışır. Bu bizzat yukarıda sözü

edilen, milliyetçiliğin ne olduğunu anlamamanın milliyetçi olmak anlamına geldiğiyle ilgilidir. Ama

şimdilik bu konu bir kenara koyulabilir.

23

olabilirler.

O halde bu ihtimali göz önüne alarak önce Millet’in tanımına bakılabilir. Milletin ne

olduğunu anlaşılırsa belki milliyetçiliğin ne olduğu daha iyi kavranabilir.

Peki, millet (ulus) nedir?

Evvelki yüzyılın başından beri milletin ne olduğu üzerine sosyalist hareketin içinde ve dışında

hala devam edem bir tartışma ve bir sürü tanımlama denemeleri oldu.

Bunların kimi milleti dil, toprak, tarih ve ortak yaşantı birliğiyle, kimi amaç birliğiyle, kimi

dil birliğiyle, kimi kader birliğiyle, kimi bunların veya başkalarının başka kombinasyonlarıyla

tanımladılar.

Yapılan işin özü, metodolojisi şuydu: milletlerin hangi kriterlere göre oluştuğuna

bakılıyor ve bunlardan genel olarak millet tanımı için genel geçer, hepsinde ortak olan bir

kriter çıkarılmaya çalışılıyordu.

İlk bakışta çok bilimsel ve sosyolojik bir yöntemmiş gibi görülüyor.

Bilim demiyor mu olgulardan hareket edeceksin. Başta Marksistler bütün ulus ve ulusçuluk

konusuna kafa yoranlar hep ulus ve ulusçuluk olgularına baktılar. Bilim nedir? Birbiriyle

ilgisiz ve farklı görünen olgular arasındaki ortak olanı bulmaktır bir bakıma. Eh toplumsal

olarak ulus diye bir olgu varsa bu uluslara bakıp onların özellikleri çıkarılır oradan da

hepsinde ortak olan bir özellik bulundu mu o bütün ulusların ve ulusçuluğun özü, ayırıcı

kriteri olarak ortaya çıkmış olur. Yöntem son derece bilimsel ve doğru görünüyordu. Ama

sonuç hiç de beklendiği gibi olmuyordu.

Bu ulus denen “şey” garip bir olguydu. Bütün uluslar için geçerli bir kriter bulunmaya

çalışıldığında böyle bir kriter olmadığı ortaya çıkıyordu.

Dil dense, İsviçre gibi beş dilli uluslar vardı. Ya da aynı dili kullanan farklı uluslar

bulunuyordu (Almanya, Avusturya veya Sırp, Hırvat, Boşnak veya İngiltere ve Amerika).

Tarih dense dünyanın ilk ulusu Amerika tarihsiz bir ulustu. Ülkü birliği dense ulusun içindeki

ezilen sınıfların başka ülküleri vardı. Kader birliği dense, örneğin Kürtler gibi farklı devletler

içinde farklı kaderler yaşamış ama aynı ulustan olduğunu söyleyen uluslar bulunuyordu.

Hâsılı ulusun ne olduğu bir türlü bulunamıyor, herkesin üzerinde anlaştığı ve anlaşabileceği

bir tanıma ulaşılamıyordu. Uluslar üzerine bütün araştırmalar, çabalar bu noktada

tıkanıyordu8. İşin kötüsü, uluslar ve ulusçuluk konusundaki son gelişmeleri izlemeyen

birçokları hala böyle yapmaya da devam ediyor.

Neredeyse iki yüzyıldır yapılan bu girişimler -ki ulus üzerine yüz elli yıllık Marksist yazının

neredeyse tümü bu kümeye girer- ulusun ne olduğuna dair hiç bir doyurucu teori geliştirmeyi

başaramadı.

8 Bu tanımlar içinde en bilineni Stalin’in tanımıdır. O çeşitli uluslar içinde ortak olanı da aramamış,

neredeyse çeşitli ulus kriterlerini bir tek tanım içinde toplamıştır. Bu tanımın en kabadayı Marksist ve

hatta Troçkist eleştirmenleri bile, bu tanımı mantığı ve metodolojisi açısından değil, saydığı kriterlerin

doğruluğu veya geçerliliği ya da mutlaklaştırılması açısından eleştirmişlerdir.

24

Neden?

D) Bu Metodun Temel Yanılgısı

Çok basit ve sıradan bir nedenden dolayı bütün bu çabalar başarısızlıkla sonuçlandı. Çünkü

bütün uluslar ulusçular tarafından kurulmuşlardır.

Ulusların ulus olma kriterleri aslında farklı ulusçulukların ve farklı ulusçuların ulus olma

tanımlarından başka bir şey değildirler. Ulusları oluşturan kriterlere bakıp bir ulus tanımına

ulaşma çabası, aslında ulusçuların çeşitli ulus tanımlarından hareketle bir ulus tanımına

ulaşma çabasından başka bir şey değildi. Böylece uluslara bakarak ulusun bir tanımı

yapılmaya çalışılırken, ulusun ne olduğu değil, farklı ulusçulukların ulus tanımlarından yola

çıkılmış oluyordu. Din analojisine dönersek, bir ulus tanımı üzerine yapılan bütün çalışmalar,

çeşitli dinlerin din tanımlarından hareketle ortak bir özellik bulup buradan bir din tanımına

ulaşma, dinin özünü anlama çabasına benzer. Halbuki böyle yapılarak ancak çeşitli dinlerin

din tanımları anlaşılabilir ama dinin ne olduğu anlaşılamaz. İşte ulusçuluk üzerine yazanların

yaptığı temel metodolojik yanlış buydu. Dolayısıyla farklı uluslardan hareketle ulus tanımına

ulaşmaya çalışırlarken, aslında farklı ulusçulukların ulusu nasıl tanımladıklarını ele almış

oluyorlardı ama ulusun ne olduğunu değil. Ayın zamanda ulusçular ulusun ne olduğunu

anlayamayacaklarından ulusçuların ulus tanımlarından yola çıkmış oluyorlar ve dolayısıyla

ulusun ne olduğunu anlayamıyorlardı.

Ama bu metodolojik yanlışı göremezdiler. Çünkü olgunun kendisi ve bilgi nesnesi olarak

anlaşılması arasındaki birlikte var olmazlık nedeniyle. Yani diğer ifadeyle o “fasit daire”

burada da hükmünü icra ediyordu. Metodolojik olarak çok temel bir hata yapıyorlardı çünkü

ulusçuların ulus tanımlarından yola çıkıyorlardı ve ulusçuluk varsa ulusçuluğun ve ulusun

bilgisi var olamazdı. Ve fiilen ulusçu oldukları için de metodolojik olarak böyle bir temel hata

yaptıklarını göremezlerdi.

E) Millet Nasıl Bir Topluluktur?

Ulusun ne olduğunu anlamak için, ulusu kapsayan bir şeyle ayrımı içinde ele almak gerekir

ki, ulusçuluğun dışına çıkılabilsin. Böylece ulus ve ulusçuluk denen “şey”in bütün ulus ve

ulusçuluklarda ortak olan yanı bulunabilsin. Yani ulusların arasında, bütün ulus ve

ulusçuluklarda ortak olan özellik veya öz, ancak onun içinde bulunduğu aynı türden geniş

bir küme içindeki ayrılığı bağlamında bulunabilir. Uluslardaki ortaklığı bulmak için,

ulusla aynı kümede bulunan ama ulus olmayan “şey”lerden ayıran özelliği bulmak

gerekir. Yani ulusun ne olduğunu anlamak için uluslara değil, ulusun da içinde bulunduğu ve

uluslardan oluşmayan daha büyük kümeye bakmak gerekir.

Sadece İnsanlara bakarak insan tanımlanamaz. İnsan başka canlı türleriyle ilişki içinde

tanımlanabilir. Örneğin “insan sosyal hayvandır” tanımında, insan çok daha genel bir küme

içinde (hayvanlar kümesi) ayırıcı niteliğine göre tanımlamış olur. Yani insan ancak, hayvan,

25

gibi daha geniş ve kapsayıcı bir kümeye göre tanımlanabilir. Bunu yapabilmek için de insanı

içinde bulunduğu bir kümeyle kıyaslamak, insanı o geniş küme içinde özgül kılan, ayrı bir alt

küme yapan kriteri bulmak gerekir.

Bunu ulusa aktarırsak, ulusun da içinde bulunduğu daha geniş bir küme ile ayrılığı

noktasından ulusun tanımına ulaşılabilir, uluslarda ortak olan, ulusun özü ancak böyle

bulunabilir. O halde ulusun tanımına ulaşmak için uluslara değil, ulusların dışında başka bir

“şeye” bakmak gerekir.

Neredeyse 1980’lere kadar ulus konusundaki bütün tartışmaların ve incelemelerin yapmadığı

tam da buydu: ulusun nasıl bir toplumsal kategoriye dahil olduğu sorusu sorulmuyordu?

F) Ulus Hangi Büyük Küme İçindedir?

Sorunun bu tarz sorulması bile muazzam bir ilerlemeydi.

İşte Seksenlerin başında tam da bu yapılmaya, Ulus kendi dışındaki başka toplumsal gruplarla

ilişki içinde ele alınmaya başlandı. Bu basit gibi görünen ama çok temel değişiklik, Ulus

üzerine çalışmalarda bu bir tür “Kopernik Devrimi” sayılabilirdi.

“Bu ulus denen şey nasıl bir şeydir, ne türden bir topluluktur ?”sorusu soruldu. Toplumda

örneğin aileler var, aşiretler var, dinler var, sınıflar var, partiler var vs.. Ulus bunlardan

hangine benzer veya hangisiyle aynı kümededir?

Örneğin ulus sınıflar gibi, sınıflarla aynı kategoriden bir topluluk mudur?

Biraz dikkatli düşününce Ulusun sınıf türünden bir kümeye girmediği hemen ortaya çıkar.

Ondan temelden farklıdır. Her şeyden önce biri analitik bir kavramdır, diğeri bir olgudur.

Biri açıklama aracıdır diğeri açıklanacak şeydir. Ama bu soyut ifadelerin yerine şöyle bir

kıyaslama daha açıklayıcı olur.

Sınıf aidiyeti insanların kendilerini şu veya bu sınıftan kabul etmeleriyle ilgili değildir. Bir

kapitalist sosyalist olmakla bir kapitalist olmaktan çıkmaz. Eğer o işçi çalıştırıyorsa ve bir kar

elde ediyorsa, inancı ne olursa olsun bir kapitalisttir. Tersine bir işçi veya milyonlarca işçi,

eğer ücretli olarak iş gücünü satarak yaşıyorsa, kendisi kendisini ne kabul ederse etsin bir işçi

olmaya devam eder.

Yani bilinç ve kabul ile bir sınıftan olup olmama arasında bir ilişki yoktur. Bilinç varsa ve

gelirse bu o sınıftan olup olmamayı etkilemez. O halde insanların kabullerinden ve

bilinçlerinden bağımsız olarak var olan bir kümedir, bir “topluluk”tur sınıflar.

Ulus ise böyle değildir. Bir ulusu oluşturan insanlar o ulustan olmadıklarını düşünseler veya

karar değiştirseler o ulus var olmaya devam edebilir mi? Edemez. Yok olur. Ya da tersine,

insanlar şu veya bu ulustan olduklarını kabul ederlerse o ulus ortaya çıkar. Uluslar aslında şu

veya bu şekilde insanların kendilerini bir ulustan kabul etmeleriyle oluşurlar9.

9 Ancak ulusçuluk konusunda kafa yoranların daha başlangıçta bile ifade ettikleri ve ulus tanımları

üzerine yazanların öznel kriterler dedikleri bir başka tanım daha vardır. Bu tanıma göre bir takım

insanlar kendilerinin bir ulus olduğunu düşünüyorlarsa ulusturlar. Bu insanların kendilerinin kendilerini

26

Demek ki ulus sınıf gibi bir kategoriye, bir kümeye dahil değildir. Bu da Ernest Gellner’in de

belirttiği gibi şöyle ifade edilebilir: ulusçuluk ulustan önce gelir. Uluslar olduğu için

ulusçular değil; ulusçular olduğu için uluslar vardır10.

G) Marksistlerin Temel Yanılgısı ve Kavrayamadığı

Ama bu sonuç vulgar (bayağı) Marksistlerin kabul edebileceği bir sonuç değildir. Marksizm

demiyor muydu, varlık düşünceden önce gelir, düşünce varlıktan önce değil. Marks bu

önermeyle kafası üzerinde duran diyalektiği ayakları üzerine dikmemiş miydi?

Şimdi bir takım Ernest Gellner gibi burjuva, B. Anderson gibi veya Hobsbawm gibi,

Marksizmle ilişkileri şüpheli ve karışık bir takım sosyolog ve tarihçiler çıkıp, Marks’ın

ayakları üzerine koyduğu öğretiyi şemdi tekrar kafası üzerine dikiyorlardı. Bu dinden

çıkmaydı. Bu görüşlere iltifat edilemezdi. Ne demek milliyetçilik olduğu için milletler var,

milletler olduğu için milliyetçilik değil? Bu düşüncenin varlığı belirlediğini söylemekten

başka bir anlama gelmez. Bu idealizmdir, Marksizm’in inkarıdır ve bir kenara atılmasıdır.

Aşağı yukarı Marksistlerin büyük bir bölümü doğrudan ifade etmese de bu tür bir yaklaşım ve

soğukluk gösterdi ulus ve ulusçuluk konusunun ele alınışındaki yeni yaklaşıma. Ve böylece

Marksistlerin çok büyük bir bölümü modern ulus ve ulusçuluk tartışma ve araştırmalarının

tamamen dışına düştüler.

Aslında Marks-Engels dahil bütün Marksistlerin ulus tanımlamalarının temel metodolojik

yanılgısı buydu. Onlar ulusları, tıpkı sınıflar gibi, insanların kabul ve bilinçlerinden bağımsız

olarak var olan, var oluşun bilinçten önce geldiği bir grup içinde ele almışlardı ve kaba bir

gözlemle bu çok materyalist veya ayakları üzerine dikilmiş bir diyalektik gibi görünüyordu.

Bu nedenle bu yaklaşımdan kuşkulanmak ve ulus nasıl bir topluluktur diye sormak

Marksistlerin aklına bile gelmiyordu11.

ulus olarak kabul etmelerinden yola çıkar.

Her ne kadar bu tür bir tanım veya yaklaşım ulusu diğer ulus tanımlarına göre sadece başka bir kritere

göre tanımlıyor gibi görünürse de, diğer ulus tanımlarından çok temel bir farkı vardır. Ulusçuluğun

ulustan önce olduğu düşüncesi. Yani ulusçuluk olmadan ulus olamayacağı.

Diğer tanımların hepsi, insanların kabulleri dışında ulus diye bir şey olduğu gizli varsayımından

hareket ederler. Bu tanımda ise, ulusçular yoksa ulus da olmaz. Ulusçuluk ulustan önce gelmektedir.

Diğer tanımlarda ise ulus ulusçuluktan önce gelir ve ulus olduğu için ulusçuluk vardır.

Burada bütün o diğer tanımların açığa çıkmamış gizli varsayımını buluyoruz. Ulus diye bir şeyin

insanların bilinçleri ve kabulleri dışında var olduğu ve ulusçulun ulus diye bir şey var olduğu için

olduğu. Ne var ki bu öznel tanım çok uzun yıllar Marksistlerin dikkatlerinin ve ulus tanımlarının dışında

kaldı.

10 “Milliyetçilik ulusların kendi öz-bilinçlerine uyanma süreci değildir; ulusların var olmadığı yerde

onları icat eder” Ernest Gellner, zikreden: P. Anderson, age.s. 20

11 Elbette bunun Marksizm’in gerici, kendini tarihe ve dile göre tanımlamış bir ulusçulukla birlikte

doğmuş olmasıyla bağlantısı vardır. Ama şimdilik sosyal nedenlerle değil, metodolojik nedenlerle

ilgilenildiği; gerçek tarihteki çarpılmalarından soyutlanmış olarak düşüncenin hareketi olarak sorunun

çözülüşü ele alındığı için buna girilmiyor.

27

Aslında bayağı olmayan Marksizm için ulusçuluğun uluslardan önce geldiği önermesinde

hiçbir sorun bulunmamaktadır. Maddi üretim koşullarındaki değişmelerin, insanların

düşüncesinde bir ulusçuluğun oluşmasına ve bu ulusçuluğun da toplumsal yaşam üzerinde

karşı etkide bulunmasına Marksist diyalektik kapalı olmadığı gibi, diyalektik tam da bu

karşılıklı etkinin incelenmesini gerektirirdi. Bir yandan bayağı bir Marksizm ortalığı

kaplamıştı. Diğer yandan Marksist teorinin ustalarının hepsinin bu hatayı işlemiş olması ve

onların manevi otoritesi de böyle yaklaşmayı engelleyen ek bir faktördü.

H) Marksizm’in En Gerici Ulusçularla Aynı Varsayımı Paylaşması

Ama bu sonuçtan çıkacak başka sonuçlar da vardır.

Ulusların ulusçulardan önce geldiği ve uluslar olduğu için ulusçular olduğu; ulusun sınıf gibi

bir grup içinde bulunduğu düşüncesi tam da ulusçuların, hem de en gerici ulusçuların, ulus

tanımlarının ardındaki gizli varsayımdır.

Çünkü ulusçuların çoğu, uluslar olduğu için ulusçular olduğunu düşünür ve ifade ederler.

Ulusları tıpkı sınıf gibi ele alırlar. Nasıl sınıf kendi kendine varsa ve ancak sınıf kendi

bilincine vardığında kendisi için bir sınıf haline gelirse, sosyalistler nasıl işçilerin kendilerinin

ayrı bir sınıf olduklarını onlara anlatmaya çalışırlarsa, ulusçular da ulusların var olduğunu

ama bu bilincin çoğu duruda olmadığını, bu bilincin veya duygunun uyarılması, yaratılması

gerektiğini düşünürler.

Bir bakıma ulusçular ve sınıfçılar arasında şöyle bir alış veriş olmuş gibidir. Ulusçular

sınıfçılardan (Marksistlerden) varlığın düşünceden önce geldiği fikrini ele alıp bunu ulusa

uygulamışlardır. Marksistler de ulusçulardan bu ulusçuluğa uygulanmış bu düşünceyi alıp onu

görünüşüne bakarak kendilerine ait bir düşünce gibi benimsemişlerdir. Benimsedikleri ise,

varlığın düşüncen önce geldiği değil, ulusçuların ulus anlayışıydı: Ulusun ulustan önce

geldiği.

Böylece Marksistler farkına varmadan, ulusçuların, ulusların da sınıflar gibi bilinçten önce

geldiği şeklindeki gizli varsayımını, ulusçuluk tanımını kabullenmiş oluyorlardı. Yani

ulusçuların ulus tanımını kabul ederek ulusun ne olduğunu anlamaya çalışıyordu bütün

Marksist yazın. Kendisinin kendisi hakkındaki fikri ne olursa olsun, ulusçuların ulus tanımını

kabul ettiği için, ulusçuydu Marksizm.

Çünkü nasıl tanrıya inananların tanrı tanımlarından hareketle tanrının ne olduğu

anlaşılamazsa, ulusçuların ulus tanımlarından da ulusun ne olduğu anlaşılamazdı. Böylece

birçok Marksist tarihçi, sosyolog ve teorisyenin değindiği, ulus ve ulusçuluk söz konusu

olduğunda Marksizm’in sefil bir durumda bulunması olgusunun metodolojik nedenine de

ulaşılmış ve bir açıklama getirilmiş oluyor.

Marksizm ulusçuların ulus tanımını ve gizil varsayımını kabul ettiği için nesnel olarak

ulusçuydu. Ve elbette ulusçular uslun ne olduğunu anlayamadıkları için de ulus ve ulusçuluğu

açıklama konusunda koca bir başarısızlık içindeydi.

Ulus ve ulusçuluk konusunun Marksizm’in muazzam bir başarısızlığını göstermesi hiç de

28

şaşırtıcı değildi ve ortada bir paradoks yoktu. Aslında ulusçuların ulusun ne olduklarını

anlayamayacakları önermesinin parlak bir doğrulanması söz konusuydu.

Keza, ulus ve ulusçuluk arasındaki bir arada bulunmazlık veya ters orantı ilkesi burada da

geçerliydi ve parlak bir biçimde doğrulanmış oluyordu.

Marksizm ulusçuluğun ne olduğunu anlayamadığı için ulusçu olduğundan o paradoks gibi

görülen, Marksizm’in yerini her yerde ulusçuluğun alması, Marksistlerin ulusçular olarak

ortaya çıkması; Marksizm’in genellikle ulusal hareketlerin bayrağı olması veya ulusal

hareketlerin bayrağıyla başarı kazanması da son derece anlaşılır olmaktadır.

Olan Marksizm’in içindeki ulusçuluk kurdunun orada üreyip, gelişip, onu içi boş bir kabuğa

döndürmesi ve en sonunda Marksist kabuğundan kurtulması, onu kırıp atmasıdır.

Ama aslında bu kabuğun içinde bir başka Marksizm vardır. Ve o da ulusçuluk kabuğunu

atmaktadır ve atacaktır. Zaten bu satırlarda yapılmaya ve gösterilmeye çalışılan da budur.

Marksizm tıpkı Hegel’in sistemi ve Metodu arasındaki çelişki gibi bir çelişkiyi içinde

taşımıştır. Nasıl Hegelcilerin onun sistemini benimseyenleri en gericiler haline geldilerse ve

sonunda o devrimci diyalektik özünü inkar ettilerse, Marksizm’in bu gerici ulusçuluğa teslim

olmuş yanını benimseyenler en gerici ulusçular haline dönüştüler.

Ama Marksizm’in bir de Hegel’in yöntemi gibi, devrimci yöntemi vardır, özü vardır. Bu özü

izleyenler de, tıpkı Hegel’in yöntemini sahiplenen; onu eleştiren ve geliştiren Marks gibi,

Marksizm’i geliştirmek ve onu ulusçuluğun kalıntılarından arındırmakla yükümlüdürler ve

bunu yapacaklardır. Zaten bu satırlarda yapılmaya çalışılan da budur.

İ) Gerici Ulusçuluk Tanımının (Marksistlerin) Vardığı Nokta: Totoloji

Şimdi ulusçuluğun ulustan önce geldiği sonucu ışığında ulusçuluğun ne olduğu sorusuna geri

dönülebilir.

Hareket noktasında, ulusçuluğun ne olduğunu anlamak için ulusun ne olduğunu anlamak işe

yarayabilir denmiş ve ulusun ne olduğu sorusunun cevabına yönelinmişti. O zaman da ulusun

sınıf gibi değil, bilincin varlıktan önce geldiği bir cemaat türü olduğu sonucuna ulaşılmıştı.

Yani ulusçuluk ulustan önce gelmektedir. O halde ulusçuluk ulustan önce geliyorsa ulus

anlamak için ulusçuluğu anlamak gerekmektedir.

Ama ilk hareket noktasında da, ulusçuluk “bir ulusun çıkarlarını öne almak” olarak

tanımlamış ve bunun ne anlama geldiği, yani ulusçuluğun ne olduğunu anlamak için

ulusun ne olduğunu anlamak gerektiğinden yola çıkılmıştı.

Ulusun ne olduğu araştırılırken de şimdi ulusçuluğu anlamadan ulusu anlamak mümkün

değil, çünkü ulusçuluk ulustan önce geliyor sonucu ortaya çıktı.

O zaman bir totoloji ortaya çıkıyor. Ulusçuluğu anlamak için ulusu; ulusu anlamak için

ulusçuluğu anlamak gerekiyor. Ulus: ulusçunun ulus dediğidir. Peki ulusçu nedir? Ulusun

çıkarını öne alandır? Gene başlanılan noktaya geri dönüldü.

Demek ki ulusçuluğu, “bir ulusun çıkarlarını öne almak” olarak tanımlamak, içinden çıkılmaz

29

bir sonuca yol açmakta hiçbir şeyi açıklamamakta ve hiçbir ipucu vermemektedir ve

totolojiyle sonuçlanmaktadır12.

Dikkat edilirse, bunca sonuca rağmen, buraya kadar o kadar uğraşılmasına rağmen

ulusçuluğun ne olduğu hala tanımlanabilmiş değildir. Ulus konusunda da ulaşılan sonuç,

ulusçuluğun ulustan önce olduğuydu; ulus sınıflar gibi bilinçten ve kabulden bağımsız olarak

var olabilen bir “şey” değildi. Ulusun sadece bu özelliği tespit edilebilmişti.

Bu çıkmaz aslında ulus ve ulusçuluğun ne olduğu bilgisi arasındaki ilişkinin yeni bir

doğrulanmasını da gösteriyor. Ulusçuluğun ulusçular tarafından (ki Marksistler da aynı tanımı

kabul ediyorlardı ve dolayısıyla ulusçuydular) tanımlanmasının ulusçuluğun ne olduğun

gösteremeyeceği, çünkü ulusçuların ulusun ve ulusçuluğun ne olduğunu anlayamayacağı

önermesinin de tekrar bir doğrulanmasıdır bu totolojiyle sonuçlanma. Çünkü eğer

“ulusçuluğun bir ulusun çıkarını öne almak” olduğu önermesi ulusçuluğu açıklayan doğru bir

tanım olsaydı, bunu ulusçular (ve Marksistler) kabul etmezlerdi.

5) Gellner’in Ulusçuluk Tanımı

A) Uluslar ve Dinsel Cemaatler

Ulusların var oluşunda önce ulusçuluk var ise, bu onların dinsel cemaatlere benzediğini

gösterir.

Gerçekten de dinler de o dine inanan insanlar olmasa olmaz. En azından inananlar olmadan

dinsel cemaat olamayacağı gibi, ulusçular olmadan da uluslar olamayacağından, ulusu din

gibi cemaatlerle aynı kategoriden saymak; o din gibi cemaatlerle ayırıcı özelliğini araştırmak

belki bir çıkış yolu sağlayabilirdi13.

Böyle bir çaba o zamana kadarki ulus ve ulusçuluk teorilerine göre bir tür küçük bir Kopernik

devrimi sayılabilirdi14.

12 Aslında bu tanımın yanlışlığı kategoriktir ve Marksistler (ve de ulusçular) mantıksal kategoriler

bakımından bir yanlış yapmaktadırlar. “Ulusun çıkarını öne almak” da, bir sosyolojik değil, politik

tanımdır. Çünkü bir ulusun çıkarını öne almayan bir ulusçuluk da mümkündür. Örneğin teorik olarak

enternasyonalizm bu kategoriye girer. Ama burada yapılmaya çalışılan sosyolojik bir olgu olarak

ulusun ve ulusçuluğun ne olduğunu anlamaktır. Bu tanımda, Sosyolojik bir soruna politik

kavramlarla cevap verilmekte politik kavramlar sosyolojik kavramlar düzeyine yükseltilmektedir. Bu

önermenin ulusçuluk hakkında hiçbir şeyi açıklayamayıp tam bir çıkmazla sonuçlanmasının nedeni de

mantıksal kategoriler düzeyinde yapılan bu yanlış ve karıştırmadır.

13 “Buradaki güçlüğün bir kısmı bilinçsizce de olsa, sözgelimi büyük -Y- ile Yaş’a benzer büyük –M-

ile Milliyetçilik diye bir nesne yaratıp sonra bunu bir ideoloji diye sınıflandırmaktan kaynaklanıyor.

(Herkesin bir yaşı varsa, o zaman Yaş yalnızca analitik bir terim halini alır.) milliyetçilik, “liberalizm”,

“faşizm” gibi olgularla değil de “akrabalık”, “din” gibi olgularla bir arada düşünülürse, her şey daha

kolay olabilir.” (age., s.20)

14 “Bu kitabın amacı milliyetçilik denen “anomali”nin daha doyurucu bir açıklamasına ulaşabilmek için

nihai olmayan bazı öneriler sunmaktır. Benim izlenimim hem Marksist hem de liberal teorilerin bu

alanda “görünüşü kurtarmak” için girişilmiş gecikmiş bir Batlamyusçu çabayla dumura uğramış

30

Bu yaklaşımı birçoklarının yanı sıra, Benedict Anderson meşhur “Hayali Cemaatler”

(İmajiner Topluluklar) adlı kitabında geliştirdi ve ulusu “hayal edilmiş bir siyasal topluluk”

olarak tanımladı15.

Ne var ki, B. Anderson’un kitabı, millet denen topluluğun siyasal karakterini veri kabul

ederek siyasal karakteri üzerinde değil de, hayal edilmiş olma karakteri üzerinde duruyor ve

bu hayal edişin araçları ve biçimleri üzerinde yoğunlaşıyordu.

Aslında bütün cemaatler, ama özellikle dinsel cemaatler de hayal edilmişlerdir. O halde hayal

edilmiş olmak aslında onun dine göre ayırıcı niteliğini vermez, örneğin sınıfa göre ayırıcı

niteliğini verir. Dolayısıyla kitabın adı oldukça yanıltıcıdır. Zaten yazar da ulus ile başka

cemaatler arasındaki ayrımın hayal edilmiş olmak değil, hayal ediliş biçimi ve araçları

noktasında olduğunu ifade eder ve bir anlamda kitabın adının ve yaptığı tanımın, yetersizliğini

veya yanlışlığını da itiraf eder16.

Yani kitap asında dinsel cemaat ile ulus arasındaki ayrılık noktasında değil de bu cemaatlerin

hayal ediliş tarzlarında yoğunlaştığı için, hayal edilmek her ikisinde de ortak olduğu için,

dinsel cemaatle ulus arasındaki gerçek ayrım üzerinde yoğunlaşmaz. Ulusçuluk üzerine bir

kitap olmaktan ziyade, hayal etme biçimleri ve araçları üzerine bir kitaptır ve bunu ulus ve

ulusçuluk bağlamında ele almaktadır.

Ne var ki, bu kitap bütün zaaflarına rağmen, ulusçuluğun ulustan önce geldiği düşüncesiyle

birlikte ulusçuluk ve ulus üzerindeki çalışmaların belli bir atılım ve canlılık kazanmasında

etkili olmuştur.

