1

Demir

Küçükaydın

Kültür

Konusu

Üzerine

Yayınları

2

KKüüllttüürr KKoonnuussuu ÜÜzzeerriinnee

DDeemmiirr KKüüççüükkaayyddıınn

İİkkiinnccii SSüürrüümm

MMaarrtt 22001133

DDiijjiittaall YYaayyıınnllaarr

İİnnddiirr –– OOkkuu –– OOkkuutt -- ÇÇooğğaalltt –– DDaağğııtt

BBuu kkiittaapp KKööxxüüzz ssiitteessiinniinn ddiijjiittaall yyaayyıınnııddıırr..

KKaarr aammaaccıı oollmmaaddaann,, ookkuummaakk vvee ookkuuttmmaakk iiççiinn,, iinnddiirrmmeekk,, ddiijjiittaall oollaarraakk bbaassmmaakk vvee

ddaağğııttmmaakk sseerrbbeessttttiirr..

AAllıınnttııllaarrddaa kkaayynnaakk ggöösstteerriillmmeessii ddiilleenniirr..

YYaayyıınnllaarrıı

3

Kültür Konusu Üzerine Yazılar

İçindekiler

Önsöz ...................................................................................................................................... 5

Birinci Bölüm ............................................................................................................................. 7

Almanya’da Türkiyeliler Arasında Kültürel Özerklik Tartışmaları ........................................... 7

Göçmenlerin Bir Azınlık olarak Talepleri Neler Olmalıdır? ................................................. 7

“Kültürel Özerklik Tartışmaları” ve Lenin .......................................................................... 12

“Sünnetle Başlayan Kültür Tartışmaları”nın Analizi (Taner Akçam’ın Eleştirisi) .............. 25

a) Başlık............................................................................................................................ 25

b) Olay .............................................................................................................................. 27

c) “Sünnet” Broşürü Yazarı Nasıl Bir Toplum ve Kültür Hedefliyor? ............................ 35

d) “Sünnet” Broşürü Yazarının Uslamlamalar Zinciri ..................................................... 38

e) Sonuç ............................................................................................................................ 47

İkinci Bölüm ............................................................................................................................. 48

Tarih ve Demokrasi Forumunda Kültür Emperyalizmi Üzerine Tartışmalar .......................... 48

Biraz da Taklitçilik, Kültür, Müzik ve Sınıflar Üzerine ....................................................... 48

Maddi ve Manevi Değerler, .................................................................................................. 52

“Emperyalist Kültür” Nedir? – Oğuz’a Cevap ..................................................................... 54

“Proleter Kültür”ün İki Farklı Kullanımı ............................................................................. 57

Üçüncü Bölüm.......................................................................................................................... 60

“Yeni Zamanlar”da Tekrar Kültürel Özerklik Üzerine Yazılar ............................................... 60

Kültür ve Politika ................................................................................................................. 60

Kültürel Özerklik Tartışmaları Yeniden Canlanırken .......................................................... 71

Dördüncü Bölüm ...................................................................................................................... 74

Kültürel ve Politik Tercihlerin Farklılığı Üzerine Bir Forumda Tartışmalar ........................... 74

Kültürel ve Politik Tercihlerin Farklılığı Üzerine Açıklama (1) .......................................... 74

Kültürel ve Politik Tercihlerin Farklılığı Üzerine Açıklama (2) .......................................... 78

Beşinci Bölüm .......................................................................................................................... 80

Sınıf Kavramının Kültürel ve Tariuhsel boyutu ve Bunun Ortaya Çıkardığı Sorunlar Üzerine

Özgür Politika’ya Yazılmış Yazılar ......................................................................................... 80

4

Politik Beklentiler ve Kültürel Sınırlar ................................................................................ 80

Sınıfların Tarihsel ve Kültürel Konumlanışı ........................................................................ 84

Küçük Burjuvazi, Burjuvazi ve Demokrasi ......................................................................... 87

Altıncı Bölüm ........................................................................................................................... 90

Türkiye’nin Toplumsal ve Kültürel Yapısı ve Solun Politik Kültürü Üzerine Yazılar ........... 90

Taşralılık ............................................................................................................................... 90

Eurovizyon, Modernleşme ve Demokratikleşme ................................................................. 93

Polemik Yapmak ya da Unutulmuş Bir Politik Kültürün İzlerinin Ardında ........................ 97

Yedinci Bölüm ....................................................................................................................... 103

Çok Kültürlülük Kavramı Üzerine Yazılar ............................................................................ 103

Avrupa Merkezcilik ve Çok Kültürlülük veya “Çok Kültürlü Toplum” Sloganı Niçin

Gericidir? ............................................................................................................................ 103

Avrupa Merkezcilik nedir?............................................................................................. 104

Kültür Nedir?.................................................................................................................. 110

Kültürün “Çok Kültürlülük” Bağlamındaki Anlamı ...................................................... 114

Marksist Kültür ve Uygarlık Kavramları ve Uygarlıklar / Kültürler Çatışması ................. 120

Sekizinci Bölüm ..................................................................................................................... 128

Kültür Üzerine Çeşitli Yazılardan Bölümler .......................................................................... 128

“Geleceği ve Geçmişi Kurtarmak”tan Bir Bölüm .............................................................. 128

Zürih’te Bir Konferans Duyurusu ...................................................................................... 129

Tarihsel Maddeciliğin Tarihine Katkı’dan Kültür İle İlgili Bir Bölüm.............................. 130

5

Önsöz

Din, Ulus, Uygarlık ve Kültür gibi kavramlar, son yıllarda politika ve sosyal bilimler alanında

en çok sözü edilen ve tartışılan kavramlar olma özelliğini kazanmış bulunuyor.

Sadece bu kadar değil, aynı zamanda bu kavramlar sık sık birbirinin yerine veya iç içe de

kullanılabiliyor. Örneğin “kültürler ya da uygarlıklar çatışması”ndan veya “kaynaşması”ndan

söz edenler, bununla çoğu kez dini veya ulusu kastediyorlar. Öte yandan din çoğu kez ulusal

baskıya karşı direnişlerin bayrağı oluyor. “Çok kültürlülük” derken tartışılan aslında ulusun

nasıl tanımlanacağı veya “dini tolerans” olabiliyor.

Ne var ki, etrafında en büyük çatışmaların yaşandığı bu kavramların içeriklerinin ne olduğu

araştırıldığında, kullanımın yaygınlığı ve çokluğuyla ters orantılı bir belirsizlik ortaya çıkar.

Ama bu belirsizlik sadece piyasada bol görülen kullanımlardaki bir belirsizlik değildir,

bilimsel bir belirsizlik de vardır.

Bir kavram pek ala bilimsel olarak net tanımlanmış olabilir ama onun yaygın kullanımı o

kavramın sınırlarını belirsizleştirebilir. Örneğin sınıf kavramı, bilimsel olarak üretim ilişkileri

içindeki konum ve çıkarlara göre tanımlanmıştır ama onun yaygın kullanımı çoğu kez bu

tanıma uymaz ve onun sınırlarını belirsizleştirir. Örneğin insanların gelir durumlarına,

ideolojilerine hatta mesleklerine göre sınıflardan söz edildiği görülür.

Din, Ulus ve Kültür ve Uygarlık gibi kavramların belirsizliği böyle bir belirsizlik değildir.

Bilimsel olarak da ortada bir belirsizlik vardır ve sosyolojik kullanımların da yaygın

kullanımlardan bir farkı bulunmamaktadır.

Tarihsel Maddecilik yani Marksizm söz konusu olduğunda sorun iyice kangrenleşmektedir.

Tarihsel Maddeciliğin klasik konu ve kavramları arasında son yılların bu en çok kullanılan

kavramlarının neredeyse adı bile anılmaz. Bunun için Tarihsel maddeciliği anlatan her hangi

bir klasik el kitabının içindekiler listesine bakmak yeter. Üretim İlişkileri, Üretim Güçleri,

Altyapı, Üstyapı, Devlet, İdeoloji vs. gibi bölümler ve konular görülür ama Uygarlık, Kültür,

Din, Ulus gibi konular görülmez. Bazılarında yer aldığında çoğu kez, o kitapların şeması

içinde ekleme gibi duran bölümler olarak kalırlar.

1960’lar ve 70’lerin başları, Marksizm’in oldukça canlı ve dinamik olduğu bir dönem olarak

tanımlanabilir. Bu dönemin yayınlanan kitap ve makaleleri incelense veya bunlarda tartışılan

ve kullanılan kavramların istatistikleri yapılsa, son yıllarda neredeyse her sosyolojik ve politik

tartışmaya damgasını vuran bu kavramların o dönemde neredeyse hiç sözünün edilmediği

görülür. Ulus kavramı bunlar içinde biraz istisna gibidir. Özetle, Marksist yazında bu

kavramlar ne analiz araçları olarak, ne de analiz edilmesi gereken konular olarak ortada

görülmez bile.

Klasik Marksist tema ve kavramlarla son yılların bu yaygın tema ve kavramları arasındaki bu

kopukluk ve paradigma farkına, her zaman olduğu gibi, iki zıt tepki görülmektedir.

6

Birisi, bu kavramlarla ifade edilen sorunların ve konuların kendisini burjuvazinin bir

saptırması olarak görüp bu konuları hiçbir şekilde gündeme almamak ve onlara karşı kör

olmaktır. Bu tam bir içe kapanmayla sonuçlanmakta içinde yaşanan toplumsal gerçeklik ve

tartışmalardan kopma sonucunu vermektedir. Örneğin çok kaba biçimiyle, “din feodalizmin,

milliyetçilik burjuvazinin ideolojisidir, bunları gündeme alıp tartışmak burjuvazinin oyununa

gelmektedir” gibi bir yaklaşımdır bu. Sonuç olarak bu konular araştırma ve tartışma konusu

olmaktan çıkmaktadır.

Bunun zıddı olan diğer tavır ise, bu kavramları tüm belirsizlikleriyle benimseyerek analiz

araçları olarak kullanmaktır. Örneğin çok kaba biçimiyle, uygarlıklar çatışmasından veya

uzlaşmasından söz edip doğu uygarlığının değerlerini veya doğu karşısında batı uygarlığını

yüceltmek veya çok kültürlülüğün ve kültürel zenginliğin faziletleri üzerine vaazlar vermek

bu tavra örnek olarak verilebilir. Bu eğilim de genellikle fiilen, son derece eklektik bir

kavramlar sistemiyle olayları ele almak; gerçekliğe teslim olmakla sonuçlanmaktadır.

Ne var ki bu birbirinin zıttı, birbirini yaratan ve birbirine haklılık veren yolların dışında,

klasik Marksizm’in ya da Tarihsel Maddeciliğin eleştirel ve devrimci duruşunu sürdüren bir

üçüncü yol daha vardır.

Bu yol, bu kavram ve sorunların gerçekliğine gözlerini kapamamak ama onların görünümüne

de teslim olmamak; o görünenin ardındaki ve hemen daima o görünüme zıt, derin ilişkileri,

ortak olanı ve ondaki basitliği ve sadeliği aramak ve böylece Marksist yöntemi geliştirip

netleştirmek olarak tanımlanabilir.

Bizim yöntemimiz ve yapmaya çalıştığımız bu oldu. Bu yol elbette hazır lop reçeteler ve

kolay çözümler sunmaz, meşakkatli bir yoldur. Ama sonuçta ortaya çıkan birbiriyle iç

tutarlılık içinde bir sistem oluşturan son derece sade kavram sistemidir.

Elinizdeki kitap bu çabanın sonuçlarının otantik biçimleriyle bir sergilenişidir.

Demir Küçükaydın

06 Aralık 2009 Pazar

7

Birinci Bölüm

Almanya’da Türkiyeliler Arasında Kültürel Özerklik Tartışmaları

Göçmenlerin Bir Azınlık olarak Talepleri Neler Olmalıdır?

Önümüzdeki toplantının gündemindeki konulardan biri de "Kültürel Özerklik". Önceki

toplantıda, ayrı bir gündem maddesi olmamakla birlikte, diğer konular bağlamında bu konu da

yer yer ve dağınık bir şekilde tartışılmış; ortaya oldukça değişik pozisyonların çıktığı

görülmüştü.

Esasında "Kültürel Özerklik" gündem maddesi de tıpkı "Çifte Vatandaşlık" maddesinin

yanlışlığına sahiptir. Toplantıdaki tartışmalardan da görülüğü kadarıyla "Kültürel Özerklik"

görüşlerden sadece biridir. Bu başlıkla, görüşlerden birine bir imtiyaz tanınmaktadır.

Konunun başlığı daha doğru olarak şu olabilirdi: Bir Azınlık Olarak Göçmenlerin Talepleri

Ne Olmalıdır?

Ancak bu başlık bile, göçmenlerin aynı zamanda bir ulusal azınlık olduğu varsayımına

dayandığı ve bu konuda bir görüş birliği olup olmadığı bilinmediği için gerçekte ikinci

aşamada tartışılması gereken bir konuyu içerir. Bu bağlamdaki ilk madde: "Göçmenler bir

ulusal azınlık oluşturmakta mıdırlar?" gibi bir şey olmalıdır kanımızca.

Biçime ilişkin bu kısa değinmelerden sonra konunun kendisine gelelim.

Kanımızca göçmenler aynı zamanda birer ulusal azınlık oluşturmaktadırlar. Osman'ın da

(Hamburg) belirttiği gibi bu yeni bir fenomendir. Normal olarak ulusal azınlıklar, çok eski

çağlardan beri, belli bir ulusun toprakları üzerinde dağılmış; bu süre zarfında kendi ulusal

kimliklerini korumuş topluluklardır. Bunun en bilinen örneği Yahudilerdir. Türkiye'de

bulunan, tüm imha, mübadele, asimilasyon çabalarına rağmen hala az da olsa varolmaya

devam eden Ermeniler, Rumlar, Süryaniler de bu tür azınlıklara bir örnek olarak gösterilebilir.

Avrupa'daki göçmen azınlıklar ise, tamamen yeni, Savaş sonrasındaki boom döneminin ortaya

çıkardığı bir fenomendirler. Bu azınlıkların yeni ortaya çıkmış olması, onların bir azınlık

olmadığı anlamına gelmez. Çeşitli uluslardan bu göçmenler, kendilerini başka bir tarihsel

yaşantının ve geleneğin devamcıları olarak kabul ettiklerine; ulusal özelliklerini koruduklarına

göre; ayrı bir milliyet ve kültür çevresinden oldukları duygusu onlarda bulunduğuna göre

birer ulusal azınlıktırlar ve birer ulusal azınlık olarak baskı altındadırlar.

Ne var ki bu azınlıklar belli bir toprak parçası üzerinde yoğunlaşmış olmadıkları için

problemin çözümü karmaşık bir hale gelmektedir. Eğer belli bir toprak parçası üzerinde

yoğunlaşmış olsalardı, onların kendi kaderlerini tayin hakkı savunulur ve taleplerin ne olacağı

konusunda pek fazla bir problem çıkmazdı.

O halde sorun şudur: Belli bir toprak parçası üzerinde yoğunlaşmamış azınlıkların uğradığı

özgül baskılara karşı talepler neler olmalıdır? Bu soruyu sorarken, o azınlıklardan insanların

8

hukuki, siyasi vs. eşit haklarının olduğu, ama bir azınlık olarak özgül konumlarının

tanınmadığı varsayımından hareket ediyoruz. Örneğin, İngiltere'deki birçok göçmen grubu bu

kategoriye girmektedir. İngiliz pasaportu taşımaktadırlar ve bir İngiliz'in sahip olduğu haklara

sahiptirler. Türkiyelilerin durumu daha problemli olduğundan, konuya açıklık getirmek için

böyle bir soyutlama yapmak gerekmektedir.

Toplantılara katılan bir grup arkadaş (örneğin Göçmen dergisi çevresinden gelenler) bu

soruya "Kültürel Özerklik" cevabını veriyorlar.

Ne var ki, "kültürel özerklik nasıl bir şeydir? Bundan kastedilen nedir?" gibi sorulara açık

cevaplar veren bir metin ortada yok. Varsa da biz bilmiyoruz. Daha ziyade kişisel

konuşmalardan çıkarabildiğimiz kadarıyla, "Kültürel Özerkliği" savunan arkadaşlar, bu

sloganla kültür sorunlarına ilişkin bir özerkliği kastediyorlar.

Fakat bu izlenimimizden de emin değiliz. Değiliz çünkü, bu arkadaşlardan bazılarının,

Lenin'in "kültürel otonomi" sloganını reddetmesinin yanlış olduğunu söylediklerini ya da en

azından bu kanıda olduklarını biliyoruz. Tam bu noktada "kültürel otonomi" diyen

arkadaşların, bundan kültürel alanda bir otonomiyi kastettikleri yolundaki izlenimimiz yok

oluyor. Ya bizim bu izlenimimiz yanlış ya da bu arkadaşlar Lenin'i yanlış anlamış

durumdalar. Konuyu biraz açalım:

Türkiye Solu'nda da "Kültürel Otonomi"den, müthiş bir yanlış anlama ile, kültür hayatında,

kültürel alanla sınırlı bir otonomi anlaşılmaktadır. Ancak bu anlayışlara kaynak olan meşhur

tartışmada ve Lenin'in çok bilinen yazısında, ne Lenin, ne de eleştirdiği muhatapları,

"Kültürel Otonomi"den Türkiye Solu'nun anladığını anlamamaktadır. O tartışmada bu

kavramın içeriği şudur: Alanı, belli bir bölgede yoğunlaşma söz konusu olmadığı için,

bölgeye değil, kültüre göre belirlenen hukuki, siyasi, mali vs. bir otonomidir. Yani "Kültürel

Otonomi" sloganında "Kültür", otonom olacak şeyin kendisini değil, içeriğini değil; tabiri caiz

ise sınırını belirlemektedir. Bir bakıma "Bölge"nin karşılığı olarak, onun olanaksızlığından -

çünkü bölgesel bir yoğunlaşma yoktur- onun yerine ikame edilmiş bir kavramdır.

Konuyu bir örnekle somutlayalım. Diyelim ki Almanya'da yaşayan insanlar kendilerini şu ya

da bu ulusun üyesi olarak kaydettirecekler ve örneğin Almanya'nın çeşitli şehirlerine,

sokaklarına, bölgelerine dağılmış olan Türkler, kendilerini Türk olarak kaydettirenler olarak,

ortaklaşa ayrı bir meclise, bakanlara, mahkemelere, hukuk sistemine, dolayısıyla bütün bunlar

için özerk vergilere, vergi toplamak için vergi memurlarına okullara sahip olacaklardır. Yani

bölgesel otonomiden kastedilen gibi, ortada otonom, yani iç işlerinde serbest bir devlet

olacaktır. Sadece farklı olarak, bu devletin belli bir toprak parçası olmayacak; oraya buraya

dağılmış bir nüfusu olacaktır ve bu nüfusun kimlerden oluşacağını da "Kültür" belirleyecektir.

Lenin'in muhatapları "Kültürel Otonomi"ye bu anlamı veriyorlardı ve Lenin de onlarla bu

anlamda tartışıp karşı çıkıyordu.

Sanırız bu toplantıda "Kültürel Otonomi"yi savunanlardan hiç kimse ona bu anlamı

yüklemiyor. O halde, hem talebin "Kültürel Otonomi" olarak adlandırılması yanlıştır ve yanlış

anlamalara yol açmaktadır; hem de Lenin'e yöneltilen suçlama saçmadır.

Eğer, yorumladığımız gibi, sırf kültür alanıyla sınırlı bir otonomi kastediliyorsa, konu yine

açık değildir. Çünkü "Kültür"den anlaşılanın ne olduğu belli değildir. Kültür kavramı birçok

farklı anlamlara sahiptir bu anlamlar arasında kesin bir sınır çizmek de güçtür.

Örneğin Kültür, "bir yaşam tarzı" olarak anlaşılabilir. Farklı kültürler arasındaki, Almanların

"Günlük Hayat" dediği alandaki kültürel çatışmalardan söz ederken, "Kültür farkı" gibi bir

kavram kullanıldığında, Kültür'ün buradaki anlamı yaşam tarzıdır. Yani kimi sandalyede

9

yemek yer, kimi bağdaş kurup, kimi elle yer, kimi çatal bıçakla, kimi duran suyu akıtıp

yıkanır, kimi akan suyu durdurup yıkanır vs.. Ve bu yaşam tarzı farklılıkları "Günlük hayatta"

müthiş çatışmalara yol açarlar. Ancak bu çatışmalara ne devrimle, ne yasalarla ne

kararnamelerle son verilemez. Bunlar ancak hayatın kendiliğinden akışı içinde değişip yok

olma şansına sahiptirler. Dolayısıyla siyasi bir sloganın konusunu oluşturamazlar. "Kültürel

Otonomi"den kastedilen herhalde bunlar olmasa gerek. Yani "yaşam tarzı" anlamında

kullanılmıyor olsa gerek.

Kültür, güzel sanatların genel bir karşılığı olarak da kullanılır. Kastedilen herhalde bu da

değil. Kimsenin şu veya bu şiiri yazmasına; şu veya bu müzik parçasını bestelemesine

kimsenin karıştığı yok. Ürünün kaderi de büyük ölçüde kapitalizmin pazar yasalarına göre

belirlenir.

Kültür, toplumdaki bütün maddi ve manevi değerler olarak anlaşılıyorsa, sorun daha

basitleşmiş olmuyor. Örneğin Türklerin, Almanlarla ortaklaşa maddi ve manevi değerleri, ayrı

olanlardan çok fazladır. Aynı tipte, mutfak, banyo, tuvalet, odalardan müteşekkil, çekirdek

aileye göre yapılmış evlerde yaşıyorlar, aynı fabrikadan çıkmış elbiseleri giyiyorlar, aynı

fabrikalarda çalışıyorlar, aynı türden arabalara biniyorlar, hesaplarını aynı zaman, para, ölçü

birimlerine göre yapıyorlar, aynı saatte kalkıyor ve aynı saatte yatıyorlar, aynı yollarda

yürüyüp, aynı mağazalardan alış veriş ediyorlar vs.. Ama bütün bunlar içinde ayrı olanlar,

yani ayrı müzikten zevk almak, ayrı tad zevki bulunmak vs. kastediliyorsa hem bunların siyasi

bir sloganla ilişkisi yoktur, hem de bu sınırın nerede çekileceği belli değildir. Bir ulustan

insanlar arasındaki farklar çoğu kez, ayrı ulustan insanlar arasındakilerden daha fazladır.

En geniş anlamında Kültür kavramına Hukuk da girer. Yani kastedilen hukuki bir otonomi

olmasa gerek. Buna hiç bir devlet müsaade etmez. Örneğin "göze göz, dişe diş" başka bir

hukukun temelidir. Hukuku kapsayan bir kültürel otonomi, belli bir azınlığın kendi

aralarındaki anlaşmazlıklarda kıssas ilkesini kabul eder ve diğer mahkemeler onlara

karışamaz. Kimsenin böyle bir şeyi savunduğunu sanmıyoruz. Demek ki, Kültür kavramına

burada hukuk dahil edilmemektedir.

Kültür'den okumuşluk yazmışlık düzeyi de anlaşılır. "Kültürlü insan" denildiğinde, bu

anlamda kullanılmış olur. Aşağı yukarı bilgili, çok okumuş, çok mürekkep yalamış demektir.

Bunun kastedilmediği de açık.

En geniş anlamıyla bile Kültür'ü anladığımızda, bundan: 1) Yaşam Tarzı, 2) Hukuk, 3) Maddi

ve manevi değerler 4) Bilgi Düzeyi'ni çıkardığımızda geriye ne kalıyor? Herhalde birçok

şeyin yanı sora şu üç öğe: 1) Dil, 2) Din, 3) İdeolojiler. Esas tartışmanın bu sorunlarla ilgili

olduğu açıktır.

O halde eşyaya adını koyalım. Kültür gibi ne olduğu belirsiz bir kavram yerine, konumuz

bakımından önemli olan bu üç sorunu ele alalım. Burada yaptığımız gibi "Kültürel Otonomi"

kavramını analiz edip, kastedilmeyenleri çıkardığımızda, geriye bu üç önemli öğe kaldığa

göre; "Kültürel Otonomi" talebi, bu arkadaşların kullanımında: Dinsel, dilsel, ideolojik

Otonomi demektir. Şimdi bu üç öğeyi ve her biri konusunda taleplerimizin neler olması

gerektiğini ele alalım.

*

Din'den başlayalım. Dinsel Otonomi demek, dini bir cemaatin iç işlerinde serbest olması

demektir. Söz konusu olan azınlıklar olduğuna göre, azınlık dinlerinin iç işlerinde serbest

olması demektir. Ama bu zımnen, devletin tanıdığı resmi bir din olabileceği anlamına da

gelir. Ve bu anlamda, bir talep olmaktan ziyade, Almanya'daki geçerli durumu tanımlar,

10

azınlık dinlerine otonomi kavramı. Çünkü Devlet, resmen Katolikliği ve Protestanlığı

tanımakta, onlara vatandaşlardan (bu arada o dinden olmayanlardan da) aldığı vergilerden

bahşişler dağıtmakta; yönetici ve memurların çalışmaya başlayışlarındaki yeminlerinde dini

unsurlar bulunmaktadır; tatil günleri Hıristiyan dinine göre belirlenmektedir vs.. Buna

karşılık, örneğin Müslümanlar tamamen otonom bir hayat yaşamaktadır. İbadet yerlerini

kendi paralarıyla yapıyorlar. Birçok yerde imamlarını kendileri bulup finanse ediyorlar; dini

eğitim veren okullarını kendileri kuruyorlar vs..

Dinsel Otonomi bizlerin talebi olamaz. O, zaten verili durumu sürdürmek demektir. Ama

bizlerin talebi, örneğin İslamiyet’in resmen tanınması da olamaz. Biz, devletin dinsel

inançlara her türlü müdahalesine, yani bazı dinlerin imtiyazlı, bazılarının imtiyazsız olmasına

karşı çıkmalı, din ve devlet işlerinin birbirinden ayrılmasını savunmalıyız. Yani Hıristiyanlığa

tanınan imtiyazlara karşı çıkmalı, onun da Müslümanlıkla ve diğer dinlerle aynı statüye

getirilmesini savunmalıyız. Ama aynı şekilde, kimi aklı evvellerin talep ettiği gibi, örneğin

kuran kurslarının kapatılması gibi taleplere de karşı çıkmalıyız. Her cemaat tamamen kendi

özverisiyle istediğini yapabilmelidir.

O halde bizlerin sloganı, dinsel otonomi değil, din ve devletin ayrılması klasik talebi

olabilir.

Ancak İslamlık söz konusu olduğunda durum daha karışıktır. Din ve devlet işlerinin ayrılması

talebi, dinin belli bir tanımına, yani sadece kişisel bir inanç sorunu olduğu; kişiyle Allah

arasında bir sorun olduğu; dinin başka bir şeyi kapsamadığı anlayışına dayanır. Ama bazı

dinler kendilerini böyle tanımlamazlar. Örneğin İslamlık. O sadece bir inanç sistemi değildir;

aynı zamanda bir hukuk sistemidir. İnsanlar arası ilişkileri düzenler. Dolayısıyla, yaşayan

değil ama "Ortodoks" İslamlıkla laiklik ilkesi arasında uzlaşmaz bir çelişki vardır. Hiç bir

devlet kendi egemenlik alanı içinde başka bir hukuk sistemine müsaade etmez. Ama aynı şey

İslam hukuku için de geçerlidir. Bu durumda sorunun çözümünün bir tek yolu vardır: güç

ilişkisi. Güçlü olanın sistemi diğeri üzerinde bir diktatörlük demektir.

Bu durumda sorun şudur: Biz hangi hukuk sisteminden yanayız ya da yana olmalıyız?

Biz laik bir sistemden yana olmalıyız. Bu bir inanç sistemi olarak Müslümanlığın devletten

bağımsızlığı demektir ama aynı zamanda bir hukuk sistemi olarak, onun tanınmamasından

yana olmak demektir.

Bu, kimi militan İslam gruplarla açık bir çelişkiyi davet eder. Ancak fazla abartılmamalıdır.

Bu tarikatların üyesi dahi olsalar Müslümanların çoğu böyle bir programdan yana değildirler;

ezilenler arasında yaşayan İslamlık başkadır; İslam felsefesi ve hukuku başkadır. Devlet

dininin İslamlık olduğu dönemlerden bile, halk arasındaki problemleri şer'i değil örfi hukuka

göre çözümlemiştir. Hatta Osmanlı İmparatorluğu'nda örfi hukuk daha büyük bir öneme sahip

olmuştur.

O halde bir daha tekrar edelim: Kültürel otonomi kavramının içeriğinde din varsa, sloganımız

kültürel, yani dinsel otonomi olamaz. Tek doğru slogan devlet ve din işlerinin ayrılmasıdır.

*

Gelelim dilsel otonomiye. Sloganımız bir dilsel otonomi de olamaz. Bu talep, azılık dillerinin

dezavantajlı durumunun korunması anlamına gelir. Yani devlet azılık dillerinin öğretilmesine;

o dili kullananlar arasında bir kültürel hayatın gelişmesine karışmayacak demektir -ki

bugünkü durum aşağı yukarı tam da buna tekabül eder.

11

Bizim sloganımız Dillerin Eşitliği olmalıdır. Yani hiç bir dile imtiyaz tanınmaması; hiç bir

dilin baskı altına alınmaması.

Dillerin eşitliği, isteyene ana dilinde eğitim hakkı demektir. Ya da aynı zamanda ana dilini

ikinci bir dil olarak seçme hakkı demektir. Bu okulların ayrılmasını gerektirmez. Temel ilke,

kimsenin ana dilinden başka bir dilde eğitim yapmaya zorlanmaması; ama aynı zamanda ana

dilinde eğitim yapmaya da zorlanmamasıdır. Bu devletin bütün yayınlarının tüm azınlık

dillerinde yapılması demektir. Bu televizyon ve radyoda diğer dillerin de yayınlarının

bulunması demektir.

Ama bütün bunlar "kültürel özerklik" kavramına girmez; dillerin eşitliği kavramına girer. Ve

kültürel özerklik kavramına karşı çıkan Lenin'in savunduğu da budur.

*

Ancak, dil bir araçtır. İnsan onunla düşünceyi işler. Tıpkı makinelerle doğayı işlediği gibi.

Peki, işlenecek olan düşünce ne olacaktır? Burada üçüncü öğeye, ideoloji bahsine geliyoruz.

Modern toplumda hiç bir düşünce yoktur ki ideolojiler yani sınıfsal çıkarlar dışı olsun.

Kültürel özerklik, eğer ideoloji kavramını da içeriyorsa, "ideolojik özerklik" gibi bir

saçmalığa varırız. Ezilenlerin sloganı ancak, ideolojik savaş olabilir ki, bunun en uygun

koşulları fikir özgürlüğünü garantileyen kanunlarla oluşur. Bu durumda biz, örneğin,

meslek yasağı gibi yasalara karşı çıkmak zorundayızdır.

*

O halde, bir azınlık olarak göçmenlerin talepleri "Kültürel Özerklik" değil, her iki anlamıyla

da değil, laiklik, dillerin eşitliği ve fikir özgürlüğü olabilir.

Bütün bunlar ise, biz göçmen azınlıkların sorununun sadece bir yanını ve esasında daha da az

yakıcı olan yanını temsil eder. Bugün bir göçmen azınlıklar hareketini tartışan bizler arasında

"kültür" sorununun böyle öne çıkması ve çok harcı âlem bir şeymiş gibi, eşit haklar, kotalama,

imtiyazlı fonlar gibi; çok daha can alıcı sorun ve sloganların ikinci plana düşmesi de bir

rastlantı değildir. Bunu tartışanlar göçmen azınlıkların genel kitlesinin eğilimlerini ve

sorunlarını yansıtmamaktadır. Bu tabaka genel işçi kitlesine oranla, günlük hayatta, yaşam

tarzı anlamında, ama hiç de siyasi bir mücadelenin konusu olmayan bir alanda Almanlarla

sürekli bir çelişki içinde bulunduğundan ve mesleki ilgileri genellikle kültüre yönelik

olduğundan bu sorunlar öne çıkmaktadır.

Günlük hayatta karşılaşılan kültürel çatışmaları aşmanın; Almanların etno-sentrizmini en

azından törpülemenin yolu, kültürel hoşgörü üzerine nutuklar çekmekten; broşürler

yazmaktan ve "kültürel otonomi" sloganını atmaktan geçmez.

Bütün bunlar sadece onların hor görülerine haklılık kazandırır ve pekişmesini sağlar. Bu

alandaki gerçek değişiklik, milyonlarca göçmenin hakları uğruna militan bir mücadeleye

girmesinden geçer. Böyle bir yığınsal ve politik hareket, günlük hayatı da etkiler.

Ama bunun şartı: Doğru program ve stratejiler ortaya koymak; göçmen yığınlara ulaşmaktır.

Demir (Hamburg)

1988

12

“Kültürel Özerklik Tartışmaları” ve Lenin

Doğması mümkün olan bir göçmen azınlıklar hareketi, diğer hareketlerin deneylerine

dayanarak oluşmalıdır. Ancak böylece onların geçtiği aşamaları daha hızlı, minyatür ölçülerde

aşma olanağına sahip olabilir.

Fakat henüz kelimenin gerçek anlamında doğmamış olan bu hareket, bugün, tüm hareketlerin

bir gerileme, yatağına çekilme döneminde; bunun yarattığı moral bozuklukları, özel hayata

dönüşler, genel olarak teoriye ve özel olarak da Bilimsel Sosyalizme duyulan bir güvensizlik

ve ilgisizlik döneminde; böylesi bir tarihsel atmosferde şekillenme eğilimi göstermektedir.

Bu eğilimler göçmen azanlıkların sorunlarının bilincine varan; kendileri bu göçmen

azınlıkların bir entelijansiyası olmaya aday aydınlar üzerinde de yansımakta ve böylece ancak

teorik çalışma aracılığıyla kavranabilecek olan diğer hareketlerin tarihsel tecrübelerinin hızla

aşılması olanaklarını azaltmakta; henüz tohum halindeki bu hareket birbiri peşi sıra çıkmaz

sokaklara; Amerika'yı yeniden keşiflere yöneltmektedir. Güçlüklerin büyük bölümü tam da bu

özgül tarihsel durumdan kaynaklanmaktadır.

Bu tarihsel koşullarda göçmen sorunlarına ve bir göçmenler hareketine yöneliş, aynı zamanda

burjuva ve küçük-burjuva sosyalizmlerinin Marksizm'le bağlarını koparmalarına tekabül

etmektedir.

Marksizm'in itibarı olduğu dönemlerde (örneğin 1960'ları sonu ve 70'lerde) bu sınıfsal

eğilimler kendilerini Marksist bir terminolojiyle; Marksizm alanı içinde ifade etme

eğilimindeydiler. Bu eğilimlerin gerçek sınıfsal anlamlarını kavramayı güçleştirmekle birlikte;

en azından, bir ölçüye kadar taraflarca kabul edilen ortak bir kavramsal temel sağlıyordu.

Bugün ise, Marksist kabuğun atılmasıyla birlikte, tartışmalar tamamen farklı teoriler,

kavramlar ve programlar biçiminde ortaya çıkmaktadır. Farklılıkları tespit nispeten daha

kolaydır, çünkü bu farklar doğrudan doğruya kavram ve hedeflerde ifadesini bulmaktadır;

ama aynı zamanda tartışmayı yürütecek bir ortak dil bulmak zordur. Ve tam da bu nedenle

ayrılıklar, daha somut, programatik bazda tartışılma olanağına sahiptir.

Göçmen azınlıkların sorunlarına yönelişin aynı zamanda Marksizm'den ve genel olarak

teoriden uzaklaşmaya paralel gitme eğilimi göstermesi, yüzeysel olarak bu süreci

gözlemleyenlerde, göçmen azınlığın sorunlarına yönelmenin ancak sosyalizmden

uzaklaşmayla mümkün olabileceği, ya da bu uzaklaşmanın bir ifadesi olduğu gibi bir

yanılsamaya yol açmaktadır. Ki bu yanılsama içinde bulunanlar genellikle kendilerini

"Marksist" olarak tanımlayanlardır. Bunun sonucu olarak da, taraflar birbirine karşılıklı

kanıtları sunmakta; birbirlerinin görüşlerine varlıklarıyla haklılık kazandırmaktadırlar.

Sonuç olarak ortaya şöylesine bir sahte ikilem çıkmaktadır: Eğer Marksizm'e inanıyorsanız,

bir göçmen hareketi karşısında ilgisiz hatta düşmanca davranmak zorundasınız; eğer göçmen

hareketine yöneliyorsanız Marksizm'den uzaklaşmak zorundasınız.

Bu sahte bir ikilemdir. Taraflar gerçekte aynı madalyonun iki yüzünü oluşturmaktadırlar. Bir

13

göçmen hareketinin imkân ve gerekliliklerini kabul etmek, Marksizm'den uzaklaşmayı

gerektirmez; aksine tam da Marksizm bu imkân ve gerekliliği görmeyi gerektirir.

Tersinden, göçmen hareketine yöneliş, o hareketin başarısı için Marksizm'i gerektirir. Ama

dogmatik bir Marksizm'i değil, Tarihin gördüğü en devrimci öğreti olan, eleştirel ve yaratıcı

Marksizm'i.

Biz bu üçüncü alternatifi; sahte ikilemin karşısındaki kutbu savunuyoruz. Bu nedenle de

Marksizm'e yönelik eleştirilere cevap verme gereğini her an, her adımda hissediyoruz.

Göçmen hareketi içinde, ortak problemlerden kaynaklanan pratiğe yönelik bir birliğin yanı

sıra, program ve strateji bağlamında ayrılıklar, tartışmalar olacaktır. Ama aynı zamanda

"ideolojiler arası" bir tartışma da olacaktır.

Marksistlere yönelik, şu sıralar en yaygın eleştirilerden biri de "Kültürel Özerklik" sorunu

etrafında düğümlenmektedir. Denilmektedir ki, Lenin " Kültürel Özerkliği reddederken

yanılmaktaydı, ama biz bunu savunmalıyız. Bu anlayış Gündem’de de ifadesini bulmuş ve

gündeme konu ”Özerklik" başlığı altında alınmıştır.

Bu eleştirilere karşı çıkanlar da görülüyor. Ancak bu talebi, kendilerini Marksist olarak kabul

ettikleri için reddedenler, Kültürel Özerklikten bu talebi öne sürenlerle aynı şeyi anlıyorlar:.

Sadece Kültür'le sınırlı bir özerklik; sadece Kültür'ü kapsayan bir özerklik.

Çoğumuz Türkiye sosyalist hareketinden geliyoruz. Bugün Marksizm'i savunsak da

savunmasak da onu orada öğrendik. Türkiye sosyalistleri arasında, çok yaygın ve korkunç

sonuçlar doğuran, muazzam bir çoğunluğun paylaştığı bazı ortak yanılgılar vardır; Kültür'ü

kapsayan bir özerkliğin "Kültürel Özerklik" sloganının anlamı olduğu gibi.

Tek yaygın yanılgı bu değildir. Örneğin, 1905'te Lenin'in savunduğu "İşçilerin Köylülerin

Demokratik Diktatörlüğü" sloganı, Türkiye solunun hemen hepsince "Köylülük Desteğinde

Bir Proletarya Diktatörlüğü" olarak anlaşılır. Bu, müthiş ve gücü yaygınlığından gelen yanlış

anlama nedeniyle Türkiye Solu, gerek İki Taktiği, gerek Nisan Tezleri'ni, gerek daha sonraki

tartışmaları ve gerekse Ekim Devrimi'nin kendisini doğru yorumlama, anlama olanağını

yitirir.

Bir başka korkunç ve yalan yanlış anlama, bir tarihsel “geçiş dönemi” olan “Proletarya

Diktatörlüğü” ile, Komünizmin alt aşaması olan Sosyalizmin aynı şey sayılmasıdır. Böylece

gerek "Tek Ülkede Sosyalizm" tartışmalarını; gerek Sovyetlerdeki gelişmeleri; gerek Sovyet

Devletinin karakterini; gerek Gorbaçov reformlarını anlamak olanaksızlaşır.

Bunların sonucu olarak gerek çağımıza damgasını vurmuş en büyük olaylar; en büyük

tartışmalar gerekse bugün var olan güçlerin büyük bir bölümü. Türkiye solu için anlaşılmaz

ve kavranılmaz kalmaya mahkûm olur.

İşte, "Kültürel Özerklik" sorununda da böylesine korkunç ve yaygın bir yanlış anlama söz

konusudur. Diğer yanlış anlamalarda olduğu gibi, bu problemde de Marksizm'i eleştirenlerin

eleştirdiği Marksizm değil kendi yanlış anlamaları; ama Marksizm'i sözde savunanların da

savundukları Marksizm değil, kendi yanlış anladıkları Marksizm'dir. O sahte dilemma burada

14

da karşımıza çıkar.

Hem bu sahte dilemmayı somut olarak gösterebilmek; hem de gerçek Marksizm'i bu yanlış

eleştiri ve savunular karşısında savunabilmek için, bu bölümde meşhur "Kültürel Özerklik"`

tartışmasını, alıntılarla özetleyip tezimizi kanıtlamaya çalışacağız.

Kaynak, Lenin'in iki makalesidir. Her iki Makale de, Sol Yayınları tarafından. Yayınlanmış

olan "Ulusların Kaderlerini Tayin Hakkı" adlı kitabın l ve 52. sayfalara arasında

bulunmaktadır. Birinci makale: "RSDİP'nin Ulusal Programı"; ikinci makale ''Ulusal Sorun

Üzerine Eleştirici Notlar" başlığını taşımaktadır.

*

Birinci Dünya Savaşı Öncesinde var olan Avusturya-Macaristan İmparatorluğu bir "Uluslar

Mozaiği"dir. Bu yakıcılığı nedeniyle "Ulusal Sorun"" o zamanki. Avusturyalı Marksistlerin

daima tartıştıkları bir problemdi.

Avusturya Sosyal Demokrat Partisi, 1899'daki Brünn Kongresi’nde gündeminin başına

"Ulusal Sorun"u alır. Ortada iki karar tasarısı vardır. Birincisi Parti'nin Merkez Komitesi'nin

tasarısıdır: bölgesel bir özerkliği talep etmektedir. İkincisi, Güney Slavları Sosyal-Demokrat

Parti Komitesi'nin tasarısıdır: "Kültürel Özerklik"` talep etmektedir.

İşte, Lenin'in yazılarında tartışmalara ve Lenin'in '"Kültürel Özerkliği" reddetmesine ve

eleştirmesine yol açan tasarı budur.

Peki, bu tasarıda kültürel özeklikten kastedilen nedir? Bu en açık biçimde, tasarı metninden

anlaşılabilir.

Yalnız tasarı metnini aktarmadan önce, iki kısa açıklama gerekiyor. Kültürel Özerkliği

savunan tasarı, Yahudileri bu tasarının kapsamında görmemektedir ve Kongre bu tasarıyı

reddedip, aslında bir uzlaşmayı ifade eden Merkez Komitesi'nin tasarısını kabul etmiştir.

Şimdi tasarının metnine bakalım; Lenin'in aktardığı kadarıyla tasarının birinci paragrafı şöyle:

"Avusturya'da yaşayan her ulus, üyelerinin bulunduğu bölge hangisi olursa olsun, (dil ve

kültür alanına giren) bütün ulusal sorunlarını tam bağımsız olarak düzenleyen özerk bir grup

oluşturur." (s. 38)

Aktarılan paragrafta, özerkliğin sadece dil ve kültür konularıyla mı sınırlı olduğu yoksa diğer

alanları da kapsayıp dil ve kültüre göre mi belirlendiği, muhtemelen çeviriden kaynaklanan

bir belirsizliğe Sahiptir. Ama "bütün ulusal sorunlar" ifadesi, kastedilenin kültürle sınırlı

olmadığını gösterir.

Burada kastedilenin sadece kültürü kapsayan bir özerklik değil, kültüre göre belirlenen

ama dış işleri hariç bir devletin bütün diğer alanlarındaki özerkliği olduğu hem tasarının

alternatifinden, hem de Lenin'in başka yerlerdeki açıklamalarından anlaşılmaktadır.

Tasarının Merkez Komitesi tarafından sunulan alternatifi, sınırı bölgelere göre çekmeyi

öneriyordu, dil ya da kültüre göre değil. Yani tartışma özerk olacak şeyin içeriğinde değil,

özerkliğin neye göre belirleneceğinde idi. Lenin yukarıdaki ilk paragrafı aktardıktan sonra

15

bunun reddedildiğini belirtip, şunları yazıyor:

"Bunun yerine ülkelik (territorrialiste) bir program, yani 'ulusun üyelerinin yaşadığı bölgeyi

göz önünde tutmayan' hiç bir ulusal grup yaratmayan bir program benimsendi." (s. 38)

Başka bir sayfada da Lenin yine bu programı şöyle açıklıyor:

"Her yurttaş, kendisini şu ya da bu ulusun bireyi olarak kaydettiriyor ve her ulus, üyelerini

vergilendirme yetkisi olan, bir ulusal parlamentosu (diyeti) ve ulusal 'devlet sekreterleri'

(bakanları) olan bir hukuksal bütün oluşturur." (s. 32)

Alıntılardan da açıkça anlaşıldığı gibi, özerk olan şey sadece kültür olmayacak, kültür ve

dil'e göre belirlenen bir hukuk ve maliye sistemi, yani bir devlet olacaktır.

Bu devletin, sadece belli bir toprak parçası bulunmayacak, ama kendi meclisleri, bakanları,

bütçesi, vergileri toplayacak memurları, vergi kaçıranları hapse atacak polisleri, o polisleri ve

vergi memurlarını eğitecek okulları vs. olacaktır.

Bunu bugünün Almanya'sına ve örneğin buradaki azınlıklara uygularsak şöyle bir manzara

ortaya çıkacaktır: Türkler, İspanyollar, Yugoslavlar vs. her biri, kendini bir ulusun üyesi

olarak kaydettirecek, bunların her birinin toprağı olamayan ama aç işlerinde serbest olan

özerk bir devleti olacak; her birinin kendi memurları, okulları olacak vs..

Bu planın saçmalığı ve uygulanamazlığı ortadadır. Sanırız bunu şimdi kimse savunmuyor1.

Bunu reddeden ve eleştiren Lenin'in hiç de haksız olmadığı ortadadır. Dolayısıyla Lenin'e

yöneltilen eleştiriler anlamsızdır.

Bu durumda "Kültürel Özerkliği" savunan arkadaşlar diyebilirler ki: "Evet, Lenin buna itiraz

ederken haklı, biz, kabaca, "Kültürel Özerkliğe" karşı çıktığı için Lenin'i eleştirmekte

yanılmışız. Ancak, haklı olduğumuz bir yan var. Bizler "Kültürel Özerklik"ten, sadece Kültür

sorunlarına has bir özerkliği kastediyoruz, yani esas olarak okulları. Lenin bu anlamda bir

kültürel özerkliği de reddetmektedir."

Doğrudur, Lenin bu anlamda da bir kültürel özerkliği reddetmektedir. Yani okullarda

öğretilecek standart dersleri, her dil ya da ulus grubunun belirlemesini, bunların

okullarının ayrılmasını reddetmektedir. Örneğin şöyle yazıyor:

"Pratik uygulamada 'toprak-dışı' (şu ya da bu ulusun üzerinde yaşadığı toprağa bağlı

olmayarak) özerklik planı, ya da 'ulusal kültür özerkliği' bir tek şeyi ifade edebilir: okulun

uluslara göre, bölünmesi, yani eğitimde ulusal kapalı alanların kabulü. Proletaryanın

sosyalizm uğruna, sınıf savaşı bakımından sorunu ele almasından vazgeçtik, demokrasi

açısından bile ünlü Bund'çu planın bütün gerici niteliğini anlayabilmek için, bu planın

gerçekten neyi temsil ettiğini açıkça görmek yeter." (s. 36)

Peki, Lenin, okulların ayrılmasına ve onların programlarının o azınlıklar tarafından

belirlenmesine hangi gerekçelerle itiraz etmektedir?

1 Ancak toplantılarda Köprü (Die Brücke) dergisinden Necati Mert’in tam da bunu savunduğu ortaya

çıkmıştı.

16

Lenin, itirazlarını toplumsal tecrübeye ve soyutlamalara dayandırmaktadır. Okulların

ayrılmasının nasıl bir sonuç verdiğine ve kime hizmet ettiğine örneklere bakarak bir karar

verir. O zamanın dünyasında, okulların uluslara göre ayrıldığı tek örnek, ABD'nin güney

eyaletleridir. Orada siyahlar ve beyazlar ayrı okullara gitmektedirler:

"Bir örnek ve okulun 'ulusallaştırılması' için bir proje, bize neyin söz konusu olduğunu açıkça

gösterecektir. Amerika Birleşik Devletleri'nin bütün yaşamında, Kuzey eyaletleriyle Güney

eyaletleri halâ bölünmüş durumdadır; Kuzeyde özgürlük ve köle sahiplerine karşı savaşım

gelenekleri egemendir; Güneydeki eyaletlerde iktisadi baskıya uğrayan, kültürel bakımdan

geri halde tutulan (...) vb. zencilere karşı zulmün kalıntılarıyla birlikte, köleci gelenekler

egemendir. Kuzey eyaletlerinde zencilerle beyazlar aynı okula giderler, Güneyde zenciler için

özel okullar -eğer deyimi uygun görürseniz 'ulusal' ya da ırksal okullar - bulunmaktadır.

Bana öyle geliyor ki, bu, okulun 'Ulusallaştırılması'nın biricik pratik örneğidir." (s. 36)

Keza, Lenin'in yazıyı yazdığı sıralarda, Çar'ın bakanlarından biri, Yahudi okullarının

"ulusallaştırılması" yani ayrılması yönünde bir yasa tasarısı hazırlamış bulunmaktadır ve

Lenin itirazına bir argüman olarak bunu da dile getirir.

Lenin tavrını belirlerken, somut olgulardan hareket ediyor. Soruyor; "okulların uluslara göre

ayrılması kime hizmet ediyor ve bunu kim istiyor" diye. Ve örneklerle cevaplandırıyor:

Amerika'nın kölecileri, çarın bakanları. Bu nedenle, bırakın bir sosyalisti, bir burjuva

demokratının bile buna karşı çıkması gerektiğini yazıyor.

Aynı gerici, ayırıcı eğilim, ilke olarak değil ama pratik bir uygulama olarak bugünkü

Almanya'da da görülmektedir. Yabancıların çocukları sistematik olarak "Sonderschule"lere2

aktarılmaktadır.

Ancak, buna da itiraz edilebilir. Denilebilir ki, ayrılma var, ayrılma var. Söz konusu örnekler,

eşitsiz durumlarda, zorla yapılan ayrılmalardır. Biz eşit olacağımız varsayımından hareketle,

gönüllü bir ayrılmadan yanayız. O zaman bu tehlikeler söz konusu olmaz. Azınlıklar böylece

kendi kültürlerini özerk olarak geliştirme olanağı bulurlar.

İlk bakışta pek mantıki gibi geliyor, ancak meseleyi biraz derinliğine ele almaya çalışalım.

Bir an için, Türk azınlığın bütün haklara sahip olduğunu ve bu azınlığın kendi okulları,

müfredat programları, öğretmenleri olduğunu var sayalım. (Programların içeriği bahsine sonra

geleceğiz. )

Birçok çocuk ve genç için bu okullara gitmek, coğrafi nedenlerle olanaksız ya da çok güç

olacaktır; bu okullardaki eğitimin kalitesi ister istemez Alman okullarına göre daha düşük

olacaktır, daha çok ezbere dayanacaktır. Bizim Türkiye'nin ve Türklerin daha kalitesiz

öğretmenleri tarafından verilecek, aynı kalitesizlik kitaplara da yansıyacaktır. Eğitim Türkçe

olduğundan, ne kadar iyi öğretilirse öğretilsin öğrenciler Almancaya daha az egemen

olacaklardır vs.. Okulu bitirdikleri andan itibaren, bir azınlık olmaları dolayısıyla fiiliyatta

2 Türkçeye kelime olarak olağanüstü veya çok özel okullar diye çevrilebilir. Ruhen ve bedenen özürlü

çocukları eğitmek için kurulmuş bu okullara yabancıların çocukları aktarılıyordu.

17

aleyhlerine olacak tercihlerin nötr olacağını varsaysak bile, eğitimin kalitesi nedeniyle daha az

iş bulma şansları olacaktır. Ve bir kaç kuşak sonra Almanlarla Türkler arasında bugünkünden

çok daha büyük bir kastlaşma, Türklerin de alt kastı oluşturma durumu ortaya çıkacaktır. Bu

sürecin ulusal düşmanlıkları ve önyargıları ne kadar körükleyeceği de işin cabasıdır. Kültürel

özerkliği öneren arkadaşlar, azınlıklara, fiilen Huxley'in Yeni Dünya'sındaki Gamma3

kategorisinden bir rol öngörmektedirler. Ve bu, tam da burjuvazinin "İkili Toplum"4 planlarına

denk düşmektedir.

Lenin'in okulların ayrılmasına itirazlarından biri de, bu okulların fiilen papazların elinde

olacağıdır. Aynı şey Türkler için de geçerlidir. Ayrı Türk okulları demek, hocaların

egemenliğindeki okullar demektir. Ve bu burjuvazi için hiç de kabul edilmeyecek bir şey

değildir. Gönlünde yatan aslandır.

Lenin'in, Kültürel Özerkliğe karşı çıkarken ki mantıki itirazı ise Kültür'ün İdeoloji'den

ayrılamayacağı noktasında toplanır. Şöyle yazıyor:

"Eğitim alanını ayrı tutmak her şeyden önce saçma bir ütopyadır, çünkü (genel olarak 'ulusal

kültür' gibi) okulu ekonomiden ve siyasetten ayırmak olanaksızdır." (s. 35)

İdeoloji Kültürün bir öğesidir ve onu soyutlamak mümkün değildir. Ama herhangi bir

ulus ya da azınlık içinde bir tek ideoloji olamaz, sınıf ayrılıkları varsa bunlar kendilerini farklı

ideolojiler biçiminde yansıtırlar. Ne var ki sınıfların konumları da eşit değildir, egemen

sınıfların ideolojisi egemen ideolojidir. Kültürü ideolojiden soyutlamak mümkün

olmadığına; egemen sınıfın ideolojisi de kültüre egemen olduğuna göre, kültürel

özerklik demek, azınlığın burjuvazisinin, egemen sınıflarının ideolojik özerkliği demektir.

Kültürel Özerkliği savunan arkadaşlar. Evet, biz de tam bunu kastediyoruz, Alman

burjuvazisinin ideolojik egemenliği yerine, Türk burjuvazisinin ideolojik egemenliği altında

olalım, hiç olmazsa kimliğimizi kaybetmemiş, kültürümüzü geliştirmiş oluruz, diye

düşünüyor olabilirler. Kendi açılarından haklı da olabilirler, çünkü kendileri bizzat o burjuva

ideolojisinin taşıyıcılarıdırlar ve burada Türk azınlığının burjuvazisinin, yani kendilerinin

çıkarlarını korumuş olmaktadırlar.

Ama o azınlık içinde egemen olmayan bir ideolojiyi savunan bizler de, tam da bu noktada

onların savunduğu ideolojinin egemenliğine karşı çıkmak; bizim görevimizin bizzat öncelikle

"kendi" burjuvazimizle savaşmak olduğunu söylemekte serbestiz ve haklıyızdır.

Sizler için tayin edici ulusal kimlik olabilir, onun karşılığında kendi burjuvazinizin saflarında

yer alabilirsiniz, bizler için tayin edici olan ise sınıfsal kimliktir, onu ulusal ya da kültürel

kimliğimiz karşısında harcamaya niyetimiz yok.

Kültür'ün şu ya da bu görünümünü ideoloji'den ayırmak; düşünce düzeyinde yapılabilecek bu

soyutlamayı gerçek hayatta yapmak mümkün olmadığı için Lenin "Kültürel Özerklik"

3 Bu kitapta insanlar biyolojik olarak kastlara ayrılırlar Alfa, Beta gibi. Gamma’lar en alttakilerdir.

4 O dönemde “Dual Gesellschatf” (İkili Toplum) tartışmaları vardı. Çalışanların uygulanan tedbirlerle bir

yanda çok yoksullar diğer yanda daha yüksek bir gelir seviyesindekiler.

18

sloganına, özerkliğin kendisi sırf kültürle sınırlanıyor olsa da karşı çıkmaktadır. Eğer kültürel

özerkliği savunanlar ideolojinin ayrılmasını mümkün görüyorlar ise, bu ayrılmanın nasıl

olabileceğinin somut mekanizmalarını da göstermek zorundadırlar.

Lenin'in, ideolojinin Kültür'ün soyutlanamaz bir öğesi olduğundan hareketle; her toplumda iki

kültür olduğundan söz etmesi, bu soyutlanamazlık göz ardı edildiği, görmezden gelindiği için

yanlış anlaşılmaktadır. Şimdi de bu yanlış anlamanın üzerinde duralım. Lenin şöyle yazıyor:

"Her ulusal kültür, gelişmiş olmasa bile, demokratik ve sosyalist bir kültürün öğelerini içerir,

çünkü her ulusta, yaşam koşulları zorunlu olarak demokratik ve sosyalist bir ideolojiyi

doğuran, sömürülen bir emekçi yığın vardır. Ama her ulusta, aynı zamanda bir burjuva kültür

de vardır ve bu, ulusal kültürün "bir öğesi" olarak kalmaz; egemen kültür biçimine bürünür.

Böylelikle, "ulusal kültür", genel olarak büyük toprak sahiplerinin, papazların ve

burjuvazinin kültürüdür." (s. 21)

Bu çok bilinen alıntıda Lenin'in egemen ve alt olarak nitelediği şey gerçekte ideolojidir. Ama

ideoloji'yi kültürün herhangi bir boyutundan pratik hayatta ayırmak mümkün olmadığı

için, Lenin okuyucunun anlayışına sığınıp, kavramsal düzeyde bu ayrımı yapma gereğini

duymamakta, dolayısıyla "iki kültür"den söz etmektedir.

Aynı Lenin'in Devrimden sonraki tartışmalarda "Proleter Kültür" kavramına karşı çıktığı ve

onu saçma bulduğu da bilinir. Peki, Lenin kendi kendisiyle çelişmiş olmuyor mu? Olmuyor,

çünkü bu tartışmada da Kültür başka bir anlamıyla kullanılmaktadır·.

Eğer Kültür'ü sanat eserleri olarak anlarsak -ki Devrim sonrası tartışmada bu anlamda

kullanılmaktadır- bir "proleter kültür" olamaz. Olamaz, çünkü proleter ve burjuva

devrimlerinin karakteri farklıdır.

Burjuvazi iktidara gelmeden önce kendi kültürünü tıpkı ekonomiye egemen olduğu gibi

geliştirebilmiş ve kendi değer yargılarını topluma egemen kılabilmiştir. Ama proletarya

toplumsal konumu gereği burjuvaziden daha üstün bir kültür geliştiremez, var olan enerjisini,

en iyi beyinlerini, kültürel-sanatsal yaratımlara değil ekonomik, politik ve ideolojik

mücadeleye ayırmak zorundadır. İktidara geldiği andan itibaren ise, o güne kadar kendisinden

esirgenmiş olan, burjuvazi dâhil, tüm insanlığın kültürünü özümlemeye yönelmek

zorundadır. En geniş yığınlara okuma, yazma ve tahsil imkânları sağlamak; insanlığın sanatsal

yaratımlarının ucuz baskılarını yapmak vs. gibi işleri başarmak zorundadır.

Proletarya, ancak, tüm yaratılmış kültürleri özümledikten sonra onları aşabilir. Ama bu

sürecin kendisi, aynı zamanda proletaryanın yok oluşuna da denk düşer. Proletarya iktidara

egemen bir sınıf olmak ve bu egemenliği sürdürmek için değil, tüm sınıfları, dolayısıyla da

kendini yok etmek için gelir. Ve iktidara gelme kendini yok etme sürecinin ilk adımıdır.

Dolayısıyla geleceğin kültürü bir "proleter kültür" değil, burjuva medeniyetinden daha üstün

bir medeniyetin, sosyalist bir medeniyetin kültürü olabilir. Sosyalist bir kültür olabilir,

sınıfsız toplum kültürü olabilir. Proletarya, sınıfsız bir topluma ulaşıncaya kadar, sadece

sosyalist bir ideolojiyi geliştirebilir, ama bir kültürü değil. İdeoloji Kültür'ün bir öğesi olduğu

ölçüde, genel anlamıyla kültürün sadece bu öğesini geliştirme yeteneğinde olabilir.

19

O halde Lenin'in yukarıdaki meşhur alıntısı, sanatsal yaratımlar, ayrı bir değer sistemi vs.

anlamında anlaşıldığı taktirde Lenin'in ne dediği anlaşılmaz olur. Çünkü böyle bir sosyalist

kültür yoktur.

Fakat ezilenler arasındaki bir kültürden, Kültür'ün başka bir anlamında, bir “yaşam tarzı”

anlamında, belli ölçüler içinde söz edilebilir. İşçiler arasında, adeta evrensel bir karakter

taşıyan içme, seksist şakalar, futbol ve takım taraftarlığı gibi bir alt kültürden söz edilebilir.

Keza, fabrikadaki üretimin insanı tüketen - yabancılaşmış emeğine bir tepki olarak, insanın

üretim içinde kendini geliştirme ve gerçekleştirme ihtiyacının bir ürünü olarak son derece

yaygın olan, iş saatleri dışında el işleriyle, bahçe işleriyle uğraşmak da hemen hemen sırf

işçilere has bir kültür sayılabilir. Gerçekte işçi sınıfının üst ve kalifiye tabakaları arasında bu

kültür, alt tabakaları arasında da futbol, seksist şakalar vs. kültürü daha bir yaygınlık gösterir.

Ne var ki, Lenin'in tartışma konusu bunlar değildir.

(Esasında burada ele alınan örneklerde görülen, Kültür kavramının, son derece

belirsizliğinden, birbiri içine geçmiş değişik anlamlarından dolayı. "Kültür" sözcüğüne

dayanan bir sloganın nasıl belirsizlikler ve tehlikeler içerdiği de ortaya çıkmaktadır. )

*

Lenin'in "Kültürel Özerklik" sloganına karşı çıkması, onun uluslar, diller, ırklar üzerindeki

baskılara duyarsız, kör olduğu anlamına gelmiyor. Lenin'in karşı olarak önerdiği nedir? Şimdi

de onu görelim.

Lenin kendi programını "Dillerin ve ulusların eşitliği, bunlar üzerindeki ayrıcalıklara ve

baskılara son!" diye ifade ediyor.

Peki bu nasıl sağlanabilir? Lenin'in kafasındaki somut tasarı nedir? Lenin bu tasarıyı polemiği

içinde, yer yer dağınık bir şekilde şöyle açıklıyor:

Lenin, bunun ilk şartı olarak sonuna kadar tutarlı bir demokratizmi, yani demokratik bir

devleti ön görüyor. Nedir bu demokratik devlet? Bu demokratik düzen, dil ya da ayrılma

hakkının, demokratik olmayan bir yoldan çözümünü olanaksız kılan bir düzendir.

"Ulusların kaderlerini tayin hakkı, demokratik bir düzeni zorunlu kılar; öyle ki, bu düzende

yalnızca genel olarak demokrasi ile yetinilemez, burada, özel olarak ayrılma sorununun

demokratik olmayan yoldan çözüme bağlamak olanaklı değildir. Demokrasi genel anlamıyla,

savaşçı ve ezici bir milliyetçilikle bağdaşabilir." (s. 11-12)

Açık ki, Lenin, genel olarak demokratik bir düzen değil, çok özel bir demokratik düzen

talep ediyor. Çünkü genel olarak demokrasi, azınlığın çoğunluğa uyması ilkesinin kabulü

demektir. Bu ilkeye dayanarak, pekala, azınlık uluslar üzerinde çoğunluk ulus gayet

"demokratik" bir şekilde istediği dayatmayı yapabilir, tıpkı bugün Almanya'da olduğu gibi.

Lenin'in kastettiği demokratik düzen ise, ulusların ve dillerin eşitliğini sağlamayı görev olarak

önüne koymuş, buna göre yapılanmış bir düzendir.

Böyle bir düzenin nasıl bir şey olması gerektiği konusunda Lenin şu ipuçlarını veriyor:

"Ulusal sorunda işçi demokrasisinin programı da şudur: hangi ulus ve hangi dil için olursa

20

olsun her türlü ayrıcalığın ortadan kaldırılması; (...) uluslardan birine herhangi bir

ayrıcalık tanıyacak olan (zemstvonun (yani belediyenin), topluluğun vb. ) ulusların hal

eşitliğini bozacak olan ya da bir ulusal azınlığın haklarını baltalayacak olan her türlü

davranışı yasaya aykırı ve geçersiz sayan ve devletin her yurttaşına, anayasaya aykırı olan

bu tür tasarrufların geçersiz sayılmasını talep etme hakkı tanıyan ve aynı zamanda böyle

hareketlere girişecek olanları cezalara uğratan genel bir yasanın kabulü." (abç., s. 19)

Lenin'in tanımladığı türden, özel demokraside, ulusların ve dillerin eşitliği bir anayasa

maddesi olmak zorundadır ve bu maddeye karşı bir tasarrufa herhangi bir vatandaş bile dava

açabilir. İtiraz hakkı sadece kimi imtiyazlı kuruluşlara verilmemektedir, herkesedir.