Böylece ulusçular ulusları yaratırken tarihin nasıl alt üst edildiği, uydurulduğu, yeniden

yazıldığı, neredeyse bütün uluslarda, zengin örneklerle kanıtlanmıştır.

Ama daha sonra görüleceği gibi aslında bunlara gerici ulusçuluğun ihtiyacı vardır. Yoksa bir

tarih yaratmak ulusçuluğun zorunlu bir koşulu değildir, bu gerici ulusçuluğun bir özelliğidir.

Bu nedenle bu çalışmalar nispeten daha demokratik, tarihe dayanma gereği duymayan bir

ulusçuluğun gerici ulusçuluğa karşı bir mücadelesi ve onu tanımlayışı olarak da görülebilir.

Ama bu tanımın sosyolojik anlamı üzerine daha sonra gelinebilir. Şimdilik mantık ve

metodoloji alanında kalmaya devam edelim.

B) Ulus ve Din’in Farkı

Evet, ulus din gibi bir hayali cemaat ve ondan tasavvur ediliş biçim ve araçlarıyla ayrılıyor.

oldukları ve gerekenin, tabiri caizse, Kopernikçi bir ruh hali içinde yeniden bir perspektif düzenlemesi

olduğu.” B. Anderson, Hayali Cemaatler, s.18

15 “O halde, antropolojik bir ruhla, ulus hakkında şu tanımı öneriyorum: Ulus hayal edilmiş bir siyasal

topluluktur – kendisine aynı zamanda hem egemenlik hem de sınırlılık içkin olacak şekilde hayal

edilmiş bir cemaattir.” (Age., s. 20)

16 “Aslında yüz yüze temasın geçerli olduğu ilkel köyler dışındaki bütün cemaatler (ve hatta belki onlar

da) hayal edilmiştir.” (age., s.21)

31

Ama din ile ulus arasında tek fark bu mu?

Bu gün din denildiğinde politik olmayan, özele ilişkin bir cemaat anlaşılmaktadır ya da

ancak böyle cemaatler din olarak tanımlanmaktadır.

Öte yandan ulusun B. Anderson’un veri kabul edip de üzerinde durmadığı temel özelliği

“Politik bir Cemaat” olmasıydı.

O zaman yavaş yavaş bir noktaya geliniyor. Ulus ve din ikisi de, önceden insanlar tarafından

kabul temelinde var olan topluluklardır. Böyle genel bir küme içinde yer almaktadırlar. Ve

şimdi bu küme içinde yer alan ulus ve dinin ayrımı şu noktada ortaya çıkıyor: Uluslar politik

cemaatlerdir, dinler politika dışı. Veya ancak politika dışıysalar din olarak tanımlanabilirler.

Bu noktadan gidilirse en azından ulusun tanımı yapılamasa bile ulusçuluğun bir tanımına

ulaşılabilir. Gerçekten de böyle bir tanımı Ernest Gellner yapmıştır.

Ulusçuluğun ulustan önce geldiğini, ulusçular olduğu için uluslar olduğun söyleyen Ernest

Gellner, işe ulusun tanımıyla değil de ulusçuluğun tanımıyla başlar. Ve ulusçuluğu

ulusçuluğun dışındaki başka iki ilkeye göre şöyle tanımlar: “Ulusçuluk temelde siyasal birim

ile ulusal birimin çakışmasını öngören temel ilkedir”

İlk bakışta çok önemli görünmeyen çok zararsız gibi bir tanımdır bu. Ama üzerine

düşünülünce, ulusçuluğun ne olduğu üzerine çok temel bir ayrım yaptığı görülür.

Hem ulusçuluğu örneğin, “politik birim” ayrımıyla, politik olmayan bir cemaatin

oluşumundan (örneğin bir futbol kulübü taraftarlığı, bir tarikat, bir din veya bir dernekten)

ayırır; hem de onun siyasetle ilişkisini diğer ilişkilerden ayırır. Yani siyasal olanı, ulusla değil

de başka şeye göre tanımlayanlardan da ayırır. Örneğin dinsel birim ile siyasal birimin

çakışmasını öngördüğü söylenen teokrasi anlayışından ayırır. “Irksal” birim ile siyasal birimin

çakışmasını öngören ırkçılıktan ayırır.

Bu gerçekten devasa bir adımdır.

Bu tanım, ulusal birimin veya ulusun nasıl tanımlanacağını veya tanımlandığını bir kenara

bırakır ve birçok ulus tanımları olabileceğini de zımnen ifade eder. Ulusçuluğun ayırıcı

niteliği, ulusal birimi nasıl tanımladığı değil, (çünkü birçok farklı ulusçuluk ulusal birimi

farklı olarak tanımlayabilir ve tanımlamaktadır ve de Marksistlerin ulus tanımına ulaşma

çabalarının neden boşa çıktığı da burada daha açık olarak görülmektedir, bu tanımları ulusun

tanımının kaynağı olarak almışlardır), şu veya bu kritere göre ulus olarak tanımlananın,

siyasal olanla çakışmasıdır. Bu gerçekten de ulus ve ulusçulukların hepsinin istisnasız,

onları o yapan, ortak özelliğidir.

Bu tanım, aynı zamanda ulusun son derece yeni ve modern olan özelliğini de göstermektedir.

Eskiden de bu günkü ulusçuların ulus dedikleriyle benzer isimlere sahip kendini öyle

tanımlayan insan grupları, örneğin Araplar, Kürtler vs., vardı. Ama Arap ya da Kürt olmanın

toplumsal hayatı düzenlemeye yönelik hiçbir anlamı olmadığı gibi hiçbir politik anlamı da

yoktu. İnsanların hiçbir davranışlarını belirlemiyordu Türk, Arap veya Kürt olmaları. Yani

Türk, Arap veya Kürt “cemaatı” yoktu eskiden. Arap veya Kürt olmak bir dinde olduğu gibi

bir cemaat olma anlamına gelmiyordu. Daha ziyade linguistik veya etnolojik bir anlama

32

sahipti bu terimler, sosyolojik değildiler. Bu günkü Türklüğün, Kürtlüğün ve Araplığın, o

eski, hiçbir politik veya toplumsal hayatı düzenlemeye yönelik bir anlamı olmayan Türklük,

Kürtlük ve Araplığın devamı olduğu iddiası ulusçuların, hem de ulusçuların en gericilerinin

bir yalanı veya iddiasıdır.

Zaten ulusçular da ulusal bilinci uyandırmaktan söz ederlerken, bu günkü Kürt ve Arap

uluslarıyla tarihteki Kürtlük ve Araplık arasında hiçbir ilişki bulunmadığını farkına varmadan

itiraf etmiş olurlar. Burada Türklük, Kürtlük ve Araplıktan örnek olarak söz edildi, yoksa bu

durum, Almanlar, Fransızlar ve hatta şimdi yaratılmaya çalışılan Avrupalılar gibi, tarihi

olduğunu iddia eden bütün uluslara da aktarılabilir.

Kimi ulusçular ulusu dille, kimi dinle, kimi soyla, kimi toprak parçasıyla, kimi ırkla, kimi

bunların veya başka tanımların çeşitli bileşimleriyle tanımlayabilir ve tanımlamaktadır da.

Ama bir ulus, tarihle, dinle, etniyle tanımlanmasına karşı da tanımlanabilir. Bu da ulus ve

ulusçuluk olmaktan çıkmaz. Sadece bu demokratik bir ulusçuluk ve ulus olur.

Ama ister gerici ister demokratik olsun, bunların hepsinde ortak olan, nasıl tanımlanırsa

tanımlansın ulus denen şeyin politik olanla çakışması gerektiği, yani her ulusun bir devleti

olması hakkı, bütün ulusçuların kabul ettiği ortak varsayımdır.

Böylece ulusçuluk ilk kez, kendi dışındaki başka bir şeyle, yani politik olanın hangi ilkeyle

tanımlanacağı ve bundaki ayırıcı özellikleriyle tanımlanmış oldu.

C) Ulusçuluk Tanımının Diğer Sonuçlarla Uyumu

Bu sonuç aynı zamanda şimdiye kadar karşılaşılan bütün paradoksları da açıklar ve o

bağıntılarla uyum halindedir.

Örneğin yeryüzünde var olan uluslara bakarak bir ulus tanımına ulaşmanın neden hep

başarısızlıkla sonuçlandığı bu yaklaşımdan hareketle de kolaylıkla açıklanabilir.

Çeşitli uluslar ulusçular tarafından yaratıldığından ve farklı ulusçulukların farklı ulus

tanımları olduğundan, bu da ulusçuların ulus tanımlarından hareketle ulusun ne olduğunu

anlamaya çalışmak anlamına geldiğinden, bu çabanın neden başarısızlığa mahkûm olduğu

apaçık görülmektedir.

Eh Marksistler de hep bunu yaptıklarından, kendilerinin ulusçu olmadığı yolundaki

iddialarına rağmen, ulusu ulusçuların tanımlarından hareketle tanımladıkları veya

tanımlamaya çalıştıkları için, (Allah’ı inananların tanımlamalarıyla tanımlama hatırlansın)

kendileri hakkındaki iddiaları ne olursa olsun, bizzat nesnel olarak yaptıklarıyla ulusçu

oldukları ortaya çıkar.

Yine bununla tutarlılık içinde, Şimdiye kadar Marksistlerce, ulusçuluğun zıttı gibi ele alınan

veya öyle olduğu iddia edilen enternasyonalizmin de aslında tamı tamına ulusçuluğun

dayandığı ilkeye dayandığı ve onu yeniden ürettiği ortaya çıkar. Yani ulusal olanla politik

olanın çakışması ilkesi, enternasyonalizmin de ilkesidir. Enternasyonalizm de

nasyonalizm ile aynı ilkeyi paylaşmaktadır: ulusal birimle politik birimin çakışması

Bu tanım açısından Marksistler ve Enternasyonalistler aynı, ulusal olanın politik olanla

33

çakışması ilkesine dayandıklarından ve ulusçu olduklarından, enternasyonalizmin sınıfın

çıkarını öne alma ve ulusçuların ulusun çıkarını öne alma tanımlarının, ulusçuluğu ve zıddını

değil, ulusçuluğun farklı biçimlerini tanımladığı ortaya çıkar. Çünkü ulusun çıkarını öne

alma politikasını savunmayan bir ulusçuluk da, tıpkı yayılmacı ve baskıcı olmayan bir

ulusçuluk gibi mümkündür, bizzat ulusçular bunun ulusçuluk olmadığını söylerler ve bu

ulusçuluk tanımıyla ve enternasyonalistler tam da böyle ulusçulardır.

Burada yine her zaman karşılaşılan farklı kategorilerden kavramların birbirleriyle

çiftleştirilmesi söz konusudur. Enternasyonalizm, yani sınıfın çıkarını ulusun çıkarının önüne

almak veya uluslar arasında barış ve kardeşliği savunmak bir politikadır, ulusçuluk ise

sosyolojik bir olgudur. Ulusçuluğu bir ulusun çıkarını öne almak ve enternasyonalizmi buna

zıt olarak koymak ve bunları ulusçuluğun ve zıddının tanımı olarak ele almak, farklı

politikaları sosyolojik kavramların yerine geçirmek demektir.

Politik olarak gerçek anlamıyla tanımlanırsa: Ulusun çıkarını öne almayan ulusçular (ulusal

olanla politik olanın çakışması gerektiğini kabul edenler) enternasyonalist, alanlar

ulusçudurlar. Ulusçuluk ve enternasyonalizm zıtlığı ve tartışması ulusçuluğun kendi içindeki

bir zıtlık ve tartışmadır. İki farklı sosyal olgunun değil, iki farklı politikanın zıtlığı ve

tartışmasıdır. Ulusçuluğun zıddı enternasyonalizm değil, başka bir “şey”, ulusal birimle

politik birimin çakışması ilkesini reddetmek, örneğin ulusal birimi özel olarak

tanımlamak, politik alanın dışına atmak olabilir.

Görüldüğü gibi bu tanım gerçekten çok devrimci ve alt üst edicidir. Alışılmış ve bilinen her

şey tamamen ters anlamlar kazanmakta ve işin ilginci bu yeni anlamlarıyla çelişkili gibi

görünen olguların çelişkili olmadığı; açıklanamaz gibi görünen olguların açıklanabildiği de

ortaya çıkmaktadır.

Örneğin bu yazının başında milliyetçilikle sosyalizmin ilişkisinde, sosyalizmin hep yenildiği

veya ulusçuluğa teslim olduğu ve sadece pratikte değil teoride de ulusçuluğu açıklayamadığı;

ulusçuluğun bütün teorik ve entelektüel sefaletine rağmen Marksizm’ce anlaşılamadığı ve her

yerde ona galebe çaldığı gibi olgular son derece anlaşılır olmaktadır.

Bu tanımla, Marksist’lerin veya Enternasyonalistlerin de ulusçularla aynı anlayışı

paylaştıkları ve onların ulus ve ulusçuluk tanımlarını benimsedikleri ve bu nedenle

ulusçuluğun ve ulusun ne olduğunu anlayamadıkları net olarak görülmektedir

Bu tanım aynı zamanda ulusçuluğun niye birçok yer ve durumda enternasyonalizm, Marksizm

ve sosyalizm bayraklarına büründüğünü ve kendini öyle ifade ettiğini de kolayca açıklar.

Çünkü Marksizm’in ulus ve ulusçuluk söz konusu olduğunda ulusçuluğun reddedeceği hiç bir

ulus ve ulusçuluk anlayışı yoktur. Zaten fiiliyatta Marksistler ulusçuluğu saldırgan, baskıcı,

yayılmacı bir ulusçuluk anlamında kullanmışlardır. Yurtseverlik olarak tanımladıkları ve öyle

olmadığını söyledikleri ulusçuluğu hem olumlamışlar hem de kendilerinin öyle olduklarını

söylemişlerdir. Ve bizzat bu da sosyalizmin de ulusçu olduğunun bir ifadesidir.

Yine niye “Ulusların Kaderini Tayin Hakkı”nın aynı zamanda hem enternasyonalistlerin hem

ulusçuların da savunduğu bir talep olduğu, Lenin ve Wilson’un aynı program veya ilkede

anlaşmasının niye hiç de çelişkili olmadığını apaçık görülmektedir. Çünkü Ulusların kaderini

34

tayin hakkı, her ulusa bir devlet kurma hakkı, aslında tamı tamına, ulusal birim ile politik

birimin çakışması demek olan ulusçuluğun ilkesinin ifadesinden başka bir şey değildir.

Keza bu sonuç bizzat bu yazının ele aydığı başlığın dayandığı varsayımların yanlışlığını da

gösteriyor. Yani ulusçuluğun ne olduğu bilinmemektedir ve sosyalizm ulusçuluğa karşı veya

onunla çelişik değildir.

Ama bunlar kanıtlandığı an, yani şu an bizim yaptığımız gerçekleştiği an, ve bu Marksist

yönteme dayanılarak Marksizm’ce yapılabildiği için, başlık yanlışlandığı kanıtlandığı anda

doğru hale gelmektedir.

Şimdiye kadarki Marksizm’in ulusçuluğun ne olduğunu bilmediğini ve ona zıt olmak bir yana

ulusçu olduğunu söyleyen bu Marksizm hem ulusçuluğun ne olduğunu açıkladığı hem de ona

zıt olduğu için, başlığın yanlışlığı kanıtlandığı an başlık doğru hale gelmektedir.

D) Tanımın Bazı Sonuçları

Ama bu tanım aynı zamanda bize, ulus ve ulusçuluk karşısındaki sosyalist programın, talebin

ne olması gerektiğini de göstermektedir.

Mademki ulusçuluk ulusal birimle politik birimin çakışması ilkesine dayanmaktadır,

sosyalizm de ulusal birimle politik birimin çakışması ilkesini reddetmelidir. Ulusal olan tıpkı

din gibi, tıpkı her hangi bir spor kulübü taraftarlığı gibi özele ilişkin olmalıdır.

Ulusçuluğun dayandığı ilkeyi reddeden, gerçekten sosyalizme uygun ve onun zıddı olan bir

toplum talebi: nasıl tanımlanırsa tanımlansın, ulusal birimle politik birimin çakışması

ilişkisinin reddi olabilir.

Bu şöyle de ifade edilebilir: isteyenin istediği ulusa girmesi, çıkması, üç kişi bir araya gelip

istediği ulusu kurması veya ulussuz olması.

Ulus tıpkı din gibi politik alanın dışında özel olarak tanımlanmalıdır. Politik olan nasıl dinsel

olana göre tanımlanmıyorsa, ulusal olana göre de tanımlanmamalıdır. Milliyetçilik nasıl,

politik olanla dinsel olanın çakışması ilkesine dayanan teokratik düzene, dinsel olan özele

ilişkindir, politik anlamı olmamalıdır diye son verdi ise; sosyalistler de ulusal devlete ve

ulusçuluğa karşı aynı şeyi yapmalıdırlar: ulusal olan özele ilişkindir, politik anlamı

olmamalıdır. Ancak o zaman sosyalizm kendisi hakkındaki kendi öznel değerlendirmesine

rağmen nesnel olarak ulusçu olmaktan çıkar.

Politik birimin ulusal birimle tanımlanmaması, uluslara son vermek demektir

Diğer bir ifadeyle sosyalistler sadece ulusçuluğa değil, ulusa da karşı olmalı ve mücadele

etmelidirler.

Burada yine sosyalizmin ulusçuluğundan kaynaklanan sosyalist hareketin çok yanlış bir

strateji ve politika anlayışına dayandığı da ortaya çıkmaktadır. Sosyalist hareket ulusu

kendisine karşı mücadele edecek bir birim değil, içinde mücadele verilecek ve iktidara

gelinecek bir birim, bir ortam olarak ele almış bulunmaktaydı. Yani sosyalist uluslar ve

ulusal devletler olabileceği gibi bir varsayıma dayanıyordu sosyalist hareket ve

35

Marksizm. Temel yanlış buydu.

a) Proletarya Diktatörlüğü

Sosyalist uluslar veya ulusal devletler olabileceği varsayımı, bizzat Marksizm’in kendi devlet

teorisiyle çelişir.

Bırakalım sosyalizmi, bir işçi iktidarı ulusa göre tanımlanmış devletle bir arada

bulunamaz. Bu, ulusu bir tarafsız ortam, içinde mücadele verilip iktidara gelinecek ve

sosyalist bir ulus kurulacak bir birim olarak gören ulusçu anlayış, ulus ilkesine göre

tanımlanmış bir devletin sınıfsız topluma gidişte işçi sınıfı iktidarının aracı olarak

kullanılabileceği anlamına gelmektedir.

Bu ise, bizzat Marks’ın Paris Komünü’nden çıkardığı, dersle, işçi sınıfının burjuva devletini

sınıfsız topluma gidişte bir araç olarak kullanamayacağı ve onu parçalamak zorunda

olduğu sonucuyla çelişmektedir. Çünkü, burjuva devletin, hem de gerici biçiminin, en temel

özelliği, politik birimin ulusal birime göre tanımlanmış olmasıdır.

Proletarya, tıpkı düzenli orduyu, baskıcı ve bürokratik bir cihazı kullanamayacağı gibi,

ulusal birimle politik birimin çakışması ilkesine göre örgütlenmiş bir devleti de sınıfsız

topluma gidişte bir araç olarak kullanamaz. Onun yapısı bu işleviyle çelişir

Böylece Proletarya diktatörlüğü denen “şey”in, neyin karşısında diktatörlük olacağı da

somutluk kazanmaktadır. Proletarya diktatörlüğü: politik olanın, yani devletin ulusal

olanla, ulusal birimle tanımlanmasına karşı bir diktatörlük olmak zorundadır ve onun

gerçek anlamı budur.

Bu günkü burjuva diktatörlüğü de somut anlamını kazanmaktadır. Burjuva diktatörlüğü de

ulusal olanın özel olarak tanımlanmasına karşı bir diktatörlüktür. Böyle bir devlet elbette,

tabiatı ve tanımı gereği, ulusal olanı özel ile sınırlayan bir devletin aracı olarak kullanamaz.

Buradan giderek şimdiye kadarki sosyalist devrimlerin niçin tam anlamıyla sosyalist

devrimler ve proletarya diktatörlükleri olmadıkları ve niçin birer ulusal devletle

sonuçlandıkları da anlaşılır ve öngörülebilir olmaktadır.

b) Devrim Kavrayışı ve Tanımı

Bu ulusçuluk tanımının programatik sonuçları içinde sosyalist devrim anlayışı da kökten

değişir.

Sosyalist bir devrim, uluslar içinde sosyalist devrimler yapılması ve sonra bu sosyalist

ulusların birleşmesi biçiminde değil, bizzat ulusa ve uluslara karşı bir hareket olarak

gerçekleşebilir.

Böylece, bizzat sosyalist devrimlerin uluslar içinde yapılması ve sonra bu sosyalist ulusların

birleşmesi anlayışının da, sosyalizmdeki milliyetçiliğin bir görünümünden başka bir şey

olmadığı ortaya çıkmaktadır.

Ama sosyalist devrim böyle ulusçu olmayan bir yaklaşımla tanımlandığında, şimdiye kadar

36

yapılan sosyalist devrimlerin ve hareketlerin aslında sosyalist devrim olmadıkları da ortaya

çıkar.

Bunların gerçekte ne olduğu bir tarihsel analoji ile şöyle açıklanabilir. Burjuvazi henüz

güçsüzken, kendi projesini henüz yeterince geliştirmemişken, özlemlerini nasıl Hıristiyanlık

ve dine dayanan devlet ilkesi içinde, örneğin Püritenlik ve Protestanlık biçiminde ifade

ettiyse; şimdiye kadarki sosyalist hareket ve Ekim devrimi gibi devrimler de, henüz güçsüz ve

yeterince olgunlaşmamış işçi sınıfının, özlemlerini ulusçuluk ve ulusal devletler içinde ifade

etmesidir.

Burjuvazi dini başka türlü yorumlayıp tanımlayarak, nasıl devletin dine dayanması ilkesini

sorgulamıyor ve o sınırın dışına çıkamıyordu ise, İşçi sınıfı da devletin ulusa göre

tanımlanması ilkesini sorgulamayarak, ulusal devletleri sosyalist yapmaya veya ulus ilkesine

göre sosyalist devletler kurmaya kalkarak, o sınırın dışına çıkmamış oluyordu.

Burjuvazi ancak daha sonra, nasıl dine dayanan devleti değiştirmeyi bırakıp, dini özel alana

atarak ulus ve ulusçuluğu tüm dünyaya yayabildi ise, İşçiler de, ulus ilkesine göre örgütlenmiş

devleti değiştirmeyi bırakıp, ulusu özel alana atarak, sosyalizmi dünyaya yayabilirler.

Ve burjuvazinin taleplerini dinsel biçimde ifade etmesi nasıl onun henüz güçsüzlüğünün ve

gelişmemişliğinin bir ifadesiydi ise, şimdiye kadarki benzer özellikleri gösteren işçi hareketi

ve devrimi de henüz işçi sınıfının güçsüzlüğünün ve gelişmemişliğinin bir görümümü olarak

ele alınabilir.

Görüldüğü gibi, ulusçuluğun bir parça anlaşılır ve ulusçuluğun ufku dışına taşabilen bir

tanımı, hem birçok çelişik gibi görünen olguyu açıklamakta; hem tarihe bambaşka bir ışık

altında bakıp onu daha derin kavrama olanağı vermekte; hem de bu güne kadar izlenen

program ve stratejinin yanlışlığını gösterip yepyeni bir program ve strateji anlayışı ortaya

koymayı mümkün kılmaktadır.

Marksizm bu ulusçuluk tanımını esas olarak bir burjuva sosyologuna (E. Gellner) borçlu

bulunuyor.

Ama sonra gelenler bu tanımdan burada çıkarılan programatik ve stratejik, tarihin

yorumlanışına ilişkin sonuçları çıkarmamışlardır.

Bunlar ilk kez bu satırların yazarı tarafından yapılmıştır. Zaten hikayenin bundan sonrası bu

satırların yazarının ulus ve ulusçuluk konusundaki, özellikle son iki yıldaki, kendi

evriminden, bilinmeyen bir vadide el yordamıyla konuyu çözme girişimlerinden başka bir şey

değildir ve yazarın son iki yılda yazılmış çeşitli yazıları hariç başka hiçbir yerde kaynağı

yoktur.

37

6) Gellner’in Tanımının Gizli Varsayımı ve Eleştirisi

A) Ulusal Birim

Yukarıdaki programatik, stratejik, tarihe bakışla ilgili son derece devrimci ve alt üst edici

sonuçlara bakınca, Gellner’in tanımı sayesinde, ulusçuluğun ne olduğu sanki anlaşılmış gibi

görünüyor.

Bu yaklaşım birçok şeyi açıklıyor ama yeterli mi? Ulusçuluk gerçekten tanımlandı mı?

Nasıl başta, “ulusçu ulusun çıkarını öne alandır” şeklindeki ulusçuluk tanımı, eleştiri

ateşinden geçirildi ve sonunda bu tanımın hiçbir şey ifade etmediği; politik bir kavramı

sosyolojik bir kavram olarak kullandığı ortaya çıktı ise, şimdi de bu birçok sorunu çözmüş

gibi görünen bu tanımı aynı eleştiri ateşinden geçirmek; onu kontrol etmek, “sağlamak”

gerekiyor.

Yine en anlaşılır görünen şeyleri anlayamamakla işe başlanabilir.

Tanımın birinci kavramı “ulusal birim”. Ulusun ne olduğu bilinmediğine göre bu ulusal birim

tanımı belirsiz değil mi? Burada bir belirsizlik olması bu tanımın zayıf yanını oluşturmaz mı?

Zaten Gellner de kitabında tam bu soruyu sorup ulusların nasıl oluşturulduğunu araştırıyor.

Ama bu tanımın kendisi bakımından bu ulusal birimin ne olduğunun bir önemi yoktur ve

tanımın zayıflığını değil asıl gücünü oluşturmaktadır.

Nasıl cebirsel bur formülde, bir formülün içindeki harflerden birinin yerine koyulan somut bir

değer o formülün doğruluğunu etkilemez ise öyle. Bu tanımdaki de bir bağıntıdır. Ulusal

birimin söyle veya böyle tanımlanması, yani şu veya bu değer verilmesi, bağıntıyı etkilemez

ve etkilememelidir. Ulusal birimin içinin ne olduğu değil yani onun nasıl tanımlandığı değil,

ulusal birim kavramının kendisi esas önemlidir.

“Ulusal birim”i çeşitli ulusçular verili tarihsel ve toplumsal koşullara göre çeşitli biçimlerde

tanımlayabiliyorlar. Bu ulusun nasıl tanımlandığı elbette keyfi değil. Birileri çıkıp ya da

anlaşıp, biz ulusal birimi şöyle tanımlarız demiyor. Üretici güçlerin gelişme düzeyi, sınıfların

karakterleri, sınıf ilişkileri, sınıfların nesnel ve öznel güçleri, sömürgecilik, tarihsel gelenekler

vs. bunların hepsi ulusal birimin nasıl tanımlandığında etkili oluyor.

Ulusu, bütün bu farklı nedenlerle, kimi bir toprak parçasında yaşayan insanlarla, kimi bir

dille, kimi bir dinle, kimi kültürle, hatta kimi ırkla veya bunların çeşitli bileşimleriyle

tanımlayabiliyor. Ayrıca ulusun şu veya bu biçimde tanımlanmışlığı ile gerçek biçimi

arasında farklar da olabiliyor ve bir ulus tanımından pek ala başka bir ulus tanımına da

geçilebiliyor.

Bu tanım sayesinde, ulusal birimlerin nasıl tanımlandığı ile yani ulus tipleri ile tarihsel ve

toplumsal koşullar arasında bağlantılar kurulup uluslar sınıflanabiliyor.

Aslında tanımın bu “ulusal birim” bölümü daha anlaşılmaz gibi görünmekle birlikte

bağıntının kendisi açısından son derece anlaşılır bir durumdadır. Burada bir sorun

bulunmamaktadır ulusçuluğun kendisini anlamak bakımından.

38

B) Politik Birim

Bu tanımın daha anlaşılır, hatta apaçık gibi görünen bir yanı daha var: Politik Birim

Bu ne demek?

Şimdi “Politik Birim ne demek?” diye sormak ilk başta çok saçma gibi görünüyor. “Politik

Birim” demek: “Devlete İlişkin” demektir. Yani devletin neye göre tanımlanacağı demektir.

Bu, “Politik birim ile ulusal birimin çakışması ilkesi”, yani milliyetçilik, her ulusun bir devlet

kurma hakkı olduğunu savunmak olarak da ifade edilebilir. Devletin ne olduğu da bellidir. Bir

baskı aracıdır. İşte koca ordusu, polisi, bürokrasisiyle, yasaları, sınırları ile somut olarak

vardır. Devleti ulus ilkesine göre tanımlamak veya belirlemek ulusçuluktur diye de ifade

edilebilir bu ulusçuluk tanımı. Bütün bunlar apaçık olduğuna göre, “Politik nedir?” diye

sormanın bir alemi ve gereği yok gibi görünmektedir.

Ama yine de sapandan taşı eksik etmemekte yarar var.

“Politik Birim”den devletin kastedildiği açıktır ama bu anlamda sorulmuyor burada “Politik

Birim ne demek?” sorusu.

Soru şu: “Politik Birim” kavramı acaba sosyolojik bir kavram mı?

Yoksa bu “Politik Birim” kavramının kendisi bizzat hukuki, politik ve ideolojik kavram mı?

Bu soruyu sorup cevap aramakta yarar var çünkü daha önce bu tür anlam kaymalarının,

örneğin bir politikayı tanımlayan (“ulusçuluk ulusun çıkarını öne almaktır”) kavramı,

sosyolojik bir kavram gibi ele almanın, ne gibi içinden çıkılmaz sonuçlara yol açtığı

görülmüştü. Sütten ağzı yanan yoğurdu üfleyerek yer.