Peki, Lenin niçin böyle bir genel yasa maddesi ile yetiniyor. Niye daha ayrıntılı bir plan

geliştirmiyor? Çünkü özellikle kapitalizmin bir ürünü olan büyük şehirlerde, çeşitli milliyetler

ve diller bir mozaik görünümündedirler. Her özgül durum yasayla düzenlenemez. Bu

nedenledir ki, Lenin, pratik uygulamayı, yasada belirtilen ilke çerçevesinde yurttaşların

kontrolüne bırakıyor. Lenin`den aktaralım.

"Çünkü her aklı başında kimse anlar ki, bir programda, ayrıntı niteliğindeki sorunları

önceden belirlemek gereksiz ve olanaksızdır. Program, ancak, temel ilkeleri saptar.

İncelediğimiz örnekte temel ilke, (...) açıkça ifade edilmiştir. Bu ilke, hiç bir ulusal ayrıcalık

ve hiç bir ulusal eşitsizlik tanımamak, bunlara göz yummamaktan ibarettir.

"Bunduçuyu bu konuda aydınlatmak için somut bir örnek ele alalım. St. Petersburg kentinde,

18 Ocak 1911'de, okul sayımı, Ulusal "Eğitim" Bakanlığına bağlı ilkokullarda 48. 016

öğrenci bulunduğunu ve bunların 396'sının, yani %1'den azının Yahudi olduğunu

göstermiştir. Ayrıca iki Romanyalı, bir Gürcü, üç Ermeni vb. vardır. Bu ilişkiler ve koşullar

çeşitliliğini kucaklayan 'kesin' bir ulusal program yapma olanağı var mıdır? (Kuşkusuz,

Petersburg, Rusya'nın ulusal bakımdan en 'karışık' kenti değildir: ) Öyle sanılır ki, bundçular

gibi ulusal 'inceliklerin' uzmanları bile, böyle bir programı yapmayı göze alamazlar.

"Devletin anayasasında azınlık haklarını ihlal eden her türlü önlemleri geçersiz ilan eden bir

temel yasa olsaydı, her yurttaş, devlet hesabına, örneğin, Yahudi dili, Yahudi tarihi vb.

okutacak özel öğretmenlerin görevlendirilmesini, ya da Yahudi, Ermeni, Romanyalı çocuklar

için, hatta tek bir Gürcü çocuğu için resmi bir lokal ayrılmasını yasaklayan yasa ve

kararnamelerin yürürlükten kaldırılmasını isteyebilirdi. Her durumda, hak eşitliği temeli

üzerinde, ulusal azınlıkların akla-yakın ve gerçekleştirilebilir isteklerini karşılamak hiç de

olanaksız değildir ve bu eşitliği savunmanın zararlı olduğunu kimse söyleyemez. Tersine,

örneğin Petersburg'un Yahudi çocuklarına ayrılmış bir Yahudi Okulu isteyerek, okulun

uluslara bölünmesini savunmak, elbette ki, zararlı olur; 1, 2 ya da 3 çocuktan ibaret de olsa

'bütün ulusal azınlıklar için ulusal okulların kurulması ise, yalnızca olanaksızdır.

"Üstelik ülke çapındaki hiç bir genel yasa, bir ulusal azınlığın, kendi özel okuluna ya da

tamamlayıcı derslerde vb. özel öğretmenlere hak kazanabilmesinin, ne ölçüde olacağını

saptayamaz.

"Buna karşılık, hak eşitliği üzerine ülke çapındaki genel yasa, özel genelgelerle, bölge

21

diyetlerinin, kentlerin, zemztvoların, toplulukların vb. kararnameleriyle pekâlâ ayrıntılarına

kadar saptanabilir ve geliştirilebilir." (s. 43-44-45)

"Kültürel Özerklik" fiilen okulların ayrılması olduğundan, bu vesileyle, bu sloganın

taraftarlarına şunu sormak gerekiyor: Bu gün Almanya'da, diyelim Hamburg'daki ve her biri

şehrin ayrı bir yerinde oturan küçük Güney Afrikalı azınlık için de okulların ayrılmasını talep

ediyor musunuz? Eğer ediyorsanız, bunu pratikte nasıl gerçekleştireceksiniz? Eğer diyelim ki,

10 Güney Afrikalı çocuk için Hamburg'da bir tek okul açacaksanız, bu çocuklar o okula nasıl

gidecek? Eğer her birkaç çocuğa bir okul açacaksanız, bu zenginliklerin gürül gürül akmadığı

bir toplumda gerçekleştirilemez. "Kültürel Özerklik" taraftarları, "Ama biz, belli bir oranın

üstündeki azınlıklar için bunu istiyoruz" diyebilirler. O zaman da şu sorular ortaya çıkar: Bu

“belli bir oran” nedir ve kim saptayacak? Belli bir oranın altındakiler baskı altına alınmış

olmayacak mı? Almanlar da aynı mantıkla bu belli oranı Türkler gibi büyük azınlıkları

dışarıda bırakacak şekilde saptayabilirler. Açık ki ortada geriye tepen bir talep vardır. Bütün

bunların yanı sıra, belli bir oranın üstündeki bazı azınlıklara. imtiyaz tanımak, mücadeleyi

böler.

Ama Lenin'in önerdiği gibi "dillerin ve milliyetlerin eşitliği” sloganından hareketle, herhangi

bir azınlıktan bir tek çocuk için bile, ona dilini ve geldiği ülkenin tarihini öğretecek, masrafı

devlet tarafından karşılanan bir öğretmen temin edilebilir. Görülmektedir ki, Lenin, ulusal ve

kültürel baskılar karşısında, "Kültürel Özerklik" planını: savunanlardan çok daha hassas ve

çok daha adildir... Ama sadece bu kadar da değil. O demokratik düzende, dağınık azınlıkların

örgütlenme özgürlüğü dahi garanti altındadır. Şöyle yazıyor Lenin:

"Örneğin şöyle bir durumu nasıl açıklayacağız: Saratov eyaleti sakinlerinin Alman topluluğu

artı, Riga ya da Lotz işçilerinin Alman mahallesi, artı, Petersburg dolaylarındaki Alman

kasabası vb , Rusya Almanlarının 'biricik ulusal bütün'ünü oluşturacaklardır. (Avusturya S.

D. programına göre). Besbelli ki, belirli bir devlet içinde hangi ulusal topluluktan olursa

olsun her topluluğun örgütlenmesi dâhil, her türlü örgütlenme özgürlüğünü asla

reddetmemekle birlikte sosyal demokratlar, böyle bir şeyi isteyemezler ve böyle bir birliğe

arka çıkamazlar." (abç., s. 39)

Bu alıntıdan açıkça görüldüğü gibi, o özel demokraside, dağınık durumdaki azınlıklar

örgütlenebilirler. Bu hak garanti altındadır. Ama sosyalistler böyle bir örgütlenmeye taraftar

olmazlar. Taraftar olmamaları, bu hakka karşı çıkmaları anlamına gelmiyor.

Keza Lenin, küçücük bile olsa, türdeş ulusal bileşimi olan bölgelerin tam özerkliğinin ve aynı

ulusa ait böyle küçük alanların birlikte hareket edebilecekleri imkanların da tutarlı

demokratizmi bakımından önemini vurgular:

"Kuşkusuz, hiç bir Marksist -hatta tutarlı hiç bir demokrat bile- (. . . ) Rus eyalet ve ilçelerini

savunamaz ve bu eskimiş idari bölünmeler yerine halkların ulusal bileşimini olanaklar

ölçüsünde göz önüne alan yeni bölünmeler gereğine karşı çıkmaz. Ve en sonu kuşkusuz,

küçücük bile olsa, türdeş ulusal bileşimi alan ve çevresinde, aralarında kuracakları her türlü

ilişkiler ve özgür derneklerle, ülkenin ve hatta dünyanın ayrı ayrı noktalarına dağılmış olan o

ulusal-topluluktan insanların birleşik halde hareket edebilecekleri özerk küçük idari

22

bölünmeler yaratmak, her türlü ulusal baskıyı ortadan kaldırmak için son derece önemlidir.

Bütün bunlar tartışma götürmez ve bunlara ancak gerici ve bürokratik bir açıdan karşı

çıkılabilir." (s. 51)

İşte, "kültürel özerkliği reddeden” Lenin'in anlayışı ve programı böyledir. Bu program

muhakkak ki, "kültürel özerklik"ten çok daha tutarlı, çok daha demokratik ve çok daha

azınlıkların haklarını gözeticidir.

"Kültürel özerkliği" savunanlar ise, henüz, bununla daha neyi kast ettiklerini, nasıl bir düzen

hayal ettiklerini, birtakım genel ve anlamsız laflar dışında açıklayabilmiş, programlarının

hangi noktalarda Lenin'inkinden daha ileri, daha hak güder, daha eşitlikçi olduğunu

gösterebilmiş değillerdir.

Ve bugünün gerçekliğinde, bu belirsizliğiyle, "Kültürel Özerklik" parolası, özellikle eski

"Marksistler" tarafından da atılmış olduğundan, bu parola, göçmen azınlıkların haklarına

yönelik olmaktan ziyade, bilimsel sosyalizmle kopuşmanın bir bayrağı olmakta; esas olarak

ona saldırı görevi görmektedir.

*

"Kültürel Özerklik" sloganına karşı bizler klasik dillerin ve milliyetlerin eşitliği sloganını

savunuyoruz. Bundan ne anladığımızı da yukarıda Lenin'den aktarmalarla somut olarak

gösterdik. Özerklik parolası karşısında Lenin'in anlayışını savunuyoruz.

Ama bu hareket noktası ve temel olmakla birlikte yeterli değildir. Marksistler olarak

tahlillerimizi ve programlarımızı, tarihsel deneyin ışığında geliştirmemiz gerekmektedir.

Yaratıcı ve eleştirel Marksizm bunu gerektirir. Bu bağlamda önümüzde hangi görevler

bulunduğuna kısaca değinmekte yarar var.

Lenin Okulların ayrılmışlığına ABD'nin güney eyaletlerini örnek verirken, Kuzey'de siyah ve

beyaz nüfus arasında bir eşitlik varmış gibi yazıyor. Kuzey'i adeta bir örnek gibi ele alıyor.

Ama aradan geçen yarım asırdan fazla zaman, aynı okullara gitmenin siyahların durumunda

bir değişmeye yol açmadığını gösteriyor. Bu durumu nasıl bir teorik açıklamaya

kavuşturacağız, taleplerimiz neler olmalıdır?

Aynı örneğe devam edersek, Lenin, okullar ayrılmadığı takdirde, kapitalizmin kendiliğinden,

iktisadi yasaların zoruyla önyargıları, düşmanlıkları gidereceğini, yani örneğin zencilerin

beyaz nüfusla aynı konumları paylaşacağını; zenci beyaz ayrımının fiilen son bulacağını

öngörüyor. Bunu açıkça ifade etmese bile böyle bir beklenti içinde olduğunu sezdiriyor.

Aradan geçen zaman, kapitalizmin, emperyalizm aşamasında gettolaşma ve ayrımcılık

eğilimlerini yeniden güçlendirdiğini gösteriyor. Bu güçlenme fenomeni hangi mekanizmalarla

iktisadi hayata bağlanmaktadır? Bu değişik sürece, örneğin Troçki'nin Yahudiler bağlamında

değindiği gibi, birçok Marksist dikkati çekmiştir. Ama bu süreci kısaca tasvir eden ve

kategorik düzeyde, yani emperyalizmin gericiliğiyle açıklayan değinmelerdir bunlar. Bu

sürecin hangi mekanizmalarla çalıştığını açıklayan (tıpkı ev işinin artı değer, dolayısıyla. iş

gücünün üretilmesindeki fonksiyonunu kadın hareketinin bir teorik katkı olarak açıklaması

gibi) teorilere ihtiyaç bulunmaktadır.

23

Yine bunlara bağlı olarak Lenin, (hem işçi sınıfının oldukça yakın bir zamanda zaferini

umduğundan, hem kapitalizmin ayrımları eşitleme eğiliminin yanı sıra, ayrımları güçlendirici

eğilimini görmediğinden, hem de bu baskılara uğrayanlar (kadınlar, azınlıklar, zenciler vs. )

bir mücadele öznesi olarak ortaya çıkmadıklarından ve radikal istemleri olan bir hareket

geliştirmediklerinden) hiç bir zaman bu hareketler karşısında sosyalistlerin tavrının. ne olması

gerektiği gibi bir soru sormamıştır. Ama bugün bu mücadele özneleri vardır, ve bir yığın

teorik sorunu gündeme getirmektedirler.

Lenin, her ulusta iki kültür, yani iki ideoloji olduğundan söz ederken, ezilenlerin ideolojisinin

demokratik ve sosyalist karakterli olduğunu söylemektedir. Bu, bize oldukça düz bir mantık

gibi gelmektedir.

Lenin zamanına göre haklı görülebilir: Gerçekten de o zaman Avrupa İşçi Hareketi genel

olarak sosyalist bir ideolojiye sahiptir. Ama yine de işler her zaman böyle basit değildir.

Ezilenlerin sınıfsal çıkarları sosyalist bir ideolojide, demokratik bir ideolojide yankısını

bulabilir, ama sınıfsal tepkileri çoğu kez hiç de demokratik ya da sosyalist olmayan

ideolojiler biçiminde ifadesini bulabilir. İdeoloji, yanlış bilinç demektir. Ama bu yanlış bilinç

her zaman egemen sınıfın propagandasından ve manüplasyonundan doğmaz. Bilgi sürecinin

kendisinden doğar. Yani öz ve görünüm aynı değildir. Bilimsel bir bilinç ancak yüksek bir

soyutlama düzeyini var sayar. Böylece ideolojiler ile konumlar ve çıkarlar arasında çoğu kez

zıt görünümler ortaya çıkmaktadır. Bu fenomen karşısında ne yapmak gerekmektedir?

Baskı altındaki ezilen grupların tepkileri sadece gerici ideolojiler biçiminde değil, aynı

zamanda ve çoğu kez bir alt kültür biçiminde ifadesini bulmaktadır. Belli giyinişler,

davranışlar, müzikler vs. gibi. Yani kültürün sadece ideoloji öğesi değil, ideoloji dışı öğeleri

de sınıfsal tepkinin ifadesi olmakta, özellikle alt kültürlerde, kültür bir bütün olarak ezilenlere

ait olmaktadır. Ama bütünüyle ezilenlere ait bu kültür, ideolojisiyle bütünüyle ezilenlerin

çıkarına ve konumuna aykırı olabilmektedir. Örnek olarak Dazlaklar gösterilebilir.

Bu olguda, eğer ezilen aşağı yukarı tamamen bir ırk, bir azınlık ise ve sosyalist bir bilinç de

gelişmemişse, tepki tamamen ulusal bir kültür görünümü alabilmektedir. Bu anlamda ulusal

kültür, ideoloji dışı öğeleriyle, tamamen ezilenlerin kültürü olmaktadır. Almanya'daki Türkler

bir örnektir. Türk azınlık içindeki burjuvalar, davranış kalıpları anlamındaki bu kültürün

dışındadır. Yani örneğin başörtüsü takmazlar, çocuklarını kuran kursuna yollamazlar vs.

Ezilenlerin bu kültürü içinde burjuvaların, hatta küçük burjuvaların yeri yoktur. Bu bir

göçmen işçi alt kültürüdür. Bu kültür içinde burjuvazi yoktur ama hem burjuva ideolojisi, hem

de diğer gerici ideolojiler, sadece manüplasyonların sonucu değil, yanılsamaların sonucu

olarak da vardır. Bu durumda, her kültür içinde iki sınıf vardır önermesi gerçekliği tam

karşılamamaktadır.

İşte, kısaca aklımıza gelen sorunlardan -ki hepsi birbirine yakından bağlıdır- bazıları.

Biz bu ve daha akla gelebilecek başka sorunları görmezden gelmiyoruz: Cesaretle bu soruları

soruyoruz. Bu sorulara verilmiş tutarlı bir cevabımız olmadığını gizlemiyoruz.

Ama Marksizm'in bu soruları sormayı mümkün kıldığı gibi, onlara cevaplar verebilecek tek

24

öğreti olduğuna da inanıyoruz.

22/12/1988

25

“Sünnetle Başlayan Kültür Tartışmaları”nın Analizi

(Taner Akçam’ın Eleştirisi5)

Bir Göçmen Azınlıklar Hareketine yönelik tartışmalar içinde, özellikle Göçmen dergisi

çevresinde Marksizm’e yönelik olarak geliştirilen eleştiriler iki temel noktada

yoğunlaşmaktadır: birincisi "Kültürel Özerklik" sloganının Lenin tarafından reddedilmiş

olması; ikincisi Marksizm’in Eurosentrik; "ilerlemeci" bir öğreti olduğu. Birinci eleştiriye

buraya kadar olan bölümde bir cevap vermeye çalıştık. Bu bölümde de ikinci eleştiriyi ele

alacağız.

Marksizm’e yönelik temel eleştirilerin bulunduğu ve bu bölümdeki eleştirimizin konusu olan

metin "Sünnetle Başlayan Kültür Tartışmaları" başlığı altında "Kültürladen" imzasıyla6

Almanca ve Türkçe olarak yayınlanmıştır ve herkes tarafından kolayca bulunabilir. Kolaylıkla

bulunabilirliği; muhtemelen bu toplantılara katılanların büyük bir bölümü tarafından okunmuş

olması; Göçmen çevresinin Kültür sorunundaki görüşlerinin en sistematik açıklaması olduğu

için, polemiğin hedefi olarak bu metni seçtik.

Ancak söz konusu metin sadece Marksizm'in eleştirileriyle sınırlı olmayıp tümüyle bir

anlayışın, bir metodolojinin, bir programın açıklaması olduğundan, bu bölümde kendimizi

sadece Marksizm'e yönelen eleştirilerle sınırlamayıp, orada geliştirilen görüşlerin bir bütün

olarak eleştirisine gireceğiz, bu nedenle de büyük ölçüde metnin kendisine bağlı kalacağız. Bu

eleştiri içinde, polemik bir tarzda, bir Marksist’in Orada ele alınan sorunlardaki görüşlerinin

ne olması gerektiğini formüle etmeye çalışacağız. "Kültür Tartışmaları" sorunundaki

görüşlerimizi böyle polemik bir tarzda sergilemenin, hem farklı anlayışların daha net

görülebilmesini; hem farklılıkların nerelerde olduğunun daha iyi anlaşılabilmesini; ve nihayet,

eklektisizmi, kavram belirsizliklerini, keyfi kullanımları daha kolaylıkla göstermemizi

sağlayacağını sanıyoruz.

Söz konusu metin bir Önsöz'den ve esas olarak şu üç konudaki görüşlerden oluşmaktadır:

birincisi, Avrupa-merkezcilik ve Marksizm’in de Avrupa merkezci bir görüş olduğu; ikincisi,

hedeflenen toplumun nasıl bir şey olduğu ve nihayet, buna nasıl ulaşılabileceği.

Çözümlemeye, en başından, Başlıktan başlayalım

a) Başlık

"Sünnetle Başlayan Kültür Tartışmaları" başlıklı broşürün bu başlığını okuyunca insan,

tartışmaların kendisinin, yani çeşitli görüşlerin broşürün içinde yer aldığını sanıyor. Ne var ki,

broşürün içerdiklerine bakılınca, değişik görüşlerin, yani tartışmaların yer almadığı, sadece

GÖÇMEN çevresinin görüşlerinin bulunduğu görülüyor.

5 Yazıda El alınıp eleştirilen broşürü Taner Akçam yazmıştı ama Mehmet adıyla yayınlanmıştı.

6 O zamanlar Taner Akçam ve taraftarlarının, yine o zamanın deyimiyle “Yönelimciler” veya

“Göçmenciler”in Hamburg’ta kurduğu ve buluştuğu bir dernek. Derneğin adı: “Kültür Dükkanı”

anlamına geliyor.

26

"Zarf ile mazruf" arasındaki bu uyumsuzluk ve yanıltıcılık bir rastlantı değildir ve ilerde

birçok örnekte görülebileceği gibi, kavramları, deyimleri zerrece ciddiyet göstermeden

kullanmanın sonuçlarından ve görünümlerinden sadece biridir. Broşürün "ismiyle müsemma"

olması halinde, başlığın "Sünnetle Başlayan Kültür Tartışmalarında Savunduğumuz

Görüşler" gibi bir şey olması gerekirdi.

Bunun yanı sıra, broşürün içindeki metin okununca, eleştirilen karşı görüşler sadece

eleştirenin yorumundan öğrenilebiliyor. Karşı görüşlerin sistematik bir aktarımı, bir tek alıntı

bile yok.

Ayrıca, Almanca Önsöz ile Türkçe önsöz de farklıdır. Bu farklılığa, farklılığın gerekçesine

kısa bir dipnotla olsun bari bir açıklama getirilmemiştir.

Ama bütün bunlar bir rastlantı değildir. Bu sallapatilik, bu ciddiyetsizlik broşürün her

cümlesinde vardır. Kavram karışıklıkları, anlam kaydırmaları, cümleler ve önermeler arasında

mantık bağlantısızlıkları, eleştirilen görüşlerin gerçek anlamlarını, hangi bağlamda

söylendiklerini görmezden gelmek vs. gibi, ciddi politik ve bilimsel bir yazının taşıması

gereken asgari koşulları aramak boşunadır. Eğer broşürdeki fikirler gerçekten yazıldığı, ifade

edildiği biçimiyle anlaşılmaya kalkılsa, ilerde örnekleriyle görüleceği gibi, bir şey anlamak

mümkün olmaz. Yazarın ne kastettiğini gerçekten anlamak için bir semiyotikçi gibi çalışmak

gerekmektedir.

Ama eni sonu bu da anlaşılabilir bir olgu. Yazar, broşürde Batı kültürünün standartlarını

reddedip "kendi" kültürünü ortaya koyma iddiasında değil mi? Şu kavramlarda, alıntılarda

hassasiyet; önermeler arasında mantıki bağlantılar arama vs. gibi bütün kriterler hep Batı da

gelişen kültürün ürünleri olarak ortaya çıkmadılar mı? Ve nihayet yazar, o kültürün hiç de

ileri olmadığını, sadece "başka" olduğunu savunmuyor mu?

O halde bütün bu kriterleri bu yazıda aramak boşuna, Bu bir kültürü, başka bir kültürün

ölçüleriyle yargılamak olur. Bu tam da "Euro-sentrizm"dir. Yazının kendisi başka bir

kültürün, "bizim" ya da "üçüncü" bir kültürün ürünü ve temsilcisidir.

Nasıl bir "Sünnet"i Batının değer yargılarıyla yargılayamazsak, nasıl bir kültürün herhangi bir

öğesi iyi veya kötü denerek diğer öğelerinden ayrılamazsa, öyle, bu yazı da, Batı kültürünün

geliştiği yargılarla yargılanamaz; "bizim", "başka" kültürümüzün tıpkı "Sünnet" gibi bir öğesi

olan kavramları rast gele kullanma; önermeler arasında mantıki bağlar olmaması gibi öğelerin

bu kültürün içinde olmaması istenemez. Onlar atıldığında, diğer öğelerin de gittiği

görülecektir. Yazıyı bunlardan dolayı eleştirmek, “bizim kültürümüzü” "aşağı", "barbar"

görmek demektir.

Bu durumda, yazarın savunduğu anlayışın mantık sonuçları bunlar olduğuna göre, bu yazı

eleştirilemez. Daha baştan bu eleştirinin yolunu kapatmaktadır.

Ancak, yazar bizzat kendisi bir çelişki içinde bulunmakta, davranışı ve savunduğu başka

fikirlerle, kendi bindiği dalı kesmektedir. "Sünnet" yazısı bir bütün olarak Almanları ya da

Batı Kültürü denen şeyi, başka kültürlerin "aşağı" olmadığına, onları olduğu gibi kabul

etmeye ikna etme, dolayısıyla mantıki önermeler sunma; kavramların gerçek anlamlarını

27

açıklama; yani batı Kültürünün kriterleriyle açıklama çabası değil midir? Broşürün varlığıyla

bu zımni kabul ortaya çıkmaktadır. O halde, broşürün içeriğiyle reddedilen, broşürün

varlığıyla fiilen kabul edilmiş olmaktadır. Ve fiilen kabul edilen Batı Kültürünün kriterlerine,

yine fiilen yazının kendisinde hiç uyulmamaktadır.

Böylece broşür, varlığıyla, niteliğiyle ve içeriğiyle bir çelişkiler yumağı oluşturmaktadır. Ve

işte tam da bu çelişkiler nedeniyledir ki, yani yazar Batılıları ikna etmeye çalıştığı, dolayısıyla

zımnen onların kriterlerini kabul ettiği için, bize bu açıdan kendisini eleştirme hakkını vermiş

olmaktadır. Yazarın bu çelişkiden kurtulmasının tek yolu vardı. Boşuna zahmet edip, birtakım

argümanlar getirmesi, bir broşür yazması gerekmezdi. Kendi başka kültürünün ölçülerine göre

davranıp, onları başka kültürlerin eşit olduğuna inanmaya çağırmalıydı.

Broşürde gerçekte yeni bir inanç sistemi karşısındayız, bir "din" karşısındayız. Yazar bütün

kültürlerin sadece başka olduğuna inanmaktadır. Ama tam bu noktada bütün dinlerin, onların

bindikleri dalı kesen çelişkisinden kurtulamamakta, tıpkı dinlerin akılla kavranamayacağını

söyledikleri şeyin, örneğin Tanrının, varlığını ve akılla kavranamayacağını yine akli

önermeler aracılığıyla kanıtlamaya çalışmaları gibi, aynı çelişkiye düşmekte ve tutup

muhataplarını iknaya yönelip bir broşür yazmaktadır.

Bizim kaderimiz de bu: yazarlarının bile ciddiyetle düşünmeden sarf ettikleri sözleri,

yazdıkları yazıları, onlardan daha ciddiyetle ve düşünerek okumak. Biz okuyuculara biraz

saygı gösterseler, bizleri biraz daha ciddiye alsalar olmaz mı? Çok şey mi istiyoruz? Buna

nasıl ikna edebiliriz?.. Pardon, böyle yapmalarının daha iyi olacağına nasıl inanabilirler

acaba?

b) Olay

Broşürün yazılmasına ve tartışmalara yol açan olay nedir? Sünnet.

Ama broşürde ele alınan olay, sünnet değil, sünnet vesilesiyle ortaya çıkan görüşler ve

tavırlardır. Yani olay, bu bölümde çözümleyeceğimiz konu, sünnet değil, tartışmalardır. Bu

bölümde, olay, başlığı altında görüşleri ve tavırları çözümlemeye; yazarın bu olay içindeki ve

karşısındaki çelişkilerini göstermeye çalışacağız.

Broşürün önsözünden öğrenildiği kadarıyla, "olay" şudur: Kulturladençevresi, bu yıl da, artık

köfte yapmayalım, sünnet yapalım diye bir karar verir her yıl yapılan haftalar dolayısıyla.

Kararlarını Almanlara danışınca onlar "yapamazsınız" demiş ve yine önsözden anlaşıldığı

kadarıyla, yapmamaları için, ikna edebilmek için şu argümanları getirmişler:

"Hindistan’da dul kadınların yakılması, Afrika’da kadınların cinsel organlarının tatmin veren

kısmının kesilmesi ne ise, sünnet de o idi. Çocuklara işkence çektiriyorduk. Ve bu barbarlığa

karşı sessiz kalınamazdı." (s.3)

Yani anlaşılan, Almanlar bunu öğrenince, sünnet düğünü yapmaya kalkan çevreyi, Türk ya da

Türkiyeli olduğu için değil - çünkü Almanya'da yıllardır Türk ve Kürtler sünnet düğünleri

yapıyor ve kimsenin onlara bir şey dediği yok - ama solcu oldukları için, tavırlarının yanlış

olduğuna ikna etmeye çalışmışlar. İkna edemeyince de Sünnet Düğününe gelip bunu protesto

etmişler. Önsözde olay şöyle anlatılıyor:

28

"Asıl kıyamet sünnet düğününde koptu. Bir grup ilerici(!) Alman, sünnet günü, olay yerine

gelerek, Barbarlara karşı medeniyet yanlılarını mücadeleye çağırdı." (s.3)

"Almanlar" ne yapmıştır?

a) Karşılarındaki çevreyi solcu insanlar olarak muhatap almışlardır.

b) Onlara, solcuları ikna etmekte yararlı olabileceğini düşündükleri argümanları ve

gerekçeleri sunmuşlardır. (İkna edemeyince de)

c) Bir protesto gösterisi yapmışlar, farklı bir anlayışa sahip olduklarını göstermeye

çalışmışlardır.

Yani, Önsözde anlatıldığı kadarıyla, ortada idari baskılar, şiddet vs. yoktur. Tamamen

demokratik ve uygar ikna ve protesto eylemleri vardır.

Peki "Türkiyeliler" ne yapmıştır?

a) Kendilerinin ve muhataplarının solcu olduğu noktasından hareketle bu tartışmaya giren

insanları "Almanlar" olarak muhatap almışlardır.

b) Dolayısıyla onlardan ideolojilerini değil, kültürlerini değiştirmesi istenmiştir.

c) Protesto eylemi kendi kültürüne bir saldırı, "barbar", "aşağı" görme olarak yorumlanmıştır.

Burada da anti-demokratik olan bir şey yok. Ama başka bir şey var: Mızıkçılık. Oyundan

kaçmak. Vurmak ve hemen "ne vuruyorsun be" diye bağırmak. Çifte muhasebe sistemi

tutmak. Bu çelişkiyi, bu tavrı görelim.

Broşürün yazarının yine broşürde ifade ettiği ve savunduğu şöyle tezleri vardır:

1) Kültürler birbirinden üstün ya da ileri değildir, ama farklıdırlar. Her kültür bu

farklılığı görüp kabul etmelidir.

2) Bir kültürün şu öğesi iyi, bu öğesi kötü diyemeyiz; herhangi bir öğesini atamayız.

Kötüyü atınca iyilerin gittiğini de görürüz.

Sünneti barbarlık olarak görmek; insanları sünnet düğünü yapmamaya ikna etmeye çalışmak;

her şeye rağmen yapılınca da protesto etmek: bütün bunlar da Batı Kültürünün bir öğesidirler.

Yazar, yukarda aktarılan tezlerine gerçekten inanıyorsa, "Almanlar"ın kültürünün bu

farklılığını olduğu gibi kabul etmesi; bu nedenle onları eurosentrizmle suçlamaması; onların

kültürlerinin bu öğelerini kabul etmesi, bu öğeleri atmalarını istememesi gerekir. "Başka" bir

kültürün kendi kültürünü "Barbar" görme hakkını reddetmekte, ama kendine o kültürü "Euro-

sentrik" görme hakkını vermekte. Başkalarının kendini eleştirmesini, "Bu iyisiyle kötüsüyle

benim kültürümdür diyerek kültürüne bir saldırı olarak görmekte; ama kendisi, başkalarının

da iyisiyle kötüsüyle kendi kültürlerinin gereğini yapmaları karşısında, kendine bunu

eleştirme hakkı tanımakta, bunun da başka bir kültüre saldırı olduğunu eğer tartışma

gerçekten yazarın koyduğu gibi bir kültür çatışması olarak kabul edilirse, görmezden

gelmektedir. Bunun adı çifte standarttır.

Eleştirdiklerinden herhangi biri pekala yazara şunları diyebilir: "Sen diyorsun, 'farklı

kültürleri olduğu gibi kabul edelim'. Bunu bizzat kendin yapmıyorsun. Sünneti protesto

29

etmek, barbarlık olarak görmek de, tıpkı senin sünnetin gibi, benim kültürümün öğeleridir.

Bana sünneti eleştirme hakkını vermiyorsan, senin de benim kültürümün bu öğelerini

eleştirmeye hakkın yok".

Gerçekte kültürler alanında bir tartışma mümkün değildir. Kültürler ancak çatışabilirler,

birbirlerini etkileyebilirler, ama ikna edemezler, tartışamazlar. Çünkü kültürler arası bir

tartışma demek, birinin diğerinin kriterlerini kabul etmesi demektir. Yazar bu olanaksız olanı

yapmaya çalışıyor, ama yapamıyor. Daha ilk adımda, kendi koyduğu kuralları çiğniyor.

Bu temel çelişki, broşürün bizzat varlığının temel tezleriyle çelişkiye düşmesi; eleştirileriyle

kendi kriterlerine uymaması vs. bir rastlantı değildir. Bütün bunlar belli bir "kültür"ün değil

ama daha ziyade bir sınıfın karakterinin, belli bir ideolojisinin ifadesidirler. Gerçekte, ilerde

görüleceği gibi, savunulan bir başka "üçüncü" kültür değil, tam da burjuva kültürüdür. Bu

kültür ise küçük-burjuvaca savunulmaktadır: çelişkilerle. Küçük burjuva ideolojisi burada

"kültür" olmuştur. Küçük burjuvazinin modeli ve idealleri "üçüncü" kültürdür. Ama bütün

bunlar, sürekli birbirini çürüten bir çelişkiler yumağı biçimindedir. Marksın pek yerinde

dediği gibi, küçük-burjuvazi baştan aşağı çelişkidir. "O Yunus-u biçaredir, Baştan ayağa

yaredir"

O kendi düşünce ve davranışı söz konusu olunca, başka bir kültürden, olduğu gibi kabul

edilme; iyi-kötü ayrımının yapılmamasını talep eder. Ama a başka kültür karşısında

yapılmasını istemediklerini bizzat yapar. "Almanlar" onu eleştirince "euro-sentrik" olurlar, o

Almanları eleştirince her hangi bir şey-sentrik ya da mesela eksantrik olmaz da, kültürel

kimliğini savunmuş olur. "Kültür" kavramının içeriği, işe gelen yerde işe geldiği gibi

doldurulur. Sünnet söz konusu olunca Kültürün bir öğesi olur ve karşı çıkılmaması istenir;

ama karşı çıkmanın da bir başka kültürün öğesi olduğu görmezden gelinir ve karşı çıkılır.

Kendisi için istediği standartları başkasından esirger.

Ama bütün bunları küçük-burjuvazinin ideolojisiyle ve karakteristikleriyle açıklamak artık

çok klasik olmuyor mu? Bu "sınıfçı" bakış açıları Neanderthal adamların zamanında kalmalı

değil mi! Çifte standart, tutarsızlık, çelişkiler bütün bunlar bir sınıfın, bir ideolojinin değil, bir

kültürün özellikleridir. Bu da bir kültürdür. Hiç bir kültürden ileri ya da geri, aşağı ya da

yukarı değildir. Sadece""farklıdır". Bu "farkı" görmek ve onu öylece kabul etmek gerekir.

Ama ne yapalım, bizim de kendi "kültürümüzü" koruma hakkımız var. Fikirlerde tutarlılık

aramak da bizim "kültürümüzün" bir öğesi. hem de öyle sıradan değil, çok önemli bir öğesi.

Bize tutarlılık aradığımız için kızmaya hakkı olmaması gerekir. O nasıl kültürel kimliğini

korumak için sünnet yapıyorsa, biz de kendi kültürel kimliğimizi korumak için tutarlılık

arıyoruz... O halde, biz de kendi “kültürel kimliğimizi korumaya”, çelişkileri göstermeye

devam edelim.

Yukarıda yaptığımız alıntılardan birinde şöyle yazıyordu:

"(Almanlara göre) Hindistan’da dul kadınların yakılması, Afrika'da kadınların cinsel

organlarının tatmin veren kısmının kesilmesi ne ise sünnet de o idi. Bir barbarlık örneği,

erkeklerin güç gösterişi, kadın düşmanlığı idi."

30

Bunlar Almanların Sünnet yapılmasına itiraz ediş gerekçeleriymiş. Ancak, alıntı olarak

zikredilmediklerinden ve yazar gerçekte bu itirazlara içerik olarak cevap vermemekle birlikte,

cevabı satırlar içine sinmiş durumdadır. Yani yazara göre, sünneti, klitoris sünnetiyle ve kadın

yakmayla bir tutamayız. En azından o kadar barbar değildir. Böylece yazar, Batılının kendi

sünneti karşısında, kendi kültürü karşısında aldığı tavrı, aynen, Afrikalı ve Hintli karşısında

alıyor. Yazarın yukarıdaki satırlarını okuyan bir Afrikalı veya Hintli,"sen bizim kültürümüzü

nasıl böyle görebilir ve aşağılayıcı bir ifade kullanabilirsin. Onlar da bizim kültürümüzün

öğeleridir. Biz de onları ayıramayız. Sen de euro-sentriksin veya orta-doğu sentriksin"

diyebilir ve son derece haklı olurdu.

Yazarın, Hintli ya da Afrikalı solcuların, kendi "Kültür-Laden"ları aracılığıyla, klitoris sünneti ya da kadın yakma törenleri düzenlediklerinde

(Bildiğimiz kadarıyla Hindistan'daki kadın yakma değil, ölen kocasıyla birlikte canlı canlı gömmedir. Bu "ayrıntı"nın tartıştığımız konu

bakımından pek önemi yok.) onları, böyle yapmamak için ikna etmeye çalışmaması, protesto etmemesi, bu da bir "başka" kültürdür deyip hiç

karışmaması gerekir tutarlı olması için.

Hintli veya Afrikalı solcuları ikna etmeye kalkması veya protesto etmesi halinde, çelişkisini,

çifte standardını gizleyebilmek için tek sığınacağı yer "insan hakları", "kadın hakları" vs.

olabilir. Ama bu da yazarı çelişkiden kurtarmaz ve daha büyük bir çelişkiye iter. Çünkü o

"insan hakları" da, hatta İnsan'ın ve Hak'kın tanımı da kültüre göre değişir. Bugünkü

anlamıyla "insan hakları" Batı-kültürünün, Aydınlanmanın değerleridir. Böylece o çok

reddettiği, euro-senrik dediği Batı-Kültürüne teslim olmuş, onu savunmuş olur. Eh, kültürün

bir öğesini savunuyorsa, bütün öğelerini de savunmalıdır. Bu iyidir, bu kötüdür dememelidir.

*

Çözümlemeye devam edelim. Solcu Almanların yaptığı (bu Almanların solcu olduğunu yine

önsözden öğreniyoruz) Türkiyeli solcuları ikna çabası ve protestoydu. Ama bütün bunlar,

Türkiyeli oldukları için değil, solcu oldukları için yapılmaktadır. Bunun için argümanlarını ve

davranışlarını solcu insanları etkileyecek şekilde getirmekte ve yapmaktadırlar. Örneğin

olayın insancıl olmadığı, erkeklik gösterisi olduğu, çocuk haklarına bir tecavüz olduğu gibi

argümanlar getiriliyor. Onların solcu olarak böyle bir olaya sahip çıkmalarının yanlış olduğu

anlatılmaya çalışılıyor.

Bütün bunlar ne demektir, ne anlama gelir?

Bildiğimiz kadarıyla, bu güne kadar hiç bir Alman solcusu, solcu olmayan sıradan insanların

yaptığı bir sünnet düğününe gidip de onları çocuk haklarını vs. çiğnedikleri için protesto etmiş

değildir. Olaya karşı çıkış, Türkiyeli solcuların tertiplemesi noktasındandır. Ama yazar,

solcuların sünnet yapmasına karşı çıkılmış olmayı, sünnete karşı çıkılmış gibi göstermektedir.

Almanlar muhataplarını Türkiyeliler olarak değil, solcular olarak görmektedir. Yazar ise, bir

vücut çalımıyla, kendisini Türkiyeli olduğu için eleştirilmiş gibi göstermekte; eleştirenleri ise

Almanlar olarak, -solcular olarak değil- tanımlamaktadır. Politik bir tartışmayı, kültürel bir

tartışmaymış gibi sunmaktadır. Bir solcu olarak, politik tartışmaya gireceğine, "bu benim

kültürüm, bana karışamazsın, beni eleştiremezsin" demektedir.

Kaldı ki, muhtemelen bölünme, Almanlar ve Türkler biçiminde de değildir tartışmalarda.

Çünkü, broşürün içindeki resimlerden, düğünde bir çok Almanın yer aldığını ve olayı

desteklediğini de anlıyoruz. Keza, sünnet yapılmasına karşı çıkan birçok Türkiyeli olduğunu

31

da biz şahsen biliyoruz.

O halde kesin bir şey var, tartışmalarda bölünme, uluslara ya da kültürlere göre değil, politik

ve ideolojik anlayışlara göredir. Yazar, bu durumda bizi destekleyen Almanlar Euro-sentrizmi

aşmış Almanlar, bize karşı çıkan Türkler de Euro-sentrik düşünen Türklerdi diyerek

tartışmanın gerçekte ne üzerine olduğunu gizleyemez.

Yazarın sünnet düğününü yapmak istemesi ne kadar Türkiyeli Kültürün bir unsuruysa, ona

karşı çıkan Türkiyelinin anlayışı da, aynı ölçüde Türkiyeli kültürün bir unsurudur. Aynı şey

Almanlar için de geçerlidir. İstediğini, işine geleni bu kültürün içinde kabul edip, istemediğini

dışına atamazsın. İdeolojiler kültürün ayrılamaz bir öğesidirler. Sünnet düğününe karşı çıkan

Türkiyelilerin bu karşı çıkışı Türkiyeli Kültürün bir unsuru olduğuna göre; olay, bir kültürün

diğerini barbar görmesi değil, aynı kültür içindeki bir çelişkidir. Dolayısıyla tartışma gerçekte

"kültürel" değil, ideolojik ve politiktir. Ama yazarın bütün yapmaya çalıştığı, tartışmanın bu

gerçek özünü gizlemektir.

Ne var ki, ideolojik ayrılıkları gizlemeye çalışmak; ayrılıkları, onlarn sınıfsal ve sınıf

çıkarlarının ifadesi olduğundan, ideolojik olarak değil de, ulusal ya da kültürel imiş gibi

göstermek, tam da burjuva ideoloji demektir, Yapılan da özünde budur.

Böylece, yazar, Lenin'in, ideolojinin kültürden ayrılamayacağı, dolayısıyla "iki kültür"ün

bulunacağı yolundaki öğretisini, kendi eylemiyle doğrulamış, savunduklarıyla bunun bir

örneğini vermiş olmaktadır.

Ve tam da bunun içindir ki Lenin'den pek hazzetmemektedir.

*

Aslında, kültürel ölçüte vurulup "hor görme", "eşit görmeme" diye nitelenen "Almanlar"ın

eleştiri ve davranışları, onların, Türkiyeli solcuları politik olarak "hor" görmediklerinin, eşit

gördüklerinin bir göstergesidir.

Eğer Almanlar hiç eleştiri yapmasalardı, protesto davranışlarında bulunmasalardı, Türkiyeli

solcu arkadaşlarını, tam da o zaman, "hor görmüş", "eşit görmemiş" olurlardı. Hiç kimse,

kendinden geri ve aşağı gördüğüne, eşit gördüğüne davrandığı gibi davranmaz. Kaale

almayıverir, olur biter. Yani yazar olayı tamamen tersine yorumlamaktadır. Kaale alındığı,

hor görülmediği, eşit görüldüğü içindir ki kendisiyle tartışılmış, protesto edilmiş, ikna

edilmeye çabalanmıştır.

Biz olsaydık, eleştirimizi Almanlara başka yerden yapardık. Derdik ki, "sizler Türkleri kaale

almıyorsunuz, hor görüyorsunuz, çünkü sünnetin çocuk haklarına bir saldırı olduğuna

inandığınız halde; hayvan haklarını korumak için kampanyalar açtığınız halde, sıradan

insanlara gidip, onlara sünnetin örneğin çocuk haklarına bir saldırı olduğunu anlatmıyor,

onları ikna etmeye, kazanmaya çabalamıyorsunuz. Türkleri ciddiye alsaydınız, onları

kazanmak isteseydiniz -insan değer verdiği insanları kazanmaya çalışır- onlara karşı böyle

davranmazdınız."

32

(Bunu bir yaklaşımı, bir tavrı açıklayabilmek için söylüyoruz bu yazı çerçevesinde. Yoksa hiç

bir zaman, Almanlara Sünnete ilişkin olarak böyle bir şey demekten yana değiliz. bu hem

önemsiz problemleri önemli gibi göstermek olur, hem de, Almanlardan gelecek böyle bir

davranış, Türkiyeli ve Almanların bugünkü konumlarında, tıpkı yazarın yaptığı gibi, yanlış

algılanabilir.)

Evet, Almanlarda ve genel olarak Avrupalılarda biz geri ülke insanlarını hor görme, takmama,

ciddiye almama diye bir olay vardır ama bu hiç de olayda anlatıldığı gibi ifadesini bulmaz. Bu

hor görüş, kaale almayış, örneğin yabancı solcularla, sadece "yabancılar sorununu",

"yabancıların sorunlarını" ya da "anti-rasizmi" (ırkçılığı) konuşmak, bu konularda onların

fikrini sormak ama Almanya’nın genel olarak politikası, sosyal yapısı gibi yığınla konuda

yabancıyı muhatap bile almamak biçiminde ortaya çıkar. Bu, bazen yabancının her dediğini

kabul etmek biçiminde; her durumda yabancıyı desteklemek biçiminde; bazen da yabancıya

"haklısın" deyip bildiğini okumak biçiminde ortaya çıkar. Yabancıyı eşit bir partner olarak

görüp, onunla dişe diş bir tartışmaya girmek: işte bu yoktur Alman solcusunda. Almanya'nın

ve dünyanın bütün politik sorunlarında, yabancıyı kendi görüşlerine kazanma çabası yoktur

Alman solcusunda, işte gerçek aşağılama, hor görme, kaale almama budur. Alman solcuları,

sünnet tartışmasında, broşürü yazan çevreyi eleştirdikleri için değil, ama yabancı yoldaşlarına

eleştirilerini sadece sünnet gibi bir “yabancı sorunu”nda yaptıkları için, aynı hassasiyeti

örneğin yabancı solcuların diğer sorunlardaki görüşlerinde göstermedikleri için hor

görmektedirler.

Ve bu kaale almama, bu hor görü, kültürel değil, doğrudan doğruya politik ve ideolojiktir.

Ortalama Alman solcusuna egemen olan reformizmin ve merkezciliğin bir tezahürüdür.

Yabancılar bir mücadele öznesi olarak görülmemektedirler. Bu nedenle de yabancıları

kazanma yönünde bir çabaya girmemektedirler. Alman solcusu, daha nice harcı alem olmuş

görüşleri, belli bir toplumsal gücü etkileyebileceğini düşünerek harıl harıl eleştirmektedir,

Eleştirmektedir, çünkü o görüşlerin belli toplumsal güçleri etkileyebileceğini düşünmektedir.

“Sünnet” broşürü Almanca da yayınlandığı, kendini göçmen hareketinin bir parçası gören bir

grubun görüşlerini yansıttığı bilindiği halde, bu güne kadar ister solcu, ister "yabancılar

çalışması" yapan hiç bir Alman, bizim bu satırlarda yaptığımız gibi oturup, "sünnet"

broşürünü eleştirmemiştir. Eleştirisini, geniş Türkiyeli yığınlara, bu görüşlerin yanlışlığını

göstereyim düşüncesiyle, Türkçe yayınlamayı düşünmemiştir.

İşte bütün bunların yokluğudur korkunç olan. Gerçek hor görme, gerçek aşağı görme budur.

Kaale almama budur. Ve bu davranışın kökeninde, yabancıların bir mücadele öznesi olarak

görülmemesi yatmaktadır.

Yabancıları bir mücadele öznesi olarak görmeyiş, işçi hareketi içinde dar işçiciliğin;

sosyalizm içinde de reformizmin; zümre çıkarlarının genel ve uzun vadeli çıkarlara feda

edilmesinin ifadesidir. Sosyal Demokrasiyi, burjuvaziyi, sendikacıları, yabancıların şu veya

bu sorununda daha "adil" bir tavra zorlamak, ikna etmek için bir yığın mürekkep dökülmekte;

bir yığın kampanya, aksiyon yapılmakta; ama o yabancıların mücadeleye çekilmesi için hiç

bir şey yapılmamaktadır. Budur tam da reformizm, budur tam da zümre çıkarını savunmak.

33

Burjuvaziyi, reformist partileri, sendika bürokratları, "sosyal Arbeiter"leri kaybetmeden

ve/veya kaybetmeyi göze almadan, kimse yabancıları kazanamaz.

Euro-sentrizm gibi görünen şey; Almanın kendini beğenmişliği gibi görünen şey; kültürel hor

görü gibi görünen şey, vani yabancıyı kaale almama, bir kültürün değil, bir ideolojinin bir

politikanın ifadesidir. Öz ve görünüm aynı değildir. Güneş doğudan doğar, batıdan batar. Biz

de yerimizde dururuz. Bu görünümdür. Özünde Güneş ".Yerinde durur", biz döneriz. İşte,

kültür çatışması gibi görünen olgularda, bu özü ortaya çıkarmak gerekmektedir. Onların

gerçek politik ve sınıfsal anlamını keşfetmek gerekmektedir.

Bu anlayışlarla mücadele etmek gerekiyor, ama ideolojik ve politik bir mücadele; yoksa

çatışmaları kültür sorunu gibi gösteren ve kültürü eksenine alan bir mücadele değil. Bu,

sorunu kültür sorunu olarak gösterme ve kültürü eksenine alma, bizzat söz konusu reformizmi

tersinden güçlendirmekte; ona haklılık kazandırmakta; hatta bu broşür örneğinde görüldüğü

gibi kendisinin elinden onu eleştirme silahını almakta, kendini silahsızlandırmaktadır.

Bizlerin,"reformizm" deyip ideolojik, politik mücadele konusu yaptığımız tavırlar, "Kültür"

eleştirmen ve savunucularınca, batı-kültürünün bir unsuru olarak görülmekte, eh, kültürün hiç

bir unsuru iyi-kötü diye atılamayacağından, "kültür" alanında bile eleştirilemez kılınmaktadır.

Sünnet broşürü yazarı, problemlerin bu ideolojik-politik yanını, daha doğrusu özünü gizleyip,

gözlerden kaçırarak; nesnel olarak toplumda ve kültürde ideolojiler, sınıf çıkarları ve

çatışmaları dışı bir alan, bir "niemandsland" olamayacağından, nesnel olarak egemen

sınıfların ideoloji ve politikalarına hizmet etmiş oluyor.

O egemen sınıf ki, hangi ulus ve kültürden olursa olsun, aynı sınıftır: Burjuvazi. Ve burjuva

kültürü demek, Batı kültürü demektir. Burjuva uygarlığının kültürü demektir. Ve "sünnet"

broşürü yazarı, gerçekte, sözde kültürel planda reddettiği o batı yani burjuva medeniyetinin

kültürünü, O kültürün ayrılmaz bir öğesi olan ideoloji aracılığıyla desteklemiş, kendi bindiği

dalı kesmiş olmaktadır

*

Yukarıda Alman solcusunun tavırlarından söz ettik, ama biraz da kendimizden söz edelim.

İğneyi kendimize, çuvaldızı başkasına batıralım. Bizlerin bütün yaptığı da, Almanlarla sadece

"yabancı sorunlarını" tartışmak, ama örneğin genel olarak dünya ya da Almanya politikası

üzerine bir tartışma varsa girmemektir. Açın TAZ7 koleksiyonlarını bakın. Yabancıların bütün

okuyucu mektupları ve yazıları şu meşhur "ırkçılık" ve "yabancılar sorunu"ndan başka bir

konuyu içermez. Bu güne kadar bir tek yabancının, örneğin Sovyetlerdeki reformların dünya

politikasındaki muhtemel sonuçları veya nedenleri konusunda bir yazı yazdığı, böyle bir

tartışmaya girdiği görülmemiştir. Almanlara sadece işimiz düştüğünde gitmiyor muyuz? Biz

hiç onlara yardım etmeyi denedik mi? Hayır. Alman bizi eleştirdiğinde, "sen ırkçısın"" "Euro-

sentrizm" yapıyorsun demeyip de, eşit bir partner olarak tartışmayı denedik mi? Hayır. Bizler

kendimizi eşit olarak görmüyoruz; eşit gören bir insan gibi davranmıyoruz, sonra da onları

7 Die Tageszeitung’un kısa yazılışı. O zamanlar Grüne (Yeşiller) ve Sol çevrelerin okuyup desteklediği

günlük gazete.

34

böyle görmedikleri için suçluyoruz. Onlara yanlışları gösterme yolunu kendimiz tıkıyoruz.

Sünnet tartışmalarının içinde yaşamadığımız halde, riskli de olsa burada şu varsayımı

atmaktan kendimizi alamayacağız. Sünnet tartışmalarında muhtemelen "Kültürladen"

çevresini eleştirenler değil, ama destekleyenler gerçekte o çevreyi hor görenleri içeriyordu.

Fiiliyatta muhtemelen sınırlar daha karışıktır. Kişisel, hatta bazen psikolojik problemler bile

kişinin şu ya da bu tarafta bulunmasını etkileyebilir. Ama nesnel ve genel bir eğilim olarak,

başka bir nedenle değil de saf politik nedenlerle bu tartışmaya giren taraflar arasında, eleştirici

Almanların Türkiyeli solcuları daha eşit görenler olduğu inancındayız.

*

Olayın, yani sünnet tartışmalarının analizine devam edelim. Gerçekte tartışma konusu olan

nedir? Sünnetin kendisi midir? Öyle gibi görünse bile özünde bu değildir. Unutmayalım,

Kulturladen çevresi, solcu olduğu ya da öyle bilindiği için eleştirilmektedir.

Bu durumda, sünnet tikel olayındaki tartışma, başka genel bir tartışmanın, bir konunun

tezahürüdür. Nedir bu genel tartışma konusu? Şöyle formüle edilebilir: Solcular şu veya bu

gerekçeyle (örneğin kitlelerle bağ kurmak gibi) en azından kimi temel insan haklarıyla çelişen

gelenekleri desteklemeli, onları tertiplemeli midirler? (Bunun tartışmalar içinde ifade edilip

edilmediğini bilmiyoruz, Bu konuda bir açıklama Broşürde de yok. Ama ifade edilmemiş

olması bir şeyi değiştirmez.)

Argümanların niteliği ve muhatabın solcu kabul edildiği göz önüne alınırsa, esas tartışmanın

bu noktada olduğu görülür. Böyle bir soruya verilmiş şu veya bu cevap olmadan böyle bir

tartışma var olamazdı.

Esasında tam da tartışılması gereken bu sorundu ve tartışılanın bu genel sorun olduğu bilince

çıkarılarak, tartışmanın tam da bu kategorik soru üzerinden yürütülmesi gerekirdi. Bu

durumda tartışma, solcular arasında, Türkler ve Almanlar arasında değil, teorik, politik ve

taktiklere ilişkin bir tartışma olur ve herkesi ilerletebilirdi. Ama bütün bunlar yapılmamıştır.

"Sünnet" broşürünün yazarı, gerçekte politik bir tartışmayı, bir kültür çatışması, bu

tartışmadaki tavırlardan birini de Almanların Türk kültürünü hor görmesinin ifadesi olarak

yorumlamıştır.

Biz olsaydık şöyle derdik: "Bize yöneltilen eleştiriler, insan, çocuk, kadın haklarına tecavüz

olan bir geleneği savunuyor durumuna düşmemizin yanlış olacağı yönündedir, Yani kategorik

olarak eleştiri şöyle formüle edilebilir: bizler insan haklarıyla, kadını aşağılayan geleneklerle

vs. ilgili durumlarda, bu gelenekleri destekleyici duruma düşmemeliyiz. Bu solculukla

bağdaşmaz, kendi amaçlarımızla bir çelişkidir.

"Bu eleştiriyi yönelten arkadaşlar sorunu yanlış koyuyorlar ve mekanik anlıyorlar. Bu gibi

durumlar için genel-geçer kurallar koyulamaz. Her özgül durumda doğru davranışın ne

olacağını mücadelenin düzeyi, yığınların bilinci vs. gibi yüzlerce etken belirler. Her olay

kendi başına somut olarak ele alınmalı ve ezilenlerin mücadelesine; her türlü baskının

ortadan kaldırılmasına hizmet edip etmediği açısından değerlendirilmelidir.

"Muhataplarımızın anlamadığı şudur: Tarihteki önemli değişiklikler ancak milyonlarca ezilen

35

insanın eylemiyle gerçekleşebilir. Bu insanlar sözlerle ya da inançları, gelenekleri üzerine

tartışmalarla değiştirilemez. Onları ancak, bizzat kahramanı olacakları olaylar değiştirebilir.

Onlar ancak dünyayı değiştirmeye kalktıklarında kendilerini de değiştirebilir, geleneklerin,

ön yargıların bukağılarından kurtulabilirler. Biz, örneğin bir işçiyle Allah üzerine tartışma

yapmaktan ve önyargı ve yanılsamaları pekiştirmektense, esas sorunu örneğin grev yapmaya

getirmeye çalışırız. O zaten eylem içinde Allah’ın grev kırıcıları arasında olduğunu veya pek

bu işlere karışmadığını, ama devletin ve polisin karıştığını vs. görecektir.

"Makul sınırlar içinde gelenekler konusunda da aynı tavır geçerlidir. Belli bir davranış,

yığınlarla bağ kurmaya; onların bizzat eyleme geçmesine ve yine o süreç içinde geleneklerin

bukağılarından kurtulmasına; ön yargılarının yıkılmasına hizmet edip etmediği açısından ele

alınmalıdır."

Sorunu böyle koyduktan sonra, o somut olaydaki durumu çözümlemeye çalışırdık.

Fakat broşürde sorunu böyle ele alan bir tek cümle bile yoktur. Bu da bir rastlantı değildir.

Bizim burada örnek verdiğimiz ele alış tarzı, başka her hangi bir şeyi değil, ezilen yığınların

eylemini eksenine alır, her şeyi ona göre değerlendirir. İşte Broşürde olmayan tam da bu

asgari koşuldur, Yazar için kültürel değerleri korumak, bir "üçüncü kültüre ulaşmak” vs.,

bütün bunlar kendi başına bir amaçtırlar. Ezilen yığınlar gitmiş, onların yerini, ne idüğü

belirsiz, muz gibi, ne niyetine yenirse onun tadını veren bir kavram almıştır.

Ve bütün bunlar bir rastlantı değildir. Almanların "Zeitgeist" dedikleri atmosfere uygundur.

Sınıflar mücadelesinin yerini “Kültür Çatışmaları" alır; politik-ideolojik mücadelenin yerini

"Kültür eleştirileri” alır. Yığınların mücadeleye çekilmesinin yerini, kültürel değerlerin,

kimliğin korunması alır. Marksizm’in yerini, Tarihsel Maddeciliğin yerini, Spengler,

Toynbee'lerin birbirinden bağımsız uygarlıklar ve kültürler üzerine gerici teorileri alır. Kabuk,

o eski Marksist kabuk çatlar, gerçek öz, tohum, çırıl çıplak ortaya çıkar. Ağacı tohumundan

tanıyamayanlara onu meyvesinden göstermek için analize devam edelim.

c) “Sünnet” Broşürü Yazarı Nasıl Bir Toplum ve Kültür Hedefliyor?

Yazar idealindeki, "bir başka üçüncü" dediği toplumun kültürünü şöyle tanımlıyor:

"Buna karşı oluşturmak zorunda olduğumuz yığın kültürüdür. Katılımcı demokratik bir kültür

yapısı yaratmaktır. Doğası gereği hümanist eşitlikçi, olacak olan bu yapının önemli bir öğesi

onun adem-i merkeziyetçi karakteridir. Çoğulcu bir özelliği bağrında taşıyacak bu yapı,

farklılıkların kabulü esasına dayanacaktır. Bu kendisi gibi olmayanı (benimsemese bile) kabul

etmek, kaldırmak, tahammül etmesini bilmektir. Eşit konumlarda olduğunu bilmektir.

İnsanların kendi geleceklerini denetleyebilecekleri katılımcı bir özelliğe sahip olacaktır.

"Özellikleri arttırılabilecek böylesi bir toplumsal sistem ancak uğruna mücadele edilerek

elde edilecek bir üçüncüdür. Ve ne Batının, ne batı dışının veya çeşitli almaşık biçimlerin

uzantısı değildir, bir başkadır."

İşte yazarın tasvir ettiği, uğrunda mücadeleyi önerdiği, "bir başkadır" deyip altını çizdiği bu

kültürün, hiç de başka olmadığını, şu Euro-sentrik, bizzat kendisinin reddettiği batı yani

36

burjuva toplumu ve kültürünün ta kendisi ve bir ideali olduğunu görelim.

*

Yazarın metninin analizine girmeden önce, bu görüşlerin nereden geldiğini, hangi bağlamda

daha önce söylenmiş olduğunu göstererek, iddiamızı ek bir delille kanıtlayalım. Yazarın "bir

üçüncü" dediği toplumun ya da kültürün özelliklerinin hemen hepsi, Murat Belge’den

alınmıştır. Ama sadece bunlar değil, Türkiye’deki kültürü, Broşürün başka yerlerinde

tanımlarken, kullanılan sıfatlar da Murat Belge’nin, "Tarihten Güncelliğe" başlığı altında

yayınlanan denemeleri içinde yer alan “Maraşın Dehşeti ve Türkiye’de Kültür" (s.42-43, İst.

l986, 2.Bas.) başlıklı yazıda bulunmaktadır. Aşağıda bu yazının en çok alınmış bölümlerini

olduğu gibi aktaracağız. Parantez içindeki cümleler ise, "Sünnet" broşürünün yazarının

ifadaleri olacaktır.

“Bu ikincisinin önerdiği (M.Belgenin “ikincisi"nden kasttettiği Türkiyedeki "egemen güçler")

baskıcı, hegemonik, elitist bir yapıya uygun olan ("Bu yapının özellikleri; baskıcı,

hegemonik ve elitist olması” s.8) itaati bir erdem haline getiren, ("Disiplin ve emir bir çok

şeyden daha değerli sayılabiliyor” s.8) bireylere özgür bir birey olmayı değil, kutsal bir

yapının (seçkinlerce temsil edilen ve yönetilen, kutsallığı tartışılmaz bir üst topluluk ideali –

bu parantez Murat Belge’nin) bağımlı üyeleri olmak, ("özgür olmayan kutsal bir yapının

üyesi olan” s.8) tek kelimeyle, “otoriter” bir anlayışın dışlanmış değerlerinden oluşan (“Biz

Türkiyelilere egemen olanın otoriter bir kültür yapısı olduğunu söyleyelim” s.7-8) bir

kültürdür. Bunun karşısında yığınlardan kaynaklanan ("Buna karşı oluşturulmak (!)

zorunda olduğumuz yığın kültürüdür". S.8) yeni olduğu için henüz kalın çizgilerle

tanımlamasını bulamayan, ama zorunlu olarak humanist eşitlikçi, özgürlükçü, 'ademi

merkeziyetçi' bir temel anlayışı temsil eden değerler var. ("Doğası gereği humanist, eşitlikçi,

özgürlükçü olacak olan bu yapının önemli bir ögesi onun ademi merkeziyetçi karakteridir."

(s.8)"

Açık ki yazar, gerek Almanya’daki Türkiyelilerin kültürünü, gerek “geleceğin” “üçüncü

kültürünü” tanımladığı sıfatların hepsini kaynak göstermeden M. Belgeden almıştır. (Gerçi

başka bir yerde, Kültür tanımlarını yaparken, parantez içindeki alıntıların yanına M. Belge

diye yazarak kaynak gösteriyor ama bu bahiste göstermiyor. ) Bir bakıma, kaynak

göstermemesi de isabet olmuş! Çünkü yazar M. Belge’nin ne dediğini de pek anlamamış.

Çünkü "Sünnet" yazarının "Türkiyelilerin" kültürü olarak sıraladığı sıfatları, M. Belge hiç

olmazsa, birazcık Marksizm’le alışverişi olan bir kişi olarak egemen Güçlerin dayattığı,

egemen kılmaya çalıştığı bir kültür olarak sıralıyor. (Bu da fazla Leninist! Bu egemen ya da

demokratik kültür ayrımı oralardan çıkıyor. Yazarımız Belgeden aldığı fikirleri Leninist

kalıntılardan temizliyor!)

Yazarın bugün bulunmayan, var olanların almaşık bir uzantısı falan da olmayan diye

tanımladığı kültürü ise, M. Belge Türkiye’de yığınlar arasında var olan bir kültür, ama henüz

egemen olamamış bir kültür olarak tanımlıyor. M. Belge örneğin "yığınlardan kaynaklanan"

diyor, yani kültürün egemenler karşısındaki kaynağını belirtiyor, Sünnet" yazarı ise bunu

"yığın kültürü" yapıp, geleceğin kültürünün bir niteliği haline, (ne anlama geldiği de "şairin

37

karnında gizli") dönüştürüyor.

Yazarı "üçüncünün" diye tanımladığı nitelemeler, kaynağında ve gerçekte, demokratik veya

burjuva veya Batı kültürünün özellikleri ve idealleridir. Kaynak, yani, M. Belge, doğru olarak

bunları tam da bu anlamda kullanmakta, Türkiye’deki burjuva gelişiminin kimi

özelliklerinden hareketle, demokratik bir devrim sonunda oluşacak, ama tohum halinde

bulunan bir kültürün özelliklerini sıralamaktadır. Yazarımız ise, Kayserili gibi, eşeği boyayıp,

"üçüncü Kültür" diye, küçük Kültür Dükkânında (Kültürladen) satıyor. (Türkiye’deki küçük

dükkâncılar yerli mallarını "ithal malı" diye satarlar, şimdi zamane "Euro-sentrizm"ler çıkalı,

Avrupa mallarından, Avrupa damgaları silinir oldu.)