“Politik birim”den ancak politik olmayan bir “şey”, politik olmayan bir “birim” varsa söz

edilebilir. Politik kavramı, diyalektik olarak, kendi zıddıyla, politik olmayan kavramı ile bir

arada bulunabilir. Politik olmayan yoksa politik de olmaz.

Peki bu “politik olmayan” nedir? Ne anlama gelmektedir? Ne tür bir kavramdır?

Örneğin din, (Aile içi ilişkiler, arkadaşlar arası ilişkiler, zevkler, kadın erkek ilişkileri vs.)

politik olmayan olarak tanımlanmaktadır. Politik olmayan yerine “özel” veya din söz konusu

olduğundan “inanç” da denmektedir.

Kadın hareketinin meşhur ve devrim yapıcı “Özel olan Politiktir” sloganı tam da bu ayrıma

dayanarak formüle edilmiştir.

Ve zaten bu ayrıma dayanarak, ulusal olanın da din gibi özel olması programı sosyalistlerin

ulusal sorundaki programı olarak formüle edildi yukarıda.

Ama bu tanımdaki kullanımda, “özel” veya “politik olmayan” kavramı sosyolojik bir kavram

mı? Bir analitik kavram mı burada ve bu kullanımda?

Değildir.

Bunu görmek çok kolaydır. Örneğin “din, inanç insanların özel sorunudur” denmektedir. İlk

39

bakışta dinin sosyolojik bir sınıflaması ve tanımlaması yapılıyor gibi görünmektedir.

Ama bir din çıkıp da “ben bu özel ve politik ayrımını kabul etmiyorum” dediği ve bu

toplumun politik dediği alana girdiği an, örneğin Allah için vergi toplamaya kalktığı an,

sosyolojik olarak o din, din olmaya devam etmesine rağmen, özel alanla sınırlı kalmayı

kabul etmediği, politik alana girdiği için, hukuken artık din değil bir isyan olarak görülür ve

ezilir.

Demek ki, örneğin “Din özeldir, inançtır” denirken, sosyolojik bir tanım yapılmamakta,

hukuki veya ideolojik bir tanım yapılmaktadır. Aslında denmektedir ki, kendini özel ile

sınırlayan, benim özel tanımımı ve ayrımımı kabul eden dinler ancak din, yani özel olarak

tanımlanırlar. Yani ortadaki. Politik olmayan ya da özel, ya da inanç kavramı sosyolojik

değil, normatif ve hukuki bir kavramdır.

O halde Demek ki “politik birim” kavramının var olması için gerekli kendi zıddı olan “politik

olmayan birim” diğer ifadeyle “özel” kavramı, Hukuki bir kavram olduğundan; toplumu

açıklayan değil, modern toplumu düzenleyen bir kavram olduğundan, sosyolojik bir

kavram değildir.

Bu durumda, politik birim kavramının da, kendi zıttı öyle olduğundan, hukuki veya ideolojik

bir kavram olduğu; bir analitik, dolayısıyla sosyolojik kavram değil, toplumsal ilişkileri

düzenleyen bir kavram olduğu ortaya çıkar.

Diğer bir ifadeyle tanımdaki “politik” kavramı analitik değil “normatif” bir kavramdır;

“politik birim” kavramı hukuki bir kavramdır, tıpkı özel gibi.

C) Özel ve Politik Ayrımının Sosyolojik Olmayan Niteliği

Demek ki, bu özel ve politik ayrımının kendisi hukuki ya da ideolojik bir ayrımdır;

normatif bir ayrımdır; sosyolojik veya analitik bir ayrım değildir.

Gelner’in “politik birim ile ulusal birimin çakışması” tarzındaki ulusçuluk tanımı, bu ayrımın

toplumda var olduğu ve sosyolojik bir ayrım olduğu gibi gizli bir varsayıma

dayanmaktadır. Dolayısıyla bu tanım, bu ayrımın var olduğu bir toplumun ufku içinde

tanımlar ulusçuluğu.

Ve sosyolojik olduğu öne sürülen bir tanımda, sosyolojik bir kavram yerine hukuki; analitik

değil normatif bir kavram kullanılması, sosyolojinin var olan sistemin meşrulaştırılmasının

aracı olarak kullanıldığını gösterir. Ortadaki bilim değil, belli çıkarları savunan bir ideoloji

olmalıdır.

Böylece Gellner’in tanımının da aslında ulusçuluğu tanımlamadığı, var olan modern toplumu

örgütleyen bir ayrıma; özel ve politik ayrımına dayandığı ortaya çıkmaktadır.

Böylece, o çok ufuk açıcı gibi görünen tanımın, aslında sosyolojik olarak hiçbir şeyi

açıklamadığı, hukuki kavramları sosyolojik kavramlar gibi kullandığı; hukuki bir ayrımı

sosyolojik bir ayrın gibi kabul ettiği ortaya çıkmış bulunuyor.

“Politik birim nedir?” diye sorulunca ve tanım eleştiri ateşinden geçirilince ortaya çok grip bir

40

durum çıktı: eldeki tanım, sosyolojik değil hukuki ayrım ve kavramlara dayanan bir tanım.

Hasılı az gittik uz gittik dere tepe düz gittik ve bir de baktık ki arpa boyu yol gittik. Çıka çaka

ortaya hukuki bir ayrımı, modern toplumun örgütlenmesindeki bir ayrımı, sosyolojik bir

kavram gibi kullanan ideolojik bir tanım çıktı.

Bu tanım olsa olsa modern toplumun ulusçuluk tanımı olabilir, onun ufku ve varsayımları

içinde bir tanımdır.

Bu durumda hala milliyetçiliğin ne olduğu sosyolojik olarak tanımlanabilmiş değildir.

Sıfıra sıfır elde var sıfır.

Ama yine de bu sonucu küçümsememek gerekiyor. Bu tanımın sosyolojik bir tanım olmadığı

ortaya çıkmış bulunuyor. En büyük kazanç budur.

Peki bu çıkmazdan nasıl çıkılabilir?

Şu “cemaatler” kümesine geri dönülüp, din ile ayrılık üzerinde yoğunlaşmak acaba bir ipucu

olabilir mi?

Örneğin, B. Anderson, “Ulus hayal edilmiş bir siyasal topluluktur” derken, buradaki siyasal

sözcüğü, tıpkı Gellner’in tanımında olduğu gibi, analitik değil hukukidir. Çünkü siyasal ve

siyasal olmayan ayrımını ve dolayısıyla siyasal olmayan cemaatleri var saymaktadır. Ama bu

ayrımın kendisi modern toplumun örgütlenmesinin dayandığı bir ayrımdır. Örneğin bu ayrıma

göre “din siyasal olmayan bir cemaat” (bir inanç, özele ilişkin bir cemaat) olarak zımnen

tanımlanmış bulunmaktadır.

Ulusal cemaatle dinsel cemaatin ayrımı, ulusun bir “politik cemaat”, dinin “Politik olmayan

bir cemaat” olmasında toplanıyor.

Ama dini politik olmayan bir cemaat olarak tanımlamak da, ulusu politik bir cemaat olarak

tanımlamak kadar yanlıştır. Çünkü politik olmayan kavramı da hukuki bir kavramdır,

sosyolojik bir kavram değildir. Çünkü bizzat bu politik ve politik olmayan ayrımının kendisi

hukuki bir ayrımdır.

Hayret!.. Biraz düşününce Din tanımı da yanlış bir tanım olarak ortaya çıktı

Gerek dinsel cemaat ve ulusu aynı türden küme içinde değerlendirilişinde; gerek “politik

birim” ayrımında, onun zıddı olan politik olamayanı araştırırken, dinle karşılaşıldı. Ve Din

hep “özel”, “inanç”, “politik olmayan” olarak tanımlandı. Tıpkı millet ve milliyetçilik gibi din

hakkındaki bu tanımların hepsi de yanlıştır ve bize dinin sosyolojik olarak ne olduğunu

anlatmazlar.

O halde şu soruyu sormak gerekmektedir: Din nedir?

7) Din Teorisi

41

A) Marksist bir Din Teorisinin Yokluğu

Din’i inanç17 olarak tanımlamak, (inanç epistemolojik18 veya hukuki19 bir kategori

olduğundan, sosyolojik bir kategori olmadığından) dinin sosyolojik olarak ne olduğunu

açıklamaz20.

Gerçi Marks, Marksist olmadan önce, “kalpsiz dünyanın kalbi”, “acılara karşı ağrı kesici”

(afyon) vs. demiştir ama bunlar hep modern toplumda veya sınıflı toplumlarda dinin kimi

işlevleridir. Sınıfsız toplumlarda da din vardır. Ve bir zamanlar dünya hiç de kalpsiz değildi,

bu kalpsiz dünya metaforu modern toplumu ve bir ölçüde de sınıflı toplumları kapsayabilir.

Ama din bütün toplumlarda var olduğundan sosyolojik bir tanım onun sadece kapitalist

veya sınıflı toplumdaki işlevleriyle sınırlanamaz. Bu tanımlar bize dinin ne olduğunu

anlatmamaktadır. Modern toplumdaki dinin, büyük ölçüde inanç olarak, özele itilmiş olarak

dinin işlevleriyle ilgilidir bu tanımlar. Dolaysıyla zımnen, milliyetçiliğin, dinin özele ilişkin

olduğu yolundaki tanımını kabullenirler ve ona dayanırlar.

Marksistlerin dinin ne olduğuna ilişkin görüşleri en iyi onların din hakkındaki

programlarından çıkarılabilir. Nasıl ulus hakkındaki programları, yani “Ulusların kendi

kaderini tayin hakkı” onların ulus hakkındaki tanımlarının ne anlama geldiğini açığa

vuruyorduysa, dine ilişkin programları da, din hakkındaki görüşlerini verir.

Marksistlerin dine ilişkin programı, dinin tamamen özele ilişkin olması, yani tam ve gerçek

bir laikliktir. Ama bu program, tam da özel ve politik ayrımına dayanan ve dini de özel olarak

tanımlayan modern toplumun örgütlenmesinin tanımına, tıpkı milliyetçi “Ulusların kaderini

tayın hakkı” gibi, hukuki tanıma dayanmaktadır. Tam da bu nedenle, bu tanım ulusçulukla ve

17 “Bu toplumda insanları öldürmek, cinayet olarak tanımlanmaktadır” demek başkadır, “insan

öldürmek cinayettir” demek başkadır. Birinde bir olguyu ifade etmiş, diğerinde bir değer yargısını

savunmuş olursunuz ve bu değer yargısını bilim adına savunduğunuzda bir ideolojiyi savunmuş

olursunuz. “İnsan öldürmek cinayettir” toplumsal hiçbir şeyi açıklamaz, ama bu önermenin kendisi

sosyolojik olarak açıklanması gereken bir olguyu ifade eder.

Aynı şekilde, “modern toplumda, dinler bir inanç olarak tanımlanmaktadır” demek başkadır; “din bir

inançtır” diyerek bir sosyolojik analize başlamak başkadır. Bir sosyolog olarak, “Din bir inançtır” diye

söze başlayanın, insan öldürmek cinayettir diye söze başlayan bir sosyologdan hiç bir farkı yoktur.

18 İnanç: Doğruluğunun kanıtlanması için rasyonel ve olgulara dayanan delillere ihtiyaç duymayan

kabullerdir. “İnanç: ispata gerek görmeyen doğrulardır.”

19 Epistemolojik olarak inanç ile, hukuki veya politik olarak inanç arasında hiç bir örtüşme de yoktur.

Örneğin Allah’ın varlığına inanmamak, bilimsel olarak varlığının kanıtlanmadığını öyleyse Allah’ın

olmadığını söylemek, epistemolojik olarak inanç kategorisine dahil değildir ama bu epistemolojik

olarak inanç olmayan anlayış, politik olarak kendisinin bir inanç gibi ele alınmasını, inanç olarak kabul

edilmesini talep edebilir. Böyle bir durumda, epistemolojik olarak inanç olarak tanımlanamayacak bir

görüş, hukuki ve siyasi bakımdan bir inançmış gibi; Allah’ın varlığını kabul etmeyenler inancıymış gibi

kabul edilmesini ve diğer inananlarla aynı haklardan yararlanmasını talep edebilir. Zaten en ideal

anlamıyla laiklik budur: İnancın veya inançsızlığın, politik ve hukuksal olarak, özele, ait, inanca ait

olduğu varsayımıdır.

20 Sosyolojik olan kavram inanç kavramının kendisi değil; inanç kavramının hukuki ve politik bir

kavram olduğu ve modern burjuva toplumunun örgütlenmesinin temel taşlarından biri olduğudur.

42

ulusçuluğun tanımıyla hiçbir biçimde çelişmemektedir.

Hayret! Marksistlerin ulus ve ulusçuluk konusunda ulusçuların ulus tanımına dayandıkları

gibi, şimdi din konusunda da, özel ve politik ayrımına dayanan modern toplumun, hatta

ulusçuluğun din tanımına dayandıkları sonucu ortaya çıkıyor.

Daha önce milliyetçilerin millet tanımını almanın Marksizm’i nasıl milliyetçi yaptığını

görmüştük, şimdi din söz konusu olduğunda, Marksistlerin, yine milliyetçiliğin, dinin özele

ilişkin olduğu, inanç olduğu şeklindeki tanımını da kabul ettiğini görüyoruz.

Buradan çıkarılması gereken sonuç, nasıl milliyetçilerin milliyetçilik hakkındaki

tanımlarından milliyetçiliğin ne olduğu anlaşılamazsa, din hakkındaki tanımlarından da dinin

ne olduğunun anlaşılamayacağı olur.

Öyleyse, Marksizm, milliyetçilerin, din tanımını ve bu tanımın dayandığı özel ve politik

ayrımını kabul ettiği için, dinin ne olduğunu bilmemektedir. Din karşısındaki durumu tıpkı

milliyetçilik karşısındaki durumu gibidir.

Gerçekten Marksizm milliyetçiliğin ve milletin ne olduğunu bilmediği gibi dinin ne olduğunu

da bilmiyor mu?

Eğer öyleyse, niye şimdiye kadar hiçbir Marksist Marksizm’in bir din teorisi olmadığını

söylemedi? Birçok bilim adamı ve Marksist, pek ala bir ulus ve ulusçuluk teorisi olmadığını

gördü. Bunlar dine gelince bu eksiği görmediler mi? Eğer görmedilerse niye görmediler?

Marks’ın yazılarındaki, “kalpsiz dünyanın kalbi” ve “ağrı kesici” (afyon) gibi tanımların ise

zaten doğrudan politik programatik bir sonucu yoktur. Kapitalizm ortadan kalktığında

dünyanın kalbi olup da acılar yok olduğunda dinin de yok olacağını var sayar. Ama bu

varsayım bile dini politika dışı olarak görür.

Din’i bir ideoloji, bir bilinç biçimi olarak tanımladığı da olur Marksizm’in. Ama bunlar da

belirsiz kavramlardır. Dini bir ideoloji, bir çarpık bilinç olarak alma, büyük ölçüde dinin bir

inanç olduğu, özele ilişkin olduğu varsayımına dayanır ve son duruşmada, dinin modern

toplumdaki işlevleriyle ilgilidirler.

Öte yandan ideoloji, sınıflarla ve sınıf çıkarlarıyla ilgilidir, onların ifadesidir. Sınıfsız bir

toplumda ideoloji olmaz. Ama sınıfsız toplumlarda da din vardır. Görüldüğü gibi dini ideoloji

olarak tanımlamak da çıkış yolu sunmak bir yana, tam bir kör düğüme yol açmaktadır.

B) Din nedir?

Dinin ne olduğun anlamak için, modern toplumda dinin ne olduğu bize bir fikir vermez.

Modern toplumda din bir inanç olarak kabul edilmiştir ve dinler bir inanç olmayı kabul

ettikleri, yani modern toplumun din tanımını kabul ettikleri takdirde, aslında kendi din

tanımlarından vazgeçtikleri, kendileri olmaktan çıktıkları takdirde din olabilirler.

Kapitalizm öncesinde de dinler özele ilişkin miydi? İnanç mıydı? Öte yandan dinler böyle

inanç veya özel diye politikadan ayrı bir alanın varlığını kabul ediyorlar mıydı? Politik ve

özel ayrımı diye bir ayrım var mıydı?

43

Bizzat bu, dini özel olarak tanımlamanın kendisi, dinin aslında özel olmamasıyla ilgili

olmasın? Yani bizzat ona hukuki olarak özel demek onun sosyolojik olarak sadece özele

ilişkin olmadığının kanıtı olmasın?

Tam da öyledir. Kapitalizm öncesinde dinler bu gün özel ve politik ayrımına dayanan, dini

özel, politiği ulus olarak tanımlayan modern toplumun örgütlenmesinin yaptığı şeyi

yapıyorlar, yani tüm toplumsal yaşamı örgütlüyorlardı.

Öte yandan onlar, bu gün modern toplumun örgütlenmesinde yaptığı gibi, toplumsal hayatı

politik ve özel diye ayrı alanlara ayırmıyorlardı. Yani özel ve politik diye bir ayrımı

reddediyorlardı. Bütün dinler böyleydi. İnsanın en intim yaşamından, örneğin ne zaman ve

nasıl sevişeceğinden, neyi yiyip yemeyeceğine, ne zaman ve nasıl yiyeceğine, diğer insanlarla

tüm ilişkilerine, nasıl selamlaşacağına, devletle ilişkilerine, ölümünden sonra ne olacağına,

mezarda nasıl yatacağına, adına, giyimine kadar, her şeyi, tüm toplumsal yaşamı, özel politik

gibi bir ayrım yapmadan dinler örgütlüyorlardı.

Özetle dinler bu gün modern toplumda politik ve özel diye ayrılan, aslında bizzat bu hukuki

ayrım ile sosyolojik ayrılmazlığı itiraf edilen, tüm toplumsal yaşamı düzenliyorlardı.

O halde, din nedir sorusunun cevabı şöyle ortaya çıkmaktadır: din tümüyle üstyapıdır.

Nasıl üstyapı olmadan bir toplumsal var oluş düşünülemezse, dinsiz bir toplumsal var oluş da

düşünülemez. Gerçekten de dünya tarihinde dinsiz bir toplum yoktur.

Eğer öyle ise, modern toplumun dini nedir?

Modern toplumun dini (üstyapısı), bizzat bu özel politik ayrımının ta kendisidir, kendi

yaptığı tanıma göre de kendisinin din olmadığının kabulüdür.

Böylece Din’in özel olmadığı tüm üstyapı olduğu ortaya çıkarıldığı an, modern toplumun

dininin, yani üstyapısının analizine başlamak, yani bizzat bu politik ve özel ayrımının bu dinin

özelliği olduğunu görmek ve o dinin kavramlarının köleliğinden ve bilinçsizce kullanılışından

kurtulmak mümkün olmaktadır.

Dolaysıyla şu çok açık olarak ortaya çıkmaktadır. Bizzat bu özel ve politik ayrımının kendisi

modern toplumun dini olduğundan, dini özel (inanç) olarak tanımlamak da, politik olanı

ulusal birime göre tanımlamak da modern topumun dinidir.

“Din bir inançtır” demek de, “Ulus politik bir cemaattir” demek de; “ulusçuluk politik birim

ile ulusal birimin çakışmasıdır” demek de, modern toplumun dininin özel ve politik ayrımına

dayandıkları için, aslında modern toplumun dininin din, ulus ve ulusçuluk kavramlarıdır.

Ve tam da bu nedenle hiçbir şeyi açıklayamamışlardır.

O halde, dinsel olmayan her şey, aslında bu dinin din kavramına dayandığından, modern

toplumun dayandığı örgütlenme açısından dinsel değildirler, ama tam da bu modern toplumun

dininin ayrımına dayandıkları için, sosyolojik olarak modern toplumun dininin içindedirler.

Modern toplumda da hiçbir şey o dinin dışında değildir ve olamaz, üstyapının dışında

olamayacağı için, dolayısıyla din veya ulus tanımı da.

O halde, üstyapının analizi dinin analizi olabilir. Bir üstyapılar teorisi bir din teorisi; ya da

44

tersinden bir din teorisi üstyapı teorisi olabilir.

Modern toplumun üstyapısının analizi, bizzat bu özel politik ayrımına dayanan dinin analizi

ile başlayabilir. Bu ayrımın kendisi sosyolojik olarak açıklanmaya başlandığı ve sosyolojik bir

ayrım olmadığı gösterilmeye başlandığında, modern toplumun dininin analizi başlamış olur.

Demek burada yapılan, modern toplumun üstyapısının veya dininin analizine başlangıçtır. Bu

başlangıç sosyolojik sanılan kavramların bu dinin kavramları olduğunu göstermeye

başlamakla olabilirdi.

Buraya kadar yapılan da önce ulus ve ulusçuluğun, sonra da dinin ne olduğun araştırırken tam

da budur.

C) Modern Toplumun Dini ve Modern Toplumda Dinin Yeri

Modern toplumun üstyapısını ya da dinini tarihteki bütün dinlerden veya üstyapılardan ayıran

özellik, özel ve politik ayrımının kendisidir. Kapitalizm öncesinde hiç bir din, böyle bir ayrım

yapmaz.

Ama buradan da şu sonuç çıkar, modern toplumun din dediği modern toplumdaki din, yani

özele ilişkin olarak veya inanç olarak din, din diye bildiğimiz, din değildir. O modern

toplumun politik olmayanı düzenlemek için kullandığı bir araç, modern toplumun dininin bir

bileşenidir.

Yani benim inancım İslam veya Hıristiyanlık diyen birisi, hatta inancım yok ateistim diyen

birisi, bununla İslam ya da Hıristiyan olduğunu veya inancı olmadığını değil, modern

toplumun dininden olduğunu, yani özel ve politik ayrımını kabul ettiğini ve dini özel

olarak kabul ettiğini söylemiş olur. Örneğin böyle diyen bir ateist, aslında modern toplumun

dininden olduğuna ilişkin bir “Kelimei şahadet” getirmiş olur.

Demek ki, modern toplumdaki din ile (yani hukuki olarak din olarak tanımlanmış ve

sosyolojik olarak modern toplumun dininin bir bileşeni olan din ile) dini (yani sosyolojik

olarak dini) karıştırmamak gerekir. Biri modern toplumun üstyapısının, dininin bir bileşenidir;

diğeri toplumun tüm üstyapısıdır. Biri modern toplumun din tanımına göre dindir; diğeri

sosyolojik olarak dindir.

Politik olanı dine, örneğin şeriata veya belli bir dine göre tanımlamak kapitalizm öncesi dinle

karıştırılmamalıdır. Bu durumda ulusun bir dinle tanımlanması söz konusudur. Tıpkı bir dille,

bir etniyle bir, soyla, ırkla tanımlamak gibidir ve ulusçuluğun en gerici biçimlerinden biridir.

Çünkü ulusu örneğin bir toprak parçasında yaşayanlarla tanımlayan nispeten demokratik

ulusçuluk karşısında, ulusun bir din, dil, etni vs. ile tanımlanması, onun üzerinde bir baskıyı

amaçlar ve özelin alanını iyice daraltır. Bu modern bir fenomendir ve kapitalizm öncesi dinle

bir ilişkisi yoktur; ulusçuluğun gerici biçiminin görünümlerinden biridir.

D) Ulus ve Ulusçuluğun Marksist Tanımı

Şimdi bu yeni bulgular içinde ulus ve ulusçuluğun sosyolojik bir tanımı yapılabilir hale

45

gelmektedir.

En genelden ulus ve ulusçuluğa doğru gidilebilir:

Din, toplumun tüm üstyapısıdır, bir “Üstyapı kurumu” veya “Üstyapının bir öğesi”

değildir. Tüm toplumlarda, tüm toplumsal hayat din aracılığıyla düzenlenir. Bu nedenle

üstyapısız bir toplum olamayacağı için, dinsiz bir toplum yoktur.

Modern toplumun dini, bütün önceki dinlerden veya üstyapılardan, özel ve politik

ayrımı ve dinin özele ilişkin olduğu ilkesi ile ayrılır.

Bu dinin ortaya çıkış döneminde, devrimci döneminde, kısaca Akıl ya da Aydınlanma da

denen (Ki bunlar bu dinin kendisi hakkındaki tanımlarıdır, sosyolojik tanımlar değildir ve bu

tanımlara bakarak bu dinin ne olduğu anlaşılamaz) veya Descartes’ten Kant’a kadar olan

dönemde, politik olan, ulusla değil insan veya insanlıkla tanımlanıyordu.

Aydınlanmanın politiği insan ve insanlıkla tanımlayan kozmopolit Hümanizmi bu dinin

devrimci döneminin biçimidir. (Bu dönemde insan tanımının sırf erkekleri, beyazları hatta

belli bir mülkü ve geliri olanları kapsaması, tanımın kendisinden doğmayan, geçmişin

kalıntısı sınırlamadır ve ayrı bir konudur.)

Bu din, bu üstyapı, bu ayrım aracılığıyla, o zamana kadar dünyada egemenliklerini sürdüren

tüm toplumların üstyapılarını, yani tüm dinleri özel olarak tanımlayarak ve politik alandan

uzaklaştırarak, tüm insanlığı birleştirecek bir üstyapı örgütleme potansiyeli taşıyordu. Aslında

tam da dünya ticaretinin ortaya çıkardığı bu ihtiyacın ürünüydü.

Bu özel ve politik ayrımına dayanan ve bütün dünyaya egemen dinleri özel diyerek politik

alandan dışlayan, böylece tüm insanlığı birleştirme potansiyeli ve mantığı taşıyan din

(üstyapı) bu devrimci döneminde, politik olanı ulus ile değil, insan ile ve insan hakları ile

tanımlıyordu. Böylece bu din teorik olarak dinlerinin inanç olduğunu kabul eden tüm insanları

kapsama potansiyeli taşıyordu. Dolayısıyla modern toplumun dininin devrimci döneminde

politik olan uluslara göre değil, insana göre tanımlanmış oluyordu. İnsan hakları bildirisi

politik olanı tanımlıyordu ve bu dinin devrimci döneminin bir yankısıydı. İnsan henüz ulus ile

dolaylanmış değildi.

“Vatanım yeryüzü milletim insanlık” formülü bu dinin devrimci biçiminin veciz bir ifadesidir.

Bu dine, “aydınlanma”, “hümanizm”, “modern toplumun dininin devrimci biçimi”

denebilir. Bu din, din olmadığı iddiasında olan bir din olduğu için, kendine bir din

olarak isim vermemiştir veya bir din olarak adı yoktur.

Ne var ki, sınıfların ve sınıf mücadelensin olduğu bir sınıflı toplumda dinler, yani üstyapılar

bir süre sonra egemen sınıfların eline geçer ve gerici bir biçim alırlar. Örneğin Hıristiyanlık

Roma imparatorluğunun resmi dini olduğu an zaten gerici bir hal almış, kendi devrimci biçimi

sapkınlık olarak kovuşturur olmuştu.

Modern toplumun dininin başına gelen de budur. Bu din iktidara geldiğinde, daha ilk

adımında gericileşti. Fransa’da başlayan bu devrimin daha başında, “yurttaş” ve “insan”;

“insan hakları” ve “yurttaşlık hakları” aynı anlama sahipken ve aydınlanmanın vatanım

yeryüzü milletim insanlık diyen hümanizmini bu dışlamazken; hızla bu dinin politik olanı

46

ulusla, insanı ulus dolayımıyla tanımlayan biçimi yerleşti21.

Adım adım, önce Thermidor ile ve sonra Napolyon’un imparatorluğu ile tam gerici bir biçime

dönüştü. İnsanlık bu modern toplumun diniyle, somut bir gerçeklik olarak, onun gerici biçimi

içinde tanıştı. Dolayısıyla bu gerici biçimini, onun kendisi zannetti. Tıpkı daha önce

Hıristiyanlık ve İslam’la başına geldiği gibi. Gerçek devrimci Hıristiyanlıkla ilgisi kalmamış

bu gerici Hıristiyanlığı da Roma’nın Ruh’ül Habis’i Papalık ve Bizans İmparatorları eliyle;

devrimci Müslümanlıkla ilgisi kalmamış gerici Müslümanlıkla da Emevi ve Abbasi

imparatorlarının Müslümanlığıyla tanışması ve bunu asıl Hıristiyanlık ve Müslümanlık

sanması gibi.

Fransız devriminin ordularının eski dünyaya karşı kazandığı zaferler, bu dinin artık gerici

biçiminin zaferleriydi ve bunlar örneğin, Emeviler’in gerici İslam’ının daha gerici Bizans’a

karşı kazandığı zaferleriyle kıyaslanabilirler.

O halde ulus ve ulusçuluk, bu özel ve politik ayrımına dayanan dinin, politik olanı ulusla

tanımlayan gerici biçimidir. Diğer bir ifadeyle, Ulus, modern toplumun üst yapısının ya

da dininin gerici biçimidir22.

21 “Marks ve Engels’in seçkin çağdaşı, Katolik ve ateşli anti-sosyalist Lord Acton 1862’de ulusallık

ilkesi üzerine şunları yazıyordu:

“Ulusallık teorisi tarihte geriye doğru atılmış bir adımdır... Ulusallık, haklarının üstünlüğünü

ilan ettiğinde demokratik eşitlik sistemi kendi sınırlarının ötesine gçer ve kendisi ile çelişkiye

düşer... Ulusallık ilkesi demokrasinin bir reddidir, çünkü halkın iradesinin gerçekleşmesine

sınırlar koyar ve daha yüksek bir irade olarak bu iradenin yerine geçer... Ulusallık ne

özgürlüğü ne de refahı hedefler; bunların her ikisini de ulusu devletin kalıbı ve ölçüsü haline

getirmenin zorlayıcı gerekliliğine feda eder. İzlediği çizgi maddi ve ahlaki çöküşle

belirlenecektir.”