*

Çok açıktır ki, yazarın üçüncü dediği kültür, tipik burjuva toplumu ve kültüründen, o "Euro-

sentrik" dediği kültürden başka bir şey değildir. Tartışmalarda reddettiği kültürü, üçüncü ideal

diye sunmaktadır.

Yazar broşürün başında, Batı Kültürünü ve Marksizm’i eleştirdiği bölümlerde gerçekte batı

kültürünün bir ürünü olan Sosyalist Toplum ideali dahil, bütün idealleri şöyle harcıyordu:

"Böylece insanlığın önüne varılacak bir nihai gelecek konuldu. Bu nihai gelecek ise batı

toplumlarının zihninde geliştirilebilen en gelişmiş şeklinden başka bir şey değildi."(s.4)

Bunları yazan bir yazardan umulurdu ki Batı toplumunda geliştirilmiş olanlardan çok daha

"başka" ("ileri" demeyelim) bir gelecek toplum ideali canlandırmış, tanımlamış olsun. Ama ne

gezer, yazar, Batı toplumunun ürünü olan, ütopik sosyalist, anarşist, bilimsel sosyalist gelecek

tasavvurlarından bile daha geri, gerçekte bugün var olan Batı toplumunun niteliği

çerçevesinde bir model ve ideal sunmaktadır. Sosyalistlerin eleştirip aştıkları gelecek

tasavvurları, karşımıza geleceğin "üçüncü" kültürü ve toplumu olarak getirilmektedir.

*

Bu vesileyle M. Belge'nin değerlendirmesini de ele alalım. Çünkü M. Belge'nin yığınlar

arasında tohum halinde bulunup gelişmeye başladığını söylediği, gerçekte Batı ya da Burjuva

toplumunun kaliteleri olan sıfatlar, "Sünnet" yazarının çok eleştirdiği ve Marksizm'e mal

ettiği doğrusal gelişme anlayışının ürünüdürler.

Doğrusal gelişme anlayışı, Marksizm'i bir şemalar yığınına dönüştüren revizyonizmlerin bir

ürünüdür ve Türkiye Sosyalist hareketine, kaynağı resmi sosyalizm olduğu için, doğuştan bir

günah olarak damgasını vurmuş, 1960'lı ve 70'li yılların program ve strateji tartışmalarının

ardındaki gizli varsayımı oluşturmuştur.

Bu anlayışa göre, her ülke, her toplum, ilkel/köleci/feodal/kapitalist aşamalardan geçecektir.

Bir toplumun önünde hangi devrim adımı ve program olduğu da bu şemadan çıkmaktadır.

Türkiye'de burjuva devrimini tamamlamamış bir ülke olduğundan, önüne demokratik devrimi

tamamlama, demokratik bir program, program uğruna mücadele görevi koyulmuştur.

İşte M. Belge'nin yığınlar arasında doğduğunu ve ilerde egemen olacağını umduğu hümanist,

eşitlikçi, özgürlükçü, adem-i merkeziyetçi gibi nitelikler bu doğrusal tarih anlayışının ürünü

38

olarak sıralanmaktadırlar. Yani Türkiye'nin önünde demokratik devrim olduğundan, yığınlar

arasında da demokratik bir toplumun öğeleri mayalanmaktadır demektedir M. Belge özünde.

Bu anlayışın olumsuzluklarını tohumundan tanıyamayanlar onu meyvelerinden tanıyabilirler.

M. Belgenin çıkardığı 12 Eylül sonrasının Yeni Gündem dergisi, "sivil toplumculuk"

parolalarının başını çekmiştir. Bu anlayışın kökleri, acı meyvelerini vermemiş bir şekilde,

yukarıda Murat Belge'den yapılan alıntıda açıkça görülmektedir. Bir sosyalist demokrasi

yerine bir burjuva demokrasisi idealidir bu acı meyve.

Hâlbuki devrimci Marksistler daha Marks-Engels'ten beri eşitsiz ve kombine gelişim yasasını

sezmiş ve çeşitli toplumların hiç de batının tarihsel gelişim yolunu izlemek zorunda

olmadığını belirlemişti. Marks-Engels'in Zasuliçe mektuplarında, Batı da bir sosyalist devrim

olasılığı halinde, Rusya'nın köy komününden ve kapitalist olmayan bir yoldan sosyalizme

geçebileceğine dair yazdıkları. Lenin'in Moğolistan gibi ülkeler için benzer yorumları, 1905'te

Troçki'nin geri Rusya'da bir sosyalist devrim olabi1eceğini öngörmesi ve bunun 1917'de

gerçekleşmesi , Türkiye'de Doktor Hikmet Kıvılcımı'nın, tüm antik tarihin gidişinde eşitsiz ve

kombine gelişmeyi göstermesi (örneğin bir kitabının adı: "İlkel Sosyalizmden Kapitalizme İlk

Geçiş:İngiltere"dir. Yani kölecilikten ya da feodalizmden değil.) geçer ayak sıralanabilecek

bir kaç örnek ve kanıttır.

Böylesine devrimci Marksist anlayışa sahip bir devrimci de Türkiye'nin önüne, "hümanist"

değil ama sosyalist; "katılımcı" değil ama öz-yönetimci; gibi sıfatlarla tanımlanabilecek bir

program veya hedef koyar. Böyle bir anlayıştan da hiç bir zaman "Sivil Toplum"cu

yavanlıklar çıkmaz.

"Sünnet" yazarı broşürde doğrusal tarih anlayışına sözde karşı çıkmaktadır, ama fiiliyatta, M.

Belge'den aldığı veya bir telepati ile kendisinin ortaya koyduğu nitelemeler tam da tek

doğrulu gelişme çizgisine dayanan metafizik burjuva sosyalistlerinin ya da revizyonist

Marksistlerin anlayışlarının ürünüdür. Sözde reddettiğini fiilde benimsemektedir.

Bu bahse yazarın Marksizm'e yönelik eleştirileri bölümünde tekrar döneceğimizden, burada

keselim.

d) “Sünnet” Broşürü Yazarının Uslamlamalar Zinciri

Yazar, Marksizm'in de ilerleme fikrini kabul ettiği için Euro-Sentrik olduğu yolundaki

tezlerini aşağıda aktaracağımız önermeler zinciriyle açıklıyor. Yalnız, yazarın neyi demek

istediğini ele almadan önce, gerçekte ne dediğini, daha doğrusu, tam söylendiği gibi

anlaşılırsa, anlaşılır bir şey söylemediğini ve bu anlamda tam da "bizim" kültürümüzün,

"başka" kültürümüzün güzel bir örneğini verdiğini gösterelim. Broşürün başındaki önermeler

zincirini, önce bir bütün olarak aktaralım:

"Avrupa Merkezcilik

"Başlangıcı Aydınlanma çağı olarak almak fazla yanlış olmayacaktır. Meta dolaşımının doğal

evrensel karakteri ve bu dolaşımın giderek egemen hale gelmesi evrensel düşünce

sistemlerinin gelişmesini de etkiledi. Daha önceki çağlarda görünmeyen insanlığın bütünü

için geçerli tarih açıklamaları gelişti. Özellikle pozitif bilimlerin doğa üzerinde kazandıkları

39

zaferler ile ortalığı büyük bir iyimserlik kapsadı ve bu, tarihe bakışa da yansıd. Tarih, olgun

olmayandan olguna, tamamlanmamıştan tamamlanmışa doğru sürekli bir oluşum olarak

algılanmaya başladı. Gelişme ve ilerleme mantığı her şeyin odağına oturdu. İleriye doğru

mutlak gelişme fikri, insanlığın mutlaka içinden geçeceği zorunlu evreler, tek doğrulu gelişme

çizgisi düşüncesini doğurdu. Tabii ki hem doğaya karşı kazandıkları zaferlerle, hem de zaten

bu gelişme düşüncesini icat etmekle insanlığın evrelerinin en ucun da oturanlar batılılar

oldular. İnsanlık sürekli ilerliyordu ve Batı bu ilerlemenin başını çekiyordu.

"Bu ilerleme ve gelişme, mükemmele doğru gitmenin ölçüsü neydi? Bu konuda şüphesiz farklı

eğilimler vardı. Ama bu gelişmenin ana yönüne değil, gelişenin nerede ölçüleceğine ilişkin bir

tartışmaydı. Bu sürekli ilerleyen Hegel'de özgürlük, Fourier'de universal harmoni, August

Comt'ta adaletli ve akılcı bir toplum, Spencer'de herkesin mutluluğu, Marks'ta üretici

güçlerdi.

"Böylece insanlığın önüne varılacak bir nihai gelecek konuldu. Bu nihai gelecek ise batı

toplumlarının zihinde geliştirilebilen en gelişmiş şeklinden başka bir şey değildi. Kendi

tarihlerini yaşanması gereken, insan1ığın yaşayacağı genel tarih düzeyine çıkartıp

evrenselleştiren batı, diğer toplumlara da bu gözle bakmaya başladı. Diğer toplumlar

evrensele (batıya) olan uzaklık ve yakınlıklarıyla ölçülü oldular. Ve bu kritere göre medeni

veya medeniyet dışı oldular. İnsanlığın kurtuluşu, ilerleme ancak Batı Avrupa medeniyeti

dünyaya egemen olduktan sonra mümkün olacaktı.

"İnsanlığın gelişmesini ve ilerlemesini aşırı derecede Avrupa merkezli kurduktan, buradaki

kriterleri evrenselleştirdikten sonra iş kolaylaşıyordu. Evrensel ve tüm halklar için geçerli

toplumsal yaşam biçimini, bu medeniyeti onlara erkenden taşımak gerekiyordu. Çünkü

onların kendi başlarına bunu yapabilme şansları yoktu. Bunu yine üstün ve ileri batı

yapabilirdi! Sömürgecilik politikasının temel ideolojik zemini hazırlanmıştı. Modern ve uygar

batı karşısında tüm dünya ilkel, geri, barbar, vahşi idi! Bu toplumlar tarih dışı idiler ve

gelişme Şansları yoktu! Bu gelişme ve ilerleme ancak dışarıdan taşınabilirdi." (s.4)

Bu uzun alıntıdan sonra şimdi, ilk bir kaç satırda yer alan cümleleri tek tek, ve birbirini

izleyen mantıki önermeler olarak, olgularla çelişkisi, kavramların gelişi güzel ve maniple

edici kullanışları; önermeler arasındaki mantıki tutarlılık gibi bakımlardan ele alalım ve

bir örnek olarak mantıksızlıklarını göstermeye çalışalım.(Bu esasında bütün broşür için de

yapılabilir ama buna ne zamanımız ne de yerimiz var. Buradaki örnekleri dikkatlice inceleyen

bir okur, bunu kendisi de yapabilir.) Daha sonra da, burada örnek olarak ele alınan

mantıksızlığın mantığını göstermeye çalışacağız.

1. Cümle: "Meta dolaşımının doğal evrensel karakteri ve bu dolaşımın giderek egemen hale

gelmesi evrensel düşünce sistemlerinin gelişmesini etkiledi."

"Meta dolaşımı" hiç de "doğal" olarak "evrensel" bir karaktere sahip değildir. Meta dolaşımı,

yani ticaret, yani para-mal-para ilişkisi "doğal olarak" değil, toplumsal tarihsel bir süreç

sonucunda, topu topu üç-dört yüz yıl önce evrensel bir karakter kazanabilmiştir.

Anlaşılan şu bizim "batı-Merkezli" Marksizm'in, tarihsel maddeciliğin toplumsal - tarihsel

40

kategorilerinin yerine, başka bir kültürün ürünü olan "doğalcı" bir teori karşısındayız. Yazar

başka bir yerde, geleceğin "üçüncü" kültürünü de tanımlarken onun "doğası gereği" kitlesel

olacağını yazıyordu. Bu "doğal karakter" kavramı, yazarın "başka" kültüründe ve o kültürün

ürünü olan yazısında, bütün zor problemleri çözen bir anahtar olsa gerek. Herhalde ekonomik

materyalistlerin "ekonomiktir" deyip her işin içinden sıyrılmaları gibi, "natüralist-materyalist"

bir teori karşısındayız.

Doğaya dönüyoruz!

Ne var ki, bu "doğal öz" teorileri hiç de yeni değildir ve "bizim", "başka" kültürümüzün değil,

şu Batı, yani burjuva kültürünün, hem de en gerici teorilerinin dayandığı bir anlayıştır bu.

Özellikle tarih dışı ve üstü bir insan özü, doğası kavramında ortaya çıkar bu teoriler.

Yazarımız bu teoriyi geliştiriyor ve meta dolaşımından geleceğin kültürüne kadar her şeyi bu

temel kavramla açıklıyor.

"Söyleyen arif değilse dinleyen arif olsun" diye bir söz vardır. Biz de arif olmaya çalışalım.

Biz nesli tükenmeye yüz tutmuş Tarihsel Maddeci kelaynak kuşlarının diline çevirirsek,

herhalde söylenmek istenen şu: Dünya ticaretinin oluşması ve meta üretiminin genelleşmesi...

Bu süreç "evrensel düşünce sistemlerinin gelişmesini" etkilemiş.

Bu da doğru değildir ya da yanlış bir ifade karşısındayız. "Evrensel düşünce sistemi" demek,

tüm insanlar için geçerli bir öğreti demektir. Bu tür öğretilerin en tipik örnekleri, tek tanrılı

dinlerdir. Ve bunlar Aydınlanma çağının, ya da dünya ticaretinin ortaya çıktığı dönemin

ürünleri değildirler. Kastedilen başka bir şey olsa gerek. Her halde tüm insanlığın tarihini

açıklama savında olan Tarih ve Toplum felsefeleri kastediliyor. Bir sonraki cümleden de

bunun kastedildiği anlaşı1ıyor.

Ama önerme bu anlamda da doğru değildir ve gerçekliğe uymamaktadır. Evet, dünya

ticaretinin oluşmasıyla, evrensel tarih ve toplum felsefeleri arasında belli bir ilişki vardır ama

bu anlatıldığı kadar mekanik değildir. Örneğin İbni Haldun 'Aydınlanma'dan birkaç yüz yıl

önce yaşamıştır ve evrensel bir tarih ve toplum felsefesi kurmuştur. Öte yandan bu felsefe hiç

de ilerleme fikrini reddetmemiştir.

"İnsanlığın bütünü için geçerli" tarih açıklamaları da, "evrensel düşünce sistemleri" de

aydınlanmadan çok önce ortaya çıkmışlardır. Cümle gerçek tarihsel süreci doğru olarak

yansıtmamakta, onu çarpıtmaktadır. Bunu niçin vurgulama gereğini duyuyoruz? Çünkü yazar,

"evrensel tarih açıklamalarının" aydınlanmaya has, batıya has bir kültürün ürünü olduğu

iddiasındadır. Düşünce akışının temelindeki fikir budur. Ve bu fikir, gerek batı kültürünün,

gerek o kültürün temel olumsuzluklarını paylaştığı iddia edilen Marksizm'in eleştirisine giden

uslamlamalar zincirinde temel bir önermedir.

Sadece bu kadar değil, yazarın temel çelişkisiyle, sözde reddettiği batı-merkezli düşünceyi

fiilen kabul etmesiyle burada da karşılaşıyoruz. Evrensel tarih felsefelerini Aydınlanmayla

başlatmak, tam da Avrupa-merkezli bir tarih anlayışının ürünüdür. Ve yazarın yaptığı tam da

budur. Yani şu: ikinci cümlede ifade edilen fikre geliyoruz: "Daha önceki çağlarda

görülmeyen insanlığın bütünü için geçerli tarih açıklamaları gelişti." İşte bu önerme, bütün

41

burjuva ve euro-sentrik tarih kitaplarında görülen türden bir önermedir.

3. Cümle: "Özellikle pozitif bilimlerin doğa üzerinde kazandıkları zaferler ile ortalığı büyük

bir iyimserlik kapsadı ve bu tarihe bakışa da yansıdı. "

Tarihsel iyimserlik, hiç de doğa bilimlerinin gelişmesiyle bağlantılı onun sonucu olan bir

anlayış değildir. Tarihsel iyimserlik, burjuvazinin henüz yükseliş ve başarılar çağında

olmasının ürünüdür. Doğa bilimlerindeki ilerlemenin çok daha hızlı ve devasa olduğu 19.

yüzyılın ikinci yarısıyla başlayan ve günümüze kadar devam eden dönemde, aydınlanma

döneminin aksine kötümser teoriler ortaya çıkmışlardır. Toynbee'lerin, Spengler'lerin teorileri

bunlara, bir örnek olarak verilebilir.

Açıktır ki, yazarın teorisi son derece mekaniktir, doğa bilimlerindeki gelişmelerin otomatik

olarak iyimserliğe yol açtığını var saymaktadır. Ve bu mekanik anlayış da, özünde batılı,

burjuva düşüncesinden, tarih ve toplum anlayışından başka bir şey değildir.

Yazar bir de "doğa bilimleri" yerine, "pozitif bilimler" kavramını kullanıyor. Pozitif bilimler

kavramı tam da burjuva düşüncesine ait olan, yani batılı olan pozitivizmin bir kavramıdır.

Burjuvazi, işçi sınıfının baskısı ve rekabet koşullarında, nispi artık değeri yükseltmek için,

tekniği geliştirmek, bunun için de doğa bilimlerindeki gelişmeleri desteklemek durumunda

olmuştur. Burjuva teorisyenler de, doğa bilimlerine "pozitif bilimler" gibi bir pozitif (olumlu)

tanım bulmuşlardır. Böylece toplum bilimi, yani tarihsel maddecilik karşısındaki gerici

konumlarını açığa vurmuşlar, toplum bilimini, bir bilim olmaktan dışlamaya çalışmışlar ya da

ona doğa bilimlerinin kavramları ve yöntemleriyle yaklaşmışlardır (Comte, Spencer vs.).

Yazarımız işte tam da bu pozitivistlerin, yani batı düşüncesinin, burjuva düşüncesinin, o çok

reddettiği ve çoğu kez içine Marksizm'i de kattığı, pozitivizmin kavramlarıyla düşünmektedir.

İşte ilk bir kaç cümlenin analizi. Bu analizi, meraklısı tüm broşüre uygulayabilir. Gerçekte

yazar tam anlamıyla düzgün, doğrusal, evrimci bir tarih anlayışına sahiptir. Bu anlayış hiç de

diyalektik değil, ama mekaniktir. Ve bir önceki bölümde, ulaşılacak kültür bahsinde

gördüğümüz batı toplumunu idealleştirme sonucuna varan programın metodolojik, mantıksal

kökleri buralarda yatmaktadır.

Fakat bütün bunlar, bir kültür cilasına vurulmakta, gerçekte burjuva ideolojisi, idealleri,

yöntemi başka bir kültür adına savunulmaktadır.

Her kim ki kültür adına konuşur ve tartışır ve her kim ki, her kültürün ayrılmaz bir öğesi olan

sınıf mücadelesini ve onun ideolojik, teorik yansımalarını küçümseyip, bir kültür sepetine

doldurmaya kalkar, o egemen sınıfların kültürünü, ideolojisini, yöntemini, programını

savunmuş olur. "Sünnet" broşürü bu kaçınılmazlığın tipik bir örneğini sunmaktadır. Böylesine

sallapati bir broşürü belki eleştirmeye bile değmez.

Ama bu broşürü yazanlar, bu teoriyle, bu yöntemle, bu yaklaşımla, bu programla, bir

göçmenler hareketine yol gösterme iddiasındadırlar. Yapmaya çalıştığımız, bugün tohum

halinde bulunan bu görüşlerin, bir harekette egemenlik sağlamaları halinde ne türden zehirli

meyveler vereceklerini göstermektir.

Şunu da biliyoruz, bir fikri çürütmekle, o fikrin ardındaki toplumsal güç yenilmiş olmaz. Ama

42

şuna da inanıyoruz, yanlış teorik görüşlerle mücadele edilmeden, onlar teorik düzeyde

yenilgiye uğratılmadan, pratikte de yenilemezler.

Ve bugün, henüz doğuş halindeki bu harekette burada eleştirdiğimiz görüşlerin egemenliği

veya ağırlığı, bu görüşlerin ardındaki sınıf ve zümrelerin göçmenler içindeki ağırlığına uygun

değildir. Bu oldukça geçici, konjonktürel bir olgudur.

*

Yukarıda uzun uzun aktarılan bölümde, yazarın Marksizm'e yönelik eleştirisi iki temel

önermede özetlenebilir:

1) Marksizm de, aydınlanmadan kaynaklanan diğer Avrupa-Merkezli görüşler gibi, ilerlemeci

bir tarih anlayışına sahiptir.

2) Marksizm'in diğer ilerlemeci anlayışlardan farkı, "ilerlemenin ölçüsü" olarak üretici güçleri

almasındadır.

Bu fikirler hiç de yeni değildir ve örneğin Pitirim Sorokin tarafından daha mükemmel olarak

şöyle ifade edilmişlerdır: (Bu Pitirim Sorokın, bizim Lenin'in "Bay Pitirim Sorokin'in

Kıymetli İtirafları" adlı yazısında ele aldığı Sorokin'in ta kendisidir ve Toynbee, Spengler

ekolünden bir tarih felsefecisidir.)

"Batı'da son dört yüzyıldır egemen olan kültür gibi, daha çok duyumcul niteliği ağır basan

kültürlerde, insanlığın evrimi üstüne ilerlemeci doğrusal kuramlar egemen olma eğilimini

gösterirler. Böyle bir kültürde, bütün tarihi süreç, 'mağara-adamından üstün insana',

'barbarlıktan uygarlığa', 'budalalıktan bilgeliğe ve dehaya' , 'hayvanlıktan yarı-tanrılığa',

savaş ve varoluş mücadelesinden, barış, uyum ve karşılıklı yardımlaşmaya vb. giden yol

boyunca, bazı sapmalar ve ufak tefek dönüp dolaşmalarla bir çeşit ilerlemeci (müterakki)

ilerleyiş olarak görülmektedir. Yüzlerce çeşitlemesiyle insanlık tarihi üstüne bu ilerlemeci

doğrusal kuram, Duyumcu Kültürde, özellikle Duyumcul Kültürün yükselişi sırasında ve

doruğunda egemen olma eğilimi gösterir"

"Düşünsel niteliği ağır basan kültürlerde mekanistik olmayan, tanrısal olarak güdülen,

devresel ya da eskatolojik olan yahut belli bir yönelim göstermeden yükselip alçalan tarih

felsefeleri başat olma eğilimi gösterir. Tarih süreçlerinin devresel ya da dalgalanmalı

yorumunu yapan salt mekanistik kuramlar ve insanın kaderi üstüne, dünyanın ve insanın ta-

rihinin felaketli bir sonu olacağını öngören Apokaliptik Mesihçi anlayışlar, duyumcul ve daha

küçük bir ölçüde de düşünsel kültürün gerileme aşamalarında çoğalma eğilimini gösterir.

"Batı kültürü son dört yüzyılda başlıca duyumcul nitelikte olduğu için, yukardaki kurallara

göre, bu dönemin başat tarih felsefeleri ve toplumsal evrim kuralları da, başlıca ilerlemeci ve

doğrusal olmak gerekir. Gerçekten de, bunlar bölüm XIV'te gösterildiği üzere böyledirler.

Kant ve Fichte'nin, Herder ve Lessing'in, Hegel ve Adam Smith'in, August Comte ve Herbert

Spencer'in, Karl Marks ve John Fiske'nin ilerleme-evrim kuramları Darvinci ve biyolojik

evrim kuramları- bütün bunlar, Batı kültürünün o duyumcul döneminin tarih süreçlerinin,

eğilimlerinin, evrim yasalarının tipik temsilcileridir.

43

"Yirminci yüzyıl, en büyük bunalım, Duyumcul çağın sonu ve yeni bir kültüre felaketli bir

geçiş dönemi olduğu için, bugüne değin başat doğrusal tarih anlayışlarının yukarıdaki

kurallar uyarınca gerileme halinde olmaları; yükselen tarih felsefelerinin ya devresel,

yaratıcı olarak tekrarlanıcı, eskatolojik ya da apokaliptik ve Mesihçi bir tipten olmaları

beklenebilir.

"Olgular bu ummayı doğrulamaktadır. Yirminci yüzyıl, bütün toplum ve insan bilimi

disiplinleri alanında hemen hiç bir özgün ya da doğrusal ilerleme yahut evrim kuramı ortaya

koymamıştır. Yirminci yüzyılın çeşitli doğrusal kuramlarının hepsi, Hegelci, Comtecu,

Spencerci ya da Marksçı ilerleme evrim anlayışlarının minik çeşitlemelerinden başka bir şey

olmamışlardır." (P.Sorokin, "Bir Bunalım Çağında Toplum Felsefeleri", 1972, Ankara,

s.18,19)

Kaynağında, görüşler böyle ifade edilmektedir, ama biz kaynağıyla değil, onu da tam doğru

olarak anlamadığı ya da kendisine has bir yorumla değiştirdiği için, "Sünnet" broşürü

yazarının anladığı ya da savunduğu biçimiyle ele alalım.

Marksizm'in de ilerlemeci bir tarih anlayışı olduğu iddiası, baştan aşağı, vülger, mekanik bir

Marksizm anlayışından başka bir şey değildir. Eğer yazarın ikilemi içinde ifade etmek

gerekirse, Marksizm ilerlemeci olduğu kadar apokaliptik (Cöküşcül) bir teoridir. Ancak,

Marksizm’i çöküşçü ya da ilerlemeci ikilemi içinde nitelemek yanlıştır, Marksizm bunlardan

birini mutlak bir zorunluluk olarak görmez, bunları sadece birer imkan olarak görür,

geçmişteki çöküş ve ilerlemelerin nedenlerini bulmaya çalışır ve aynı zamanda, çöküşlerin ve

ilerlemenin birbiriyle diyalektik bir bütünlük içinde bulunduğunu gösterir. Bu anlayış, daha

Komünist Manifesto'nun ilk paragrafından, "ya barbarlık, ya sosyalizm" ikilemlerine

kadar devrimci Marksist'lerce daima ifade edilmiştir.

Daha da doğru, bir ifadeyle, Marksizm'e göre tarih, ne ilerlemeler, ne de çöküşlerle algılanır,

Tarih, bir gidiş, bir oluş, bir süreçtir. Bu kavramlar, ilerleme gibi, herhangi bir kritere göre

değişebilecek, oldukça sübjektif, teleolojik, ahlaki bir anlayışı dışlarlar.

Bu nedenledir ki, Marksistlerin, bir yandan kapitalizmin ya da köleciliğin, ilkel topluma göre

daha "ileri" olduğunu söylerken, diğer yandan o ilkel, barbar halklardan ve toplumlardan

hayranlıkla söz etmeleri hiç de anlaşılamayacak ya da çelişkili bir şey değildir. Ya da bunu

ancak, vülger Marksistler anlayamaz.

Dolayısıyla, yazarın iddia ettiği gibi, Marksizm'ce, üretici güçler ilerlemenin "ölçüsü" de

değildir, hedefi de değildir. Üretici güçler ve üretim ilişkileri kavramı, tarihsel sürecin,

toplumun yapısından nasıl olup ta gerçekleştiğini açıklamaya yarayan kavramlardır. Bunlar

"yapı temeli üzerinde tarihsel hareketin nasıl doğduğu"(Gramsci, Hapishane Defterleri

s.148) sorununa bir cevap getiren kavramlardır.

Marksizm'i, sünnet broşürü yazarının anladığı gibi tanımlamak, onu vülger Marksistlerin,

İkinci Enternasyonal kocakarılarının, resmi Sovyet ideologlarının anladığı gibi anlamaktır.

Bunlar Marksizm'i aynı zamanda bayağı bir metafizik sosyoloji durumuna düşürürler.

Marksizm hem bir bilimdir hem de bir bilim olduğu için bir eylemdir, eylem teorisidir.

44

Marksizm'in hedefi üretici güçleri geliştirmek değildir, hiç bir zaman olmamıştır. Marksizm'in

hedefi, yeryüzünde sınıflar var olduğundan beri ezilen sınıflar arasında daima var olmuş,

sömürüsüz, baskısız bir toplum idealidir. Marksizm'in gösterdiği ve iddia ettiği tek şey,

kapitalizmin emek üretkenliğinde yani teknolojide sağladığı devasa atılışın tarihte ilk kez bu

ideali gerçekleştirmek için nesnel bir koşul yarattığı ve bu nesnel koşulun, ancak yine

kapitalizmin bir ürünü olan işçi sınıfının kollektif aksiyon yeteneği ile bir gerçekleşme

olanağı bulabileceğidir. Ama bu sadece bir olanaktır, bir zorunluluk değil. Ezilenlerin

kurtuluşu, hatta tüm insanlığın kurtuluşu için tek olanak, tek umut bu olduğu için, Marksizm

"sınıfçı"dır.

Ve nihayet, yazarın ve kimi vülger Marksist'lerin anladığı gibi, üretici güçler sadece teknikten

ibaret değildir. İnsan en büyük üretici güçtür. Tarih ve coğrafya da birer üretici güçtür.

Marksizm bu dört başlı üretici güç göz önüne alınmadan hiç bir toplumun ve tarihsel

hareketin anlaşılamayacağını söyler.

Son bir nokta daha. Marksizm üretici güçlerin aynı zamanda yıkıcı güçler haline

dönüşebileceğini de söyler. Eğer düzgün evrimci veya ilerlemeci bir anlayış olsaydı ve üretici

güçleri ilerlemenin bir "ölçüsü" olarak ele alsaydı, bunu söylemesi olanaksız olurdu.

Bütün bunlar eğer biz söylediğimiz için kabul edilmek istenmiyorsa, bir Ortodoks ve devrimci

Marksist olduğundan herhalde yazarın da kuşkusunun olmadığı Gramsci'den bir alıntıyla

eleştirimizi noktalayalım:

"İlerleme bir ideolojidir, oluş bir felsefe kavramıdır. 'ilerleme', yapısına tarih bakımından

belirli bir kültürün öğeleri giren belirli bir anlayışa bağlıdır. Oluş, bir felsefe kavramı olup,

bunda 'ilerleme' bulunmayabilir. İlerleme fikrinde, üstü kapalı olarak, nitelik ve nicelik bakı-

mından ölçülebilme de vardır: Daha çok ya da daha iyi olduğunu belirleyerek. Bunun içinde

'sabit' ya da "sabitleştirilebilir' bir 'ölçü' tasarlanmaktadır.(...)" ( s. 59)

*

Yazar özellikle broşürün 5. sayfasında bazı Marksistlerden yaptığı alıntılarla, Marksizm'in de

ilerlemeci ve euro-sentrik bir öğreti olduğu iddialarına kanıtlar bulmaya çalışıyor. Bernstien'la

Lenin, Marks'la Van Kol, hepsi bir arada Marksist denerek sıralanıyor. Anlaşılan yazara göre

birçok Marksizmler vardır ve bunlar da tıpkı kültürler gibi, aynı değerdedirler, biri diğerinden

daha doğru ya da ileri değildir.

Bu anlayış, yazarın tipik, sınıfları ve sınıf mücadelesini reddeden, kültürcü anlayışının bir

yansımasıdır. Farklı sınıfların çıkarlarının, Marksist terminoloji içinde, onun itibarına ve

egemenliğine bağlı olarak ve onu tahrif ederek var oldukları gerçeğini göz ardı eder.

Marksizm'in ciddi bir eleştirmeni ise, böyle davranmazdı, o, öğretinin kendi öz yapısal

özelliklerini metodolojik ilkelerini bulmaya ve kendini Marksist olarak niteleyen

teorisyenlerin önermelerinde bunlara ne kadar uyduğunu araştırmaya çalışırdı. Böyle bir

yaklaşım, hem bir teoriyi kötü kopyalarına göre değerlendirme tehlikesini ortadan kaldırır,

hem de, eleştirel biçimde o teoriyi geliştirmenin tek olanağını sunar. Ama bütün bunları

yazarda aramak boşunadır.