Bu kapsamlı suçlama Marks ve Engels’in yazılarında hiçbir yankı bulmadı.” (Horace. B. Davis, İşçi

Hareketi, Marksizm ve Ulusal Sorun, s.25)

22 Politik olanı belirleyen Ulus’tan, ekonomik olanı belirleyen kardan hiçbir ahlaki ve insanlar arası

ilişkiyi düzenleyen ilke çıkarılamayacağından, insanların toplum olarak yaşamasının temelini de yok

eder kapitalizm. Özellikle, gelişmiş kapitalist ülkelerde, sık sık görülen çocuk ve gençlerin arkadaşlarını

hiçbir sorumluluk veya vicdan azabı duymadan öldürmeleri gibi olaylar, inanç olarak tanımlanmış

dinlerin desteği olmasa, kapitalizmin, ya da modern toplumun dininin, toplumu bir arada tutacak hiçbir

aracı olmadığını gösterir ve bunun bir yansımasıdır. Kapitalizm öncesinde hiçbir dinin insanı,

kapitalizmde inancını yitirmiş insan kadar tehlikeli değildir. Çünkü bütün dinlerde, insanların

davranışlarına yön verecek bir ahlaki ilke, bir referans noktası diye bir sorunları yoktur. Ama

kapitalizmde ve onun dininde, özeli (ahlakı), politik ve ekonomikten ayırıp, politiği ulusa, ekonomiyi

kara göre belirlediğinizde artık hiçbir referans noktası kalmaz.

Kapitalizm bir yandan dinlerden açığını kapatmak için destek ararken, diğer yandan sürekli onları

aşındırır. Eğer kapitalizmin bu aşındırmasına rağmen insanlar hala inanca büyük değer biçiyorlarsa,

bu insan olabilmeyi sürdürmek için, kapitalizme karşı mucizevi bir direniştir; ulusun çıkarı ve kardan

öte dayanacak bir şeyler aramanın arayışıdır. Her şeye rağmen, kapitalizmin bu korkunç, toplumu yok

eden tahribatına karşı, inanç, ama hukuki bir kategori olarak değil, ontolojik bir kategori olarak,

insanların varlıklarına anlam veren bir şey olarak inanç, kapitalizme bir direniş, insani olanı

savunmadır. Bu inanç Marksizm de olabilir başka bir din de. Önemli olan yaşama anlam veren bir

referans noktasının olmasıdır. Bu referans noktası nesnel olarak kapitalizmi güçlendirebilir de, ama

insanların var oluşuna bir anlam ve davranışlarına ölçü sunar. Böyle bir noktaya sahip olmanın, ister

47

Böylece Ulus’un nihayet sosyolojik ve Marksist bir tanımına ulaşmış bulunuyoruz. Ama

ulusun bir tanımına ulaşmak için Din’in Marksist bir tanımına ulaşmak gerekti.

Fakat bu gerici biçimin içinde de gericiliğin farklı derece ve biçimleri bulunmaktadır.

Örneğin ulusu bir toprak parçasıyla tanımlayan, dil, din, etni, soy farklarını, politika dışında

tutan biçim en demokratik; bu gericilik içindeki en ilerici biçimdir.

Ulusu bir dil, din, etni, tarih, soy ile tanımlayanlar daha gerici biçimlerdir. Genellikle bir ırk

ve din ile tanımlayanlar en gerici biçimlerdir. Kültürel tanımlara dayananlar biyolojik

tanımlara dayananlardan daha modern ve yumuşak esnek biçimleri oluştururlar.

Sömürgeciliğe karşı ulusal hareketler, ezilenlere dayanan hareketler, genellikle bu gerici

biçim içinde, modern toplumun dininin devrimci döneminin özelliklerine (enternasyonalizm

ve hümanizm biçiminde ortaya çıkar) ya da gericilik içindeki ilerici ve daha demokratik

biçimlere (toprağa dayalı ulusçuluk) eğilim göstermiş, onları canlandırma eğiliminde

olmuşlardır. Ancak iktidara gelişleriyle birlikte bunlar, bir bürokratik kastın ya da

burjuvazinin elinde, bunları tasfiye eğilimine girmişlerdir ve girerler.

Modern toplumun yani kapitalizmin ilişkilerinin gelişmesiyle birlikte, modern toplumun

dinine girişler, onun gerici biçimine girişler olarak gerçekleşmiştir. Modernleşme, yani

modern kapitalist ilişkilere ve ona uygun bir üstyapıya geçiş, bu nedenle ulusçuluk

biçiminde ortaya çıkar.

Özellikle Ulusal kurtuluş hareketleri, tıpkı komünlerin uygarlıkla artan ilişkilerine paralel

olarak onların uygarlığa, Bizans imparatorlarının veya Muaviye’lerin elinde gericileşmiş bir

Hıristiyanlık veya İslamlığa geçişleri gibidir. O dinin, devrimci biçimine değil, gerici

biçimine geçmektedirler. Ama o gerici biçim içinde, o dine belli bir gençlik, esneklik,

demokrasi kazandırırlar. İktidara geldikleri an genellikle kendileri de gericileşme sürecine

girerler. Bunun derecesini ve biçimini son duruşmada sınıf mücadelesi belirler.

Böylece ulusun ve ulusçuluğun sosyolojik bir tanımına ulaşılmış bulunuyor. Ulus ve

ulusçuluk başlangıçta hiç tahmin edilmeyen bir kategori olarak ortaya çıktı. Modern toplumun

üstyapısının, yani özel politik ayrımına dayanan dininin; politik olanı insanlıkla ve insan

haklarıyla değil, ulusal olanla tanımlayan gerici biçimi olarak ortaya çıktı.

Ama bu sonuca ulaşmak için bir Marksist din ve üstyapı teorisi kurmak gerekti.

bir Müslüman, ister bir Sosyalist veya ister bir Budist olsun, insanları çok daha insan kıldığını herkes

hayatındaki ilişkilerde gözlemleyebilir.

48

İKİNCİ BÖLÜM:

TARİHSEL AÇIKLAMA

1) Aydınlanmanın Kalıntısı

Buraya kadar Marksizm’in ulusların ve ulusçuluğun ne olduğunu anlayamamasının ne gibi

metodolojik hatalardan kaynaklandığı ele alınmaya çalışıldı. Bir bakıma metodolojik ve

mantıksal bir yol izlendi. Şimdi bu anlayamamanın tarihsel yani sosyolojik nedenleri üzerinde

durulabilir.

Marksizm’in metodolojik hataları bir değil bir kaç düzeyde ortaya çıkıyordu.

Birincisi gerici ulusçuluğun ulus tanımına dayanması (uluslar ulusçuluktan öncedir). Bu esas

olarak klasik Marksizm’in temel hatasıydı.

İkincisi: özel ve politik ayrımını varsayan bir tanıma dayanması (ulusal olanın politik olanla

çakışması: Gellner). Bu özellikle seksenlerden sonra kimi Marksistler arasında yayılmıştır ve

esas olarak onların temel hatası olarak görülebilir.

Üçüncüsü: Modern toplumun dininin din tanımına dayanması. (Özel politik ayrımı ve dinin

özel olduğu). Bu şimdilik, dünyadaki tüm Marksistlerin temel hatası olmaya devam

etmektedir. Marksizm, burada Modern toplumun dininin din tanımından hareket ediyordu.

Bu da göstermektedir ki, bu metodolojik yanlışlar Marksist teorinin kendi yapısından gelen

özellikler değildir, aksine onlar onun temel kavramları ve kendi öz yapısıyla çelişki içindedir

ve uyumsuzdurlar. Onlar geçmişin kalıntılarıdırlar. Onlar Marksist teorinin içindeki kör

bağırsaklar, kuyruk sokumları gibidirler. Marksizm’in bunlardan temizlenmesi gerekir. Yani

dinin ve ulusun ne olduğunu anladığımızda, Marksizm’in bunlardan temizlenmesinin

adımlarını da atmış oluruz. Bu satırlarda yaptığımız ve yapmaya çalıştığımız tamı tamına

budur.

Her yeni öz eski biçimler içinde ve onların kalıntılarıyla ortaya çıkar. Marksizm

aydınlanmanın çocuğudur. Dolayısıyla aydınlanmanın birçok kalıntısı onun içinde, tıpkı bir

kör bağırsak, bir kuyruk sokumu gibi var olmaya devam eder. Onlar onun olmazsa olmaz

organik bileşenleri değil, geçmişin kalıntılarıdırlar. En büyük yanlış bu organik kalıntıların

onun asli öğeleri gibi alınmasıdır.

Bu nedenle Marksizm’in gelişmesi demek onun aydınlanmanın kalıntılarından arınması

demektir de.

Descartes’ten Kant’a Aydınlanma dini (onun kendini görmek istediği ve zaman zaman

adlandırdığı gibi “Akıl” dini de denebilir), eski dünyaya Çin’den Magrip’e ve Britanya

adalarına kadar, uygarlık dinlerinin egemen olduğu bir dünyada ortaya çıktı ve bütün

mücadelesini ona karşı yürüttü. Bu aydınlanma dini diğer dinlere karşı mücadelesini, dinin

nasıl tanımlanacağı ve onun politik hayattan dışlanması temelinde yürüttü.

49

Aydınlanma da, İslamiyet de aynı dünya pazarı ve bu pazara uygun bir üstyapı (din)

ihtiyacının ürünü olmalarına rağmen, İslam Totemlerin (Putların) egemen olduğu bir ortamda;

Aydınlanma, Hıristiyanlığın egemen olduğu bir ortamda doğduğu için, egemen dinlere karşı

farklı stratejiler geliştirdiler.

Örneğin İslamiyet doğduğu ortamdaki dinlerin din olduğunu (yani tüm üstyapıyı

oluşturduğunu) inkar etmiyor, ama onların artık toplumun ihtiyaçlarına cevap vermediğinden

hareketle, totemlere (putlara) tapanları din değiştirmeye çağırıyordu veya zorla değiştirmeyi

deniyordu. Bu anlamda İslamiyet, dinin ne olduğu konusunda Aydınlanmadan daha doğru ve

gerçekçiydi. Sosyolojik olarak dinin doğru bir tanımına dayanıyordu. Dinin tüm toplumsal

yaşamı örgütlediği gerçeğinden yola çıkıyordu. Bize bu gün anlaşılmaz görünen, çünkü bizler

aydınlanmanın dini özel olarak tanımlayan kavrayışıyla maluluzdur, insanları zorla din

değiştirmeye çağırıyor veya bunu zorla yapmaya çalışmak gibi davranışların nedeni budur.

Aydınlanma da aynı çağrıyı yapar ve aynı zor uygular ama çok ince biçimde. Bu dinun din

olduğunun bu gün anlaşılmasının zorluğu da tam buradadır.

Aydınlanma, sanki kimseyi din değiştirmeye çağırmıyormuş, sadece akla davet ediyormuş

gibi yapıp, dinleri din olmaktan çıkarıp kendinin basit eklentisine dönüştürüyordu. Aslında hiç

de İslam’dan farklı değildi eski dinler karşısında. Eğer bir din aydınlanmanın din tanımını

kabul etmeyip, kendi din tanımına göre var olmaya devam ettiği takdirde, dinlerin özel

olduğun söyleyen bu din, hiç de İslamiyet’in puta taparlara davrandığından farklı

davranmıyordu ve davranamazdı da. Ama görünüşte, Aydınlanma din özgürlüğünü savunmuş

oluyordu. Tabii din Aydınlanmanın din kavrayışını kabul ettiği, din olmaktan çıkıp, bu dinin

basit bir bileşeni olmayı kabul ettiği takdirde. Bu müthiş bir hileydi.

Marksizm birkaç yüz yıl sürmüş Aydınlanma Filozoflarının (Peygamberlerinin - Aydınlanma

kendi din tanımı gereği kendi peygamberlerine (din kurucularına) Peygamber demiyor,

“Filozof” diyordu; din, inanç, akıl dışı, peygamberlik; akıl, felsefe zıtlıkları da bu dinin bir

hilesidir) geleneği üzerinde ortaya çıkmıştı.

Örneğin Marks, “Filozoflar şimdiye kadar dünyayı açıkladı artık değiştirmeli” derken, aslında

aydınlanmanın kavramlarıyla düşünmekten başka bir şey yapmıyordu. Marks’ın asıl demesi

gereken şuydu: “Şimdiye kadar Aydınlanma Filozofları kendilerinin Peygamber

olmadıklarını, inanca değil akla dayandıklarını söylüyorlardı, şimdi yapılması gereken

onların da modern toplumun dininin peygamberleri olduğunu göstermektir”

Ayrıca, Kapitalist üretimin başarıları ve emek üretkenliğinde sağladığı üstünlük, bu din

kendisinin din olmadığını, dinlerin hurafeler veya kişilerin özel sorunları olduğunu

söylediğinden, sanki bu dini akla dayandığı gibi bir görüşün yerleşmesine de yol açıyordu.

(Hâlbuki bu dinin kendisi sosyal gerçekliğin tam bir çarpıtılmasına dayanıyordu, akıl dini

olduğunu, dinin inanç olduğunu söylemesi, bizzat akla ve olgulara aykırıydı.)

Öte yandan Marksizm işçi sınıfının henüz çok küçük ve cılız olduğu, bu dinin sınırlarının ve

krizinin ortaya çıkmadığı bir dönemde doğmuştu. Bu tıpkı örneğin burjuvazinin henüz

cılızken, başlangıçta ayrı bir din (aydınlanma) olarak değil, bir din içinde bir mezhep

(Protestanlık, Püritenlik) olarak kendini ifade etmesi gibiydi. Güçsüz işçi sınıfı da,

50

eğilimlerini modern toplumun dininin içinde bir mezhep olarak ifade etmesiydi. Dolayısıyla

Marksizm’in bu zaafı sosyolojik olarak sınıfın henüz yeterince gelişip olgunlaşmamışlığının

bir ifadesiydi.

Yani Modern toplumun dinini görememek ve hedefe alamamak; ona karşı bir din, bir uygarlık

tasavvuru olarak ortaya çıkamamak; aynı zamanda işçi sınıfının zayıflığının, geriliğinin ve bu

uygarlığın henüz krize girmemiş oluşunun da bir sonucuydu.

Bu nedenle Marksizm Din’i her zaman Aydınlanma’nın kategorileriyle ele aldı. Dini hep

modern toplumdaki, inanca, çarpık bilince, aklı reddetmeye indirgenmiş yanıyla ele aldı.

Bunun sosyolojik değil hukuki (veya epistemolojik veya ontolojik) bir kavram olduğunu bile

hiç düşünmedi ve görmedi.

Yani Marksizm dini, modern toplumun dininin din kavramıyla anlıyordu. Dolayısıyla bu

dinin fiili bir sürdürücüsü ve yayıcısı oluyordu. Örneğin ateist olmak ve bunu dinsizlik olarak

tanımlamak tam da modern toplumun dininin, özel ve politik ayrımına dayanan dinin,

aydınlanmanın din kavrayışına; dinin inanç olduğu kavrayışına dayanır. Marksistlerin

genellikle ateist olmaları, materyalizmi ve tutarlı bir laikliği savunmaları tam da modern

toplumun dininin kavramlarıyla düşünüp davrandıklarının en esaslı kanıtıdır.

Hâlbuki Marksist kategorilerin mantık sonucu: dinin tümüyle üstyapı olduğudur. Din

tümüyle üstyapı olduğundan, üstyapı olmadan bir toplum olamayacağı; nerede bir toplum,

dolayısıyla bir üretim veya altyapı varsa orada bir üstyapı olacağından, din de olacaktır. Yani

Marksist kategorilerle, sosyolojik kategorilerle düşünüldüğünde dinsizlik mümkün

değildir. Marksizm’in ve Marksistlerin Marksist kategorilerle yapması gereken “dinsizlik”

değil (ki mümkün değildir sosyolojik olarak), bu dine karşı başka bir dini vazetmek

olabilirdi.

Özetle, Marksistlerin yaptıkları, örneğin Lenin’in “Militan Maddecilik” üzerine dedikleri göz

önüne getirilsin, aydınlanmanın yaptığını yapmak ve sürdürmekten başka bir şey olmamıştır.

Böylece aydınlanmanın çocuğu olan Marksizm, dini Aydınlanmanın kavramlarıyla ele

aldığından, dinin ne olduğunu anlayamadı; dinin ne olduğun anlayamadığı için de dini

aydınlanmanın kavramlarıyla ele aldığını hiçbir zaman göremedi. Bunun sonucu da bir

üstyapılar teorisinin, diğer bir ifadeyle din teorisinin yokluğu oldu.

Nasıl milliyetçiler milliyetçiliğin ve milletin ne olduğunu anlayamazlarsa; aydınlanmanın

kavramlarıyla dinin ne olduğu anlaşılamazdı ve nasıl milliyetçiliğin ve milletin ne olduğunun

anlaşılamaması bizzat milliyetçiliğin bir kanıtı idiyse; dinin anlaşılamaması da bizzat modern

toplumun dininden oluşun bir ifadesidir.

Marksizm ve İşçi sınıfının yapması gereken ise bu dine karşı başka bir din; başka bir üstyapı

olmalıydı. Marksizm nasıl ulusu içinde mücadele edilecek bir ortam değil; kendisine karşı

mücadele edilecek bir birim olarak ele almalı idiyse; bu modern toplumun dinini içinde

mücadele edilecek bir ortam değil, kendisine karşı mücadele edilecek bir din (üstyapı) olarak

ele almalıydı.

Ama aydınlanmanın kalıntıları, tekniğin başarıları, sınıfın henüz çocukluğunu yaşaması

51

Marksizm’in bu kalıntılardan kurtulmasını engelledi ve geciktirdi.

2) Demokratik Cumhuriyet ve Fransız Devriminin Kalıntısı

Ama Marksizm’deki kalıntı sadece Aydınlanmanın kalıntısı değildir. Marksizm aynı zamanda

Fransız devriminin çocuğudur. Özellikle politik ve siyasi taleplerini formüle ederken, bu

devrimin örneğinde ilhamını aramıştır.

Ama bu devrimde aydınlanma’nın ideali daha ilk adımlarda terk edilmiştir. Bu terk ediş

Marksizm içinde de izler bırakmıştır.

Bu devrim daha iktidara gelirken gericileşmeye, insanlığın yerine belli bir ulusu geçirmeye

başlamıştır. Ve bu devrim somutta, politik olanı insanlıkla değil bir ulusla tanımlamış, fiilen

bir ulus kurmayla sonuçlanmıştır, bir Demokratik Cumhuriyet yaşamıştır. Böylece

Demokratik Cumhuriyet ve Ulus (ki bu ulus kendini Fransa toprağında yaşayan yurttaşlarla

tanımlıyordu) fikri Marksizm’e buradan iyice yerleşti.

Böylece Aydınlanma’nın ideali olan, “vatanım yeryüzü milletim insanlık”; İnsan hakları

yerine ulusun hakları, dolayısıyla bir dünya cumhuriyeti ideali, somutta Demokratik

Cumhuriyette örgütlenmiş bir ulus ile yer değiştirdi.

Gerçi Demokratik Cumhuriyet belli bir toprak parçasına dayanan bir ulusçuluğu zorunlu

kılmaz; Dünya Cumhuriyeti’ni dışlamaz ve aslında içerir. Özgür komünlerin birliği ise, her

komün buna katılabilir demektir, bir toprak parçası veya bir dil ile sınırlanacağı gibi bir ima

bulunmaz.

Diğer bir ifadeyle, dinin özele itilmesi zorunlu olarak bir ulus, bu ulus en demokratik biçimde

bir yerle tanımlansa bile, biçimini gerektirmez. Politik olan pek ala belli bir toprak parçasında

yaşayanlarla da tanımlanmayabilir. Bütün insanlar eşitse niye sadece belli bir toprak

parçasında yaşayan insanlar aydınlanmanın sunduğu özgürlükten yararlansınlar? Zaten bu

fikir, yani bir tek dünya cumhuriyeti fikri başlangıçta vardır.

Demokratik Cumhuriyet fikri bir dünya cumhuriyetinden, bir ulusun demokratik bir

cumhuriyette örgütlenişi biçiminde Marksizm’e, Fransız Devrimi’nin bir kalıntısı olarak girdi.

Keşke bu kadarla kalsaydı. Ama bu Jakoben iktidarı dönemindeki özgün biçimiyle değil,

gerici Alman Ulusçuluğu ile karışmış olarak.

3) Gerici Alman Ulusçuluğunun Kalıntısı

Bu modern toplumun dininin gerici biçimi ulusçuluk ise, dile, dine, kültüre, kana, tarihe

dayanan ulusçuluk da, bu ulusçuluğun (gericiliğin) daha da gerici biçimidir.

Marksizm, bu ulusçuluğun da en gerici biçimi olan, ulusun ulusçuluktan önce geldiği ve var

olduğu var sayımından yola çıkan; genellikle dile, dine dayanan daha da gerici bir ulusçulukla

damgalı olmuştur. Almanya tam da gerici ulusçuluğun doğduğu yerdi. Bu gerici ulusçuluğun

tüm varsayımları da Marks-Engels’in tüm anlayışlarına sinmiş bulunuyordu.

52

Bunun nedeni de Marks ve Engels’in Almanya’da doğup büyümüş olmalarıydı. Alman

ulusçuluğu, Almanlar diye bir ulusun var olduğu ama bu ulusun feodaller tarafından

birleşmesinin engellendiği; yani ulusun ulusçuluktan önce var olduğu varsayımına

dayanıyordu. Alman Romantizmi bu gerici ulusçuluğun kaynağıydı. Son yıllarda

Romantizmin Marksizm’in dördüncü kaynağı olduğunun keşfi, sadece ilerlemeci olmayan bir

geleneğin Marksizm’de bulunduğu anlamına gelmez; aynı zamanda, bu gerici ulusçuluğun

Marksizm’in bir kaynağı olduğu anlamına da gelir.

Daha sonra Marksizm’in yayıldığı alanlar, aynı ulusçuluk anlayışına dayanan Doğu Avrupa

ülkeleri olduğundan, toprağa dayanan ulus ve ulusçuluk anlayışından bile daha geri bu ulus ve

ulusçuluk anlayışı bilinen Marksizm’e egemen olmaya devam etti ve iyice yerleşti.

Bu Alman ulusçuluğundaki ulus anlayışındaki kökleri nedeniyle Marksizm, gericilik içinde

bir ilericilik olan, Fransız toprağa dayanan ulusçuluk geleneğinden gelen, ulusçuluğun ulustan

önce geldiğini bir biçimde söyleyen, bir Anatol France kadar olsun bir kavrayış yeteneği

gösterememiştir ulusun ve ulusçuluğun ne olduğun anlamakta.

Ve son yıllarda, özellikle seksenli yıllarda, ulus ve ulusçuluk üzerine, aydınlanmanın din

anlayışının dışına çıkamayan ama ulusçuluğun ulustan önce geldiğini gösteren ulus ve

ulusçuluk teorilerinin, özellikle Almanya’da değil de İngiltere’de gelişmiş olması da bir

rastlantı değildir.

Böylece Marksizm’in içinde, her biri hem Marksizm’le çelişen ve ama aynı zamanda, her biri

de diğeriyle çelişen ve geri gidiş anlamı taşıyan, biri Aydınlanmadan (Din), biri Fransız

devriminden (Ulus) biri Alman ulusçuluğundan gelen (tarihli ulus) üç kalıntı vardır.

O metodolojik hataların kökleri de bu doğumdan ve doğumun geçtiği koşullardan gelen

kalıntılarda gizlidir. Bu kalıntılar, o metodolojik hatalar biçiminde ve sonunda da

ulusçuluğun, ulusun ve dinin ne olduğunun anlaşılamaması olarak ortaya çıkmıştır.

4) Kalıntıların Aralarındaki Çelişkiler

Modern toplumun dininin ilerici ve gerici biçimleri arasındaki bu çelişkiler, Marksizm’in

kendi içinde çelişkiler olarak ortaya çıkar. Bu, gerici Alman ulusçuluğu kalıntısının,

Aydınlanma kalıntısıyla ve Fransız Devrimi kalıntısıyla çelişkisini iki örnekte ele alalım.

A) Demokratik Cumhuriyet ve UKKTH Çelişkisi

Alman gerici ulusçuluğunun, ulusçuluğun daha ilerici biçimiyle (Fransız Devrimi’nin

Demokratik Cumhuriyet’i, ulusu toprak parçasıyla tanımlayan ulusçuluk) olan çelişkisi en

açık biçimde Demokratik Cumhuriyet ve Ulusların Kendi Kaderin Tayin Hakkı arasındaki

çelişkide görülebilir.

Marks ve Engels, Demokratik Cumhuriyet’e örnek olarak, sadece Jakoben iktidarı dönemi

Fransa’sını ve bir de ABD’yi gösterirler. İngiltere vs. bir Cumhuriyet olmadıkları için bu

kavramın dışında kalırlar. Özellikle Engels, her mahalli birimin kendi özgür kararıyla

53

birleştiği ve ulus meydana getirdiği biçimden söz eder. Dikkat edilirse, burada ulus için hiçbir

dil ve dinden söz edilmez, komünlerin özgür birliği söz konusudur. Bu bağlamda “ulusların

kaderini tayin hakkı”, ulus olma ile ilgili değil, toplumun örgütlenmesiyle ilgili, demokrasiyle

ilgili bir haktır. Yani demokratik bir cumhuriyet, önceden var olduğu, bir tarihe

dayandığı iddia edilen bir ulus anlayışıyla çelişki içindedir.

Çünkü böyle bir hak, yani ulusun belli bir dil, din, etni, soy, tarih ile tanımlanması, o

topraklarda yaşayan ve o tanıma girmeyenlerin ezilmesi, dolayısıyla ortada demokratik bir

cumhuriyet olmaması anlamına gelir.

Demokratik Cumhuriyet çerçevesinde bu hak, ulusu bir dil, din, etni, soy ile tanımlama hakkı

anlamına gelmez, aksine bu hakkın reddi anlamına gelir. Örneğin ABD’de, Güney eyaletleri

ulusu beyazlarla tanımlamaya kalktıklarında ve ayrıldıklarında Kuzey bunu tanımadı. Ama

eğer Güney aynı Kuzey gibi ırkçılığa dayanmasaydı ve demokratik olsaydı, pek ala

ayrılabilirdi ama o zaman da zaten ayrılmanın bir anlamı olmazdı. Marks Engels, Kuzey’i

Güney’e karşı desteklediler, çünkü Kuzey demokratikti demokratik olmayan bir ulusu

reddediyordu. (Ama bu destek burada ele alınan ulus paradigması içinde olmadı, toprak

sorunu bağlamında, köleliğe karşı olma bağlamında koyuldu.)

Ama aynı Marks-Engels, örneğin “Alman Birliği”nden de söz ederler ve savunurlar. “Alman

Birliği”nden söz etmek bu anlayışla çelişir. Bu, Almanlar diye, ulusun ulusçuluktan önce

geldiği varsayımına dayanır ve özgür komünlerin özgür bir birleşmesi veya ayrılmasıyla bu

anlayış bir arada bulunamaz. Ancak “Alman komünlerinin” birleşmesi veya ayrılması ile bir

arada bulunabilir. Bu ise soya veya dile dayanan bir ulusçuluk anlayışından başka bir şey

değildir.

Marks ve Engels hep bu çelişkiyi yaşarlar. Bir yandan Alman Birliği’ni savunurlar, yani dile,

tarihe hatta kana dayalı bir ulus tanımına dayanan bir ulusun birliğini savunurlar nesnel

olarak; diğer yandan örneğin Engels’in Almanya için ABD ve Jakoben Fransa’sını örnek

göstererek Komünlerin Özgür Birliği olan bir Demokratik Cumhuriyet’i önerdiği görülür.

Daha sonra aynı çelişki Lenin ve Troçki de görülür. Lenin bir yandan bütün dillerin,

kültürlerin, ulusların eşitliğinden söz eder. Bu, ulusun bir dili, kültürü, etnisi olmaması; bütün

bunların; politik bir anlamının olmaması, kişisel olması demektir. Ulus sadece belli bir toprak

parçasıyla sınırlanır. Ama başka dili, dini, etniyi, kültürü özel yapmış aynı ilkelere dayanan

ulusların da bir farkı olmayacağından, ayrı olmalarının anlamı yoktur. Bu anlayış potansiyel

olarak bir Dünya devletini içinde taşır. Zaten Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği adı bu

düşünceden kaynaklanıyordu.

Ama aynı Lenin, “ulusların kendi kaderini tayin hakkı” dediği an, ulusları ulusçular

yarattığından ve o zamanın dünyasında ve Doğu Avrupa’da özellikle gerici ulusçuluk

tarafından uluslar yaratıldığından, bunu savunmak, ulusu gerici bir ulus anlayışına göre

belirleme hakkı olarak ortaya çıkar. Ulusların kendi kaderini tayın hakkı, fiiliyatta,

Demokratik Cumhuriyet karşısında, dile, dine, etniye, soya, tarihe dayanan ulusal devletler

kurma hakkı demektir.

Marks, Engels, Lenin, Troçki hepsi Jakoben İktidarının Demokratik Cumhuriyet’inin

54

ilericiliği ile Almanya’nın ulus tanımlarındaki gericiliğinin çelişkisini içlerinde taşıdılar. Ama

bütün bu çelişkiye rağmen, Stalinizmin egemen oluşuna kadar Aydınlanma geleneği daha

baskındır. Çünkü Marksistler hala ezilen sınıflarla doğrudan bağlantı içindedirler ve onların

eğilimlerini yansıtmaktadırlar. Ezilenler de bu dinin devrimci döneminin teleplerini savunma

ve canlandırma eğimlindedirler.

Stalinizm’in yükselişiyle birlikte, demokratik tüm gelenekler gibi Demokratik Cumhuriyet ve

toprağa dayalı ulus anlayışı da yok olur. Ve böylece çelişki gerici ulusçuluğun kesin

egemenliği ile “çözülür”.

Ve buna paralel olarak, Orta Asya’da örneğin, dile, tarihe, etniye dayalı uluslar kurulmuş;

yani henüz tek tanrılı din biçimleri altında neredeyse komün dönemini yaşayan toplumlar,

modern toplumunun dininin gerici biçimine sokulmuşlardır. Yani resmi Marksizm gerici

ulusçuluğun yaptığını yapmıştır.