45

Marksizm'in, ya da başka bir öğretinin bilimsel olarak nasıl eleştirilmesi gerektiği

konusundaki yöntembilimsel ilkeler için yine Gramsci'den bir alıntı yapalım:

"Bir tartışmada hasımlar arasından en zayıfların ya da en 'budalaların seçilmesi, yahut

hasımlarının düşünceleri arasında pek de esaslı olmayanların, biraz gelişigüzel söylenilmiş

olanların seçilmesi ve de böylece karşısındakinin 'yere serildiği'nin su götürmez bir olay

olduğunun kabul ettirilmeye çalışılması pek de 'bilimsel' ya da 'ciddi' bir davranış olmasa

gerek. Aslında, ikinci derecede ya da rast gele ileri sürülmüş bir görüş ya da ideolojiyi ya da

öğretiyi savunan dördüncü dereceden şampiyonların sırtını yere getirdim diye övünüp bu

öğretileri çürüttüğünü sanmaktan başka bir şey değildir bu. Öte yandan, insanın 'hasımlarına

karşı' insaflıca davranması gerekir; yani bunların gerçekten ne söylemek istediklerini

anlamaya çalışmak ve az çok kötü niyetle, söyleyişlerindeki bazı yüzeyde kalan anlamsızlıklar

üzerinde durmamak gerekir: Şüphesiz ki, böyle bir davranışı ancak tartışmayı ve okurlarının

fikir seviyesini yükseltmeyi amaç edinen bir yazar benimser, yoksa çevresinde her yola baş

vurarak ve her şekilde boşluk yaratmak isteyen biri değil." (s.159,160)

İlerleme anlayışına ilişkin son bir nokta daha. İlerleme, şu veya bu toplumsal kritere göre

değil, oluş'un birikimli, sıçramalı, karmaşık gidişi içinde, sonra gelen ama öncekini içinde

taşıyarak olumsuzlayan ve aşan anlamında ele alındığı takdirde bir "ilerleme"den, cansız

doğada, canlı doğada ve toplumda söz edilebilir.

Bugün modern fizik, Marksizm'in bir asırdan fazla zaman önce Toplum alanında keşfettiği bu

değişimi, fizik alanında keşfetmiştir. Big-Bang'tan hemen sonra, henüz atomlar yoktu,

protonlar ve nötronlar bile yoktu, bunlarında altındaki "parçacıklar" vardı. Sonra, proton ve

nötronlar oluştu, daha sonra Helyum ve Hidrojen gibi en basit atomlar. Ancak yıldızların

içindeki süreçlerde Karbon ve Demire kadar olan atomlar, bu yıldızların patlamalarında da

daha yüksek atomlar oluşabildi. Ya da kimi yıldızlar nötron yıldızlarına, "kara delik"lere

dönüştüler. Nötron yıldızları, kara delikler ve bugün dünyamızda bulunan atomlar, maddenin

evriminin belli bir aşamasındaki varlık biçimleridirler. Ve bunlar bu evrimin daha alt

aşamalarının varoluş biçimlerinin olumsuzlaması oldukları kadar onları içlerinde taşırlar.

Aynı şey, son yıllarda biyoloji alanında da keşfedildi. DNA moleküllerinin keşfi, açıkça

göstermektedir ki, daha sonra ortaya çıkan canlılar öncekileri de içeren ama aynı zamanda

onları aşan, daha çok bilginin şifrelendiği genlere sahiptirler.

Cansız Evrende dört kuvvet, biyolojik âlemde DNA'yı oluşturan dört çift ne ise, Toplum'da da

dört başlı üretici güçler aynı şeydir. Marksizm'in üstünlüğü, doğa bilimlerinin ancak yirminci

yüzyılda ulaşabildikleri bu kavrayışa, toplum alanında en azından onlardan yarım yüzyıl daha

önce ulaşmış olmasındadır, hem de onlardan çok daha sonra bir bilim olarak şekillenmesine

rağmen. Marksizm daha doğarken, fizik ve biyolojinin bugünkü gelişmişlik düzeyinde

doğmuştur. Marksizm'i hala canlı ve aşılmaz kılan bu özelliğidir.

Nasıl fizik alemde hardonlar, kuarklar, protonlar, basit atomlar, karmaşık atomlar, nötron

yıldızları sadece farklı farklı şeylerdir diyemez isek, böyle dediğimizde bunların evrenin farklı

gelişme aşamalarında var olduklarını yani oluş ve belli bir anlamda "gelişme" fikrini

reddetmiş olursak., Nasıl, bir amip ile, bir at veya bir insanı sadece farklı varlıklar olarak

46

değerlendiremezsek, böyle değerlendirmekle, bilimin kazanımlarını, bilgisizlikten bilgiye

giden süreçte, gerçekliğin daha derin bir kavranışının ifadesi olan oluş fikrini inkar etmiş ve

daha geriye düşmüş olursak, aynı şekilde, Toplum alanında da Amazon ormanlarında yaşayan

bir “ilkel” kabile ile bugünkü kapitalist, burjuva toplumları, sadece "başka", "farklı" olarak

niteleyemeyiz. Bir maymun bir terliksiye göre, bir nötron yıldızı bir fotona göre ne ise,

kapitalist toplum da bir ilkel komünal toplum karşısında aynı yerdedir.

Ama sünnet broşürü yazarı, sadece "ilerleme" fikrini değil, bizzat oluş fikrini, süreç fikrini de

reddetmektedir. Ona göre sadece birbirinden farklı uygarlıklar, kültürler vardır. Şu basit

gerçeği kavramamaktadır: Farklılık gibi görünen şey, gerçekte, oluş'un, süreç'in değişik

momentlerinden başka bir şey değildir. Böylece farklılığın kendisini de

açıklayamamaktadır.

Yazar'a göre onlar sadece farklı oldukları için farklıdırlar. Bize göre ise, farklılık denen

şey, aynı özün, süreç içindeki değişik aşamalarından başka bir şey değildir.

Yazar yazısında hiç bir zaman, toplumda, (bırakalım doğayı bir yana) bir oluş, bir "ilerleme"

olup olmadığını araştırmıyor, bu fikrin, bilimin ham maddesi olan olaylara uyup uymadığını

araştırmıyor. Reddi olgulardan, olguların incelemesinden değil, sadece birtakım ideolojik

varsayımlardan kaynaklanıyor. Şu varsayımdan: ilerleme fikrinin kabulü, ileri olana geri olanı

ezme, uygarlaştırma, barbar görme hakkı verir. Yazarın, ilerlemeyi reddedişindeki temel

varsayım budur. Uygarlaştırma hakkını Batı'nın elinden almak için, ilerlemeyi

reddetmektedir, hatta oluş'u reddetmektedir.

Bu saçma bir varsayımdır. İlerleme fikrinin yok edilmesi, diğer halkların, kültürlerin baskı

altına alınmasının, uygarlaştırılmasının, sömürülmesinin temellerini ortadan kaldırmaz. Yazar

bir anlayışı yok ederek, o anlayışa dayanan somut güçleri yok edebileceğini sanmaktadır. Ve

isin ilginci, bu tam da, burjuva rasyonalizminin, şu Euro-Sentrik düşüncenin bir özelliğidir.

"Bu düşünceleri çürütmekle bunların ilintili olduğu toplumsal öğenin ya da toplumsal gücün

yok edildiği sanılmamalıdır. (Çünkü bu aydınlanma yüzyılı tipinde bir salt akılcılık olurdu.)"

(Gramsci. s.160)

Ne mantıken ne de ampirik olarak, ilerleme fikrinin, geri olanı ezme vs. yi zorunlu kıldığı

söylenemez. Antik tarihte ilerleme fikrine sahip olmayan yüzlerce toplum, belki "geri"

oldukları için değil, ama tam da belki "başka" oldukları için, diğer ulusları ve kültürleri

ezmişler, uygarlaştırmışlar, sömürmüşlerdir.

Modern tarihte de durum başka değildir. İlerlemeci aydınlanma filozofları, başka kültürlere ve

uluslara karşı çok daha saygılıydılar, ilerleme teorilerinin egemen olduğu burjuvazinin az çok

ilerici olduğu çağdaki kapitalizm, bugünkünden çok daha az bir emperyalist niteliğe sahipti,

başka uluslar karşısında daha "uygar" bir konumdaydı. Ve bu gün, burjuvazinin kendi sonunu.

hissedip, ilerlemeyi reddettiği çağda, ilerlemeyi reddeden teoriler, sadece farklı kültürler

olduğunu söyleyen teoriler, ilerleme fikrinden çok daha fazla batı uygarlığının amaçlarına

hizmet etmektedir.

Yazar, burjuvazinin az çok demokratik olduğu çağın bir ürünü olan ilerleme anlayışının

47

karşısına, Marksist bir anlayışla çıkacak yerde, burjuvazinin gerici döneminin ürünü,

katastrofçu, ilerleme fikrini reddeden bir başka ve gerici teoriyle çıkmaktadır. Gerçekte iler-

leme teorileri de, ilerlemeyi reddeden teoriler de aynı madalyonun iki yüzüdür ve ikisi de

euro-sentrik, Batı Uygarlığının farklı aşamalarında ortaya çıkmış, o uygarlığı vaftiz eden

teorilerdir.

e) Sonuç

Dokuz sayfalık bir broşür için bu kadar eleştiri yeter. Biz bu eleştiride, en temel yöntemsel ve

programatik noktalar üzerinde durmaya çalıştık. Esasında buna rağmen ele alabildiğimiz

broşürün çok küçük bir bölümüdür. Daha birçok eleştirilebilecek noktayı, ele aldığımız

bölümler içinde bile görmezden geldik, konuyu dağıtmamak ve düşünce akışını bozmamak

için.

Buraya kadar ele alınamayan bölümlerde de, örneğin geleceğin kültürünü şimdiden yaratmak

gibi ütopik, dolayısıyla da devlete karşı değil ama başka bir kültürün insanlarına karşı olan, ya

da onları ahlaki vaizlerle ikna etmeye çalışan sonuçlar; "kültürel erozyondan" söz etmenin de,

buradaki Türkiyelilerin kendi geliştirdikleri kültürel öğelerini başka bir kültürün öğeleriyle

ölçmekten başka bir şey olmadığı vs. gibi daha onlarca eleştirecek nokta bulunabilir. Ama bu

kadarı yeter.

Sanırız okuyucu, Kültür'den ideolojiyi ayırmanın olanaksızlığını ve ideolojik zıtlıkları örten

veya görmezlikten gelen her teorinin sonunda varmak zorunda olduğu egemen sınıf

savunusunu görmüştür.

Yazarın, gerek broşürünün varlığıyla, gerek hedefleriyle, gerek savunduğu anlayışlarla tam da

batı-burjuva kültürü savunduğunu, ama bunun da en gerici biçimlerini ve epeyce de

alaturkaca savunduğunu sanırız gösterebildik.

Yazar gerçekte Devrimci-Yol hareketinden gelmektedir. Ne yazık ki, ortaya koyduğu ve

savunduğu eklektik ve son duruşmada gerici teorisiyle, sadece sezgileriyle bir göçmen

hareketi olanağını gören ve bölünmelerde göçmen çevresinde yer alanların gelişmesini

engellemekle kalmamış, bizzat karşı tarafında yanılsamalarını pekiştirmiş, gelişiminin

önlünde bir engel olmuştur.

Evet, tarihte olduğu gibi, siyasal hareketlerde de her bunalım bir üst aşamaya sıçramayla

sonuçlanmıyor, eğer ortada proletarya gibi bir devrimci sınıf veya onun ideolojisi yoksa,

bunalım, bir çöküşle son bulabiliyor ya da eski Hint, Çin medeniyetlerinde olduğu gibi bir

taşlaşmayla.

Ama her halükarda taşlaşsa da, çökse de, her medeniyet veya hareket, hiç umulmadık

yerlerden çıkan başka medeniyetlerin üzerinde yeşereceği toprağı gübreler, humuslandırır.

Demir (Hamburg) 10.01.1989

48

İkinci Bölüm

Tarih ve Demokrasi Forumunda Kültür Emperyalizmi Üzerine

Tartışmalar

Biraz da Taklitçilik, Kültür, Müzik ve Sınıflar Üzerine

Sayın Sunsay, eleştirisinde şunları yazıyor:

"Bati uygarlığını eleştiren birisi olduğunu sanmıyorum bu forumda. Beni kastettiyseniz yanlış

anlamışınız. Eleştirilen bati uygarlığı değil bati taklitçiliğidir. Bati uygarlığı Gandhi'nin

dediği gibi iyi bir fikirdir. İma ettiği gibi de fikirlerden sadece bir tanesidir. Tamamen

Amerikan kültürüne özgü olan bir bayramın, Halloween'in Turkiye'de kutlanmasının

anlamını bana söyler misiniz? Halloween'in Turkiye'de kutlanmasına karşı olmak batı

uygarlığını eleştirmek değildir. Başka bir kültüre ait olan motifi aynen alıp kullanmak

eleştirilmektedir. Kültür zaman içerisinde nesilden nesile aktarılır. Halloween'i babam bana

aktarmadı. Kimse kimseye aktarmadi. Bati taklitçisi gençliğimiz T.V.'de gördü kutlamaya

başladı. Eleştirilen budur. Kendi türküsünün, sanat müziğinin farkında olmayan bir toplumun

"İşte Opera" diye tereciye tere satmasıdır eleştirilen. Batının fikirleri değil. Tamamen yanlış

anlamışsınız."

Önce kısa açıklamalar: Batı uygarlığını sizin eleştirdiğinizi söylemedim. Doğrusu aklımdan

bile geçmediniz bu bağlamda. Genel olarak Politik İslam'ı ve onun bu foruma da zaman

zaman yansıyan yankılarını kastetmiştim.

Tabii eğer Batı uygarlığını eleştirmiyorsanız bu daha da kötü. Ama bunu zaten sizden

beklemek abes olur. Batı uygarlığının eleştirisi Sermaye'nin eleştirisi ve reddi; Ulus'un

eleştirisi ve reddi olmadan olamaz örneğin.

Bu kısa yazıda sizin seçmeciliğinize, çelişkilerinize ve probleminizin sosyolojik anlamına

değinmek istiyorum

Birincisi siz hayali düşmanlar yaratıyorsunuz. Örneğin "Halloween" in kimilerince

kutlanmasını karşı olduğunuzu, bu taklitçiliği reddettiğinizi söylüyorsunuz.

Türkiye'de bildiğim kadarıyla, nüfusun çok büyük bir bölümü için bu geçersizdir. Çok çok

küçük bir azınlığın çocukları böyle bir özenti içinde olabilirler ve muhtemelen de öyledirler.

Siz bunun taklitçilik olduğunu ilan ederek buna karşı iş yaptığınızı sanıyorsunuz. Geniş

çoğunluğun problemlerini es geçiyorsunuz. Gerçek sorunlarla uğraşmıyorsunuz.

Ama önce temel bir çelişkinizden bahsedeyim.

49

Sizler Batı'nın, ki Batı Uygarlığı demek modern Kapitalizm demektir özünde, hukukunu,

ekonomisini her şeyini alıyorsunuz, taklitçi olmuyorsunuz, onu özümlemiş oluyorsunuz; üç

beş tane zengin çocuğu, "Halloween" kutlamışsa bu taklitçilik ve çok büyük bir problem

oluyor. Biraz garip olmuyor mu? Yani Batı'nın tekniğini, ekonomisini, hukuk sistemini vs.

bütün önemli niteliklerini alırsanız taklitçi olmazsınız, ama müziğinden ya da herhangi bir

geleneğinden etkilenirseniz, taklitçi olursunuz. Aslında tam da en can alıcı sorunlarda hiç bir

sorun çıkarmıyor; müzik, bayram gibi şeyleri büyük bir problem gibi koyuyorsunuz. Üç beş

genci bırakalım, Türkiye'nin bütün insanları bunu kutlasalar ne yazar kutlamasalar ne yazar.

İşte anneler günü, babalar günü; yılbaşı gecesi gibi bir yığın şey de, tam sizin dediğiniz batı

taklitçiliğiyle kutlanır oldu, bu toplumsal ilişkilerde hiç bir değişime yol açmadı. Bunlar hepi

sahte problemler.

Batı'nın Takvimini, tatil günlerini, yazısını, kanunlarını, sermayesini, tekniğini hasılı her

şeyini alıyorsunuz, bunlarda hiç bir sorun görmüyorsunuz. Niye onlar sorunsuz da bayram

gibi, müzik gibi şeyler sorunlu oluyor? Burada seçmecilik ve çelişki yok mu?

Sonra niye "Halloween" gibi bir şeyi örnek veriyorsunuz. Örneğin Yılbaşı gecesi eğlenmek

ondan daha mı farklı? Onu Türkler babalarından mı öğrendi? Hayır. Ama bugün köylerde bile

kutlanır oldu. Millet yılbaşını kutlasa ne olur kutlamasa ne olur? Bunlar sahte sorunlardır.

Ama çelişkiniz bu kadar değil.

Şu Türklük dediğiniz şey örneğin, baştan aşağı taklitçilikle oluşmuştur. Örneğin Mevlüt'ü

alalım. Oğuz kabileleri Anadolu'ya geldiklerinde, nasıl bugün Türkiye'de batı müziğinden

etkilenen, onu taklit eden bir "Türk Batı Müziği" var ise, Bizans uygarlığının müziğini alıp,

Fecri Ebcioğlu gibi, Türkçe söz yazmışlardır. Birkaç nesil sonra da, sizin gibileri buna

"kendi" müziğimiz sanatımız demişlerdir. Belki 50 yıl sonra da Yılbaşı "kendi" bayramınız

olacak.

Bu tür süreçlerin, idari yönlendirmelerin ötesinde kendi yasaları vardır ve onları hiç

takmazlar. Atatürk bir aralar, Türk müziğini bile yasaklamıştı. Götürebildi mi? Hayır!

Arabesk müzik hala devlet radyolarında çalınmaz. Arabeskin doğuşu ve gelişimi

engellenebildi mi? Hayır. O halde öyle paniğe kapılacak bir durum yok ortada en azından şu

ne olduğu belirsiz "kültürel değerler"ini korumak isteyenler için.

*

Ama bu taklitçilik diye karşı çıktığınız fenomenin bir de sınıfsal muhtevası var.

Birincisi, Türkiye'de burjuvazi; özellikle büyük şehirler burjuvazisi ve bunların aile efradı ve

çocukları genellikle, kendi açılarından bir yanıyla son derece akıllı ve haklı olarak

kapitalizmin, ya da batı uygarlığının metropollerinde eğitim görürler veya oralara sık sık

giderler. Eh gelişmiş bir uygarlıkla karşılaşanlar da ister istemez ondan etkilenirler. Bir de

buna Kemalizm'in batı hayranlığını teşvik eden ideolojisini eklerseniz, sonuçta, egemen

sınıflar, özellikle de bunların çocukları arasında Batı'da moda olanı taklit edenler çok çıkar.

(Ama eğer buna karşı cidden mücadele etmek istiyorsanız, size o zenginleri

mülksüzleştirmenizi tavsiye edebilirim. Hem mülksüzleştirme eyleminin kendisi ile Batı'nın

özel mülkiyeti dokunulmaz kılan anlayışının reddi olarak çok daha “milli”, taklitçilikten uzak

bir iş yapmış olursunuz. Biliyorsunuz herhalde, Osmanlılar özel mülkiyeti pek takmazlar ve

bilmezlerdi. Bütün topraklar Allah'ın derler ve o toprakları çalışıp ekmeğini kazanmak isteyen

herkese dağıtırlardı. Osmanlı'nın o yangın alevi gibi büyümesinin sırrı da Yeniçerilerde falan

50

değil, yaptığı bu Toprak Reformundaydı. O zaman böyle dertleriniz büyük ölçüde

azalacaktır.)

Tekrar dönelim şu bizim iflah olmaz sınıfçı bakış açımıza. Kültürde nasıl yaşıyor sınıf

mücadelesi?

Erol Büyükburç ve Elvis Presley'i alalım isterseniz.

Herhalde biliyorsunuzdur, Elvis Presley Rock müziğini, Blues şarkıcılarından almış, bu müzik

de 50'li yılların Amerika'sında genç işçi kuşaklarının ikiyüzlü burjuva toplumuna karşı

protestosunun ifadesi olmuştur.

Ama Amerika'ya gidip orada her gördüğünü alan zengin çocukları, bu müziği taklit

etmişlerdir. Ama Türk zenginlerinin çocuklarında, fakir işçilerin bu müziği bütün sosyal

muhtevasını yitirir, iğdiş olur.

Türkiye'nin ezilenleri ise, bu müziği ilk kez Türkiye'nin zenginlerinin çocuklarında gördükleri

için, örneğin Erol Büyükburç gibilerde, bu müziğin zenginlerin müziği olduğunu düşünürler.

Dolayısıyla Amerika'da Rock dinleyen bir işçi genç ile Suadiyeli bir zengin çocuğunu aynı

toplumsal kesimden zannedip bir yanılsamaya düşerler. Oradaki Rock'un gerçek anlamı

hakkında bir fikirleri oluşmaz.

Bunu Blues, Caz için de, Beatles veya Rolling Stone veya Reggy veya Heavy Metall gibi

gruplar ve müzikler için de benzer şekilde uyarlamak mümkündür.

Neyse, ama Türkiye'de de köyden kopup modern şehrin işçisi olan insanlar duygu ve

düşüncelerini ifade etmek için bir yol bulurlar. Rock'un Türkiye'deki karşılığı Orhan

Gencebay arabeskidir. Arabesk caz'dır da aslında. Ama Türkiye'nin egemen sınıflarının yol

açtığı yanılsama yüzünden; toplumsal dayanakları ve ifadeleri aynı olan Caz ve Arabesk,

birbirine yaban kalır. Çünkü o Caz'ı sadece zenginlerde görmüştür. Dolayısıyla onun bir

zengin müziği olduğunu düşünmektedir. Ve bu müzik onun kulağına çok yabancı da

olduğundan bu yargı yerleşir kalır.

Ama Tek sesli müziğin olanakları sınırlıdır. Fiziksel sınırları vardır. Kerpiçten apartman

yapamazsınız. Bu sınırları, modern insanın, şehir ezilenlerinin duygu ve düşüncelerini

yansıtabilmek için ne kadar zorlarsanız zorlayın (örneğin Orhan Gencebay'ın en büyük

yenilikçilerden biri olması rastlantı değildir) belli sınırları aşamazsınız. Yapıyı bir yerde

kökten değiştirmek gerekir.

İşte, o “batı taklitçileri”, yol açtıkları olumsuz yanılsamalarla, daha kolay olabilecek bir

zenginleşmenin engeli olmuşlardır. Örneğin Rock, zengin çocukları aracılığıyla değil de,

Doğu Avrupa, Rusya ve Çin'de olduğu gibi doğrudan protesto müziği olduğunu bilerek

hissederek dinleme olanakları olsaydı, belki Rock-Arabesk diyebileceğimiz hiç aklımıza

gelmeyecek yeni ve ifade gücü çok yüksek müzik biçimleri ortaya çıkabilirdi.

Bu büyük şehir burjuvazisinin yaşam ve kültürü, çoğunluğu oluşturanların yaşam ve

kültüründen tehlikeli ölçüde (egemen sınıflar açısından tehlikeli) kopuk olduğu için, çünkü

egemen sınıflar varlıklarını egemen olduklarını ve ayrı bir sınıf olduklarının anlaşılmamasıyla

sürdürebilirler, Anadolu Burjuvazisi, ya da bunun politik ifadesi sayılabilecek Refah Partisi,

"Batı Taklitçiliğine" karşı çok konuştuğunda, aslında burjuvaziye şunu der: "sömürdüğünüz

kitlenin alışkanlıklarına, geleneklerine vs. ters bir yaşam tarzınız olmasın, yoksa ezilenlerin

karşısında zeytinyağı gibi açığa çıkarsınız. Ama aksini yapar, bir de yığınlardaki, yukarıda

örneği verilen yanılsamaları veri kabul ederek, "Batı Taklitçiliği" diye sahta bir düşman

51

yaratırsanız, ezilenlerde Burjuvaziye duyulan tepkiyi, ki bu tepki görünüşte Batı biçimini

almıştır, aslında kendi kanadımız ve kontrolümüz altına alabiliriz."

İşte o batı taklitçiliğini problem etmenin özü budur. Bu sahte düşman aracılığıyla,

Kemalistlere ya da büyük şehirlerin burjuvazisine karşı ezilenlerin tepkisini kendi

değirmeninize akıtabilir; burjuvaziye duyulan tepkiyi burjuvazinin zaferinin aracı

yapabilirsiniz.

Sizin yazdıklarınızda yansıyan da, bu burjuvazinin ideolojik ve maddi gücüdür.

Demir Küçükaydın

18 Şubat 1998 Çarşamba

52

Maddi ve Manevi Değerler,

Sayın Ceyhun,

O yazıda belirttiğiniz "maddi ve nanevi "değerlerle ilgili bolümde söylenenler elbette yaşam

tarzına da girerler ama ben orada kendi tanımlarımdan ziyade başkalarının tanımlarını ve

onların ona yükledikleri anlamları kastediyordum ve bunların çoğu sözlü tartışmalardan

kaynaklanıyordu. Öyle anlayanlar da vardı. Yani otomobiller, evler falan maddi değerler,

birimler falan da manevi değerler oluyordu. Ben de onu öyle alıp tartışıyordum. Dikkat

ettiyseniz yazımda Kültür üzerine bir tanım yapmaktan kaçınıyorum Özellikle politik bir

kavram olarak.

Benim kanımca, bir sosyolog olarak, Kültür insanin doğaya kattığı her şeydir, maddi ve

manevi her şeydir. Ama bu tanım aşağı yukarı Toplum'a denk düşer. Politik olarak

anlamsızdır. Orada dikkat ettiyseniz, Kültür’e yüklenen politik anlamlar tartışılıyor. Bildiğim

kadarıyla, bir UNESCO araştırmasına göreydi galiba, Kültür kavramı en çok farklı anlamlarda

kullanılan, en farklı tanımları yapılan bir kavrammış. Sayıyı tam hatırlamıyorum ama bin

civarında farklı kullanım ve tanım tespit edilmişti galiba bir zamanlar. Herhalde bu arada

biraz daha artmış da olabilir.

Sosyoloji'ye giriş dersleri ise beni pek ilgilendirmiyor. Sosyoloji'nin kendisini yanlış

buluyorum. Sosyoloji diye üniversitelerde okutulan şey, Gerçek sosyolojiyi, yani Ibni Haldun

ve Marks’ın temellerini koyduğu Toplum Bilimi gözlerden, gönüllerden ve kafalardan

uzaklaştırmak, toplumsal gerçekliği anlamsız kılmak için geliştirilmiş bir ideolojidir. Ben

sosyoloji dediğimde bunu kastederim.

Çok dilin yol açacağı toplumsal masraflara gelince. Sorun hiç de sizin abarttığınız gibi

değildir. Bu dilleri konuşanlar, bir uzlaşmayla bir kaç dilde tabellaları yazmakta anlaşırlar.

Önemli olan bir baskı olmaması, bazı dillerin keyfi bir şekilde diğerlerine karsı

dayatılmaması. Burada bir baskı değil, bir pratik çözüm söz konusudur. Önemli olan

zorlamanın olmamasıdır. Tipik bir uygulaması Avrupa Ekonomik Topluluğunda var. Her

tabelayı simdi sayısı 20'yi bulan dilde yazmıyorlar, oturup tartışmışlar anlaşmışlar, dört dili

belirlemişler. Elbette bir dili konuşanlar nerede çoğunluktaysa orada o dilin tabelaları da var.

Çok küçük sayıdaki farklı diller için ise gereğinde tercüman tutuluyor. Örneğin bir Ganalı

mahkemeye çıktığında, Almanca bilmiyorsa ona tercüman bulunuyor.

Kaldı ki, buğun elektronikteki gelişmeler (UNIKOD, Tercüme Programları, Bilgisayarlar vs.)

bunu, hatta diyebilirim bütün dillerde olanaklı kılacak düzeyde teknik olarak ve yakin bir

gelecekte. Şimdiden turistik merkezlerdeki bilgisayarlarda görülebileceği gibi istediğiniz dili

seçebilirsiniz.

Bunlar biraz daha fazla toplumsal harcamaya yol açabilir elbette ama bunun sağlayacağı

eşitlik bilinci ve duygusu, toplumsal dayanışma anlayışı bütün bu ek masraflara da değer

kanımca. Önemli olan insanların kendilerini, belirli bir idari baskı altında hissetmemesi.

53

Kıtlıktan doğan sınırlamalar ile diğeri farklıdır. O idari baskıların gerekçesi yapılmaktadır.

54

“Emperyalist Kültür” Nedir? – Oğuz’a Cevap8

Değerli Oğuz,

Sanırım astığım iki yazıda ne demek istediğimi anlamamışsınız. Sorun zekâ seviyesi ile ilgili

8 Bu cevaba vesile olan eleştiri:

“Sayın Demir,

Forum'a astığınız yazıları okudum.

Açıkça itiraf edeyim ki bu konuda karışık olan kafam daha çok karıştı.

Yani kolumdaki saati çıkarıp atmak, tamamen denizli buldanda dokunup, amerikan blue jean kesimi ile

türkiyede dikilmiş kot pantolonu kıçımdan çıkarıp atmak mı lazım.

Ben önce bir insanım, sonra sosyalistim, sonra Türk üm.

Ben insan olarak insanlık dışı olan herşeye karşıyım. Bu ne ad altında olursa olsun.

Ben Sosyalist olarak insanın emeğinin sömürülmesine karşıyım. Ne ad altında olursa olsun.

Ben Türk olarak Ülkemin bir başka ülkenin gerek ekonomik gerekse de kültürel egemenliği altına

girmesine karşıyım. Aynı şekilde ülkemin de başka ülke ve ulusu ekonomik ve kültürel egemenlik

altına almasına da karşıyım.

Bu üç kimliğim de yukarıda andığım nedenlerden dolayı birbiri ile çelişmez.

Sizin düşünme mantığınızla düşünürsem eğer insanım demek de sosyalistim demek de türküm demek

de batı kültürünün eğemenliği altına girmek.

Peki ben kendimi ne olarak ifade edeceğim ve neyin mücadelesini vereceğim.

Bakınız ben bir şeyi alıp kullanıyorsam o artık benim malımdır. Bana aitdir.

İster onu emperyalistler icat etsin ister faşistler. Önemli olan ben onu ne amaçla kullanıyorum. Önemli

olan budur.

Ben burada Türk solunun geçmişte emperyalist kültüre karşı milli denilebilecek unsurları

kullanmamasının hata mı olduğunu soruyorum.

Bunu sorarken de Nazım Hikmet'in tavrını ortaya getiriyorum. Yazılarımdan da anlaşılacağı gibi benim

bu konuda kafam henüz net değil. tartışılmasını istiyorum. bu nedenle de bir tavır almış değilim. Ben

kendi gözlüklerimi bir kenara bırakıp "acaba" diye olaya yaklaşıyorum.

Eğer Emperyalizmle mücadele etmek gibi bir sorunumuz varsa onun kültürel yanına karşı nasıl

mücadele etmeliyiz sorusuna cevap arıyorum.

Astığınız yazılardan bunun cevabını anlıyacak zeka seviyesinde olmadığımı fark ettim.

Lütfen birer cümleyle aşağıdaki sorularımı cevaplayınız.

A) hangi tür müziği dinlemeliyim.

B) hangi tür gıdaları tüketmeliyim

D) Ne tür giyim kuşamı tercih etmeliyim. Parka, askeri bot, kot pantolon ve atkımı kullanayım.

C) Zamanı ne ile ölçmeliyim. (kum saati veya güneş saati kullan demeyin lütfen)

Ben bunları hergün bir şekilde yapıyorum.

Astığınız yazıları okuyunca bu yaptıklarımın hepsinin batı kültürü altında olduğu kanaatine vardım.

Lütfen beni batı kültürünün etkisinden kurtarınız.

Saygılar,

Oğuz”

55

değil elbette, olaylara bakış tarzıyla ilgili.

Demek istediğim, hiç birimizin kolumuzdan saati atamayacağımız idi. Durum böyle olunca

da, emperyalist kültüre karşı çıkmak gibi bir hedefin kendisinin saçma ve olanaksız olduğunu;

bunun bir hedef şaşırtma olduğunu ifade etmek istemiştim.

Nedir şu "emperyalist kültür" dediğiniz şey. Lütfen bana somutlar mısınız?

Sorularınızdan çıkardığım kadarıyla. Müzik, yiyecek, giyecek ve zaman gibi alanları

kapsıyor. Bırakın insanlar hangi müziği dinlerse dinlesin, ne yerse yesin, ne giyerse giysin.

Zamanı ise mecburen zaten onun birimleriyle ölçecekler. Bundan kurtuluş yok. Bu gibi işlerle

Atilla İlhan gibiler uğraşıyor.

Sizin iddianızın aksine, Türk solu, emperyalizme karşı "milli kültür"ü çok kullandı. Bunun acı

meyveleri Türkiye'nin entelektüel taşralılığında açıkça görülür.

*

Üç adet kimlik sıralamışsınız kendinize: İnsan, Sosyalist ve Türk.

Bana sorarsanız bizzat bu sıralama kendi içinde çelişkili. Bir sosyalist kendini aynı zamanda

Türk (veya başka bir ulustan) olarak tanımladığı an, artık sosyalist değildir. (Burada bir yanlış

anlamaya karşı şunu belirteyim. Herhangi bir ulusun vatandaşı olmanız, bu hukuki

konumunuz ayrı bir konudur. Sizin kendinizi o ulustan olarak tanımlamanız ise ayrı. Sizin

dediğiniz ikincisi.)

Önce insanım demeniz de, sosyalist olmak ile insan olmak arasında belli bir gerilim olduğu

anlamına gelir. Sosyalist olmak yeterdi.