Doğu Avrupa ve Başka yerlerde de, var olan, böyle tanımlanmış bir ulus tanımına dayanan

ulusal devletlerde iktidara geldiklerinde de (Polonya, Çekoslovakya, Çin, Bulgaristan vs.) o

tarih, dil vs. ile tanımlanmış biçimi almakta hiçbir sakınca görmemişlerdir. Böylece Fransız

devrimi’nden bile çok daha gerici bir ulusçuluğun savunucusu, yayıcısı ve kurucusu

olagelmişlerdir.

B) Gerici Ulusçuluk Aydınlanma Çelişkisi: Enternasyonalizm

Ama her biri Marksizm’le de çelişen bu kalıntıların arasındaki çelişki kendisini en açık

Enternasyonalizm kavramında gösterir.

Aydınlanma’nın ideali “Vatanım yeryüzü milletim insanlık” idi. Bu ideal henüz ulusların

dünyayı kapsamadığı bir dönemde, modern toplumun dininin, tıpkı Allahın bütün putların

yerini alması gibi, bütün dinlerin yerini alması anlamına geliyordu.

Marksistler bu ideali alıp, otantik biçimiyle olduğu gibi savunabilirlerdi, yani politik olanı

dünya ve insanlığın tümüyle tanımlayıp, daha baştan uluslara karşı bir hareket olarak ortaya

çıkabilirlerdi. Dünyayı ulusların kaplamaya başladığı bir dönemde, aynı ilkeyi, uluslara karşı

da savunup, yani ulusal olanın özel olmasını programlaştırıp burjuvazi tarafından inkar

edilmiş bu devrimci geleneği sahiplenip derinleştirerek sürdürebilirlerdi. Böylece sosyalist

hareket, modern toplumun dininin devrimci dönemini sonuna kadar savunan, gerici biçimine

de, yani uluslara karşı da bir hareket olarak çıkar ve kalırdı. Böyle bir yaklaşım içinde ulus,

içinde hareket edilen tarafsız bir ortam değil; kendisine karşı mücadele edilen bir oluşum

olarak görülürdü. Bu gün sosyalizm böyle bir yaklaşımın birikimiyle şimdi çok ileri bir

noktada bulunabilirdi.

Ne var ki işler böyle gitmedi. Marksizm Aydınlanmanın idealini otantik biçimiyle

sahiplenmek ve geliştirmek bir yana; gerici bir ulusçuluk çerçevesinde bu özlemi ve ideali

dile getirdi. Enternasyonalizm tamı tamına budur.

Enternasyonalizm, var olan ulusları kabul eder, ama ulusların kendisi Aydınlanma’nın

inkârıdır. Aydınlanmanın inkârı olan ve çoğu da en gerici biçimde inkârı olan, bu ulusların

55

sosyalist olup birleşmesini hedefler enternasyonalizm. Kendi içinde çelişkidir aslında. İlerici

veya gerici, uluslara karşı olarak kendini tanımlamaz.

Ama var olan ulusları veri kabul ettiğinden ve o uluslar da yüzde doksanıyla, örneğin

Almanya gibi, en gerici kültüre, kana, ırka dayanan uluslar olduğundan, ulusları da en gerici

ulusçuluğa göre tanımış ve tanımlamış olur. Enternasyonalizm, Aydınlanmanın idealinin,

gerici bir ulusçuluğun dünyasından tanımlanmasından başka bir şey değildir.

Böylece Enternasyonalizm olmayacak duaya amin olarak ortaya çıkar. En gerici ulus ve

ulusçuluk ilkesine göre örgütlenmiş ülkelerdeki, bu gerici ulusları kendilerine karşı mücadele

edilecek bir şey olarak görmeyen işçilerin kardeşliği ve dayanışması anlamına gelir. Bunun

olamayacağı açıktır. Ve olmamıştır da.

Dikkat edilsin, enternasyonalizm, nispeten demokratik olarak, örneğin bir yere göre

tanımlanmış bir ulusu ve ulusçuluğu bile savunmaz pratikte. Var olan ulusları veri kabul eder.

Kendini oluşturan partiler de böyle ulusları veri kabul edip öyle enternasyonali oluştururlar.

Örneğin en azından gerici ulusçuluğu reddeden partiler olsa bu partilerin hepsinin kendilerini,

Türk, Yunan, Alman diye değil kendini böyle tanımlayan devleti ve ulusu yıkmayı hedef

almış buna uygun olarak da adını nötral bir toprak parçası adıyla tanımlamış partiler olurlardı.

Bırakalım böyle bir şeyi, böyle bir sorun bile yoktur.

Enternasyonalizm, bir bürokratik aygıtın, dolayısıyla bir ulusun dış politikasının ve

diplomasisinin aracı olmadığı, gerici nasyonalizme tamamen teslim olmadığı durumda bile bu

çelişkiyi içinde taşımıştır. SSCB de ifadesini bulan aydınlanma ideali, kendisini gerici bir

ulusçuluğa göre tanımlanmış ulusların bir birliği olarak da görüyordu. Kendi içinde çelişkiydi.

Bir bakıma bugün sosyalizmin ne yapması gerektiği bu bağlamda daha açık olarak ortaya

çıkmaktadır. Yapılması gereken: Aydınlanma’nın “Vatanım yeryüzü milletim İnsanlık” diyen

humanist ve kozmopolit idealine yeniden dönmektir.

Ve bu devrimci ideali, modern toplumun dininin gerici biçimi olan uluslara karşı yeniden

formüle etmektir: bu formül şöyle ifade edilebilir: nasıl tanımlanırsa tanımlansın (yer, din,

dil, tarih, kültür vs.) ulusal olanın politik hiçbir anlamının olmaması ve tamamen kişisel

bir sorun olması.

Her hangi bir yerde yaşayanlar veya her hangi bir özelliğe sahip insanların bir ulus olduğunu

düşünenler, tıpkı bir dernek, birlikler kurabilirler, eylenceler tertipleyebilirler, yarışmalar

yapabilirler. Tıpkı bu günkü dinler gibi.

Bu aynı zamanda bir tek dünya dini ve cumhuriyeti demektir. Bu dinin adı İnsanlık olabilir,

bu dinden olana da İnsan denebilir.

Bu İnsan kavramı ve insan tanımı, biyolojik olarak insanı diğer hayvanlardan ayıran insan

kavramıyla karıştırılmamalıdır. Biyolojik olarak insan kavramının hiçbir sosyolojik anlamı

yoktur.

Bu İnsan tanımı, İnsanı sosyolojik olarak diğer dinlerden ayırmaktadır ve biyolojik olarak

insan tanımının içine giren tüm insanları kapsamaz. Bir insan (burada biyolojik olarak

insan) her hangi bir ulustan ise, İnsan (burada sosyolojik olarak insan) olamaz örneğin.

56

Yani ancak sadece dinlerin değil, milletlerin de özele ait olmasını savunanlar İnsan olabilir.

Bir Türk bir İnsan olamaz, bir İnsan da bir Türk olamaz. Ya da daha genel olarak, politik

birimin -nasıl tanımlanırsa tanımlansın- ulusal birimle çakışması ilkesine dayananlar, yani

milliyetçiler, İnsan olmazlar. Ama biyolojik olarak pek ala insandırlar.

Enternasyonal, bir parti ve partiler birliğiydi. Burjuva uygarlığının gerici biçimi içinde ilerici

bir idealin ifadesiydi. Yani bir din içindeki bir tarikatti; modern toplumun dini içinde bir

mezhepti. Hem de onun en gerici biçimi içinde.

Marksizm ve Sosyalizm, bir mezhep değil, başka bir Din olmalıdır. Sosyalistler

Enternasyonalist (modern toplumun dininin gerici biçimi içinde az çok ilerici bir mezhep

değil) değil, İnsan (bu dinin sosyalizme kadar gidebilecek devrimci biçimini savunan, politik

olanın ulusal olanla çakışması ilkesini reddeden) olmalıdırlar.

C) Proletarya Diktatörlüğü ve Ulus Çelişkisi

Marks, Proletaryanın eski devlet cihazını alıp kullanamayacağını söylüyordu. Ama bu farklı

cihazın en temel özelliğini de kullanamayacağını göremiyordu: bir ulusa göre tanımlanmışlığı.

Dolayısıyla sosyalistler bir ulusal devleti Paris komünü ilkelerine göre örgütlemekten söz

ediyorlardı23.

23 Aşağıdaki satırlar Marks’ın bu kafa karışıklığını ve açıkça gösterir.

“Komünün ilk buyrultusu (kararnamesi) sürekli ordunun kaldırılması, ve silahlanmış halk ile

değiştirilmesi oldu.

Komün, kentin çeşitli ilçelerinden genel oy hakkı ile (sayfa: 263) seçilmiş belediye meclisi üyelerinden

kurulmuştu. Bu üyeler sorumlu ve her an görevden geri alınabilir idiler. Komün üyelerinin çoğu doğal

olarak işçilerden ya da işçi sınıfının ünlü temsilcilerinden oluşuyordu. Komün parlamenter bir örgenlik

değil, ama aynı zamanda hem yürütmeci hem de yasamacı, hareketli bir gövde olacaktı. Merkezi

hükümetin aleti olmaya devam edecek yerde, polis siyasal özniteliklerinden hemen yoksunlaştırıldı ve

Komünün sorumlu ve her an görevden geri alınabilir bir aleti durumuna dönüştürüldü. Yönetimin tüm

öbür dallarındaki görevliler (memurlar) için de aynı şey oldu. Komün üyelerinden aşama sırasının en

altdüzeyine değin, kamu görevi işçi ücretleri karşılığı görülecekti. Yüksek devlet görevlilerinin kullanma

hakları ve temsil ödenekleri, bu yüksek görevlilerin kendileri ile birlikte ortadan kalktılar. Kamu

hizmetlileri, merkezi hükümet tarafından korunan kimselerin özel mülkiyeti olmaktan çıktı. Sadece

belediye yönetimi değil, ama o güne değin devlet tarafından yürütülmüş bulunan tüm girişkenlik,

Komünün ellerine verildi.

Eski hükümetin maddi iktidar aletleri olan sürekli ordu ile polis bir kez kaldırıldıktan sonra, Komün

manevi baskı aletini, "rahiplerin iktidarı"nı kırma işine girişti; varlıklı kurumlar oldukları ölçüde, tüm

kiliselerin dağıtılması ve kamulaştırılması buyrultusunu çıkardı. Rahipler, öncelleri olan havariler gibi,

müminlerin sadakaları ile yaşamak üzere, özel yaşamın dünya işlerinden dingin elçekmişliğine

gönderildiler. Öğretim kurumlarının tümü parasız olarak halka açıldı, ve aynı zamanda kilise ile

devletin her türlü karışmasından da kurtarıldı. Böylece, sadece öğretimin herkes için erişilebilir

kılınması ile kalınmamış, ama bilimin kendisi de, sınıf önyargıları ve hükümet iktidarının onu vurmuş

bulundukları zincirlerden kurtarılmıştı.

Adalet görevlileri, daha sonra bozmak üzere, sırayla bağlılık yemini etmiş bulundukları ardarda

gelen bütün hükümetlere aşağılık bağımlılıklarını gizlemekten başka bir işe yaramayan o yapmacık

bağımsızlıktan yoksunlaştırıldılar. Öbür kamu görevlileri gibi, yüksek adalet görevlileri ve yargıçlar da

seçilir, sorumlu ve geri alınabilir olacaklardı.

57

Halbulki bu kendi içinde bir çelişki olmaktadır. Paris Komünü tipi devlet, bir proletarya

diktatörlüğü, bir ulusa göre tanımlanamaz. Ulus ilkesine göre politik olanı belirlenmiş bir

devlet sınıfsız topluma gidişin bir aracı olamaz.

Proletaryanın var olan eski cihazı kullanamayacağı gerçeği sadece bir devletin örgütlenme

mekanizmalarına indirgenemez. Elbet onlar da geçerlidir ama önermeyi şöyle de geliştirmek

gerekmektedir: proletarya, o ulus nasıl tanımlanırsa tanımlansın, ulusa göre tanımlanmış bir

devlet cihazını sınıfsız topluma giden bir yolda kullanamaz. Proleter devrimi ulusa karşı bir

devrim olmak zorundadır. Proletarya diktatörlüğünün anlamı, politik olanın ulusal olanla

tanımlanması karşısında bir diktatörlük olmasında toplanır.

Paris Komünü, elbette, Fransa'nın bütün büyük sanayi (sayfa: 264) merkezlerine örnek hizmeti

görecekti. Komün rejimi, Paris ve ikincil merkezlerde bir kez kurulduktan sonra, eski merkezi hükümet,

taşra illerinde de, yerini üreticilerin kendi kendileri tarafından hükümetine bırakma zorunda kalacaktı.

Komünün geliştirme zamanı bulamadığı kısa bir ulusal örgütlenme taslağında, Komünün en küçük

kırsal yerleşme merkezlerinin bile siyasal biçimi olacağı ve kırsal bölgelerde, sürekli ordunun, hizmet

zamanı son derece kısa bir halk milisi ile değiştirileceği, açıkça söylenmiştir. Her ilin kırsal komünleri,

ortak işlerini ilin yönetim merkezindeki bir delegeler meclisi aracıyla yönetecek, ve bu il meclisleri de

Paris'teki ulusal yetkililer kuruluna milletvekilleri göndereceklerdi; delegeler her an görevden geri

alınabilir ve seçmenlerinin buyurucu yetki belgesi ile bağlı olacaklardı. Bir merkezi hükümete gene de

kalan, az sayıda ama önemli görevler, gerçeğe aykırılığı biline biline söylendiği gibi kaldırılmayacak,

ama komünsel, başka bir deyişle sıkı sıkıya sorumlu görevliler tarafından yürütüleceklerdi. Ulusun

birliği bozulmayacak, ama tersine, komünsel kuruluş tarafından örgütlenecekti; bu birlik, onun

cisimleşmesi olduğunu ileri süren, ama, ulusun asalak bir uru olduğu halde, ulusun kendisinden

bağımsız ve onun üzerinde olmak isteyen devlet iktidarının yıkılması ile bir gerçeklik durumuna

gelecekti. Eski hükümet iktidarının salt bastırıcı organlarının kesilip atılması önemli olduğu halde,

bunların haklı görevleri, toplumun üzerinde bir üstünlük savında bulunan bir otoriteden çekilip

alınacak, ve toplumun sorumlu hizmetkârlarına verileceklerdi. Genel oy hakkı, her üç ya da altı yılda

bir halkı parlamentoda yönetici sınıfın hangi üyesinin temsil edeceği ve ayaklar altına alacağını

kararlaştıracak yerde, tıpkı kendi işi için işçi ve yönetim personeli arayan herhangi bir işverene hizmet

eden bireysel seçim hakkı gibi, komünler biçiminde örgütlenmiş halka hizmet edecekti. Ve bireyler gibi,

toplulukların da, gerçek işler konusunda, genel olarak herkesi kendi yerine koymasını, ve eğer bir kez

bir yanlışlık yaparlarsa, onu da hemen düzeltmesini bildikleri, iyi bilinen bir olgudur. Öte yandan,

Komün anlayışına hiç bir şey, genel oy hakkı yerine hiyerarşik bir görevlendirme geçirmekten daha

yabancı olamaz.

58

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM:

SONUÇLAR

1) Üç Düzeydeki Tahrifat ve Kendini Yeniden Üretişi

Marksizm’in içindeki bu üç düzeydeki kalıntılara yol açan, Aydınlanma, Ulusçuluk ve Gerici

Ulusçuluğun varsayımları, aslında tüm tarih ve toplum bilimlerine damgasını vurmuştur.

Dolayısıyla tüm tarih ve toplum bilimleri üç düzeyde bir çarpılma içindedir.

Sadece Tarihsel olgulara ilişkin yorumlarda değildir çarpılma, bu olguların aranışı, bulunuşu,

değerlendirilmesi de bu çarpılmayla damgalıdır. Dolayısıyla olgular hakkındaki bilgi de

çarpılmış olduğundan, olgularla genellemeler arasındaki fark, yani bilimlerin ilerlemesinin

motoru olan çelişki yok olmakta, çarpıklığı görmek adeta olanaksız hale gelmektedir.

Bunların en gericisinden bir örnek verilebilir. Örneğin, Türk ulusu, aşağı yukarı yirminci

yüzyılın başlarından itibaren, Anadolu’nun Müslüman ahalisinden yaratılmıştır. Ama bu

kendini artık Türk olarak tanımlayan bu dünün Müslümanları, çok değil yüz yıl önce

Türklüğün, bir ulus veya etniyi tanımlamak bir yana, bir hakaret sıfatı olduğunu;

Avrupa’lıların Osmanlı topraklarına Türkiye dediği için ülkenin adını Türkiye olarak aldığını;

Osmanlı’nın bir Türk imparatorluğu olmadığını; bir Türk tarihi diye bir şey bulunmadığını;

bunun Türk Tarih Kurumu tarafından yaratıldığını; aslında bugünkü Türkçe gibi bir dil de

olmadığını, bunun da Türk Dil Kurumu tarafından yaratıldığını; bu kurumların işlevinin bir

Türk Ulusu yaratmak için bir Türk Tarih ve Dili yaratmak olduğunu; bunu yaratmak için en

incesinden en kabasına kadar her şeyin uydurma olduğunu; örneğin İstanbul burçlarına bayrak

diken Ulubatlı Hasan veya Zonguldak’ta kömürü bulan Uzun Mehmet gibi hikâyelerin bile

baştan aşağı uydurma olduğunu tasavvur bile edemez hale gelirler.

Bu uluslara göre yaratılmış tarih öylesine beyinlere yerleşir ki, bırakalım “normal” bir

“Türk”ü, örneğin Hikmet Kıvılcımlı gibi bir ciddi Marksist bile, “Dinin Türk Toplumuna

Etkileri” başlığıyla, Türklerin bir tarihte Müslümanlığı neden ve nasıl benimsedikleri üzerine

kitaplar yazar. O zamanlar Türklük olmadığını, Müslümanlığı benimseyenlerin bu günkü

Türkçeyle ligüistik olarak akraba bir dil konuşan (ama dikkat edilsin Türk burada linguistik

bir kavramdır, sosyolojik veya politik değil) şu veya bu toteme tapan komünlerin

Müslüman olduğunu; Türklüğün, yirminci Yüzyılda Türkiye’de Müslümanlardan

yaratıldığını tasavvur bile edemez hale gelir.

Böylece sadece ulusçuluğun değil, ulusçuluğun çok özel bir biçimi olan, bir tarihe, bir soya,

bir dile dayanan en gerici ve ırkçı ulusçuluk bile, bir kere modern medya ve eğitim

aracılığıyla insanların kafasına yerleşti mi, en ulusçuluğa karşı olduğunu söyleyenlerin bile o

uydurma tarihi ve ulusçuluğu yeniden üretmesine yol açar.

Böylece ulusçuluk ile ulus olgusu arasındaki ilişki, çok özel biçimde, her ulusta olduğu gibi,

Türklüğün ne olduğu ve Türk ulusu arasında da ortaya çıkar. Türkler Türklüğün ne olduğunu

anlayamazlar çünkü Türk’türler; Ama Türkler Türklüğün ne olduğunu anlayamadıkları için de

Türklük var olamaya devam eder. Aynı fasit daire geçerliliğini burada da sürdürür. Olgu ve

59

açıklaması arasındaki birlikte var olmazlık da aynen geçerlidir. Türkler Türklüğün ne

olduğunu anladıkları an, Türk ulusu diye bir ulus var olamaz. Türklük var olduğu sürece de

Türklerin Türklüğün ne olduğun anlamaları olanaksız hale gelir.

Bu bağıntı, Türklük gibi bir dile, bir tarihe, bir soya göre tanımlanmış bir ulusçuluk ve ulusla

mücadele için, o ulusun yaratılmasındaki bütün yalanlara karşı, bütün tarihe karşı bir

aydınlatma çabasının olağanüstü önemini gösterir.

Böyle zengin bir literatür olmadan, Türklüğün baştan aşağı uydurma olduğu gerçeği geniş

kitlelerin bilincinde yer etmeden, kendini Türklüğe, Türklüğü de soya, tarihe ve dile göre

tanımlamış bir ulus ve devlet değiştirilemez.

Böylece demokrasi mücadelesi ile tarihin uluslara göre yeniden yazılmış olmasına ve

tahrifatlara karşı mücadele arasında kopmaz bir bağ ortaya çıkar. Tarih, ulusun nasıl

tanımlanacağına ilişkin tartışma ya da programın merkezinde bulunur. Tarih’in şu veya bu

biçimde anlatımı aslında aynı zamanda somut bir program demektir.

Ama esas sorun başkadır. Örneğin Tarihte hiçbir Türk devleti olmadığını ve olamayacağını

söylemek tüm tarihi Türk devletlerinin tarihi olarak okumuş biri için neredeyse olanaksızdır.

Dolayısıyla bu tarihin böyle bir bilgisiyle yetişmiş birinin, bu tarihi anlatan olguları, verileri

araştırır, bulur ve tasnif ederken de bu anlayışın dışına çıkması zordur ve böylece veriler de

tekrar o çarpılmış tarihi doğrulayan veriler olarak yeniden üretilirler. Yani bilimin ham

maddesi olan olgular da tarafsız değildir artık.

Dolayısıyla, düşüncenin ilerlemesi için gerekli olan, olgular hakkındaki bilgi ile onun

genellemesi arasında bir çelişki de kaybolur ve yokmuş gibi görünür ve böylece kendi kendini

üreten bir süreç başlar.

Yine de son yıllardaki, ulusların nasıl yaratıldığına ilişkin çalışmalar, az çok bu gerici

ulusçuluğun yarattığı tahribat ve çarpıtmayı bir ölçüde olsun açığa çıkarmıştır.

Ama bunu açığa çıkaran çalışmaların neredeyse hepsi, en iyi durumda toprağa dayalı, tarihsiz

nispeten demokratik bir ulusçuluğun, dine dile dayanan daha gerici bir ulusçuluğu

eleştirisinden başka bir şey değildirler. Bu çalışmalar, ulusçuluğu sadece dil, tarih vs. dayanan

en gerici ulusçulukla özdeş tanımladığı için, aynı zamanda kendileri daha ince ve daha üst

düzeyde bir tahrifattırlar. Örneğin, ulusun bir yere göre tanımlanmasını ulusçuluğun aşılması,

“ulus devletin sonu” olarak tanımlarlar. Örneğin Avrupa Birliği ile Ulus Devletin aşılmakta

olduğundan söz ederler. Avrupa Birliği’nin en iyi durumda yere göre bir ulus tanımı yaptığını

görmezler.

Ama tahrifat bu düzeyde bitmez. Bunlar politik olanın ulusal birime göre tanımlanmasında da

bir sorun görmezler bu çalışmalar. Dolayısıyla bu eserler, modern tarihin kendisinin, en ilerici

biçimlerinde bile aslında bir gericilik olduğunu; politik olanın her hangi bir ulusa göre

tanımlanmasının kendi başına bir gericilik olduğunu gizlerler. Tarihe dayanmayan bir

ulusçuluğun da ulusçuluk olduğunun anlaşılmasını engellerler; ulusçuluğu sadece dile, dine,

kültüre dayanan bir ulusçulukla var olabilirmiş gibi tanımlarlar ve bir üst düzeyde aynı

tahribatı kendileri yaparlar.

60

Ve böylece bu tahrifatlar temelinde, örneğin Avrupa Birliği projesinde, Avrupa’daki her biri

Tarihe göre kurulmuş ulusların, toprağa dayalı bir Avrupa ulusu içinde birleşmelerini; yani

ulusçuluğun bir biçiminden diğer biçimine geçmelerini, ulusçuluğun ve ulus devletin aşılması

olarak görürler ve gösterirler. Aslında olan ulusçuluğun aşılması değil, çok gerici bir

biçiminden, toprağa dayalı bir biçime (ki Avrupa’yı kültürel olarak Hıristiyanlıkla tanımlama

çabaları tam böyle olmayabileceğini de gösterir) geçilmesidir. Ve bu biçim de bu günün

dünyasında, aslında imtiyazları savunup, yeryüzü ölçüsünde bir Apartheit rejiminin savunusu

anlamına geldiğinden, artık gerici ve ırkçı bir biçimdir. Böylece örneğin Türklüğün nasıl

yaratıldığını anlatan çalışmaların neredeyse tamamı, aslında bu günkü dünyada fiilen bir

apartheit sisteminin savunusu anlamına gelen ve yere göre tanımlanan bir ulusçuluğu

savunurlar. Bu tür çalışmaların bir sürü örneği Birikim dergisi sayfalarında bulunabilir.

Bu günün dünyasında, dünya ölçüsünde tek bir ilerici formül olabilir. Nasıl tanımlanırsa

tanımlansın ulusal olanın tümüyle özel olması, yani uluslara karşı bir devrim.

Ama böyle bir programı savunan anlayış bile tarihi ve toplumu tahrif etmeye devam eder.

Çünkü bizzat bu anlayış dinlerin modern toplumun din kavramıyla tanımlanmasına dayanır.

Böylece tüm tarihi de sanki özel politik ayrımının var olduğu; dinin bu günkü gibi bir inanç

olduğu bakış açısından yeniden tahrif ederler.

Ve bu tahrif yeni de değildir. Aydınlanmanın ortaya çıkışından beri, tüm tarih, akıl ve inancın

(dinlerin) mücadelesinin tarihi olarak yazılmaktadır zaten. En azından beş yüz yıldır tüm tarih

ve olgulara ilişkin bilgi, dinlerin bir inanç, hurafe, batıl inançlar olduğu kabulüyle

biriktirilmekte, toplanmakta, yorumlanmakta ve klasifize edilmektedir. Dolayısıyla olgular

yığını da modern toplumun dininin, dinin inanç olduğunu söyleyen dinin damgasını taşır ve

onunla uyumlu olarak seçilmiş, anlatılmış ve klasifize edilmiştir.

Burada da bir kendini üreten süreç vardır. Bir yandan olgu diye bilinenler bu dinin kabullerini

doğrular görünür; öyle olunca bu dinin kabulleri yeniden üretilir ve bu yeniden üretim ile yeni

olgular tekrardan bu kabullere göre aranır, seçilir, bulunur; klasifize edilir ve yorumlanır.

Yani olgular ve genellemeler arasında bir çelişki çıkma olasılığı bu düzeyde de kaybolur.

Olgular aslında genellemeyi doğrulayacak bir bakış açısından görülmüş, seçilmiş ve

sınıflanmışlardır.

Dolayısıyla bu gün örneğin bir ölçüde, tarihe dayanan bir ulusçuluğun yaptığı tahrifatları ve

tarih ve toplum yorumlarını eleştiren nispeten daha demokratik ama aslında yine kendisi de

Humanizme göre gerici olan ulusçuluğun yaptığını göstermenin yanı sıra, modern toplumun

dininin yaptığı tahrifatı da açığa çıkarmak gerekmektedir.

Burada birinci (ulusların tarihlerinin yaratılması) ve ikinci kategoriden (Toprağa dayanan bir

ulusçuluğun ulusçuluk olmadığı) tahrifatları bir kenara bırakarak, aydınlanmanın yarattığı

tahrifatı (Tüm tarihte dinin bir inanç olduğu) ve bunun sonuçlarını görmek bir fikir verebilir.

Dinin “din” olmadığını, “inanç” olmadığını tümüyle üstyapı olduğunu kavramak, Modern

toplumun dininin, modern toplumun üstyapısının ufkunun dışına çıkmaktır, başka bir dinden,

başka bir üstyapıdan bakmaktır dünyaya. Bu, olgulara, tarihe, var olan topluma, devrimlere,

hasılı şimdiye kadar bildiğimizi düşündüğümüz hemen her şeye yeni bir ışık altında bakmayı

61

gerektirmektedir. Ve bunun müthiş alt üst edici sonuçları vardır. Bu sonuçların en azından

bazılarını ortaya koymadan ulaşılan sonucun anlamını anlamak zordur.

2) Tarih ve Tarih’e Bakıştaki sonuçlar

A) Olgular

Bu gün bütün tarihler aydınlanmanın dini inanç olarak gören, inancı da epistemolojik olarak

akıl dışı veya hukuki olarak özel olarak tanımlayan anlayışıyla damgalıdırlar. Bütün tarihe

böyle bakılmakta ve tarih böyle yazılmakta, böyle öğrenilmektedir. Ama bu öylesine kafalara

yerleşir ki, bunun tarihi anlamayı mümkün kılmadığını anlamak mümkün olmamaktadır.

Bunu çok basit bir gözlem bile kanıtlar. Uygarlık öncesi, İlkel denilen topluluklardan yazılı

bir şey kalmadığı için pek bilinmez ama bu gün yaşayan örneklerine bakıldığında tüm yaşam,

her şey dinseldir. Benzer şekilde Klasik uygarlıklardan kalan tüm tarihi kalıntılar çanak

çömleğin üzerindeki resimden, binalara, heykellere, müziğe kadar, tüm günlük davranışlar,

siyaset, devlet, sanat, hukuk, vs. her şey dinseldir, dinin içindedir.

Ama bütün bunlar ne olduğu belli olmayan, genellikle batıl inanç, hurafe veya “ontolojik

ihtiyaç” (o da her ne ise, İnanç geni bulduğunu iddia edenler bile var) ya da hukuki olarak

kişiselle ilgili bir inanç kategorisi içinde ele alınırlar. Böylece bütün tarih anlaşılmaz ve

irrasyonel bir hale gelir.

Eğer dinler bir inanç, bir ontolojik ihtiyaç, bir hurafe idiyse, tarihteki toplumlar emek

üretkenliğinin derecesi o kadar düşük olmasına rağmen niçin bir “inanç” için onca korkunç bir

emek harcamışlar, koca tapınaklar vs. yapmışlardır? Modern toplumun dininin,

Aydınlanma’nın din anlayışının ortaya çıkardığı bu saçmalığının cevabı saçmalığı ortaya

çıkaran anlayış olarak sunulur: O zamanlar bu günkü gibi akıl egemen değildi, bilim

gelişmemişti, eskiden insanların bu nedenle akıl dışı inançları vardı. Dünyayı akıl dışı

inançlar, hurafeler yönetiyordu. O nedenle böyle akıl dışı işler yapıp bir inanç adına muazzam

miktarlarda artı ürünü harcadılar. Böylece tüm tarih akıl dışı, açıklanamaz olmaktadır, akıl

dışılığının nedeni de bizzat yine o zamanlar şimdiki gibi aklın ve bilimin egemenliği olmadığı

söylenmektedir.