Aslında siz, tipik toplumsal adaletten yana ve humanist bir Türk milliyetçisisiniz.

Aslında Türkiye'de sosyalist olduğunu söyleyenlerin yüzde doksan dokuzu da böyledir. Bu

nedenle zaten Türkiye'de akıllı Türk milliyetçisi pek bulunmuyor. Bunların hepsi kendini

sosyalist sanıyor. Bu nedenle de çok kötü sosyalistler oluyorlar.

Sizin sosyalizme olan inancınızın içtenliğinden şüphem yok. Yanlış anlamayın. Sadece

sosyalizm ve Marksizm hakkında son derece yüzeysel ve eklektik bir bilgilenme içinde

olduğunuzdan dolayı, nesnel olarak, içtenliğinize rağmen milliyetçi bir konumdasınız.

*

Sizi batı kültürünün etkisinden kurtaramam. Kurtulmanız da gerekmiyor. Kurtulmak mümkün

de değildir. Kapitalizmde yaşıyoruz. Geri dönüş yok artık. Evet, yaptığınız her şey batı

kültürünün damgasını taşıyor. Türk kültürü diye savunmaya kalkacağınız her şey batı

kültürüdür, batıdan gelmiştir.

*

Tekrar sormak istiyorum. Sizce neler Emperyalist kültür, neler Türk kültürüdür? Lütfen

somutlar mısınız? Sanırım o zaman tartışma hepimiz için daha açıcı olur.

*

56

Sizin bir yanlışınız daha var. Bir yazınızda yine sosyalist kültürü şimdiden yaratmaktan söz

ediyordunuz. Bu konuyu da içeren bir başka yazıyı ve o yazıya gelmiş bir değinmeye

verdiğim bir cevabı da, tartışmaya bir katkı olur diye; kavramların en temel anlamlarında

olsun bir açıklık sağlar diye asıyorum.

Saygılar - demir

57

“Proleter Kültür”ün İki Farklı Kullanımı

Sayın Şafak,

Önce cevabim geciktiği için özür dilerim.

Çok dikkatli bir okuyucu olduğunuz belli ve dikkati çektiğiniz nokta dolayısıyla size teşekkür

ederim. Yıllardır, birinin çıkıp da bu soruyu sormasını bekledim. Beni bu yükten kurtardınız.

Aralarında bir çelişki yok, sadece kültür kavramının farklı kullanımları söz konusu. Zaten o

yazılardan birinde de dediğim gibi "kültür" kavramı çok riskli bir kavram.

Rusya'da devrim sonrası tartışmada, "proleter kültür" gerçekten sanat eserleri anlamında

kullanılıyor. Ama bu tartışmada bağlamı, başka bir uygarlığın, burjuva uygarlığının üstünde,

onu aşmış, sosyalist bir uygarlığın sanat eserleri, hatta sanat eserlerinden de öte, bütün

düşünsel ürünleri anlamında.

Lenin bunlara karsı, "yahu bırakalım proleter kültürü, söyle kültürlü tüccarlar olabilelim

şimdilik bu yeter" diyor. Yani biz daha burjuva kültürünü milyonlarca ezilene aktarmak gibi

bir görevle yüklüyüz, proleter kültür saçmalığı nereden cıktı diyor.

Benzer şekilde Troçki de, proleter ve burjuva devrimlerinin farkından, burjuvazinin iktidara

gelmeden önce kültürünü ve uygarlığını geliştirdiğinden, proletaryanın ise, geri bırakılmış ve

ezilen bir sınıf olarak, tüm enerjisini, en iyi kafalarını kültüre değil, politik mücadeleye

ayırmak zorunda olduğundan; iktidara geldikten sonra da uzun yıllar burjuva uygarlığının

kültürünü önce özümlemek zorunda olduğundan; onu özümlemeden aşmanın mümkün

olamayacağından; ama bu arada zaten; proletarya iktidara geldikten sonda kendisini yok

etmek zorunda olduğundan, ilerde oluşacak sosyalist bir toplumun kültürünün ise, proleter

değil, sosyalist, yani bir sınıfsız toplumun kültürü olabileceğinden söz eder ve bu kavramı

Lenin gibi reddeder.

(Aslında bu konu Türkiye devrimci hareketince ve aydınlarınca anlaşılmadan kalmış

konulardan biridir. Özellikle Lenin'in son donemdeki nefis yazıları; Trocki'nin "Edebiyat ve

Devrim" ve "Yalnız Politikayla Yaşanmaz" baslığı altında derlenen, Turkce'ye yanlış olarak

"Günlük Hayatın Sorunları" diye çevrilip yayınlanan kitapları iyi birer kaynaktır bu konuda.)

Tarih tabii Lenin ve Trocki'yi doğruladı. Gelişmenin zorunlu aşamalarının üzerinden

atlanamaz. Onlar iradenin bir vurusuyla yok edilemez. İste Çin de sözüm ona bir zamanlar

"Proleter kültür Devrimi" yapmaya kalkmış ve yıkmaya kalktığı burjuva kültüründen geriye

düşmüştü.

Bu tartışmalar bağlamında, burjuva uygarlığından yüksek bir uygarlığın kültürü

anlamında "Proleter kültür" olmaz ve olanaksızdır da.

*

İkinci Kullanımım ise, burjuva uygarlığı içinde, bir alt kültür formu olarak proleter kültür

anlamında kullanıyorum. Yani isçilerin kendi düşünce ve duygularını ifade ettikleri estetik

58

bicimler anlamında. Bunlar burjuva uygarlığının ötesinde, onu asmış bir kültürü ifade

etmezler, o uygarlık içindeki bir sınıf tavrını ifade ederler. Daha doğrusu sınıfın bir

bölümünün tavrını ve bleu jean orneginde olduğu gibi alışkanlıklarını.

Bu nedenle aralarında bir çelişki yok ama kültür kavramının farklı kullanımları var.

*

Eleştirinizin ikinci kısmına gelince,

Ceyhun Sunsay’a o zamanlar verdiğim cevapta aslında sizin sorunuza da cevap var.

Söyle yazıyorsunuz:

"Doğu Avrupa bürokrasisinin savunulacak tarafı yok, ancak bir ülkenin gençlerinin hiçbir

antiemperyalist ve/ya ulusal bilinç taşımadan, varını yoğunu ithal mali, çoğu zaman da düşük

kaliteli ve pahalı (Ör: Türkiye’de McDonald's) ürünlere yatırmasına karşı sessiz kalmak

savunulabilir mi, bilemiyorum."

Siz de gençleri kotu etkilerden korumaya çalışanlar gibi yazıyorsunuz.

(Bunlar, Genelkurmay da, militanların kafası karışmasın diyen örgüt yöneticisi de, kızın

başını boş bırakırsan ya davulcuya ya zurnacıya varır diyen baba da, namusu kaybolmasın

diye karısını ezen erkek de, Kürtleri Apo gibi bir yöneticiden korumak isteyen Türk solcusu

da, doğu Avrupaili bürokrat da olabilir. Aslında korunmak gereken en büyük kötülük

kendileridir.)

O dediğiniz pahalı ithal mallarına verebilecek parası olan gençler, hali vakti yerinde ailelerin

çocuklarıdır.

Kaldı ki, McDonald örneğiniz tıpkı rock müziğe benziyor. Mc Donald Avrupa ve Amerika'da

İsçi Kültürünün bir parçasıdır. O ülkelerin isçileri yerler CM Donald’da. Çünkü ucuzdur, iyi

örgütlenmiştir, sağlıksızdır vs., vs..

Beni şahsen, Türkiye’deki iyi halli aile çocuklarının batı özentisiyle CM Donald’da

yemelerinden ziyade; CM Donald'da çok ucuza bir sosyal hakki olmadan çalıştırılan insanlar

ilgilendiriyor.

Ayrıca şunu şimdiden söyleyeyim. On yıl sonra, Türkiye’de de, garibanlar Mc Donald da

yiyeceklerdir. Anladığım kadar bu geçici bir moda, heves.

Ulusal bilinç taşıyıp "Dürüm" ya da Lahmacun yese ne olacak?

Bu islerin kültürle, bilinçle ilgisi yok. Ucuz ve seri üretimin; organizasyonun; sermaye

birikiminin; bilginin üstünlükleri söz konusu. Bunlara karsı bilinçle ya da yasaklarla mücadele

edilemez. Bu otarşiye yol acar. Sonunun ne olacağı Doğu Avrupa'da görülmüştür.

Görülmeden önce de, tek ülkede sosyalizm olur mu olmaz mı tartışmaları bağlamında Trocki

tarafından on görülmüştür. Örneğin İhanete Uğrayan Devrim'de. Bu tartışmaların dayanması

gereken bütün kavramsal ve metodolojik temeller orada vardır.

“Milli kültürü” çok korumak mi istiyorsunuz? Mc Donald'dan daha lezzetli, daha ucuz, daha

kaliteli, daha temiz yerler açınız. İnsanlar hiç bir milli bilinç taşımadan sizin milli ve de anti

59

emperyalist yemeklerinizi yerler. Tabii bu da bizim işimiz değil. Bu sermayedarların işi. O

milli ve anti emperyalist "Dönerburger"i açanlar da, rekabet için isçisini ayni CM Donald’ın

patronu gibi, hatta daha da fazla sömürecektir. Bizim açımızdan fazla bir şey değişmeyecektir.

Benim gerçekten "kültür Emperyalizmi" diye bir problemim yok. Bunlar, çeşitli geri ülkeler

burjuvalarının, emek üretkenliği, dolayısıyla rekabetteki kötü konumlarını düzeltmekten

başka bir işe yaramayan ideolojik araçlardır.

Ama burjuva uygarlığının; kapitalizmin ortaya çıkardığı sonuçları, değerleri eleştirmek, bir

sosyalist program taslağı oluşturmak diye bir sorunum var.

Mc Donald örneğimize dönersek, burjuva uygarlığı hayatı öyle hızlandırmıştır ki, yemek gibi,

insana en büyük zevk veren eylemlerden biri bile, aceleyle bir tıkınmaya dönüşmüştür. Antik

uygarlıklardaki kadar olsun insan artik yaşamamaktadır. Vs. vs..

Kanımca eleştirilmesi, eleştirel bir gözlükle bakılması gerekenler bunlar.

İnsanin tekrar ağız tadıyla; bir dostlar meclisinde zaman stresi olmadan yemek yiyebilmesi

için ne yapmak gerekir?

Bence ilk şart: kapitalizmi ortadan kaldırmak!

Saygılarımla

Demir Küçükaydın

60

Üçüncü Bölüm

“Yeni Zamanlar”da Tekrar Kültürel Özerklik Üzerine Yazılar

Kültür ve Politika

Kimi kavramlar, içerikleri ve onlara yüklenen anlamlar bir yana, sadece var oluş ve

kullanılışlarıyla bile belli bir dönemin ruhunu yansıtmakla kalmazlar; o döneme damgasını

vuran ideolojik iklimin bir göstergesi de olurlar.

1960'lı yıllar ve yetmişlerin başı göz önüne getirilebilir. O dönemin kültür, politika, felsefe,

sosyoloji dergilerinde, bu konulardaki yazılarda en çok geçen kavramlar, "sınıflar",

"burjuvazi", "proletarya", "küçük burjuvazi", "ideoloji", "kapitalizm", "sosyalizm",

"emperyalizm", "az gelişmişlik", "sömürü", "çelişki", "planlı ekonomi" gibi kavramlardı.

Bunlar sadece sol bilinen çevrelerin kullandığı kavramlar değildi. Üniversitelerde ve bütün

entelektüel hayatta bu kavramların karşı koyulamaz bir egemenliği vardı. Bu kavramlar yerine

başkalarını kullananlar, özellikle burjuvazinin ideologları bile, başka kavramları kullanırken,

örneğin "kapitalizm" yerine "pazar ekonomisi", "üçüncü dünya" yerine "gelişmekte olan

ülkeler" gibi kavramları kullanırken, burada başka bir adlandırmayla da olsa tartışılan aynı

içerik olmaya devam ediyordu. Pazar ekonomisinden de bahsedilse, o kapitalizm olarak

tartışılıyordu o tarz adlandırma bile değiştirme çabasına karşı bir savunmanın ifadesi

oluyordu. Bütün bu kavramlar ve o kavramların değişik adlandırmaları ve o kavramlara

yüklenen çeşitli içerikler, o yıllarda başka türlü sorunların insanlığın kafasını meşgul ettiğini

gösteriyordu.

Var olan sistemin katlanılmazlığı, değiştirilmesi gerektiği ve değiştirilebileceğine dair

bir varsayımın gizli bir egemenliği vardı. Bütün tartışmanın ardında, bu değişimin sınıfların

hareketleriyle, ezilenlerin hareketleriyle, siyasi iktidara yönelerek ve kapitalizmin ötesinde

sağlanabileceği gibi ifade edilmemiş ön kabuller olmadan, o yıllardaki bu kavramların

belirleyiciliği anlaşılamaz.

Son çeyrek yüzyılda, bu kavramların hemen hepsi, marjinalleşmiş sol grupların küçük

dünyalarına çekildiler, ortalığı başka türlü kavramlar kapladı: "globalleşme", "modernizm",

"post modernizm", "liberalizm", "kültür", "kimlik", "çoğulculuk", "yapısalcılık", "post

yapısalcılık", "dekonstrüksiyon", "konstrüksiyon", "söylem" vs..

Hatta yer değiştirmelerin yaklaşık bir listesi bile yapılabilir: "kapitalizm" ve "emperyalizm"in

yerini "yeni liberalizm" ve “globalleşme”; "ideoloji"nin ve "terminoloji"nin yerini "söylem";

"sınıflar mücadelesi" ve "ideolojik mücadele"nin yerini "kültürel kimlik" ve "çoğulculuk",

"kültürler savaşı"; "analiz" ve "sentez"in yerini "konstruksiyon" ve "dekonstruksiyon";

"Marksizm”in, "sosyalizm”in", "Tarihsel Maddeciliğin" yerini "yapısalcılık"; "post

yapısalcılık" almış durumda.

Ama bunlar sadece kavramların basit bir yer değiştirmesi değildir, bütün bu kavramların

ardında yatan, kapitalizmin ortadan kaldırılabilirliğinin gerekli ya da mümkün olduğuna dair

61

bir tartışmanın yokluğudur. Gerçek ideolojik egemenlik, kapitalizmin evrensel zaferi tam da

burada gizlidir. O kavramları kullanmaktan kaçınmak ya da onlara muhalif anlamlar

yüklemek de sonucu değiştirmemekte, o dikte edilmiş alanın sınırları dışına çıkılamamaktadır.

Kültür kavramı son çeyrek yüzyılda, giderek sıradan, kenarda bir kavram olmaktan çıkarak

baş köşeye oturmuş kavramlardan biri. Çoğu kez, "kültürel kimlik", "kültürel azınlık",

"kültürel çoğulculuk" gibi bir sıfat formuyla ya da "politik kültür", "modern kültür", "alt

kültür", "global kültür", "çok kültürlülük" gibi başka bir sıfatla sınırlanmış isim formuyla

karşımıza çıkıyor. Sıfat formu genellikle politik, taleplere ve eyleme ilişkin bir ağırlık

taşırken, isim formları daha ziyade salt sosyolojik kavramlar olarak karşımıza çıkıyor.

Hangi biçimiyle olursa olsun, bu kültür kavramının yaygın kullanımının çeşitli varyasyonları,

en değiştirmeye yönelik gibi göründüğü noktada bile, kapitalizme karşı bir içerik taşımıyor ve

onun çerçevesinde bir değişiklik anlamına geliyor.

İdeolojik gericilik, kavramlara yüklenen anlamlarda değil, sorulara verilen cevaplarda değil,

bizzat sorularda ve bizzat kavramların kendilerinde. Bizzat o kavramların bugünkü

anlamlarıyla kullanılışı ve o kavramların o anlamlarıyla ortaya çıkan problematikler

burjuvazimin ideolojik egemenliğini ve büyük tarihsel zaferini yansıtıyor.

Bu en iyi Kültür kavramında görülebilir. Herkes, Abdullah Öcalan'dan Özgürlük ve

Demokrasi Partisi'ne kadar herkes "çok kültürlülükten", "kültürel çoğulculuktan", "kültürel

kimlik"lerin korunması geliştirilmesi ve ifadesinden yana. Bundan yirmi yıl önce ise,

kimsenin aklına bu konularda bir şey söylemek gelmezdi.

Bunun bir gelişme olduğu düşünülebilir ilk bakışta. Toplumsal hayatın daha dakik ve derin

kavranması sonucunda, eskiden problem edilmeyen şeylerin şimdi problem edildiği

düşünülebilir. Acaba öyle mi? Kültür kavramı bize iyi bir örnek teşkil edebilir.

Kültür kavramı altmışlı yılların sınıf ve ideoloji kavramlarının yerini almıştır adeta. Kültürden

söz edildiğinde ideoloji yok olmaktadır. Durum ve çıkarları farklı toplumsal gruplar, yani

sınıflar ve onların çıkarlarını ifade eden kavramsal sistemler yok olmaktadır. Her biri aynı

konumda veya değerde farklı kültürler, kültürel gruplar ve bunların ilişkisi konu olmaktadır.

Eskiden sorun sınıflar arası ilişkiler ve onların arasındaki mücadele ve buna ilişkin bilginin

ezilenlerin kurtuluşu için nasıl kullanılabileceği iken, şimdi sorun, kültürler arası ilişki ve bu

ilişkinin nasıl düzenlenebileceğidir.

Böyle bir sorun yok mudur? Elbette vardır. Ama bu sorunun, diğerinin yanında onu tamamlar

bir bağlamda tartışılması başkadır, diğerinin yerini alması ve diğerini zihinlerden sürmesi bir

başkadır. Altmışlı yılların kavram sistemi içinde, ideoloji kültüre hiç bir zaman bugünkü

gericilik döneminin kültür kavramının ideolojiye davrandığı gibi davranmamıştı. Kültür

ideolojinin, sınıfların içinde ve yanı sıra çeşitli içeriklerle, gelişmemiş bir alan olsa da bir

varlığa sahipti, gelişmemişliği ilişkinin yapısından değil, sosyal pratikten kaynaklanıyordu.

Ama bugünkü konumda, kültürün içinde ya da yanında ideoloji kavramının bir yeri yoktur.

Bu aynı zamanda, altmışlardaki anlamlarıyla kültür kavramının da yeri yoktur demektir.

Aslında, kültür kavramının bugünkü kullanılışı ve problem ediliş tarzı, altmışların kültür

kavramı ve problem edişleri üzerinde onları inkâr eden bir diktatörlüktür. Dolayısıyla

bugünkü biçimiyle kültür ve kültür tartışmaları aslında, ideolojiyi yok etmelerine, bu

dünyadan sürüyor görünmelerine rağmen, bütünüyle ideolojiktirler ve ideolojik bir saldırının

unsurlarıdırlar.

*

62

Ellilerde yapılan bir araştırmada 160 ayrı tanımı tespit edilmiş kültürün9. O zamandan bu

güne neredeyse yarım yüz yıl geçti, ve son çeyrek yüzyılda, kültür kavramı, toplum bilimleri

ve politika alanında en çok kullanılan kavramlardan biri haline geldi. "çok kültürlülük",

"kültürel kimlik", "kültürel çoğulculuk", "kültürler savaşı" vs. gibi kavramlar ve sorunlar

entelektüel hayatın başköşelerini çoktan ele geçirmiş bulunuyor. Dolayısıyla arada geçen

zamanda, Kültür kavramının kimi kullanımlarının bir yandan daha netlik kazanırken diğer

yandan da yepyeni anlamlarının ve kullanımlarının ortaya çıktığı düşünülebilir.

Buna ek olarak değişik uluslarda ve politik kültürlerde de kültürün kullanımları arasında

büyük farklar bulunmaktadır. Öreğin Alman geleneğinde diğer Avrupa ülkelerinden farklı

olarak, kültüre adeta uygarlık gibi bir anlam yüklenmektedir10

.

*

Kültür nedir?

Kültür, en genel anlamıyla, insanın doğaya kattığı her şeydir. Klasik tarihsel maddecilik,

kültürü bu anlamıyla özellikle, uygarlık kavramıyla belli bir zıtlık içinde, uygarlık öncesi

toplumları tanımlarken kullanmıştır.

Bu tanım bağlamında, kültürsüz hiç bir toplum yoktur, nerede bir insan toplumu var ise, orada

bir kültür de vardır. Uygarlık ise, ilk kez Mezopotamya'da ortaya çıkmış belli bir artı ürün,

dolayısıyla şehir, devlet, para, yazı demektir. Bu anlamda, nerede sınıflı toplumlar varsa,

orada bir uygarlık da vardır.

Kültürün bu en genel ve sosyolojik tanımı neredeyse toplum kavramına denk düşer. Doğadan

soyutlanmış bir Toplum kavramı gibidir bu bağlamda Kültür.

Fakat politik tartışmalar bakımından kültürün bu kullanımının doğrudan programatik bir

önemi pek olmamıştır. Kültür ile klasik Marksist öğreti başka bağlamlarda da, ona yüklenen

başka içeriklerle de tartışma konusu olmuştur. Bunların en önemlilerinden bir kaçını şöyle

sıralayabiliriz: Ulusal sorun bağlamında, özellikle Avusturyalı Marksistlerle yürütülen

“kültürel özerklik” tartışmaları ve Ekim Devrimi sonrasında "proleter kültür" tartışmaları.

*

Başka bir değerler sistemi, sanat anlamında kültür Ekim Devrimi sonrasında özellikle

"Proleter Kültür" tartışmaları bağlamında söz konusu olmuştur. O dönemde, bir takım Küçük

burjuva sosyalistleri ve sanatçıları "proleter bir kültür" kurmaktan söz ediyorlardı. Lenin ve

Troçki gibi, klasik Marksist öğretiyi savunanlar ise, bunun saçmalık olduğunu söylüyorlardı.

Proletarya diyorlardı, ezilen bir sınıf olarak, yoksul bir sınıf olarak kültürünü geliştirebilmiş

bir sınıf değildir. Burjuvazi, daha iktidara gelmeden, bir kaç yüz yıl boyunca, kendi

edebiyatını, felsefesini, değerler sistemini geliştirme olanağı bulabilmiştir. Burjuvazi her

şeyden önce zengin bir sınıftır. Kültüre ayıracak zamanı ve kaynakları vardır. Proletarya ise

hiç de bu durumda olmamıştır olamaz da. O enerjisini, en iyi beyinlerini burjuvaziyi devirme

mücadelesine aktarmak zorundadır. Kültüre ayıracak, ne vakti ne de nakdi vardır. İktidara

geldikten sonra ise, yapması ilk gereken, kültürel bir gelişmenin ön koşullarını hazırlamaktır:

yani insanların okuma yazma öğrenmesi ve eğitimi; bunun yaygınlaşması ve kalitesinin

yükselmesi; insanlığın (burjuva ve antik) kültür mirasının tüm insanlarca erişilebilir olması ve

9 A. Kreobler ve C. Luckhon, "Culture, A Critical Rewiew of Consepts and Definitions", Cambridge

(mass.), 1952. Zikreden V.Kelle, M. Kovalson "Tarihsel Maddecilik" s.156 10

Norbert Elias, "Über den prozeß der Zivilisation", Frankfurt am Main, 1976

63

özümlenmesi. Emek üretkenliğinde sağlanacak yükselişlerle, ezilen ve çalışanların kültüre

ayıracak zaman ve enerjileri olması vs..

Proletarya iktidara geldikten sonra da enerjisini bu işlere ayırmak zorundadır. Bu da hiç

proleter kültür değil, burjuva kültürünün özümlenmesi ve yaygınlaşması anlamına gelir. Kaldı

ki, proletarya, iktidara geldiği andan itibaren bir sınıf olarak kendini yok etmek zorundadır.

Egemen bir sınıf olarak da, kendi kültürünü geliştirecek zamanı olmayacaktır, eğer en temel

kültürel görevler bile olmasaydı.

İlerde sosyalist bir toplumun kültürü elbette olacaktır ama bu sınıfsız bir toplumun kültürüdür

artık, proletaryanın değil.

Lenin ve Troçki gibi klasik Marksistler ile küçük burjuva sosyalist ve sanatçıları arasında

dışarıdan bakan için paradoks gibi görünecek bir durum vardır bu tartışmalarda. En klasik

Marksistler yani en proleter konumları savunanlar, "bırakalım proleter kültürü, bir ilk adımda

burjuva kültürünü özümlemeliyiz" derlerken (Lenin: "Kültürlü tüccarlar olalım" veya

"kafanızı, insanlığın bütün hazineleri konusunda bilgi edinerek zenginleştirdiğiniz zaman

komünist olabilirsiniz ancak" diyordu.); küçük burjuva sosyalistler ya da sanatçılar "proleter

kültür" kurmaktan söz etmektedirler.

Bu, proletarya ve küçük burjuva sosyalizminin ezeli ayrılığıdır. Proletarya sosyalizmi, var

olan toplum içinde geleceğin toplumumun örnekleri ve ilişkileri kurulamayacağını söyler,

daima vurguyu burjuva uygarlığının özümlemesi ve eleştirisine yaparken; küçük burjuva

sosyalizmi hep geleceğin toplumunun ahlakını, ilişkilerini, kültürünü vs. bugünkü içinde

kurmaya çalışır ve tek yapabildiği aslında burjuva toplumunun ilişkilerinden bile geri, bir

küçük burjuva ütopyasından başka bir şey olmayan bir dünyanın denemelerine girişir; bunlar

yenilgiye uğrayınca da aynı hızla, suçu sosyalizme atıp, gerçekçi olarak, çocuksu

hayallerinden kurtulmuşlar olarak burjuva toplumunun basit avadanlıkları haline dönüşürler.

Klasik Marksist tezler en parlak doğrulamasını Çin'deki "Proleter Kültür Devrimi" ile de

görmüştür. Zaten bu devrimin adı bile, onun klasik Marksist bakış açısıyla bir ilişkisi

olmadığını gösterir. "Proleter Kültür Devrimi", bırakalım bir "proleter kültür" yaratmayı veya

böyle bir devrim başarmayı, var olan burjuva kültürünün bile gerisine düşmeyle

sonuçlanmıştır.

İşin ilginç bir yanı var. Günümüzdeki, post modern, yapısalcı, post yapısalcı teorisyenlerin

çoğu, yani şu kültürün de içine dâhil olduğu, bugünkü ideolojik iklimin kavramlarıyla

yazanların çoğu, altmışlı yıllarda, özellikle "proleter kültür devrimi"nden etkilenmiş küçük

burjuva sosyalistleriydi; bunlar daha sonra aynı hızla bugünkü gericilik ikliminin teorisyenleri

haline dönüştüler. Buna karşılık, klasik Marksist konumları savunanlarda böyle bir savrulma

pek görülmez. O dünün "Proleter Kültür Devrimi" yapanları bugünün "çok kültürlü";

"kültürel çoğulcu" bir toplumda "kültürel kimlik"lerini nasıl koruyacaklarıyla uğraşır oldular.

Böylece yaygın ve egemen anlayışlar bakımından çok ilginç bir durum ortaya çıkıyor.

Diyelim ki, modası geçmiş altmışlı yılların kavram ve tartışmalarına ilişkin bugün neler

öğreniliyorsa, bunlar bugünün ortalığı kaplamış teorisyenlerinden öğreniliyor; onların ise

aktardıklarının ve anladıklarının gerçek Marksizm'le ilgisi yok. Ama onlar gerçeğiyle ilgisiz

bu karikatürü -çünkü kendi anladıkları Marksizm oydu- gerçek Marksizm diye

sunmaktadırlar. Bu ortamda, herhangi bir insanın gerçeği bulması giderek

olanaksızlaşmaktadır. Bu yöndeki çabaları destekleyecek bir sosyal hareketin de en küçük bir

kıpırtısının olmadığı böyle bir zamanda, gerçek Marksizm'in bulunup kavranabilmesi genç

64

kuşaklar için adeta olanaksız olmaktadır. O bir iftiralar yığınının altından çıkarılmak

zorundadır.

Ispanakta demir olduğu düşüncesi çok yaygındır ve bu genel kabul aslında bir tercüme ya da

dizgi hatasından kaynaklanmaktadır. Ve nihayet ıspanakta demir olduğu yanlış fikrinin pek

fazla bir zararı da yoktur. Olmasa da sonunda yediğiniz bir sebzedir ve sağlığa bir zararı

yoktur, belki başka faydaları bile vardır.

Ama Marksizm söz konusu olduğunda, adeta her alanda, her konuda; hiç de dizgi ya da

tercüme yanlışlarından kaynaklanmayan yığınla ıspanakta demir hikâyesi vardır. İşin kötüsü,

bu yalan yanlış bilgiler zehirli sebzelerin yenmesine yol açmaktadır. Bunu en iyi de; ikisi de

aslında aynı sorunu ele alan klasik Marksist "Kültürel Özerklik" "Dillerin eşitliği" "ezenlerin

ve ezilenlerin kültürü" tartışmalarıyla; günün moda "çok kültürlülük"; "kültürel çoğulculuk"

"kültürel kimlik" tartışmalarının "kültür" kavramına yükledikleri anlamların analiziyle

görülebilir.

*

Şu tür akıl yürütmelere açık veya gizli olarak her yerde rastlanabilir ve son derece makul gibi

görünüyor:

"Lenin kültürel özerkliğe karşı çıkmıştır. Yani Marksistler kültürel özerkliği tanımıyorlar,

dolayısıyla, özerk kültürler olmaz ise, çok kültürlü, bütün kültürlerin bir arada yaşayabildiği

ve kendilerini geliştirebildiği bir toplum da mümkün değildir. Aslında Marksistlerin kültürel

farklılıkları görmediği ve önemsemediği; böyle bir problemin varlığını görmek istemediği

bile söylenebilir. Lenin ezen ve ezilenlerin kültüründe söz ederken toplumdaki kültürel

farklılıklara gözlerini kapamakta veya onu bir problem etmemektedir."

Bu tür iddialar ve son derece yaygın anlayışların yanlışlığını ve ideolojik anlamını

kavrayabilmek için, kültür kavramına bugün yüklenen anlamla, Lenin'lerin tartışmalarında

yüklenen anlamların bir karşılaştırılmasıyla varılabilir.

*

Bugün herkes çok kültürlülükten yana. Özellikle Avrupalılar. Ve bu çok kültürlü toplumun

gerçekleşmiş modeli ve ideali de ABD'den başka bir şey değil.

Peki, nedir bu "çok kültürlü" toplumu ifade ederken kültür kavramına yüklenen anlam?

Kültür, politik alanın dışındakiyle tanımlanmaktadır. Tıpkı din gibi.

Modern batı uygarlığı, yani kapitalizm, yani burjuvazi dini kişinin bir inanç ve vicdan sorunu

olarak tanımlar. Politik alanın, yani devlete ve iktidara ilişkin alanın dışına iter. Ama bu dışa

itişin bizzat kendisi, bir politik tavırdır ve bir ideolojik ve politik baskı ve egemenlik içerir.

Ama ya bir din için, din kişinin özel bir sorunu değil, bir kişisel inanç sorunu değilse; o

kendini hukuki, siyasi ve diğer yönleriyle insan ilişkilerine düzenleyen bir sistem olarak

görüyorsa ne olacaktır (örneğin İslamiyet böyledir).

Bu noktada, aslında vicdan hürriyeti denen ilkenin, hiç de öyle dinler karşısında tarafsız

olmadığı; dinin belli bir anlayışının, burjuva anlayışının diktatörlüğünden başka bir şey

olmadığı görülür. Dini kişinin, politika dışı, inancına ilişkin bir alan olarak gören bir din

anlayışına sahipseniz, sorun yoktur, her türlü hoşgörüyü tadabilirsiniz. Ancak, dininiz ya da

din anlayışınız, politik ve devlete ilişkin olan alanı kapsadığı an, o sözde özgürlük alemi biter

ve yerini gerçek bir baskı ve şiddet alır. Benim dinime göre, cezayı kadılar vermeli; vergiler

65

halifeye verilmeli dediğiniz anda, kadılarınız tutuklanacak; halifenin vergi memurları

tutuklanacak veya vergi vermediğiniz için hapse gireceksiniz demektir.

İşte son yılların moda "çok kültürlülük"; "kültürel çoğulculuk"; "kültürel kimlik"

kavramlarında ifadesini bulan kültür kavramı da, böyledir; politik alanın dışına ilişkindir.

Kültür politik olmayandır. Tıpkı din gibidir. Politik olmayan din de bu kültürün bir

öğesidir; içine kimi gelenekleri ve dili de almıştır.