Buradaki korkunç kendini üreten mekanizma açıktır. Aslında dine inanç diyerek, onların tüm

toplumsal yaşamın örgütlenmesindeki ilişkisini yok ederek saçmalığı kendisi yaratmakta

sonra da bunun saçmalık olmasının normal olduğunu, çünkü onların ilkel olduğunu akla

dayanmadıklarını söylemektedir.

Böylece irrasyonellikle açıklamanın kendisi (yani modern toplumun dini, yani rasyonalizm,

yani aydınlanma) aslında ortaya bizzat irrasyonellik olarak çıkar. Çıkar ama bunu görebilmek

çok zordur. Görülmediğinde de kendini üretir.

Din bir inanç ve akıl dışılık olunca, örneğin Peygamberler gibi, büyük din kurucuları gibi,

insanlığın geniş bölümlerinin tüm yaşamını belirlemiş müthiş önemli insanlar da, bunların

nasıl böyle bir etkisi olduğu da açıklanamaz kalmaktadır.

62

Ama tarihi ve ondaki toplumları irrasyonel görünce, batıl inançlara batmış görünce, bunun

anlaşılmaz görünebilmesi olanağı da ortadan kalkmaktadır.

Ama din üstyapı olarak ele alındığı an, bütün o saçmalık gibi görünenlerin hepsi rasyonel bir

anlam kazanır. Bunların hepsinin üretim ve ekonomi hayatıyla, üretim ve yeniden üretimin ve

bunlara bağlı olarak toplumsal ilişkilerin örgütlenmesiyle doğrudan bağlantısı olduğu görülür.

Böylece Aydınlanma’nın din tanımı içinde bir saçmalık gibi görünen, her şeyin dinsel

olmasının sırrı kendiliğinden çözülür.

Din üstyapının kendisi olduğundan, üstyapının dışında da bir şey olamayacağından, her şeyin

dinsel olmasının son derece normal ve açık bir sonuç olduğu ortaya çıkar. Böylece Tarih bir

saçmalık olarak görülmekten kurtulur ve tarihi bir saçmalık olarak görmenin saçmalığı, yani

modern toplumun dininin saçmalığı ve bu saçmalığın da nedenleri görünür ve açıklanabilir

olur. Aynı zamanda, kapitalizm öncesi Tarihteki toplumun yaşamını üretim ilişkileri ile bağı

içinde analiz etme ve anlama olanağı ortaya çıkar.

Keza modern toplumda da her şeyin dinsel olduğu ortaya çıkar. Çünkü dinsel olmama

iddiasının kendisi, modern toplumun dininin iddiasıdır. Din dışı görünen veya öyle olduğunu

iddia eden her şey de dinseldir. Çünkü, dini inanç olarak gören ve din dışı diye bir kavram

uyduran modern toplumun dininin içindedir. Çünkü “Din dışı” kavramı modern toplumun

dininin bir kavramıdır.

Özetle, bütün tarih yanlış yazılmıştır ve olgular yanlış okunmaktadır. Bunlar modern

toplumun dininin yazdığı tarihlerdir. Bu çarpılma olguların gözlemlenme ve sınıflamasından

genellemelere kadar her alanı kapsamaktadır. Ve ortada kendini üreten bir çarpıtma vardır.

Dinler üstyapı ve peygamberler üretim ilişkilerinin yeni durumuna uygun üstyapıları kuran

devrimciler olduğuna göre, bütün tarih, dinler ve peygamberler tarihi olarak yeniden

yazılmalıdır. Ama bunu yazmanın şartı bütün tarihlerin, modern toplumunun dininin yazdığı

tarihler olduğun görmektir. Böylece modern toplumun tarihi de bir dinin ortaya çıkış,

üstünlük kazanış ve gericileşmesinin tarihi olarak ortaya çıkar. Aydınlanma filozofları, bu

dinin kurucusu peygamberler; Napolyonlar Muaviyeler; Ekim Devrimi, Sosyalist hareketler

hariciler, Batıniler, Karamıtalar olarak bu modern toplumun dininin tarihi içinde bir bayka

anlam kazanırlar.

Elbette bu bütün toplum bilimlerinin de baştan aşağı gözden geçirilmesini gerektirir. Bütün

bilgi, sanat, ahlak, günlük yaşam, devlet yani bütünüyle üstyapı, ancak dinin analizi olarak

anlaşılabilir. Dolayısıyla bunları dinin analizi içinde ele almayan bütün sosyoloji de modern

toplumun dininin hurafeleri olarak ortaya çıkar.

B) Üretim Biçimleri - Dinler

Eğer din tümüyle Üstyapı ise, Marksizm’e göre bir üretim biçiminden diğer üretim biçimine

geçişler, kendilerine uygun üstyapılara geçişler anlamına da gelmesi gerektiğinden, bir dinden

diğer dine geçişler olarak ortaya çıkmalıdır.

Gerçekten de öyledir. İnsanlık esas olarak üç temel üretim biçiminden geçmiştir. Komün,

63

Bezirgan Uygarlık, Kapitalist Uygarlık. Bunlar gerçekten de üç dinsel biçime (üstyapı

biçimine) karşılık düşerler.

Komün, Şamanizm, totemizm denen dinle tanımlanır. Bunlar komünün tüm üstyapısını

örgütler.

Her uygarlık alanında farklı biçimler alsa da, yazıya dayanan dinler bezirgan uygarlıkların

üstyapısını örgütler.

Bütün bu dinleri, politik alandan dışlayıp, kendi bileşenlerine dönüştüren, özel ve politik

ayrımına dayanan din de, kapitalizmin üst yapısını örgütler. Tabii bunun en gerici biçiminde,

uluslar biçiminde.

Böylece ekonomi temeli ile üstyapı (din) arasındaki ilişkiler, Aydınlanma’nın kopardığı,

anlaşılmaz ve saçma kıldığı ilişkiler, apaçık ortaya çıkar. Dinler tarihinin de aslında üretim

biçimleri ve geçişlerin tarihi olduğu apaçık görülür.

C) Dinlerin Ortaya Çıkış ve Yayılışları olarak Devrimler

Marksizm, üretici güçlerin ve ilişkilerinin değişmesine bağlı olarak üstyapının da değişeceğini

ve bunun da birikim ve sıçramalarla; yani devrimlerle olacağını söyler. Ama Aydınlanmanın

din anlayışının esiri olduğundan dinin tümüyle üstyapı olduğunu göremediği için aslında din

değişmelerinin devrimler olduğunu, yani bir üstyapıdan diğerine geçişler olduğun göremez.

Bunun sonucu olarak da, Marksizm tarihte devrim deyince, burjuva devrimlerinden başka bir

şey sayamaz durumda kalmıştır. Ve bir de Spartaküs ayaklanmasından söz eder.

Ama din üstyapı olarak görüldüğü an, bir dinden diğer dine geçişler, birer devrim olarak

ortaya çıkarlar. Peygamberlerin, din kurucularının, mitolojik kahramanların, her birinin büyük

devrimciler olduğu, o günkü ilişkilere uygun bir üstyapı kuruluşuna önderlik ettiği görülür.

Böylece Aydınlanma’nın bir türlü açıklayamadığı hatta sorun bile etmediği, peygamberlerin

önemi ile onların öğretilerinin “bilim dışılığı” arasındaki çelişki kolayca aşılır. Hatta bu

yaklaşım, aydınlanmanın tarihi açıklayamamasını da açıklar.

İnsanlık tarihi komünden uygarlıklara geçişlerin tarihi olduğundan, peygamberler ya da

mitolojik kahramanlar, aslında büyük üstyapı değişiklikleri yapan devrimciler olarak ortaya

çıkarlar. Bunlar Komün’den uygarlıklara geçişleri yapan hareketlerin önderleridirler.

Bunun en açık örneğin Hz. Muhammet’de görülebilir. O putların (totemlerin) yerine Allah

derken, bu gün sanıldığı gibi tapınılan bir akıl dışı inancın yerine bir başka akıl dışı inancı

getirmiyordu. Aksine bir üretim ve yaşam tarzının, bir toplumsal ilişkiler sisteminin yerine;

bir üstyapının hukuğun, estetiğin, ahlakın, vs. yerine bir yenisini getiriyordu. Totemlerin her

biri bir hukuk sistemi demekti aynı zamanda.

Muhammet’in Kabe’deki putları kırması, örneğin bu gün uluslara karşı bir devrim yapmış

insanların sembolik olarak birleşmiş milletlerdeki bayrakları yakması gibi bir anlama sahiptir.

Burjuva toplumu dini özel olarak tanımlayarak aslında insanlık tarihini anlaşılmaz kılmıştır.

Ama o dinler ve üstyapılar bir kere kuruldu mu öyle hep aynı kalan şeyler değildirler. Sürekli

64

değişirler: komünün etkileriyle taze kan alırlar, reforme olurlar, Rönesanslar yaşarlar,

uygarlaşma arttıkça gericileşirler, taşlaşma özelliği gösterirler. Ayrıca dinler, yani üstyapılar

karşılıklı etkiler içinde bulunurlar.

Keza nasıl bu günkü uluslarda kanunlardaki haklar ile gerçek haklar arasında, gerçek sınıf

ilişkilerine bağlı uçurumlar varsa benzeri durumlar eski çağların toplumlarında ve dinlerinde

de vardır. Bütün bunların ayrıntılı bir incelmesi gerekecektir. Ama bütün bu çalışmalar için

önce aydınlanmanın din kavrayışının dışına çıkmak gerekmektedir..

Tarihe böyle bakınca, Protestanlık, Alevilik vs. gibi mezheplerin aslında Komünün kendini

bir uygarlık dini içinde ifade etmesi olduğu; böylece uygarlığın dini gibi komünün dininin de

kendi içinde bir evrim yaşadığı ortaya çıkar. Böylece sapkın mezheplere karşı uygarlık

dinlerinin verdiği savaşların da aslında uygarlık ile komün arasındaki savaşlar olduğu, yani

Kıvılcımlı’nın Tarih Tezi, tarihi uygarlık ile komünün gelgitleri ve karşılıklı mücadelesi

olarak ele alan anlayışı daha somut bir anlam kazanır. Böylece dinin bir üstyapı olduğunun

kavranması aynı zamanda komün ile uygarlık arasındaki savaşların niye din savaşları

olduğunu da gösterir.

Ama buradan bir sonuç daha çıkar. Eğer bir üstyapıdan diğer üstyapıya geçiş bir dinden diğer

dine geçiş ise, modern toplumun dininden hangi dine, ya da modern toplumun üstyapısından

hangi üstyapıya geçilecektir?

Ve eğer böyleyse sosyalist program var olan dine karşı başka bir din olarak ortaya çıkmak

zorundadır.

Böylece sosyalizmin bir uygarlık programı olması gerektiği şeklinde son yıllarda ifade edilen

eksikliğin de cevabı bulunmuş olmaktadır. Sosyalizm bu günkü toplumun dinine karşı (özel

politik ayrımı) bir din olarak ortaya çıktığında (Devleti yani politiği yok ederek bu ayrıma son

vermek) aynı zamanda başka bir uygarlık tasarısı olarak da ortaya çıkmış olur. Ama

sosyalizmin buna ulaşabilmesi için, tıpkı Muhammet’in İbrahim’e dayanarak İslamiyet’i

kurması gibi, sosyalizmin de, Politik olanın ulusal olana tanımlanmasını reddedip, ulusal olanı

özel olana atması; aydınlanmanın programına, bir üst düzeyde dönmesi ve onu

gerçekleştirmesi gerekmektedir.

Keza dinin üstyapı olduğunun kavranması, yapı ve özne ilişkilerini, şimdiye kadar ekonomik

terimlerle ve özne bağlamında ifade edilebilmiş ilişkileri toplumsal yapının kavramlarının

diliyle ifade etmeyi de mümkün kılmakta, Yapı ve Özne kopukluğunu ortadan kaldırmaktadır.

Üstyapının din olduğu anlaşılınca, özne de o dinden olanlar topluluğu olarak ortaya

çıkmaktadır. Sınıflar mücadelesi, ancak dinlerin içindeki mücadeleler olarak anlaşılır

olabilmektedir.

D) Sosyalist Devrimlerin Sosyalist Devrimler Olmadığı

Tarihe böyle bakınca, Amerikan ve Fransız devrimi gibi burjuva devrimleri hariç, şimdiye

kadar sosyalist devrim diye bilinen bütün devrimlerin, aslında sosyalist o devrim olmadığı,

ezilenlerin çabasıyla modern toplumun dinine katılışlar ve o dinin gerici biçimi içinde,

65

devrimci döneminin hedeflerine yönelişler olduğu görülür. Yani sosyalist devrim diye

bilinenler, modern toplumun dinine ezilenlerin eliyle yapılmış geçişlerdir.

Bunlar tıpkı, uygarlık dinlerinin gerici biçimlerine komünlerin geçişlerine ve bunların o dine

yaptığı eşitlikçi ve gençleştirici etkilere benzetilebilir. Ama bu uygarlığa geçenler de kısa

zamanda aynı güçlerin etkisi altında aynı akıbete uğrarlar, sosyalist devrimler denen bu

geçişlerde de aynı gidiş ile karşılaşılır.

Bu günkü sosyalist devrimler aslında ulusa karşı değil ulusun çerçevesinde yapılmış devrimler

olarak, modern toplumun dininin gerici biçiminin içinde, nispeten eşitlikçi ve ezilenlerden

yana geçişler olarak bir anlam kazanırlar. Yani devrimcilikleri yarımdır. Hıristiyanlığa ve

klasik dinlere karşı Aydınlanma dini gibi değil, papalığa karşı Protestanlık gibi, var olan dinin

içinde onu reforme etmeye yönelik girişimlerdir.

Ulusal devletleri sosyalist ulusal devletler yapmayı değil, ulusal olanı kişisel olarak

tanımlayarak; ulusal devletleri yıkmayı hedefleyen bir devrim, aydınlanmanın eski dünyaya

karşı devrimine benzetilebilir ve paralel sonuçlar yaratabilir

O halde, şimdiye kadarki sosyalist devrimlerin deneyleri, aslında gerçekten yeni bir üstyapı

kurabilecek gerçek bir devrimin, yani uluslara karşı bir insan veya insanlık dininin

karşılaşacağı sorunlar hakkında pek az fikir verebilir.

Sosyalist devrimin, örneğin uluslara karşı bir devrimin, karşılaşacağı sorunları anlayabilmek

için, bir dinden diğer dinlere geçişleri, bu geçişlerin yasalarını incelemek gerekiyor. Çünkü

dinler tarihi aslında devrimler tarihinden başka bir şey değildir.

Böyle bir bakış açısından tarihe bakınca, örneğin, Muhammet’in, Lenin ve Troçki’lerden çok

daha sistemli bir devrim teorisi ve pratiği geliştirmiş olduğu ortaya çıkmaktadır.

Ayrıca bu bakış, sosyalist harekete tüm tarihinde musallat olan reformizmi açıklamayı da

mümkün kılmaktadır. Devrim ulusu yıkmak değil, ulus biçimindeki devleti dönüştürmek

olarak ele alınınca, reformizm yapısal olarak bu yaklaşımın özünde var olur. Çünkü bir dini

yıkmayı değil değiştirmeyi hedefler bütün sosyalist programlar, dolayısıyla zaten

reformisttirler. Ulusun kendisi tartışma konusu olmadığından, bu değiştirmenin nasıl olacağı

reformizm içinde bir reformizm olarak ortaya çıkar.

Ama devrimi, var olan ulusları sosyalist yapma değil ulusları, dolayısıyla ulusal devletleri

ortadan kaldırma olarak koyunca, sosyalist bir ulus için değil, ulusu yok etmek için

mücadeleye girilince, yani bir başka din veya bu dinin ideal devrimci biçimi olarak ortaya

çıkılınca, reformizmin var oluş koşulu da başında ortadan kaldırılmış olur.

Böyle bir devrimci hareket çok başka sorunlarla karşı karşıya kalır.

E) Tüm Üstyapının Dinin Analizi Olarak Ele Alınması

Ama dinin üstyapı olarak kavranması bütün sosyolojik araştırmanın da yeni baştan

düzenlenmesini gerektirecektir. Bütün sosyoloji aslında modern toplumun dininin

hurafelerinden başka bir şey değildir.

66

Sanat, Kültür. Ahlak, Hukuk, Felsefe, Bilim, Günlük hayat vs. alanında yapılan tüm

sosyolojik araştırmalar, üstyapıyı dinin dışında, dini bunların yanı sıra üstyapının bir öğesi

olarak ele almışlardır.

Ama eğer din üstyapı ise, dinin dışında ne bir sanat, ne bir bilim, ne bir ahlak, politika, ne

devlet, ne felsefe, ne bilim, ne metodoloji mümkün değildir.

Gerçekten tüm dinlerde de böyledir. Tarihte ve toplumda, tüm bilgi, sanat, ahlak, günlük

yaşam, politika, devlet, felsefe hasılı her şey dinseldir. Modern toplumun dininde de öyledir,

bütün dinsel olmadığını söyleyen her şey, modern toplumun din tanımıyla dini

tanımladıklarından ve kendi din dışılıklarını böyle ifade ettiklerinden bizzat o dinin içinde

olduklarını da ifade ve itiraf etmiş de olurlar.

Ama bu şu sonucu da ortaya çıkarır: özellikle “Batı Marksizm”i tarafından yapılmış bütün

teorik katkıları da (Gramsci’den Lukacs’a veya Adorno’ya) yeni baştan yazmak ve okumak

gerekmektedir. Çünkü hepsi modern toplumun dininin din kavrayışıyla damgalıdırlar.

F) Bilginin Kendisinin de Dinsel Olması

Bilgi ve metodoloji gibi en din dişi görünen alanlar da dinseldir. Bilginin Pozitif bilimler ve

İnsan bilimleri olarak ayrılması da modern toplumunun dininin bilim kavrayışının bir

ifadesidir. Bizzat bu ayırışın kendisi, pozitif bilimler denen bilimlerin de, bu dinin bir aracı

olduğunu gösterir. Modern toplumun dini, bilimi din dişi olarak tanımlarken, bilimi de din

gibi tanımlamış olur, bilimin din dışı olduğu modern toplumun dininin bilim tanımıdır ve tıpkı

din tanımı gibi dinseldir. Bilimi din dışı olarak tanımlamak, Modern toplumun dini, Allah

veya toplum için değil, kar için çalıştığından, bilgiyi karın emrine vermenin dini olduğunun

itirafından başka bir şey değildir.

Tarih ve Toplum alanları söz konusu olduğunda tüm bilginin bu dinin din ve tarih

kavramlarına dayandığı, dolayısıyla bilginin mümkün olmadığı ortaya çıkmaktadır.

Bütün bu çalışmanın başından beri, her düzeyde ortaya çıkan, olgu ve onun bilgisinin bir

arada bulunamamasının nedeni tam da budur. Bütün bilgi dinsel olduğu için, ulus ya da din

hakkındaki bütün bilgiler bu dinin ulus ve din hakkındaki tanımları olduğundan; bu dinin

kavramlarıyla ele alındığında ulus ve din anlaşılamamakta; ulus ve din anlaşıldığında ise bu

din yok olmaktadır.

Modern toplumun dini ile onun bilgisi arasında da tıpkı ulus ve ulusçuluk ile onun bilgisi

arasında başta gösterilen ilişki gibi bir ilişki vardır. Bu dinin ne olduğunun bilgisi varsa bu din

var olamaz. Bu din varsa bilgisi yoktur.

Uluslar varsa ulusların ve ulusçuluğun bilgisi yoktur; ulus ve ulusçuluğun bilgisi varsa Ulus

ve ulusçuluk yoktur denklemi, dine ilişkin denklemin özgül bir biçiminden başka bir şey

değildir.

67

G) Programatik, Stratejik ve Örgütler Sonuçlar

1) Programatik Sonuç

Dinler birer farklı üstyapıysa ve dinden dine geçişler devrim olduğuna göre, sosyalizm de

sosyalist hareket de bir din, tümüyle başka bir üstyapı olarak ortaya çıkmalı ve var olan

üstyapıyı reddetmeli sonucuna ulaşılmıştı.

Bu, örneğin sosyalist devrimin ulus içinde değil, ulusa karşı bir devrim olması gerektiğini

gösteriyordu. Bu aynı zamanda önceki sosyalist devrimlerin sosyalist devrimler olmadığını,

ulusa karşı olmak bir yana, ulusçuluğun, ulusun ulusçuluktan önce geldiğini iddia eden en

gerici biçimlerine bile karşı olmadığı anlamına da geliyordu.

Aslında gerçek anlamıyla sosyalist devrim; bu modern toplumun dinin özel politik ayrımına

dayandığından, özel politik ayrımını yok etmelidir. Bu ise ancak politik olanın yok olması,

yani devletin yok olması, yani sınıfsız bir sosyalist toplum ile mümkün olabilir. Yani modern

toplumun dininin dışına ve başka bir dine (üstyapıya) ancak sosyalist (Sınıfsız-Devletsiz) bir

toplumda geçilebilir.

Proletarya Diktatörlüğü ve Geçiş Dönemi olarak ifade edilen, bu başka dine geçiş için, özel

politik ayrımına dayanan dinin en devrimci biçimine, politik olanı ulusal olanla tanımlamayı

reddeden biçimine dönüştür ve aslında bu dinin içinde bir reform anlamına gelir. Ve

Sosyalizme veya başka bir dine, ancak bu dinin en devrimci biçiminden geçilerek ulaşılabilir.

Bayrağına, nasıl tanımlanırsa tanımlansın ulusal olan her şeyin özele ilişkin olması ilkesini

yazmayan ve ulusa karşı gelişmeyen bir devrim, gerçek sosyalist devrime giden yola giremez.

Bu devrim, var olan devletleri yıkarak, bürokrasinin, düzenli ordunun vs. var oluş koşullarını

ortadan kaldırarak sağladığı demokratik ve eşitlikçi eğilimle ezilenlerin üzerinde yükselecek

bir iktidarı zaten ortadan kaldırır. Daha da eşitlikçi bir düzen ise, özel mülkiyetin ve kar

ekonomisinin ortadan kaldırılması gerekir.

Özel ve politik ayrılığının yok olması ise, politik olanın yani devletin ortadan kaldırılmasını

gerektirecektir. Ulusal olanı özele atma devrimi, ulusa karşı devrim ise, aslında bu gerçek

devrimin ön koşullarını hazırlama devrimi olarak da tanımlanabilir.

2) Parti ve Din

Burada bir devrim, bir dinden diğer dine geçiş olarak ortaya çıkınca, sosyalist hareketin de bir

parti gibi değil, bir din gibi örgütlenmesi ve hareket etmesi gerektiği ortaya çıkar.

Zaten partiler aracılığıyla yeni dinler ortaya çıkamaz (Yani ulusa karşı bir devrim olamaz).

Partiler aracılığıyla dinler içinde ancak sınıf çıkarları savunulabilir ve reformlar yapılabilir.

Bu bütün dinlerde böyle olagelmiştir. Tarikatlar mezhepler modern öncesi dinlerin

partileriydi. Modern partiler de modern dinin tarikatlarıdır.

Bir dinin içinden ona yönelik ezilen sınıfların muhalefetleri, o dinin kavrayışı içinde ona karşı

çıkarlar. Bu nedenle bunlar ayrı dinler değil, birer tarikat, mezheptirler.

68

Sosyalist hareketin bir din olmadığını, bu dinin ufkunda kaldığını, onun temel örgüt biçiminin

partiler olması da göstermektedir. Dolayısıyla şimdiye kadarki parti biçimi, sosyalist

hareketin ve işçi sınıfının ayrı bir din kurucusu olarak ortaya çıkabilmek için yeterince

gelişmiş ve olgunlaşmamış olduğunu da göstermektedir.

O halde Parti biçimi gerçek bir yeni dinin kuruluşunun aracı olamaz. Gerçi genel anlamda İlk

Hıristiyanlık da yoksullara dayandığından ona da bir parti denebilir ve denmiştir. Benzer

şekilde İslam da Mekke’nin Kureyşli particilerine karşı Pleplere dayandığı için bir parti

olarak görülebilirler. Ama bu partiler, bunun yanı sıra bundan daha farklı, var olan dini

reddeden yeni dinlerdi.

İşte sosyalist hareket de böyle olmalıdır. Bir yanıyla ezilenleri toparlaması bakımından bir

parti özelliği taşır ve taşımalıdır elbette bu din içinde. Ama aynı zamanda bir yeni din olması

gerekir.

3) Yeni bir din olarak sosyalist devrimin sorunları

a) Takiyye

Bir parti (Tarikat, o dinin içinde bir muhalefet) değil de ayrı bir din olarak ortaya çıkıldığında,

yani uluslar içinde mücadele edilen tarafsız bir ortam değil, kendisine karşı mücadele edilecek

ve yıkılacak bir din olarak görüldüğünde, bu güne kadar karşılaşılandan çok farklı

problemlerle karşılaşılır. Bir yandan o din yıkılmak istenmektedir ama diğer yandan o din

egemendir ve onun içinde yaşamak kaçınılmazdır.

Hıristiyanlar da Müslümanlar da bu sorunla karşılaştılar. Hıristiyanlar çok tanrılı Roma

dininin egemen olduğu bir dünyada yaşıyorlardı ama kendileri bunu kabul etmiyorlardı. Bu

durumda gerçekteki inançlarını gizliyorlar, Hıristiyanlar olarak ancak yeraltında,

katakomblarda veya egemen dinin ulaşamadığı yerlerde toplanıyorlar ve görüşlerini

yayıyorlar ve örgütleniyorlardı.

Ne var ki bu günkü dünyada ne katakomblar ne de egemen dinin ulaşamayacağı dağ başları

vardır ve kalmıştır. Bu bakımdan Küçük Mekke kentindeki İslam’ın kendi devriminden önce

doğuşunda karşılaştığı ve kavramlaştırdığı sorunlar, ulusa karşı bir din olarak sosyalist

hareketin karşılaşacağı sorunlar hakkında bir fikir verir.

İlk Müslümanlar kabile hukukunun, kandaşlığın egemen olduğu bir toplumda yaşıyorlardı,

şimdiki dünyada nasıl herkes bir ulustan ise o zaman da herkes de bir kabileden, bir soydandı.

Tıpkı bu günkü dünyayı ulusal devletlerin kaplamış olması gibi, Mekke şehri ve çevresi de

aşiretlerle kaplıydı. Hatta biraz Birleşmiş Milletler binasına benzeyen küp biçimindeki Kabe,

Birleşmiş Milletler ile aynı işlevi görüyor, aşiretler arası ilişkileri temsil ediyordu oraya

toplanmış putlar (Totemler).

Bu toplumda ilk Müslümanlar da dinlerini açıktan uygulayamıyorlardı, İslam’ın deyişiyle

“İslam’ı yaşayamıyor”lardı. İslam, kendisinin Aydınlanmanın yaydığı ve bizlerin kafasına

yerleştirdiği gibi, dini inançtır diye görmüyor, dinin tüm toplumun üst yapısını oluşturduğunu

69

biliyordu, tıpkı şimdi artık bizlerin bildiği gibi. Bu durumda o Müslümanlar inançlarını

gizliyorlardı. Yani Türkiye politikasındaki meşhur adıyla “Takiyye” yapıyorlardı ve yapmak

zorundaydılar.

Aynı şeyi bir din olan sosyalizm, örneğin “insan veya insanlık dini” diyelim, de yapmak

zorundadır. Evet ulusçuluk ulustan önce gelir ama ulussuz olmak mümkün değildir kimi

küçük burjuva entelektüellerin “ben ulussuzum” demelerinde olduğu gibi.

Ulussuzluk bir inanç sorunu değildir. Ulussuzluğu yaşamak, ulussuz olmak ancak var olan

ulusal devleti tam bir ret ile yani vergi vermemek, askere gitmemek, belgelerini, sınırlarını

tanımamak, yasalarını tanımamakla olabilir. Çünkü ulus, din gibidir, “gibidir”i fazla dindir.

Ama aydınlanmanın din kavramındaki din gibi değil, Marksizm’in kavramındaki din gibidir,

bir üstyapıdır: tüm toplumsal hayatı düzenler.

Bu durumda ulus dinini ortadan kaldırmak isteyen, ilk Hıristiyan veya Müslüman gibi, bu

yeni dinin ilk öncüleri ve kurucuları aynen ilk Müslümanların karşılaştıkları sorunla

karşılaşacaklardır.

İlk Müslümanlar putlara tapmayı, yani kabilelerin totemlerine ve onların sembolize ettiği

yasalara ve kurallara uymayı reddediyorlardı ama bunu hemen açıkça yaptıkları takdirde yok

edilmeleri kaçınılmaz olurdu. Bu nedenle inançlarını gizliyorlar ve onun gereklerini yerine

getirmiyorlardı. Yani Takiye yapıyorlardı (gerçek “kimlik”lerini, dinlerini) gizliyorlardı,

çünkü “darül harp”de, yıkmak istedikleri dinin egemen olduğu bir dünyada veya ülkede

yaşıyorlardı.

Ulusal devletleri ve ulusları yıkmak isteyen bu günün sosyalisti de aynı sorunla

karşılaşacaktır. Ulusal devletin ulusun kurallarına uymadığı takdirde yaşama şansı bile

bulunmaz: bunun için, bir yandan ulusal devletin kurallarına uymak, yani şekilsel olarak var

olma hakkını korumak ama aynı zamanda o ulusa karşı propaganda yapmak, mücadele etmek

durumunda olacaktır. Ancak belli bir güce eriştikten sonra o devletin kurallarına uymak

reddedilebilir. Bu da fiilen isyan anlamına gelecektir.

Bu gün uluslarla kaplı bu dünya insanlar için bir “Dar ül harp”tir. Bütün dünyadaki devletler,

uluslar düşmandır.

Ve savaşta, düşmanı alt etmek için savaş hileleri şarttır.

b) “Dar ül harp, Dar ül İslam” ve “Sürekli Devrim”

Bir başka sorun, örneğin belli bir ülkede ulusun lağvı ve yeni üstyapının, yeni dinin egemen

olması durumunda çıkar. Bu devlet bir ulusal devlet olmadığından, ulusları, ulusal devletleri,

ulusal sınırları da tanımayacaktır. Ya onların ya da onun yok olması gerekir.

Bu elbette, tıpkı Medine’deki Muhammet’in yaptığı gibi, taktik anlaşmalar yapmayacağı,

elverişsiz koşullarda savaşı kabul edeceği anlamına gelmez. Ama esas olarak ikisi bir arada

olamaz, ya biri ya diğeri kazanmak zorundadır.

Bu nedenle Troçki’nin ulusal sosyalizme karşı yükselttiği Sürekli Devrim teorisinin ikinci

70

bölümü, yani devrimin yayılmak zorunda olması sorunu ile Muhammet ve İslam da

karşılaşmıştır. Mekke ile Medine’nin farkı, ayrı şehir olmalarında değil, iki ayrı din

olmalarındaydı.

Ve burada Sürekli Devrim gerçek anlamını da bulmaktadır. Uluslara karşı bir devrim sürekli

olmak zorundadır.

Dünyaya ilişkin bir üstyapı kurma planı olan bütün dinler (aslında İslam ve Aydınlanma’dan

başka da yoktur) böyledir. Modern toplumun dini de tüm dünyaya egemen oluncaya kadar

yayılmıştır. Ama bu dinlerin her ikisi de yayılmalarını gerici biçim altında yapmışlardır.

İslam, düzenli orduları olan, halifelerin soydan geçtiği gerici biçim içinde, Aydınlanma da

uluslar ve çoğu kez de gerici uluslar ve ulusçuluk biçiminde.

Ama devrimlerde şu görülür, yayılma silah gücünden ziyade bu yeni dine kitleler halinde

katılımlarla gerçekleşir.

Aydınlanma’da bu çok açıktır, bütün dinlerin içinden, aklı, bilimi savunanlar veya modern

dinin gerici biçimi ulusu savunan ulusçular çıkar. Bir bakıma ulusçular özel politik ayrımına

dayanan bu modern toplumun dininin gerici biçiminin eski din içindeki savunucularıdırlar, bu

yeni dinin başka eski dinler içinden çıkan öncüleridirler.

İslam’ın hızlı yayılışı da böyledir. Bu yayılışın silahla olduğu sanılmamalıdır. Evet silah belli

bir işlev görür, belli bir çürümüş devleti yıkar ama kabul çoğu kez gönüllüdür. Akdeniz’in

Kuzey’i hariç, bütün eski Roma ahalisi, yüz yıl içinde Müslüman, hatta Arap olmuştur

kendisine o dini getiren kavmin diliyle de dillenmiştir diniyle dinlendiği gibi. Silah bunu

hızlandıran bir katalizatör rolü ve işlevi görür. Bizans topraklarında Osmanlı’nın yayılması da

benzer şekilde gelişmiştir. Hıristiyanlık da benzer özellikler göstermiştir. Bir saman alevi gibi

hızla yayılmıştır eski Roma topraklarında.

Maalesef Aydınlanma’nın din kavramı sosyalist harekete egemen olduğu için, dinlerin ortaya

çıkış ve yayılmasının sorunları ve dinamikleri yeterince incelenmiş değildir.

Nasıl İslam’da “dar ül harp” var ise ve bu günkü ulusal devletlerin hepsi insanlar için “dar ül

harp” olacaktır. Nasıl oralarda İslam’ın değil savaşın yasaları nasıl egemen idiyse, Ulusa karşı

bir sosyalist devrim için, ulusların ve ulusal devletlerin olduğu her yer, İnsanlar için bir “dar

ül harp” olacaktır ve orada insanlığın değil ulusların yasaları egemen olduğundan oralarda

savaşın yasalarına göre davranmak gerekecektir.

Bu aynı zamanda “Tek Ülkede Sosyalizm” olmayacağı ve “Sürekli Devrim” kavrayışı ile de

bire bir çakışmaktadır. Tek ülkede sosyalizm mümkün değildir, çünkü uluslara karşı bir

devrim tek ülkede kalamaz. Tek ülkede böyle bir devrim başlayabilir. İslam da önce bir kentte

iktidara gelmişti.

İslam’da nasıl bütün yeryüzü İslam oluncaya kadar, İslam’ın egemen olmadığı yerler “dar ül

harp” ise, bütün yeryüzünde ulusal devletler yıkılıncaya kadar bütün yeryüzü bizler için “dar

ül harp” olarak kalacaktır. Bu iki din, tıpkı puta taparlık ve Allah gibi birbiriyle uzlaşmaz, ya

biri ya diğeri üstün gelmek zorundadır. Ya ulus dini ya insanlık dini.

İslamiyet nasıl puta tapanları lanetledi onlara toplumda yaşama hakkı vermedi ise, sosyalist

71

devrim de ulusal olan ile politik olanın çakışmasını savunanlara, yani bütün ulusçulara

İslamiyet’in puta taparlara davrandığı gibi davranmalıdır ve davranacaktır.

Çünkü putataparlar da (Politik olanı ulusal olanla tanımlayanlar) bizlere öyle yapmakta,

ulusuz olma ve yaşama hakkı vermemektedirler ve veremezler de. Bunların her biri diğerinin

üzerindeki diktatörlüktür ve öyle olmak zorundadır.

Böylece Proletarya Diktatörlüğü ve Burjuva Diktatörlüğü kavramlarının son derece somut

anlamlar kazandığı da tekrar görülmektedir.

Burjuva diktatörlüğü, aslında ulusal olanın özel olması üzerinde bir diktatörlüktür. Yani

politik olanın ulusal olanla çakışmasını kabul etmeyen hiçbir düzene yaşam hakkı vermez.

Hiçbir ulusal devlet “benim ulusum yok ben ulusa inanmıyorum diyen bir insana o halde sen

sınırlardan serbestçe geç, hüviyet taşıman, vergi vermen, okula gitmen gerekmez” dememiştir

ve demez. Böyle birine yaşama şansı vermez.

Proletarya diktatörlüğü de politik olanın ulusal olana göre tanımlayan sistem veya istekler

üzerinde bir diktatörlük olacaktır. Bu günkü burjuva diktatörlüğü, nasıl Türklerin, Almanların,

Amerikalıların İnsanlar üzerinde diktatörlüğü ise; Proletarya diktatörlüğü de, İnsanların

Türkler, Almanlar, Amerikalılar üzerindeki diktatörlüğü olacaktır.

c) Uzun Hazırlık ile Beyin ve Kalplerin kazanılması

Keza bu devrimler, yani dinlerin ortaya çıkış ve gelişimleri, önce insanların kalbini ve

beyninin kazanılması gerektiğini ve bunun oldukça uzun bir hazırlık, var olan egemen dinin

nasıl çıkışsız olduğunu gösteren bir anlayışın, bir ruh halinin tüm toplumun içine işlemesi ve

bir yatkınlık yaratması gerektiğin göstermektedir. Tarihteki bütün dinlerde o dinlerin ortaya

çıkışları öncesinde uzun hazırlık ve olgunlaşma dönemleri vardır.

Örneğin Akdeniz’in bir ticari bölge olarak gelişmesi, bu ticareti yapan ve bununla zenginleşen

Yunanlılarda soyut ve kavramsal düşüncenin, bir Demiurgos fikrinin oluşmasına yol açarak

soyut bir Allah fikri için toprağı hazırladı. Burada daha önce, Anadolu, Mezopotamya, Mısır,

İran uygarlıkları arasındaki yollarda gelişmiş İbrani dininin tek Allah’ı hazır bekliyordu.

Roma, Akdeniz’de fiilen siyasi ve iktisadi ve hukuki birliği sağlayarak zaten tek bir Allah’ın

alt yapısını hazırlamış bulunuyordu. Hıristiyanlık bu uzun hazırlıklardan ve yoksulların

memnuniyetsizliğinden güç alarak, yoksullar partisine yeni bir dinin gücünü vererek ortaya

çıktı.

İslam da bizzat bu uzun hazırlığa dayandı zaten. Dünya ticaretinin bir düğüm noktasında

ortaya çıktı, Hıristiyanlığı ve Yahudiliği yaratan geleneklerin capcanlı yaşadığı bir

ortamdaydı.

Aydınlanma’da bu çok daha açıktır. Haçlı seferlerinin açtığı yoldan canlanan ve eski

Yunanlılar gibi Akdeniz ticaretini ele geçiren İtalyan tüccar kentlerinde çiçeklenen Rönesas,

tıpkı eski Yunan filozoflarının Hristiyanlık için toprağı hazırlaması gibi, aydınlanma için

toprağı hazırladı. Descartes’ten Kant’a kadar, filozof denen modern dinin peygamberleri yeni

din için humuslu toprağı işlediler. Bach’tan Beethoven’e kadar müzisyenler; Shekespare,

72

Goethe gibi sanatçılar hep bu dini vaz ettiler. İnsanların kafasına yerleşti çoğunluğu kazandı

sonra gerisi geldi.

Sosyalizm veya İnsan-İnsanlık dininin de benzer bir gidiş göstereceği düşünülebilir. Bu din de

benzer işler yapmak zorundadır. Globalizm bunun maddi temelini olgunlaştırmaktadır. Yeni

Sosyal Hareketler; bu uygarlığın krizinin ifadesi olan bütün düşünce akımları (eleştirel teori,

Post yapısalcılık vs) bir bakıma benzer işlevler görmekte, toprağı humuslandırmaktadırlar.

Ama şimdiye kadar en önemlisi eksikti, bu dinin din olduğunun, bir dinin en gerici biçimi

olduğunun görülmesi ve gösterilmesi. Bunun gerekleri yeterince yapıldığında insanlık dininin

insanların çoğunluğunun kafa ve gönüllerinin çoğunu kazanması ve uluslara ve ulusal

devletlere son vermesi hiç de zor olmayacaktır.

4) Yoksulluk temelinde eşitlik

Bu İnsanlık dini biçimindeki sosyalist hareket, Aydınlanma’nın var olan dinlere yaptığını, tüm

uluslara yaparak ve aydınlanmanın da bir din olduğunu göstererek onun da dışına çıkmış olur.

Böylece bu din bütün diğer dinlerin karşılaştığı, insanın kendi nefsine hakim olması, yakınını

sevmesi, elindekini başkalarıyla paylaşması gibi tedbirlerle sağlamaya çalıştığı eşitsizlik ve

yoksullukla mücadelenin, ancak üretim araçları üzerindeki özel mülkiyetin ve kar

ekonomisinin ve baskıcı devlet cihazının ortadan kaldırılması iye ilgili olduğunu söyleyerek

gerçek nedenlere inmesi ile onlardan ayrılır.

Ne var ki şimdiye kadar sosyalist hareket geleceğin toplumunu bir bolluk toplumu olarak

tasavvur etmiş ve bunun koşulları olmasına rağmen niye böyle olmadığı için insanları

mücadeleye çağırmıştır.

Ancak bu dinin, bu günkü insanlığın verili durumunda, yoksulluk temelinde bir eşitliği de

savunması gerekebilir. Sınıflar ortadan kaldırılırsa, zaten uluslarla birlikte var oluş koşulları

ortadan kalkan bürokrasi temizlenirse, artık gereği de olmayan silahlı adamların elinde güç

bulunmaz, zenginliğin belli ellerde toplanması engellenirse, yani kar ekonomisi ve üretim

araçları üzerinde özel mülkiyet kaldırılırsa, kullanım değerleri üreten bir ekonomiye geçilirse,

yoksulluk temelinde de eşitlik sağlanabilir.

Bu hiç de Marks’ın dediği ve Troçki’nin Sovyetler’deki yozlaşmayı açıkladığı, yoksulluk

temelinde sosyalizm olmayacağı gözden geçirmeyi gerektirmektedir.

Bu günkü dünya büyük ölçüde bunu gerektirmektedir. İnsanlık çok daha geri bir üretkenlik

düzeyinde bile bunu sağladığına göre, neolitik köy komünleri göz önüne getirilsin, şimdi niye

sağlayamasın?

Ama bunun için ön koşul, bir kullanım değerleri üreten ekonomiye geçiş, yani kapitalizmin

ilgasıdır. Bunun için ön koşul ise, devletin ve bürokrasinin ilgasıdır. Bunun ön koşulu da

ulusların ve ulusal devletlerdin yıkılması ve tüm yeryüzünün bir tek insanlık cumhuriyeti

olmasıdır.

Ulusal devletleri sosyalist yapmaya kalkan bir perspektif içinde, yoksulluk temelinde

73

sosyalizm olamaz, ama uluslara ve ulusal devletlere son vermiş bir dünyada, bürokrasi ve kar

ekonomisini ortadan kaldırarak, en temel ihtiyaçlar düzeyinde bile eşitlik sağlanabilir ve

muhtemelen insanlık yaşayabilmek için bu noktaya kadar geri çekilmek zorunda kalacaktır.

Bunu da ancak uluslara karşı bir din, insanlık dini sağlayabilir.

74

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM:

MODERN DİNİN VE GERİCİLEŞMESNİNİN MARKSİST

AÇIKLAMASI

1) Uygarlığa Geçişe İki Cevap

Madem ki din tümüyle bir üstyapıdır ve bir dinden diğer dine geçiş bir devrime karşılık düşer.

O halde, dini anlamak için alt yapıya, ekonomik ilişkilere bakmak gerekir. İktisadi

ilişkilerdeki değişmeler dinsel (üstyapısal) değişmeleri ve o üstyapıların (dinlerin)

özelliklerini belirler.

Modern Toplumun dini, dine inanç diyen özel politik ayrımının kendisi olduğuna göre,

modern toplumun dini niçin böyle bir ayrım biçiminde ortaya çıkmıştır?

Örneğin, tek tanrı öncesi uygarlıkların dini ve onun tanrıları, kenti kuran kabilenin totemleri

aracılığıyla; tanrılar arası ilişkiler biçiminde görülen komünler ve onların totemleri arası

ilişkiler vs. olarak kolayca açıklanabilir.

Keza soyut bir Allah ticari ilişkilerin gelişmesiyle, dolayısıyla arz talep fiyat ilişkisi ile

kolayca açıklanabilir. Hristiyanlık Roma’nın sağladığı ekonomik ve siyasi birliğin

gerektirdiği üstyapı yani din ihtiyacıyla vs. açıklanabilir veya bu gibi ipuçlarından gidilebilir.

Ama bir dinin özel politik ayrımına dayanması, bizzat bu ayrılığın bir din olması nasıl

açıklanabilir?

Bir Marksist için soru şudur: alt yapıdaki ne gibi değişiklikler ve özellikler böyle bir ayrımı,

böyle bir ayrıma dayanan dini mümkün ve gerekli kılmıştır?

Niçin bu toplumda özel ve politik ayrımı var? Nasıl oluyor da böyle bir ayrım tasavvur

edilebiliyor? Niçin Kapitalizm öncesinde böyle bir ayrım yoktur? Niçin böyle bir ayrım daha

önce her hangi bir din tarafından tasavvur bile edilmemiştir?

Bu soruların cevabı aranarak, milliyetçiliğin gerici bir biçimi olduğu, modern toplumun

dininin ekonomik temeline varılır. Yani olgunun varlığının Marksizm’in kavramsal

araçlarıyla da açıklanması gerekir. Ve bunu açıklayabilecek kavramsal araçları sadece

Marksizm sunabilir.

Aşağıda bunun için bir açıklama denemesi yapılacaktır.

*

İslam ve Aydınlanma aynı soruna, farklı iki çağda ve farklı biçimde, iki cevaptır.

Klasik uygarlıklar toprak ekonomisine dayanırlar. Genellikle kapalı ekonomiye dayanan bir

köylülük denizinin varlığı bu ekonominin koşuludur. Üretim geliştiği zaman artı ürün artar ve

75

yollar emin olur. Ticaret gelişir. Ticaretin gelişmesi para ve meta ekonomisini geliştirir. Bu da

bezirganlığın yanı sıra ikiz kardeşi tefeciliği. Tefecilik geliştikçe ve ağır vergi yükleri altında

köylü ezildikçe üretim geriler, sınıf çelişkileri artar, ticaret yollarının emniyeti kalmaz ve

üretim gerilediği için ticaret de geriler.

Yeni bir komün aşısıyla bu süreç yeniden başlayıncaya (Yani o uygarlık veya devlet yıkılıp

yeni bir devlet veya uygarlık kuruluncaya) kadar üretim geriler, ticaret yolları tıkanır ve

uygarlık bir çürüme safhasına girer. Bütün antik uygarlıklar tarihi bir bakıma bu devrenin

tekrarından ibarettir.

Bu durumlarda bazen dünya ticareti, tıpkı kalbin tıkanan damarları yerine yeni damarlar

oluşturması gibi, başka yollar arar. Bu yollar, genellikle uygarlığın etki alanının kenarında ve

dışındadır. Bu da yeni komünlerin çok gelişmiş bir dünya ticaretine girmesi demektir.

İslamiyet ve Aydınlanma’nın her ikisinde de böyle bir durum söz konusudur.

Aydınlanma kapitalizmden önce, ticari kapitalizm döneminde doğduğundan, onun kaynağını

kapitalist üretimin doğasında değil, dünya ticaret yollarının tıkanması ve buna bir çözüm

denemesinde aramak daha doğru olur.

A) İslam

Sasani ve Bizans uygarlıkları Ortadoğu-Akdeniz ile Çin-Hint yolundaki İran yaylalarının

üzerine lök gibi çökmüş çürüyen iki uygarlıktır. Dünya ticaretinin bu Orta Yol (ipek yolu)

tıkanmıştır. Tıkanan bu yolun yerine ticaret, yani Çin, Hint ve İran ile Akdeniz arasındaki

bağlantı Hint Okyanusundaki Güney Yoluna kaymıştır. (Kaptan Sinbat bu Güney Yolunun

açılış destanıdır, bir tür Hint Okyanusu Odyssesi’dir aslında)

Cidde limanı ve onun antreposu Mekke birden bire dünya ticaretinin düğüm noktası olarak

ortaya çıkar. Burada ise, henüz “Putlara” tapan aşiretler (totemlere tapan, kandaşlık dini-

ilişkileri içindeki klanlar) vardır. İçine girilen dünya ticaretinin ilişkileri ile var olan, esas

olarak komünün yaşamını sürdürmeye yönelik üstyapı arasında giderek açılan bir uçurum

vardır.

Buna uygun bir üstyapı sağlayabilecek Hıristiyanlığın kendisi bizzat Bizans İmparatorlarının

elinde gerici olmuştur, bir çözüm değil, sorunun bir parçasıdır. İşte bu koşullarda, İslam, bu

kabilelere bölünmüş toplumu birleştirecek ve yolu açacak bir üstyapı, bir devrim olarak ortaya

çıkar. Bir kabile ortamında ortaya çıktığı için, putlara, (aşiretlere, komünlere ve onların

üstyapılarına, dinlerine) karşı bir yeni din olarak ortaya çıkar. Bir kent’ten çıktığı için de

orijinal bir uygarlık karakteri taşır.

İslam’ın Allah’ı, totemleri (yani kandaşlık ve kabile düzenini) tasfiye etmeye denk geldiği

gibi, dünya ticaretinin birliğini sağlamaya yönelik bir üstyapıyı kurmaya da denk gelir. İslam

bir yandan, tüm Müslümanları aynı safa dizerek toplumsal kastlaşmaya karşı bir parat sunar.

Diğer yandan, din adamı diye bir şey tanımayarak, din adamlarının bilgi tekelini elinde

bulundurması güç ve iktidar sahibi olmasına ve kastlaşmasına karşı; bilgiyi

demokratikleştirerek bir parat sunar.

76

Kimi tedbirleriyle sınıf çelişkilerini azaltmaya yönelerek ve İslam’a geçmeyi bir tek inanç

bildirimine indirgeyerek aslında son derece, basit, sade ve devrimci bir üstyapı olarak ortaya

çıkar.

Ama İslam uygarlığı bizzat daha ilk adımlarında, binlerce yıllık Mezopotamya uygarlığının

bataklığına girdiğinde, Pers ve Roma uygarlıklarının topraklarını feth ettiğinde, feth

ettiklerinden de daha çabuk yozlaşır. Seçilen halifelerin yerini soydan geçen halifeler alır.

Devlet ve baskı o kurtuluşçulukla yer değiştirir. Yollar yine tıkanır.

Bu sefer Batı’dan Haçlı seferleriyle kuzey batı Avrupa’nın yeni Hıristiyan olmuş henüz tam

uygarlaşmamış komünleri papalığın örgütlemesiyle yolu açmayı denerler. Ama dünya

ticaretini örgütleyecek bir üstyapı kurmaktan çok uzaktır bu girişim. Her şeyden önce İslam

gibi yeni bir din değildir. Bu denemenin sonunda, en azından Akdeniz ticareti İtalyan

kentlerinin eline geçer ve onlardaki çiçeklenmeye yol açar.

Ama çürüme Sadece Ortadoğu ve İran’ı değil, bütün Çin ve Hint’i de kaplar. Bu tıkanmayı,

uygarlığı örgütleyebilecek yeni bir din kurabilecek bir üretim ve ilişkiler temelinden

gelmeyen göçebe Cengiz açmayı dener. Bunu göçebeleri yeni bir tarzda örgütleyerek, bir

yandan var olan uygarlıkları ve devletleri yıkarak ama diğer yandan onların dinlerine geniş bir

otonomi ve özgürlük sağlayarak gerçekleştirmeyi dener ve tarihte ilk kez Dünya ticaretinin

gelişmişliğine uygun olarak bütün bu uygarlıkları ele geçirir. Ticaret yollarını açar, ticaret

canlanır ama göçebelik, bunu bir bütünde birleştirecek bir din kurma yeteneğinde

olmadığından kısa zamanda her şey eskisine döner. Ama bu yine de o çürümüş

imparatorlukları yıkarak taze güçlerin önünü açmış olur.

Bizans’ın çöküşü ve Osmanlı’nın Akdeniz ticaret yolunu kontrol altına alması üzerine, (bunu

aldığı sıra kendisi de çöküş sürecine girmiş ve yollar tıkanmıştır yine. Kesim Düzeni, Celali

İsyanları), Batı Avrupa’da bu sefer Portakiz ve İspanyol Sinbad’ları ve da Ulysee’leri olan,

Vaska dö Gama’lar, Macellan’lar, Kolomb’lar, Afrika’nın Güneyinden ve batı’dan yeni yollar

aramaya başlarlar. Hikayenin gerisi iyi bilinmektedir.

B) Aydınlanma

Bu yollar İspanyol ve Portekizliler eliyle açılınca, Roma ile biraz uygarlığa bulaşmış, ama bu

bulaşıklar önce Got sonra Norman akınları ile nötralize olmuş kuzey batı Avrupa, tıpkı

Muhammet’in Mekke’si gibi birden dünya ticaretinin kilit noktası haline gelir.

Ne var ki Muhammet döneminin Arabistan’ındaki totemli komünlerden farklı olarak, bunlar

artık Hıristiyanlaşmış komünlerdir. Yeni bir din gerekmektedir dünya ticaretinin birliğini

sağlayacak. Var olan uygarlıklara egemen olan dinlere, özellikle İslam ve Hırıstiyanlığa,

Muhammet’in Puta taparlara yaptığı gibi, Allah’ın birliğini tanı, puta taparsan hayat hakkı

yok deme şansı yoktur. Bunlar hala güçlü kökleri olan gelişmiş dinlerdir. Yeni bir din

İslam’ın Putlarla ilişkisi gibi ortaya çıkamazdı. Bunun yolu dinleri özel olarak tanımlamak,

din olmaktan çıkarmak ve kendisinin din olmadığını öne sürmek olabilirdi.

Yani Özel politik ayrımı, İslam’ın Allah’ının putlara yaptığını, bütün uygarlık ve komün

77

dinlerine yapmanın bir başka yoludur. Gerçekten de dinlere inanç diyip din olmaktan çıkaran

din, bir dünya ticareti ile bir tek olmuş dünya ekonomisi birleştirilebilir, İslam’ın

başaramadığı başarılabilir ve o ekonomiye uygun bir üstyapı kurulabilirdi.

Daha önce de bu yönde, bütün bu dinleri, onların en iyi yanlarını alarak birleştirme gibi

denemeler yapılmış (Mani) ve başarısız kalmıştı. Var olanı içinden bölmeyen, onu işlevsiz

kılan denemeler başarısız olmaya mahkûmdur. Bütün büyük devrimler, var olanı içinden

bölüp işlevsiz kılar. Aydınlanma tam da bunu yapmıştır.

Özetle, bütün tek tanrılı dinlerin ve diğer uygarlık dinlerinin tüm dünyayı kapladığı bir çağda,

dünya ticaretine uygun evrensel bir üstyapı kurmak ve o dinleri etkisizleştirebilmek için,

zorunlu bir ayrımdır bu özel ve politik ayrımı.

Tabii bu bir plana göre doğrudan bu biçimde yapılmış değildir. Kendiliğinden çok ince ve

dolaylı yollardan ilerlemiştir. Aklın Allah’a üstünlüğü için, Allah’ın varlığı akıl ile

kanıtlanmaya çalışılmıştır. Ama akıl bir kere doğruluğun kanıtını sunmayı Allah’ın elinden

kendi eline alınca, ilk yaptığı Allah’ın Akıl dışı olduğunu kanıtlamak olmuştur. Böylece önce

epistemolojik olarak Allah düşünce dünyasından sürülmüştür. Sonra da akıl dışı şeylere de

inanılabileceği, bunun bir inanç sorunu olduğu, inancın da kişisel bir tercih sorunu olduğu

söylenerek, her şeyin ölçüsü olan, toplum anlamına gelen Allah modern toplumun ve kar

ekonomisinin hizmetine sokulmuştur.

Bütün batı felsefesi denen tarih aslında bu dinin adım adım oluşumunun ve gelişiminin

tarihidir. Bütün o “Filozoflar” bu dini adım adım oluşturan Peygamberlerdir.

Özetle kökeninde, özel ve politik ayrımı, kapitalizmden ziyade Dünya Ticareti ile ilgili

olarak, Dünya çapındaki ekonomiye denk gelen üstyapıdaki bir birlik ihtiyacına ikinci

bir cevaptır. Onun maddi ekonomik temeli budur. İslam da aynı maddi ekonomik temelin

çıkardığı soruya başka koşullarda verilmiş bir cevaptan başka bir şey değildi.

C) Protestanlık Nedir?

Bu vesileyle Protestanlık üzerine bu sonuçlar ışığında birkaç söz. Protestanlığın kapitalizm ile

ilgisi üzerine çok durulmuştur. Bu tamamen rastlantı ürünü bir bağlantıdır. Protestanlık

komün geleneklerinin gücü ve bu geleneklerin bir uygarlık dini içinde kendini ifade eden bir

üstyapıya kavuşması ile ilgilidir.

Ne var ki komün geleneklerinin Protestanlık biçiminde yansıyan özellikleri, kapitalizme

geçişi kolaylaştırdığı için ve kapitalizm oralarda doğduğu için bu Protestanlıkla kapitalizm

arasında bir bağ var olduğu düşüncesine yol açmıştır.

Eğer öyle olsaydı, Protestanlıktan bin kat daha Protestan olan İslam’ın kapitalizme geçişe yol

açması gerekirdi.

2) Özel - Politik Ayrımı ve Kapitalist Sömürü

Özel-politik ayrımına dayanan din, dinlerin uygarlıkları bölüştüğü bir dünyada, bir tek dünya

78

ekonomisine uygun, dünya çapında bir din (üstyapı) ihtiyacının ürünü olarak ortaya çıkmıştır

ama bu ayrım aynı zamanda, daha sonra ortaya çıkan kapitalist üretimi, diğer üretim

biçimlerinden ayıran temel özelliğe de denk düşer. En azından bu ayrımın böyle yerleşme ve

başarısında bu uygunluğun bir payı olduğu düşünülebilir.

Komün’de politik, yani devlet, olmadığı için özel de yoktur dolayısıyla böyle bir ayrımı

tasavvur edebilmenin koşulları yoktur.

Klasik uygarlıklarda ise sömürünün temeli haraçtır, ekonomi dışı zordur. Yani bizzat

devletin varlığı olmadan sömürü veya soygun mümkün değildir. Elbette Bezirgan ticareti ve

tefecilik değer transferine dayanan bir sömürü yapar ama bu toplumun çok yüzeyinde, lüks

mallarla sınırlı bir sömürüdür. Bezirganlar toplumun gözeneklerinde yaşarlar Marks’ın dediği

gibi.

Üretim, sömürü ve devlet birbirinden ayrılmaz olduğu için, Devlet veya insanların her

davranışı da din tarafından belirlendiğinden, böyle bir özel-politik ayrımını tasavvur etmek

bile olanaksız gibidir.

Ama modern kapitalist üretim ilişkilerinde sömürü, hiçbir zora gerek olmadan, tamamen

ekonomik zorunluluk aracılığıyla, üretim sürecinin içinde gerçekleşir. Devlet’e, yani politik

olana sömürü için bir ihtiyaç yoktur.

Kapitalist ekonomide sömürü ile devlet arasında zorunlu bir ilişki olmaması ve bu ilişkinin

kopması, politik olanın, yani devlete ilişkin olanın, devlete ilişkin olmayandan, politik

olmayandan ayrı tasavvur edilebilmesinin maddi koşullarını yaratır. Bu nedenle böyle bir

ayrımın varlığı tasavvur edilebilir hale gelir.

Diğer bir ifadeyle, politik olan ve olmayan ayrımı, aynı zamanda kapitalizmde sömürünü

bizzat ekonomik faaliyet içinde, üretim sürecinde, ekonomi dışı bir cebre gerek olmadan

gerçekleşmesinin toplumun üstyapısında ve zihinde yansımasıdır.

Yine bu mekanizma egemen sınıfın devlet olarak örgütlenmesi veya devletin egemen sınıf

haline gelmesi zorunluluğunu ortadan kaldırır. Sınıf olarak burjuvazinin dışında, sömürünün

dışında bir devletin varlığı mümkün hale gelir. Ve bizzat bu da, politik ve politik olmayan

ayrımının, aslında sosyolojik bir ayrımmış gibi ve bu ayrımın zihinlerde yansımasıymış gibi

algılanmasını pekiştirir.

3) İşgücünün Kullanım Değeri ve Özel

Özelin politik olandan ayrılması, sadece kapitalizmde sömürünün ekonomi dışı cebre ihtiyaç

duymamasıyla değil; aynı zamanda kapitalist üretimin çok özgül ikinci bir özelliği ile de cuk

oturur.

Kapitalist sömürünün birinci özelliği ekonomi dışı cebre gerek duymaması ise. Buna bağlı

ikinci özelliği kendisinden artı değer elde edilen İşgücü denen metanın fiziksel ve manevi

özellikleri ile onun kullanım değeri arasında hiçbir ilişki bulunmamasıdır.

Bütün diğer metalarda onların kullanım değerleri özellikleriyle ilgilidir. İşgücü denen

79

metada ise durum tam tersinedir. İşgücünün kullanım değeri, kendisinin yeniden

üretiminden daha fazla değer yaratmasıdır. Onun bu özelliğinin işçinin maddi ve manevi

özellikleriyle hiçbir ilişkisi yoktur. İşçinin Siyah ya da Beyaz, Çinli ya da Hispanik, Erkek ya

da Kadın, Hetoroseksüel ya da Homoseksüel; İnançlı ya da inançsız; şu veya bu soydan

olması; şu veya bu dinden (tabii burada inanç anlamında) olması üretilen artı değer üzerinde

hiçbir etkide bulunmaz.

Yani kapitalizm aslında üretimin kendi mantığından hareketle ne ırkçı, ne ulusçu, ne

cinsiyetçidir. Sermaye bütün bu özellikler karşısında nötrdür.

İşte özel politik ayrımı, işgücünün artı değeri üretimi bakımından hiçbir şey de ifade etmeyen

bu özelliklerini özel olarak da tanımlama olanağı sağlar.

Modern toplumun dininin amentüsü olan, “bütün insanlar, dini, dili, soyu, inancı, ırkı vs. ne

olursa olsun eşittir” ifadesi, bütün insan türünden olan canlılar eşittir anlamına gelmez.

Aslında bu önermeyle tür olarak insanların eşitliği değil, modern toplumun dininden

olabilmenin koşulu ortaya koyulmaktadır.

Örneğin kendi soyunun, komününün üstün olduğunu düşünen ve insan kavramını kendi

komünüyle sınırlayan insanlar; yani aslında bir totemin soyundan olanlar, modern toplumun

dininin insan tanımına girmez. Çünkü bunlar insanların soyu ne olursa olsun eşit lduğunu

kabil etmeyen başka dinden yaratıklardır. Soyun bir inanç gibi, toplumu örgütleyici bir anlamı

olmamasını kabul etmemektedirler.

Aynı şekilde dinin bir inanç olmadığını savunan, özel politik gibi bir ayrımı kabul etmeyen

dinden olan da bu insan tanımı içinde yer almaz.

“Bütün insanlar dini, dili, soyu, inancı, ırkı vs. ne olursa olsun eşittir” önermesi, soyun,

inancın (ırkın, dilin, dinin) hiçbir hukuki ve siyasi anlamı olmadığını kabul edenler

ancak İnsan’dır, demektir.

Yani modern toplumun dininden olmanın koşulunu ifade eder. Dolayısıyla bu insan tanımı,

sosyolojik bir tanım değil, tıpkı “Allaha ve onun elçisi Muhammet’e inananlar Müslüman’dır”

gibi bir dinin kendinden olanları tanımlamasıdır.

Demek ki, bu mantıkla, kapitalist sistemin kendi mantığından çıkan bu ilkeyle, insanların

dilleri, dinleri, soyları, ırkları vs. artı değer sömürüsü üzerinde bir etkide bulunmadığından,

kapitalist toplumun tüm insanları kapsaması; uluslar olmaması; ırk ve cins ayrımcılığı

olmaması gerekir. Aydınlanma’nın, modern toplumun Dininin, diğer ifadeyle özel-politik

ayrımına dayanan dinin özü budur.

4) Gerçek Teorik Zorluk

Başlangıçtaki aydınlanma dininin eğilimi tam da kapitalist sistemin bu özelliğine ve bir dünya

pazarına uygun bir üstyapıya denk düşüyordu. Ama gidiş böyle olmadı. Eski dinler özle

atıldığında politik, bu özeli kabul eden tüm toplum ve tüm insanlarla değil, uluslarla

tanımlanmaya başlandı.

80

Peki niye böyle oldu? Kapitalist üretimin özelliği ve dünya ticaretinin gelişmişliği aksini

gerektirmez miydi? Dünya bir İslam veya Aydınlanma’nın çıkış döneminden binlerce kez

daha bir ekonomik birlik oluşturmasına rağmen, niye modern toplumun dini, klasik uygarlık

dinleri kadar olsun geniş birimleri bile kapsamaz oldu. Burjuva devrimi, örneğin bir İslam’ın

yaptığı gibi, ele geçirdiği ülkelerin insanlarını niye kendi eşit haklı yurttaşları haline

getirmedi?

Örneğin İslam yayılışında, bütün dünyayı hedef alıyordu ve feth ettiği yerdeki insanlar İslam’ı

kabul ettikleri takdirde eşit haklı Müslümanlar oluyorlardı. Kabul etmezse zaten

öldürülüyordu. Hıristiyanlık, Musevilik gibi dinlerden olanlara ise alt bir konumda yaşama

hakkı tanınabiliyordu. Çünkü ne de olsa uygarlık diniydiler.

Aydınlanma da Fransa’da iktidara geldiğinde, aynen İslam gibi davranabilirdi. Farazi bir

Devrimci Napolyon, tıpkı İslam fatihleri gibi, ele geçirdiği ülkelerin insanlarını, bu dinin eşit

haklı yurttaşları yapabilirdi. Bu anlayışı dışlamıyordu aydınlanmanın özel politik ayrımı.

Politik belli bir ülkedeki insanlarla sınırlanır diye bir koşul bulunmuyordu. Onun tüm özel

politik ayrımını kabul eden insanları kapsayacağı varsayımı vardı ardında. İnsan hakları

bildirisinin tam anlamı da buydu.

Kaldı ki Napolyonlara bile ihtiyaç yoktu. Avrupa ve bütün eski dünya karalar topluluğundaki

devletler, çürümüş, can çekişmelerine son verecek bir hayırsever bekleyişi içindeydiler.

Aydınlanma teknik ve üretim gücüyle, zaten o ülkelerin halkını kazanabilirdi. Sonradan

görüleceği gibi, en gerici milliyetçi biçimiyle bile bunu başarabilmiş, yeryüzü milliyetçi

modernistlerle dolmuştur; o zaman da çok daha hızlı olarak humanist modernistlerle dolardı.

Özetle dünya ticaretinin İslam dönemiyle kıyaslanmayacak gelişmişlik düzeyi de; üretici

güçlerin gelişmişlik düzeyi de, kapitalist üretimin ve sömürünün özellikleri de böyle bir gidişi

kolaylaştırıyordu. Niye böyle olmadı? Niye bu gün dünyada bir tek, ABD benzeri bir Dünya

Birleşik Devletleri değil de, her biri başka bir ulus tanımına göre örgütlenmiş yüzlerce ulus

var?

Esas açıklanması gereken zorluk burada bulunmaktadır. Hangi toplumsal güçler bu ters gidişi

yaratmıştır? Ulusçuluğun Marksist açıklaması bu güçlerin ortaya çıkarılması ile yapılabilir.

Bu zorluk biraz galaksilerin ve yıldızların, hatta bu evrenin varlığını açıklama zorluğu gibidir.

Evrende bir simetri ilkesi vardır. Her parçacık kendi zıddıyla bir arada vardır. Bu ilkeye

uygun olarak, büyük patlamada, madde kadar anti madde oluşması ve bunların birbirini yok

etmesi; dolayısıyla şimdi var olan bu maddeden evrenin olmaması gerekirdi. Zorluk evrenin

varlığını açıklamaktadır. Bir yerde bu simetri ilkesinin kırılmış olması gerekir ki bu evren

vardır.

Keza bu maddeden evren oluştuktan sonra, maddenin her hangi bir yerde daha yoğun

bulunması için bir neden bulunmadığından, evrenin her yerine aynı biçimde dağılmış olması

gerekirdi. Dolayısıyla atomlar birbirlerinden eşit uzaklıkta olacaklarından her hangi bir

yoğunlaşma olmaması; yıldızlar ve galaksiler oluşmaması, eşit uzaklıktaki atomlarla dolu

evrenin genişlemesini sürdürmesi dolayısıyla, yıldızların ve galaksilerin de olmayacağı bu

karanlık evrende hayat da olmayacağından bu sorunun da sorulmaması gerekirdi. Ama bu

81

soru sorulduğuna göre, bir yerlerde bu düzeni bozan bir şeyler olmuş olması gerekir. Bir

yerlerde bir nedenle bu homojenlik bozulmuş olmalıdır ki bir yerlerde yoğunlaşmalar,

yıldızlar, galaksiler ve nihayet bu soruyu sorucuk yaratıklar ortaya çıkmıştır. İşte açıklanması

gereken esas zorluk buradadır. İşler “normal” yolunda gitse ne bu evrenin olması gerekir ne

de bu galaksi ve yıldızların, ne de bu soruyu soracak bizlerin.

İşte ulus ve ulusçuluğu açıklamakta benzer bir sorun söz konusudur. Düşünülsün, dünya

ticaretinin çok daha geri bir döneminde doğan, bezirgan ticaretine dayanan, müminlerinin

eşitliğini daha ziyade ekonomi temelindeki kastlaşma eğilimine karşı ortaya koyan İslam ve

Hıristiyanlık gibi dinler bile, dünya çapında bir düzen iddiasıyla çıkarlar ve katiyen ulus

benzeri küçük birimler kurmazlar.

Kapitalizm ve Aydınlanmada ise her şey çok daha elverişlidir. Dünya ticareti bir Muhammet

dönemine göre akıl almaz ölçülerde gelişmiş bulunmaktadır. Özel politik ayrımı, bu dünyaya

uygun olarak, tüm dinleri kendine entegre etme olanağı sunmaktadır. Keza kapitalist üretimin

ve işgücünün özelliklerinin sömürüdeki önemsizliği de bu üstyapıyı desteklemektedir.

Kapitalizmin Emek üretkenliğinin üstünlüğü ise, örneğin bir İslam uygarlığının sağladığıyla

kıyaslanamayacak kadar yüksektir.

Buna rağmen niye bir bütün insanlık hedefi terk edilmiş ve uluslar ortaya çıkmıştır? Niye

insanların eşitliği ilkesinin yerini ulusların eşitliği ilkesi almıştır? Aslında tıpkı bu evrenin ve

galaksilerin ve yıldızların olmaması gerektiği gibi, ulusların ve ulusçuluğun da olmaması

gerekir. Ekonomi temeli bunu gerektiren eğilimlere sahiptir ve onları destekler. Başlangıçta

Üstyapı da buna uygundur. Ne olmuştur da böyle olmamıştır? Galaksilerin, Evrenin

genişleme eğilimine ters yoğunlaşmalar olması gibi kapitalist üretimin, dünya ticaretinin ve

emek üretkenliğinin eğilimlerine ters bir fenomendir bu ulus ve ulusçuluk. Ve tam da ters

olduğu için iki yüz yıldır insanlığı lanetiyle çarpmaktadır.

Bunun sırrı da yine kapitalizmin ve kapitalist sınıfının özelliklerindedir. Buna, gerçek

tarihsel hareketinde kapitalizmin uğradığı çarpılma da denebilir.

A) Sermayinin Gerçek tarihsel Hareketi olarak Simbiyoz (Eklemlenme)

Evet kapitalizm bütün bu özellikler artı değer üretimini etkilemediğinden ırkçı, cinsiyetçi ve

milliyetçi olmamalıdır, ama gerçek tarihsel harekette kapitalizm, kapitalizm öncesi biçimlerle

simbiyoz bir yaşama girer. Bunun nedeni de yine bizzat kardır, daha fazla kar.

İçinde yayıldığı dünyada hazır bulduğu eşitsizliklerin karı arttırmada kullanılacağını gördüğü

an onları kullanmaya ve beslemeye başlar kendi temel eğilimleriyle çelişmesine rağmen.

Soyut olarak cinsiyetçi olmamasına ve kadın ve erkek emeği arasında bir fark bulunmamasına

rağmen, ev emeğinin iş gücünün yeniden üretiminin masraflarını azalttığını; iş gücünün

fiyatını düşürdüğünü gördüğü an kadının ev işini, aileyi desteklemeye başlar örneğin. Ele

geçirilen bir ülkedeki insanların eşit haklı yurttaşlar yapmaktansa, o ülkedeki zenginlikleri

soymak daha karlı ise, orayı sömürgeleştirir.

İşte ulusçuluk öncelikle, kapitalizmin daha fazla kar amacıyla kapitalizm öncesine ait

82

kalıntılarla eklemlenmesi veya simbiyoz bir ilişkiye girmesi anlamına gelmektedir.

Gerçekleşen, tıpkı burjuvazinin toprakta özel mülkiyeti ve rantı ortadan kaldırması

gerekirken, kaldırmaması ve büyük toprak sahiplerine rant haracı ödeyerek iktidarı

paylaşması gibidir.

Ulusçuluğu yaratan birinci ve en önemli neden, sermayenin gerçek tarihsel hareketinde,

kapitalizm öncesi bölünmelerle ortak bir yaşama girmesidir.

B) Ezilenlerden Korku

Diğer yandan burjuvazi Fransız Devrimi’nin daha başında, bu aydınlanma ilkelerinin bütün

ezilenleri birleştirme potansiyelini görmüş ve buna karşı da daha ilk adımda hemen

Napolyon’un Mısır seferi maveraları ile onları bölmenin, onları yatıştırmak için rüşvet

vermenin yollarını aramaya başlamıştır. Uluslara göre bölmek, yani politik olanı bir ulus ile,

bir toprak parçasıyla tanımlamak, hem bir soygun olanağı hem de bölme olanağı sağlıyordu.

Politik olanı ulusal olanla tanımlamanın ikinci nedeni ezilenleri bu bölme ve satın alma

kapasitesinde gizlidir. İşçilerin bu devrime öncülük ettikleri yerlerde aksi eğilimi beslemeleri

de bizzat bunun bir kanıtıdır.

C) Sanayi Devrimi

Bizzat sanayi devriminin de ulusçuluğu besleyen bir niteliği bulunmaktadır. Fransız devrimi

ile sanayi devrimi neredeyse aynı sıralarda ortaya çıkmıştır. Sanayi üretimi ise, çok geniş bir

Pazar için seri üretim demektir. Bu seri üretimi yapacak, fabrikalarda çalışacak insanların,

efektif kullanılabilmesi için genel eğitim, bunun için de standardize edilmiş bir dil gerekir.

Modern sanayin ihtiyacı olan bu mekanizmaları Gellner kitabında ayrıntılı olarak ele alır.

Bir zamanlar insanlar hiç okuma yazma bilmiyorlardı (Komün). Sonra klasik uygarlıklarda bir

kısmı (genellikle rahipler kastı ve din adamları) okuryazar oldu. Sonunda kapitalizmde herkes

okuryazar oldu.

Genel eğitim yani modern sanayi için işgücünün eğitimi gereği de, özellikle politik olanın

belli bir dile dayanan ulus ile tanımlanması eğilimin güçlendirmiştir. Yani sanayi dünya

pazarı için üretirken bu üretimin yapılabilmesi için bir standart dil üzerinden genel eğitim

sağlayan bir ulusal devlet, daha az masraflı ve karlı oluyordu.

D) Sosyalizm ve İşçi Hareketinin Payı

Ulusçuluğun, hem de en gerici biçimlerinin, böylesine etkili olmasında, işçi hareketinin ve

sosyalizmin payını da hesaplamak gerekir. Bu gidişe dur diyecek ya da onu yavaşlatacak bir

sosyalist ve işçi hareketi de olmadı.

Sosyalist hareket bırakalım ayrı bir din olarak ortaya çıkmayı, aydınlanmanın idealinin bile

tam bir savunucusu olmadı. Milliyetçiliğin gerici biçimiyle damgalı oldu. Balkan

Federasyonu, Avrupa Birleşik devletleri, Hindi Çini Federasyonu, Afrika birliği, Güney

83

Amerika Birliği veya Ortadoğu Demokratik Cumhuriyeti gibi öneriler, aslında ya var olan

gerici ulusçuluğa göre tanımlanmış devletleri birleştirme ya da bir toprak parçasıyla ulusu

tanımlama çabasından daha ileri gitmeyen önerilerdi. Kaldı ki bunlar hep retorik bir anlam

taşıdı. Hiçbir parti var olan gerici ulusları yıkmayı olsun bayrağına yazmadı.

Böylece ulusçuluk denen aydınlanma dininin gerici biçimi, en gerici biçimlerinde sosyalist ve

işçi hareketinin de katılımıyla pekişti ve iyice yerleşti.

84

BEŞİNCİ BÖLÜM:

SOSYALİZMİN CEVABI

1) Dünya Çapında: Ulusal Olan Kişisel Olmalıdır

Aydınlanma’nın dinlere yaptığını onun gerici biçimine de (uluslara) yapmak. Bu hem

aydınlanma geleneğini sahiplenmek hem de onu aşmak ve geliştirmek anlamına gelmektedir.

Buna ayrıca, ulusal sınırlar aracılığıyla fakir ülkeleri bir bantustana çeviren bu günkü

apartheid düzenine karşı acil bir program olarak da ihtiyaç vardır. Bu günün dünyasında

ulusçuluk ve uluslar, en demokratik, yani bir toprak parçasına dayanan tanımıyla bile, zengin

uluslar açısından gerici bir ırk ayrımcılığı anlamına gelmektedir.

Yeryüzünün siyahları aslında bu din ve programa ayaklarıyla oy vermekte, zengin ülkelerin

sınırlarını bireysel kurtuluş için zorlamaktadırlar. Bu hareket, dünya çapında uluslara karşı

hareketin bayrağı altında birleştiğinde, tıpkı Roma’nın kölelerinin Hıristiyanlığa geçip

Roma’yı sarsması gibi, bu dünyayı derinden sarsacaktır.

Öte yandan emperyalistler arası giderek artan gerilimler ve giderek artan bir atom savaşı

tehlikesi ve ekolojik katastrofa ancak bir tek dünya toplumu biçiminde örgütlenmiş insanlığın

cevap vermesi mümkün olduğundan, uluslara karşı, ulusu özel alana atmaya yönelik bu yeni

din ve sosyal hareketin başarısı, insanlığın var olabilmesinin olmazsa olmaz koşuludur.

Bu nedenle, sosyalizm bayrağına, öncelikle üretim araçlarının mülkiyetinin kaldırılmasını

değil; ulusların ve ulusal devletlerin ilgasını; yani ulusal olanın da tıpkı dinler gibi özele

ilişkin olmasını yazmalıdır. Bu dünyanın en acil sorunları için çözümlerin olmazsa olmaz ön

koşuludur.

Bu son duruşmada yeni bir din değil, Aydınlanma’nın, tarihsel tecrübeyle geliştirilmiş,

proletarya tarafından ortaya koyulan, radikal, demokratik ve humanist yeni bir versiyonudur.

Bu din insanları, Türk, Kürt, Avrupalı, Amerikalı olmayı bırakıp, yani politik olanı ulusal

olanla tanımlamayıp, İnsan olmaya çağırmak anlamına gelir. Bu nedenle bu dine insanlık dini,

bu dinden olanlara da insan denebilir.

Önümüzdeki mücadele İnsanlarla, (yani nasıl tanımlanırsa tanımlansın ulusal olanın özel

olmasını, hiçbir politik anlamı olmamasını savunanlarla) Türkler, Kürtler, Almanlar,

Amerikalılar (yani politik olanı ulusal olana göre tanımlayanlar) arasındaki mücadele

olacaktır.

İnsanların uluslara karşı mücadelesi başarıya ulaşmadıkça dünyanın hiçbir sorununun çözümü

mümkün değildir.

2) Geri Ülkelerde: Toprağa Dayanan Demokratik Ulusçuluk

Kendini bir toprak parçasıyla tanımlayan ulusçuluk geri ülkeler bakımından hala ilerici ve

85

demokrat, ırk ayrımcısı ve sömürgeci emperyalistlere karşı güçleri birleştirici bir karaktere

sahiptir.

Ulusu bir toprak parçasında yaşayanlarla tanımlayan, dil, tarih, din, etni, kültür vs.’ye

dayanmayan bir toprağa dayalı, nispeten ilerici bir ulusçuluk, geri ülkelerde acil ve asgari bir

program olarak ele alınabilir.

Çünkü böyle bir ulusçuluk hem Avrupa-Rusya-Çin ekseninin desteklediği her biri gerici bir

ulusçulukla şekillenmiş var olan gerici oligarşilere karşı, hem de Emperyalizmin ve özellikle

ABD’nin desteklediği dile, dine etniye göre tanımlanmış milliyetçiliğe karşı en geniş güçleri

birleştirme olanağı sunar.

Ama bu toprağa göre tanımlanmış demokratik ulusçuluk, bir devletin kendini birkaç dil ve din

ile tanımlanmış bir kaç ulusun birliği ile tanımlaması, anlamına gelmez. Bu en gerici

emperyalizmin oyunlarına en uygun biçimdir.

Örneğin Irak şimdi, Şii, Sünni ve Kürt gibi her biri dine ve dile göre tanımlanmış ulusların

birliği bir ulus gibi tanımlanmak isteniyor veya tanımlanıyor. Bunların her biri en gerici

ilkeye göre tanımlandığından, bunları birbirine karşı kullanmak kolay olacaktır. Bunların her

biri diğerini sivilceler, katlanılması yükler olarak görecektir ve en küçük bir kaşımada çatışma

kaçınılmaz olacaktır.

Bizler, bunların her biri içinde, ulusun tanımından her türlü dil, din, etni ile tanımlamanın

dışlanmasını savunanlar olarak bölünmeler yaratmalıyız. Ancak bu bölünenler bir toprağa

dayalı, dil, din, etni, kültür körü bir demokratik cumhuriyet kurabilirler.

Bu nedenle, dünyada ulusal olanla politik olanın çakışmasını ortadan kaldırmak ve ulusal

olanı özel olarak tanımlayabilmek için, örneğin Ortadoğu çapında, gerici ulusçuluğun

nispeten daha demokratik bu biçimini bir asgari program olarak savunmak mümkündür.

Benzeri bir ulusçuluk Amerika veya Avrupa’da tamamen ırkçı, dünyanın yoksullarını

dışlayıcı bir anlama sahipken, Orta Doğu’da Güney Amerika’da, Afrika’da halkların

direnişini ve mücadelesini güçlendiren bir işlev görür. Bu nedenle Afrika veya Latin Amerika

Birliği veya Demokratik Ortadoğu gibi, ulusu toprak parçalarıyla tanımlayan ulusçuluklarla

ittifak yapılabilir ve pratikte asgari bir program olarak bunlar savunulabilir.

Ama bunun ulusçuluğun aşılması, ulus devletin son bulması anlamına geldiği yolundaki

palavralara karşı kesin mücadele etmek koşuluyla.

Özellikle Orta Doğu’da böyle bir dönüşüm muazzam bir dinamizmi harekete geçirebilir ve

burada demokratik devrim sosyalist devrim dinamiğine benzer bir sürekli devrim perspektifini

açabilir. Yani böyle bir devrim, Emperyalistlerin baskısı karşısında, dünya çapında ulusal

olanı özele atan, bir dünya cumhuriyeti; uluslara karşı bir devrim hedefine yönelebilir.

Ama böyle bir program pek ala dünyanın imtiyazlıları arasına katılmış bir adacık anlamına da

gelebilir. Orta Doğu’da bir Demokratik Cumhuriyet fiilen dünya petrol kaynaklarının çok

büyük bir bölümü üzerinde bir tekeldir. Emperyalizmin bu oldu bitti karşısında bir şey

yapamaması ve emperyalistler arası dengelerin böyle bir hareket alanı yaratması durumunda,

bu bölge halklarının birden refaha gömülmesi ve diğer yoksul insanlıktan kendini ayırması

86

gibi bir sonuca da yol açabilir.

Ama diğer emperyalistler bu demokratik Ortadoğu’nun petrol kaynaklarına böylesine egemen

olmasını kaldıramayacakları, onu yıkmaya uğraşacakları için, fiiliyatta bu Demokratik

Ortadoğu Cumhuriyeti, emperyalistleri arkadan kuşatmak, diğer yoksul insanlığı yanına

çekmek için, elindeki petrol zenginliğini tüm insanlıkla paylaşmak gibi bir perspektifle

harekete geçerek, emperyalistleri tecrit etmek üzere ulusal olan ile politik olanın ilişkisinin

tümüyle ortadan kaldırılması perspektifine doğru bir geçiş gösterebilir.

3) Ulussuz Olmanın Olanaksızlığı ve Ezileni Desteklemek

Eğer ulus gerçekten, modern toplumdaki din gibi bir cemaat olsaydı, ulussuz olmak mümkün

olabilirdi, tıpkı şimdi bu anlamda dinsiz olunabildiği gibi.

Ama Ulusçuluk, gerçek sosyolojik anlamıyla dindir. Yani toplumun tüm hayatını düzenler.

Dolayısıyla bir ulusal devlette yaşayıp, vergisini veren, görevlerini yapan her yurttaşın bir

ulusu vardır. Ve eğer o egemen ulusu oluşturduğu söylenen gruba da dahil ise, ne kadar

ulussuz olduğunu düşünürse düşünsün ezen ulustandır da.

Yani ulussuz olmanın mümkün olmamasının bir sonucu, tıpkı ilk Müslümanlar gibi “takiyye”

yapmak zorunluluğudur.

Ama ulussuz olunamaz ise, ezen bir ulustan olma durumunda, bu “takiyye”, (yani var olan

ulusa ilişkin görevleri yapmak, vergi vermek vs.) ezilen bir ulusun hareketi karşısında

tarafsızlığın aracı olma anlamına gelebilir. Çünkü ezen ve ezilen arasındaki mücadelede

tarafsızlık ezeni desteklemekle sonuçlanır.

Bu nedenle, ulusa karşı hareket, ezilen ulusların, aynı gerici ilkeye göre tanımlanmış bile

olsalar haklarını ve hareketlerini desteklemelidir. Ancak böyle haksızlığa ve baskıya karşı

duran bir hareket ezilenleri eğitip onların sevgisini kazanabilir.

Örneğin şimdi Türkiye’de kendini Türklükle tanımlamış bir devlet var ve bu devlet Türk

olmayan, başka dil konuşan veya fiilen Müslüman olmayan herkesi baskı altına almaktadır.

Çünkü Türklük gerici soya, ırka, tarihe göre tanımlanmış bir ulustur.

Bu ulus içinde egemen Türk çoğunluğundan olan, dili, dini vs. nedeniyle özel bir baskı

görmeyen herkes egemen ulustandır. Hiçbir İnsan, benim ulusum yok, uluslara karşıyım

diyerekten, bu baskı karşısında tarafsız kalamaz.

Ulussuz olmak, ancak bu ulusal devletin hiçbir kuralını tanımamak ve uymamakla olabilir.

Böyle davranılmadığı sürece, bu örneğin, İslam’ın bütün farz ve sünnetlerini yerine getiren bir

insanın ben Müslüman değilim, Allah’a inanmıyorum vs. demesine benzer.

Bu durumda, aynı ilkeye, aynı gerici ulusçuluğa dayansa da ezilen ulusun hareketi

desteklenmelidir. Yani Türklüğe göre tanımlanmış bu devlet ile Kürtlüğe göre tanımlanmış

bir ulusçu hareket arasında da ezilen desteklenmelidir.

Hele ezilen ulus içindeki plebiyen eğilimleri yansıtan bir hareket varsa (Örneğin Özgürlük

hareketi gibi) o haydi haydi desteklenir.

87

4) Yenilgicilik

Ayın şekilde, aynı ilkeye göre kurulmuş iki ulus karışsında da bizlerin görevi, “kendi”

ulusumuzun yenilgisi için mücadele etmektir.

Burada tavrın kesinlikle yenilgici olması gerekmektedir.

Sosyalizm milliyetçilikle imtihanını ancak böyle başarabilir. Ancak ulusal olanın politik

olanla çakışmasını reddedenler, gerçekten ulussuz olanlar, ulusları yok etmek için yola çıkmış

insanlar böyle bir asgari program ve taktikleri izleyebilirler.

Ulusal olmanın politik olanla çakışmasını savunanlar veya ulusal olanı bir Türklük veya

Kürtlük ile tanımlayanlar böyle bir programı, stratejiyi ve taktikleri savunamazlar.

Böylece somut politikada, sadece var olan uluslara ve ulusçuluğa karşı bir propaganda (tebliğ)

ve çoğalma faaliyeti değil, toplumda var olan çatışmalar içinde ezilenlerden yana, ulusal

devleti parçalamaya yönelik bir politika gereği de ortaya çıkmaktadır.

Eğer Marks Engels ilk çıktıklarında sosyalizmi uluslara karşı bir hareket olarak

tanımlayabilseler ve modern toplumun dininin yüzündeki peçeyi kaldırabilseler, bu din ve

sosyalizm ideali bu gün insanlığın büyük çoğunluğunca biliniyor ve savunuluyor olabilirdi.

06 Şubat 2007 Salı

Demir Küçükaydın