Bu bakımdan çok kültürlülük baştan aşağı bir aldatmacadır, daha doğrusu, batı uygarlığının

kendi kültür anlayışını, tanımını, diğer kültürlere dayatmasıdır; batı uygarlığının kültür

tanımının diktatörlüğüdür. Diğer kültürlerin kültür anlayışlarının ve tanımlarının baskı altına

alınmasıdır. Kültürel olan, bu tanımda, siyasi anlamı olmayandır. Yemektir örneğin, giyimdir,

günlük hayata ilişkin kimi alışkanlıklardır, konuştuğunuz dildir. Ama biri çıkıp, benim

kültürümde devlet yok, benim kültürümde bir ulustan olmak diye bir kavram yok, benim

kültürümde saniyeler dakikalar yok, benim kültürümde özel mülkiyet yok, benim kültürümde

polis yok, benim kültürümde mahkemeler yok diyemez. Bunları dediği an, çok kültürlülük

efsanesi biter, söyleyen soluğu ceza evinde ya da tımarhanede alır. Çok kültürlülük, ulus

ilkesine dayanan devletleri kurtarmak için çıkarılmış, batı uygarlığının kültür anlayışının

diktatörlüğüdür.

Sizin kültürünüz kültüre, saniyeleri, devleti, vergi memurlarını, polisi, mülkiyet biçimlerini

içeren bir anlam veriyorsa; o sözüm ona çok kültürlü toplumda sizin yeriniz akıl hasta hanesi

ya da hapishanedir.

Bu noktada, kültür kavramının bu egemenliğinin aslında bir ideolojik saldırı ve egemenliğin

ifadesi olduğu ortaya çıkmaktadır. Kültür kavramına bu yoğunlaşmalar aslında ideolojik

kavramının reddi ve yok oluşuyla birlikte gitmektedir. İdeoloji de kültürün dışına itilmiştir.

Siz ideolojiyi kültürün içinde kabul eden bir kültüre sahipseniz, bu dünyada yine yeriniz

yoktur.

Bu bakımdan, çok kültürlülük, kültürel kimlik, kültürel çoğulculuktan söz ettiğiniz an;

ideolojiyi de kültürün bir öğesi kabul eden anlayışlar üzerinde bir diktatörlüğünüz var

demektir. Bizzat bu gün kültüre verilen anlamla kültür üzerine söylem ve tartışmalar kültüre

ideolojiyi de dahil eden anlayışa karşı ideolojik bir saldırıdır.

Lenin'ler "kültürel özerklik" tartışmalarını yürütürlerken, Kültür kavramına, bugünkü ikiyüzlü

tanımlamanın aksine ideolojiyi de dahil ediyorlardı. Daha doğrusu bunun ayrılamayacağını

savunuyorlardı haklı olarak.

Yıllar önce yazdığımız bir yazıda şöyle yazıyorduk:

"Kültürün şu ya da bu görünümünü ideolojiden ayırmak; düşünce düzeyinde yapılabilecek bu

soyutlamayı gerçek hayatta yapmak mümkün olmadığı için Lenin "Kültürel Özerklik"

sloganına, özerklinin kendisi sırf kültürle sınırlanıyor olsa da karşı çıkmaktadır. Eğer kültürel

özerkliği savunanlar ideolojinin ayrılmasını mümkün görüyorlar ise, bu ayrılmanın nasıl

olabileceğinin somut mekanizmalarını da göstermek zorundadırlar.

Lenin'in, ideolojinin Kültürün soyutlanamaz bir öğesi olduğundan hareketle; her toplumda iki

kültür olduğundan söz etmesi, bu soyutlanamazlık göz ardı edildiği, görmezden gelindiği için

yanlış anlaşılmaktadır. Şimdi de bu yanlış anlamanın üzerinde duralım. Lenin şöyle yazıyor:

"Her ulusal kültür, gelişmiş olmasa bile, demokratik ve sosyalist bir kültürün öğelerini

içerir, çünkü her ulusta, yaşam koşulları zorunlu olarak demokratik ve sosyalist bir

ideolojiyi doğuran, sömürülen bir emekçi yığın vardır. Ama her ulusta, aynı zamanda bir

66

burjuva kültür de vardır ve bu, ulusal kültürün "bir öğesi" olarak kalmaz; egemen kültür

biçimine bürünür. Böylelikle, "ulusal kültür", genel olarak büyük toprak sahiplerinin,

papazların ve burjuvazinin kültürüdür." (s. 21)

Bu çok bilinen alıntıda Lenin'in egemen ve alt olarak nitelediği şey gerçekte ideolojidir. Ama

ideolojiyi kültürün herhangi bir boyutundan pratik hayatta ayırmak mümkün olmadığı için,

Lenin okuyucunun anlayışına sığınıp, kavramsal düzeyde bu ayrımı yapma gereğini

duymamakta, dolayısıyla "iki kültür"den söz etmektedir."11

Aynı dönemde yazdığımız başka bir yazıda, bu klasik Marksist anlayışı örneklerle şöyle

açıklıyorduk:

"Kültür kavramı birçok farklı anlamlara sahiptir bu anlamlar arasında kesin bir sınır çizmek

de güçtür.

Örneğin Kültür, "bir yaşam tarzı" olarak anlaşılabilir. Farklı kültürler arasındaki,

Almanların "Günlük Hayat" dediği alandaki kültürel çatışmalardan söz ederken, "Kültür

farkı" gibi bir kavram kullanıldığında, Kültürün buradaki anlamı yaşam tarzıdır. Yani kimi

sandalyede yemek yer, kimi bağdaş kurup, kimi elle yer, kimi çatal bıçakla, kimi duran suyu

akıtıp yıkanır, kimi akan suyu durdurup yıkanır vs.. Ve bu yaşam tarzı farklılıkları "Günlük

hayatta" müthiş çatışmalara yol açarlar. Ancak bu çatışmalara ne devrimle, ne yasalarla ne

kararnamelerle son verilemez. Bunlar ancak hayatın kendiliğinden akışı içinde değişip yok

olma şansına sahiptirler. Dolayısıyla siyasi bir sloganın konusunu oluşturamazlar. "Kültürel

Otonomi"den kastedilen herhalde bunlar olmasa gerek. Yani "yaşam tarzı" anlamında

kullanılmıyor olsa gerek.

Kültür, güzel sanatların genel bir karşılığı olarak da kullanılır. Kastedilen herhalde bu da

değil. Kimsenin şu veya bu şiiri yazmasına; şu veya bu müzik parçasını bestelemesine

kimsenin karıştığı yok. Ürünün kaderi de büyük ölçüde kapitalizmin pazar yasalarına göre

belirlenir.

Kültür, toplumdaki bütün maddi ve manevi değerler olarak anlaşılıyorsa, sorun daha

basitleşmiş olmuyor. Örneğin Türklerin, Almanlarla ortaklaşa maddi ve manevi değerleri,

ayrı olanlardan çok fazladır. Aynı tipte, mutfak, banyo, tuvalet, odalardan müteşekkil,

çekirdek aileye göre yapılmış evlerde yaşıyorlar, aynı fabrikadan çıkmış elbiseleri giyiyorlar,

aynı fabrikalarda çalışıyorlar, aynı türden arabalara biniyorlar, hesaplarını aynı zaman,

para, ölçü birimlerine göre yapıyorlar, aynı saatte kalkıyor ve aynı saatte yatıyorlar, aynı

yollarda yürüyüp, aynı mağazalardan alış veriş ediyorlar vs.. Ama bütün bunlar içinde ayrı

olanlar, yani ayrı müzikten zevk almak, ayrı tat zevki bulunmak vs. kastediliyorsa hem

bunların siyasi bir sloganla ilişkisi yoktur, hem de bu sınırın nerede çekileceği belli değildir.

Bir ulustan insanlar arasındaki farklar çoğu kez, ayrı ulustan insanlar arasındakilerden daha

fazladır.

En geniş anlamında Kültür kavramına Hukuk da girer. Yani kastedilen hukuki bir otonomi

olmasa gerek. Buna hiç bir devlet müsaade etmez. Örneğin "göze göz, dişe diş" başka bir

hukukun temelidir. Hukuku kapsayan bir kültürel otonomi, belli bir azınlığın kendi

aralarındaki anlaşmazlıklarda kısas ilkesini kabul eder ve diğer mahkemeler onlara

karışamaz. Kimsenin böyle bir şeyi savunduğunu sanmıyoruz. Demek ki, Kültür kavramına

burada hukuk dahil edilmemektedir.

11

Demir küçükaydın, Kültürel Özerklik Tartışmalarına Katkı - ı- "Kültürel Özerklik" Tartışmaları ve

Lenin

67

Kültürden okumuşluk yazmışlık düzeyi de anlaşılır. "Kültürlü insan" denildiğinde, bu

anlamda kullanılmış olur. Aşağı yukarı bilgili, çok okumuş, çok mürekkep yalamış demektir.

Bunun kastedilmediği de açık.

En geniş anlamışla bile Kültürü anladığımızda, bundan: 1) Yaşam Tarzı, 2) Hukuk, 3) Maddi

ve manevi değerler 4) Bilgi Düzeyi'ni çıkardığımızda geriye ne kalıyor? Herhalde bir çok

şeyin yanı sora şu üç öğe: 1) Dil, 2) Din, 3) İdeolojiler. Esas tartışmanın bu sorunlarla ilgili

olduğu açıktır. O halde eşyaya adını koyalım. Kültür gibi ne olduğu belirsiz bir kavram

yerine, konumuz bakımından önemli olan bu üç sorunu ele alalım. Burada yaptığımız gibi

"Kültürel Otonomi" kavramını analiz edip, kastedilmeyenleri çıkardığımızda, geriye bu üç

önemli öğe kaldığa göre; "Kültürel Otonomi" talebi, bu arkadaşların kullanımında: Dinsel,

dilsel, ideolojik Otonomi demektir. Şimdi bu üç öğeyi ve her biri konusunda taleplerimizin

neler olması gerektiğini ele alalım.

Din'den başlayalım. Dinsel Otonomi demek, dini bir cemaatin iç işlerinde serbest olması

demektir. Söz konusu olan azınlıklar olduğuna göre, azınlık dinlerinin iç işlerinde serbest

olması demektir. Ama bu zımnen, devletin tanıdığı resmi bir din olabileceği anlamına da

gelir. Ve bu anlamda, bir talep olmaktan ziyade, Almanya'daki geçerli durumu tanımlar,

azınlık dinlerine otonomi kavramı. Çünkü Devlet, resmen Katolikliği ve Protestanlığı

tanımakta, onlara vatandaşlardan (bu arada o dinden olmayanlardan da) aldığı vergilerden

bahşişler dağıtmakta; yönetici ve memurların çalışmaya başlayışlarındaki yeminlerinde dini

unsurlar bulunmaktadır; tatil günleri Hıristiyan dinine göre belirlenmektedir vs.. Buna

karşılık, örneğin Müslümanlar tamamen otonom bir hayat yaşamaktadır. İbadet yerlerini

kendi paralarıyla yapıyorlar. Birçok yerde imamlarını kendileri bulup finanse ediyorlar; dini

eğitim veren okullarını kendileri kuruyorlar vs..

Dinsel Otonomi bizlerin talebi olamaz. O, zaten verili durumu sürdürmek demektir. Ama

bizlerin talebi, örneğin İslamiyetçin de resmi bir din olması olamaz. Biz, devletin dinsel

inançlara her türlü müdahalesine, yani bazı dinlerin imtiyazlı, bazılarının imtiyazsız olmasına

karşı çıkmalı, din ve devlet işlerinin birbirinden ayrılmasını savunmalıyız. Yani Hıristiyanlığa

tanınan imtiyazlara karşı çıkmalı, onun da Müslümanlıkla ve diğer dinlerle aynı statüye

getirilmesini savunmalıyız. Ama aynı şekilde, kimi aklı evvellerin talep ettiği gibi, örneğin

kuran kurslarının kapatılması gibi taleplere de karşı çıkmalıyız. Her cemaat tamamen kendi

özverisiyle istediğini yapabilmelidir.

O halde bizlerin sloganı, dinsel otonomi değil, din ve devletin ayrılması klasik talebi olabilir.

Ancak İslamlık söz konusu olduğunda durum daha karışıktır. Din ve devlet işlerinin ayrılması

talebi, dinin belli bir tanımına, yani sadece kişisel bir inanç sorunu olduğu; kişiyle Allah

arasında bir sorun olduğu; dinin başka bir şeyi kapsamadığı anlayışına dayanır. Ama bazı

dinler kendilerini böyle tanımlamazlar. Örneğin İslamlık. O sadece bir inanç sistemi değildir;

aynı zamanda bir hukuk sistemidir. İnsanlar arası ilişkileri düzenler. Dolayısıyla, yaşayan

değil ama "Ortodoks" İslamlıkla laiklik ilkesi arasında uzlaşmaz bir çelişki vardır. Hiç bir

devlet kendi egemenlik alanı içinde başka bir hukuk sistemine müsaade etmez. Ama aynı şey

İslam hukuku için de geçerlidir. Bu durumda sorunun çözümünün bir tek yolu vardır: güç

ilişkisi. Güçlü olanın sistemi diğeri üzerinde bir diktatörlük demektir.

Bu durumda sorun şudur: Biz hangi hukuk sisteminden yanayız ya da yana olmalıyız? Biz laik

bir sistemden yana olmalıyız. Bu bir inanç sistemi olarak Müslümanlığın devletten

bağımsızlığı demektir ama aynı zamanda bir hukuk sistemi olarak, onun tanınmamasından

yana olmak demektir.

68

Bu, kimi militan İslam gruplarla açık bir çelişkiyi davet eder. Ancak fazla abartılmamalıdır.

Bu tarikatların üyesi dahi olsalar Müslümanların çoğu böyle bir programdan yana

değildirler; ezilenler arasında yaşayan İslamlık başkadır; İslam felsefesi ve hukuku başkadır.

Devlet dininin İslamlık olduğu dönemlerden bile, halk arasındaki problemleri şeri değil örfi

hukuka göre çözümlemiştir. Hatta Osmanlı İmparatorluğu'nda örfi hukuk daha büyük bir

öneme sahip olmuştur.

O halde bir daha tekrar edelim: Kültürel otonomi kavramının içeriğinde din varsa,

sloganımız kültürel, yani dinsel otonomi olamaz. Tek doğru slogan devlet ve din işlerinin

ayrılmasıdır.

Gelelim dilsel otonomiye. Sloganımız bir dilsel otonomi de olamaz. Bu talep, azılık dillerinin

dezavantajlı durumunun korunması anlamına gelir. Yani devlet azılık dillerinin öğretilmesine;

o dili kullananlar arasında bir kültürel hayatın gelişmesine karışmayacak demektir, ki

bugünkü durum aşağı yukarı tam da buna tekabül eder.

Bizim sloganımız Dillerin Eşitliği olmalıdır. Yani hiç bir dile imtiyaz tanınmaması; hiç bir

dilin baskı altına alınmaması.

Dillerin eşitliği, isteyene ana dilinde eğitim hakkı demektir. Ya da aynı zamanda ana dilini

ikinci bir dil olarak seçme hakkı demektir. Bu okulların ayrılmasını gerektirmez. Temel ilke,

kimsenin ana dilinden başka bir dilde eğitim yapmaya zorlanmaması; ama aynı zamanda ana

dilinde eğitim yapmaya da zorlanmamasıdır. Bu devletin bütün yayınlarının tüm azınlık

dillerinde yapılması demektir. Bu televizyon ve radyoda diğer dillerin de yayınlarının

bulunması demektir.

Ama bütün bunlar "kültürel özerklik" kavramına girmez; dillerin eşitliği kavramına girer. Ve

kültürel özerklik kavramına karşı çıkan Lenin'in savunduğu da budur.

Ancak, dil bir araçtır. İnsan onunla düşünceyi işler. Tıpkı makinelerle doğayı işlediği gibi.

Peki, işlenecek olan düşünce ne olacaktır? Burada üçüncü öğeye, ideoloji bahsine geliyoruz.

Modern toplumda hiç bir düşünce yoktur ki ideolojiler yani sınıfsal çıkarlar dışı olsun.

Kültürel özerklik, eğer ideoloji kavramını da içeriyorsa, "ideolojik özerklik" gibi bir

saçmalığa varırız. Ezilenlerin sloganı ancak, ideolojik savaş olabilir ki, bunun en uygun

koşulları fikir özgürlüğünü garantileyen kanunlarla oluşur. Bu durumda biz, örneğin, meslek

yasağı gibi yasalara karşı çıkmak zorundayızdır."12

Klasik Marksist yaklaşım ve kültür kavramı çerçevesinde baktığımızda, bugünün moda

kavramları şu anlamlara gelirler:

"Çok kültürlülük" = "Çok ideolojililik". Bu ise saçma bir taleptir, talep olması söz konusu

değildir. Toplumda birçok ideolojiler zaten vardır. Bunlar kanunlarla, kararnamelerle ortadan

kaldırılamazlar. Toplumsal olarak çıkarları farklı insan kümeleri, sınıflar varsa, bu sınıfların

eğilimlerini, çıkarlarını yansıtan ideolojiler de olur. Nasıl, sınıflar iktisadi ilişkiler alanından

çıkar, kararname ya da yasaklarla ortadan kaldırılamazlarsa ideolojiler de öyledir.

"Kültürel Çoğulculuk" = "İdeolojik Çoğulculuk" anlamına gelir. Fikir özgürlüğü anlamında

de alınabilir. Ama ideolojik mücadele yapmamak olarak da anlaşılabilir. Yani yeni kültür

tanımına göre nasıl başka kültürler varsa ve onları olduğu gibi kabul edip, onlara karşı bir

kültürel savaş vermemek; değiştirmeye kalkmamak gerekiyorsa, başka ideolojiler de vardır

onlara karşı da ideolojik bir savaş verilmemelidir. Onlar olduğu gibi kabul edilmelidir.

12

Demir Küçükaydın, Göçmenlerin Bir Azınlık Olarak Talepleri Ne Olmalıdır?

69

Ama bu iddianın kendisi, ezilenlerin ideolojik mücadeleye gereksinimi olduğu anlayışına

karşı bir ideolojik savaştan başka bir şey değildir.

Sorunun özü buradadır; kültürel kimlik üzerine tartışmalar ve kültüre bu yeni, politika ve

ideoloji dışı anlamı veren bu tartışmalar ve söylem, ezilenlerin ideolojisine karşı bir ideolojik

savaştır.

Yukarıdaki alıntılardan görüleceği gibi, somut talep olarak, bugünkü çok kültürlülük ya da

kültürel çoğulculuk denen talep, Marksistlerce "dillerin eşitliği" olarak çok daha radikal ve

kapsamlı olarak yüz yıl önce formüle edilmiştir. Bugün bu talep, Kayserilinin eşeği boyayıp

satmaya kalkması gibi, adeta Marksistlere karşı piyasaya sürülmektedir.

Kavramın gericiliği, sadece politik ve ideolojik olanı Kültürden dışlamasında değil; sadece

"çok kültürlülüğü" sosyalizme karşı enstrümantalize etmesinde değil; ama aynı zamanda

bugünün dünyasında gerici bir program oluşturmasındadır.

Yüzyılın başında, Kültür Ulusal sorun çerçevesinde tartışılıyordu. Farklı milliyetlerden

insanların, herhangi bir baskı ve dezavantaj altında kalmadan eşit ve barışçıl ilişkiler içinde en

iyi nasıl yaşayabilecekleri sorusuna bir cevap olarak. O zamanlar, ulusal devletler henüz

dünyanın çok küçük bir bölümünü oluşturuyordu. Ortalığı kaplayanlar, Rus Çarlığı,

Avusturya Macaristan İmparatorluğu, Osmanlılar gibi, birçok ulus ve ulusçuluk öncesi

“ulusların” içinde yaşadığı imparatorluklardı.

Marksistlerin o zaman önerdiği, bugünün Avrupa'sında geçerli olandan bile daha radikal ve

demokratik bir sistemdi. Bu sistem: ulusların kaderini tayin hakkı ve dillerin eşitliği gibi; biri

çoğunluk ulusların, diğeri azınlıkların haklarını korumaya yönelik iki temel ayak üzerinde

yükseliyordu. Bu taleplerin kurtuluşçu bir yanı vardı.

Bugünün dünyasında, ulus ve ulusçuluk çoktan ömrünü doldurmuş bulunuyor. Çok

kültürlülük talebi, ulus ilkesinin son sığınağıdır. Muazzam işgücü göçleri, çok farklı dillerden

ve uluslardan insanları dünyanın dört bir yanına dağıtıyor. Bu dünyada ucuz işgücünün yine

en ucuz şekilde yeniden üretilmesi için bir koşuldur çok dillilik.

Teknik gelişme de buna olanak vermektedir. En ilginç örneği bilgisayar alanındaki ANSI ve

ASCI kot sistemi ve UNİKOT sunar. Bir kaç yıl öncesine kadar, bilgisayarların kapasitesi

sınırlıydı, bu sınırlı kapasite içinde, olabildiğince az bir bölüm kullanmak için, İngilizce

harflerle sınırlı yazılabiliyordu. Bugün bilgisayarların olanakları çok gelişmiş bulunuyor, bu

bütün dilleri, Çince dahil, içeren yeni bir standarda geçilmesini mümkün kıldı.

Üretim alanında da benzer gelişmeler bulunabilir. Eski standart üretim yerine, birçok

varyasyonları içeren üretim sistemine geçilmiş bulunuyor. Böyle bir dünyanın olanak ve

ihtiyaçlarına denk düşüyor ve bir engel oluşturmuyor artık farklı diller ya da "kültürler".

Çocukların aynı anda dört anadil öğrenebileceği; çok iyi öğrenilmiş bir anadilin diğer dillerin

öğrenimini kolaylaştıracağı; iyi öğrenilmemiş bir ana dilin entelektüel gelişim bakımından bir

engel oluşturduğu türünden binlerce araştırma yıllardır var. Modern tekniğin ihtiyacı olan

işgücü ve bunun ucuz üretilmesi için; bir yerden bir yere gerektiğinde kolaylıkla nakledilmesi

için bu "çok kültürlülük" gerekli bugünkü globalleşmiş ve post fordist kapitalist dünyada.

Ama bu, ulus ilkesini ortadan kaldırmıyor. Ulusu, modeli ve ideali olan Amerika'da olduğu

gibi, bütün etnik ve dilsel özelliklerinden soyutlayarak, belli bir toprak parçası üzerinde

yaşamak ve toplumsal ideallerde bir ortaklık olarak tanımlıyor. Böylece, siyasi olanla ulusal

olanın çakışması ilkesine dayanan ulusçuluğu; yeni ulus tanımı temelinde yeniden üretiyor.

70

Bunun için de, kültür, politik olmayanla sınırlanıyor. Böylece Kültürel olanla, dilsel olanla

politik olanın çakışması gereği ortadan kalkıyor.

Peki, ulusçular ulusların hep var olduğunu iddia ediyorlardı, buna karşılık ise ulusları

ulusçuluğun yarattığı söyleniyordu. Ulusçuluğun bugünkü ulus tanımıyla, eleştirmenlerinin

haklılığını kanıtlamış olmaktan başka bir şey yapmış olmuyorlar. Böylece Ulusçuluğun bütün

saçmalığıyla ortaya çıktığı an geliyor.

Peki, hala niye bu ulus savunulsun ki? Artık, hiç bir tarihsel, dilsel, geleneksel, kültürel

argümana gerek bile duymayan ya da o argümanları artık kullanamayan ulusçuluk, sadece bir

toprak parçası ve ideal bağlamında da olsa niye hala ulus ilkesinin geçerliliğini savunuyor?

Çünkü ulus ilkesi ve bu ilke çerçevesinde "kültürel çoğulcu" bir toplum, yeryüzü ölçeğinde

bir Apartheit sisteminin oluşturulmasının olmazsa olmaz koşuludur.

Ulus ilkesi bugünün dünyasında sadece ırkçılığın aracı olabilmektedir. Ancak ulus ilkesine

dayanarak, insanlığın büyük çoğunluğunu oluşturan milyarlarca insan, "güney" ya da "üçüncü

dünya" denen rezervuara hapsedilebilir ve onlarca da bu durum meşru ve kabul edilebilir olur.

Bugünün dünyası için sosyalist talep, "çok kültür ve etnisiteye dayanan anayasal vatandaşlık"

gibi bir talep olamaz. Böyle bir talep, belki kimi ülkeler için hala demokratik bir talep olarak

geçerli olabilir. Ama sosyalist ve insanlığa önerilecek bir talep olamaz.

Bizim talebimiz: Ulusal olanla, bu ulusal nasıl tanımlanmış olursa olsun, siyasi olanın

çakışmasını öngören, bugünkü ulusçuluğun ilkesini ortadan kaldırmak, ulusu kişinin bir inanç

ve seçim sorunu olarak siyasi alanın dışına itmektir.

Ceza suçun cinsinden olmalıdır. Göze göz, dişe diş. Mademki batı uygarlığı, dini ve kültürü

öyle tanımlıyor ve politik alanın dışına itiyor, ona da bu uygarlığın dini olan ulus ilkesine ve

ulusçuluğa niye aynı ceza verilmesin? Batı uygarlığının ufkunun ötesinde başka bir uygarlığın

hayali, işe, batı uygarlığının dini olan ulus ilkesinden başlamak zorunda değil mi?

Demir Küçükaydın

06 Nisan 1999 Salı

17:05

71

Kültür ve Politika'ya Devam

Kültürel Özerklik Tartışmaları Yeniden Canlanırken

Türkiye'deki sosyalist partilerden hiç birisi, şu ana kadar, Abdullah Öcalan'ın sunduğu somut

barış teklifi ve program konusunda somut bir tavır almadı.

Öcalan'ın sunduğu barış teklifini ise gerek PKK gerekse HADEP gibi, birisi şu an dünyada en

güçlü gerilla hareketi ve en modern Kürt örgütü, diğeri bin bir engellemeye rağmen

Kürdistan'daki belediyelerin çoğunu kazanmış ve oralarda en büyük parti olduğunu kanıtlamış

iki örgüt desteklediğini resmen açıkladı. Öcalan'ın bu örgütlerin fiili ya da manevi önderi

olduğu ise, hiç kimse için sır değildir.

Düşünün, bir ulusal hareketin en etkili ve en güçlü hareketlerinin önderi, milyonlarca insanın

desteğini kazanmış örgütlerin ve hareketlerin önderi somut olarak bir barış planı öneriyor,

ama bunun karşısında hiç bir tek Türk sol ya da sosyalist partisi bile, soyut barış çağrıları

ötesinde somut olarak, "işte bir an önce barışa ulaşmak için somut bir talep, biz bunu

destekliyoruz, ya da en azından kamu oyunda tartıştırmak istiyoruz" gibi bir tavır geliştirmedi.

Sanki savaşan güçlerden birinin somut bir barış çağrısı ve programı yokmuş gibi soyut ve

genel laflarla durum geçiştirilmeye çalışılıyor. Elbet bu da bir politikadır. Susuşa getirme, en

can alıcı olandan dikkatleri uzaklaştırma politikası. Bugün, Öcalan'ın somut barış talebinden

dikkatleri uzaklaştırma politikası sadece ve sadece bu savaştan çıkarı olanların işine yarar.

Türk sosyalist partilerinin hepsi, maalesef nesnel olarak, bugünkü kritik anda bile, Kürt ulusu

karşısındaki aynı vurdum duymaz çizgilerini devam ettiriyorlar.

Bir de radikal sol gruplar var. Bunlar da, Öcalan'ın teslimiyeti, uzlaştığı gibi gerekçelerle,

soldan vurarak (ki aynı yaklaşım kısman legal Türk sosyalist partilerinde de var) somut konu

konusunda bir tavır belirlemekten kaçınıyorlar. Bu "pis savaşın" son bulması için somut

öneriler konusunda susuyorlar. Eğer gerçekten bir parça ciddi politikacılar olsalar, Öcalan'ın

sunduğu barış teklifi ve programının, ulusal sorunun daha demokratik bir ortamda tartışmayı;

daha doyurucu çözümleri dıştalamadığı, aksine bunun yolunu açtığını inkâr etmeden bu barış

teklifi ve programı konusunda tavır alırlardı.

Türk solu, legaliyle illegaliyle, radikaliyle reformistiyle eski çizgisini devam ettiriyor. Bunda

anlaşılmayacak bir yan da yok. Bütün dünyada egemen ulusların solu hep böyle davranmıştır.

Türk solu da bundan azade olamazdı.

*

Özgürlük ve Demokrasi Partisi, Kürt sorununda başından beri gözlerini kapayan bir tutum

içindedir. Hatta resmi söylemine yansıtılmaktan kaçınılan düşmanca bir tutum içinde demek

daha doğru olabilir. Ah şu PKK olmasaydı, şu Türkler bu kadar milliyetçiliğin peşine

takılmayacak ve sosyalizmin ne olduğunu o zaman ÖDP de dünya aleme gösterecekti.

ÖDP'nin tavrı özünde budur. Bu tavırda, ezilen bir ulusu, bir özne olarak, soyut bir özne değil

ama somut bir özne olarak, somut örgütleriyle, somut hatalarıyla desteklemek yoktur. Ya da

bir özne olarak desteklenme koşullara bağlanmıştır. Demokratik olunacaktır örneğin. Şiddete

başvurulmayacaktır. Cici çocuk olmalıdır bu özne eğer bir özne olarak var olacaksa, tıpkı

şehirli küçük burjuva ve orta sınıfların çocukları gibi.

Önceden soyut bir barış çağrısıyla, Kürdistan'daki savaşta somut bir tavır almaktan bir ölçüde

kurtulmak mümkündü. Ama şimdi Abdullah Öcalan, son derece minimum taleplerle ve işin

ilginci, kendilerinin bile hayır diyemeyeceği somut taleplerle ve somut bir barış önerisiyle

72

ortaya çıkınca, o yuvarlak, "pis savaş" (ki bu Türkler için bir "pis savaş"tır Kürtler için değil,

onlar için haklı bir savaştır, ama ÖDP çevrelerinde bu pis savaş sanki her iki taraf ta aynı

ölçüde pismiş gibi kullanılmaktadır veya bu yöndeki yanlış anlamalara karşı en azından hiç

bir açıklama veya bunun yanlış olduğunu söyleme gayreti de yoktur.) söylemini sürdürmek

zor olacaktı.

Burada, Nail Satılgan'ın bir zamanlar ortaya attığı ve Avusturya Marksistlerinden alınmış

"Kültürel Özerklik" sloganı birden öne çıkarılıyor.

Nail Satılgan'ın söylediklerinin içeriği bir yana, kültürel özerklik sloganının bu sunuluş biçimi

ve zamanı bile aslında, ÖDP'nin, somut tavır alma noktasından kurtulması için atılmış bir can

simididir. Yeni kutsal formül bulunmuştur: Kültürel özerklik. Kürtler zaten Türklerin

çoğunlukta olduğu şehirlerde yoğunlaşmış değil mi? Kürdistan'da bile zaten diğer uluslar ve

Türkler nüfusun yarısı ve bazen fazlası değil mi? İşte, territoryal (yersel) olmayan kültüre

dayanan özerklik tam da çözüm. Hem ciddi ciddi Marksist olarak özeleştiri imkânı falan da

sunuyor. Sosyalistler şimdiye kadar somut çözüm üretemedi diyebilirsiniz ve somut

çözümünüzü sunarsınız: Kültürel Özerklik. Ama orada somutun somutu bir öneri daha var.

Hem öneriyi yapan her an silahları susturabilecek güçte, en azından şimdilik. Ama nedense bu

konuda çıt çıkmıyor.

İçeriği bir yana, somut ortaya koyuluş biçimiyle, Kültürel Özerklik talebi, İmralı'da ortaya

koyulan somut barış teklifine karşı susuş komplosuna hizmet etmekte, ister istemez de savaş

taraftarlarının ekmeğine yağ sürmektedir.

Birçok kimse bu fikirde olmasına rağmen, bunu açıkça ifade etmekten çekinmekte, bir

bekleyiş, arkadan, kulisten etkiler ve iteklemelerle bir şeylerin değişeceğini ummaktadır. Bu

artık son verilmesi gereken bir yol. Önümüzde çok zaman yok. Önümüzdeki aylar, en fazla

bir iki yıl, Türkiye ve Kürdistan'daki gelişmelerin kaderini belirleyecek. Ya barış ve en

azından her şeyin daha demokratik bir ortamda tartışılmasına sağlayacak bir demokratikleşme

ve Kürt gerçekliğini inkârın bırakılması ya da savaş ve çürüme. Alternatif bunlar. Bu somut

alternatif içinde, Türkler ve Kürtlerin kendi içlerindeki bütün kartlar yeniden karılmış

bulunmakta ve saflar yeniden düzenlenecektir. Tutkulu ve sert tartışmaların, yepyeni

saflaşmaların dönemine giriyoruz. O halde böyle dönemlerin gereğine uygun olan

yapılmalıdır. O kölece Ezop diline, diplomatik nezakete son. Yuvarlak değil keskin, flu değil

net ifadeler gerekiyor.

*

Nail Satılgan'ın beş yıl önce atılmış ve bu gün ÖDP tarafından yeniden ortaya sürülen

Kültürel Özerklik talebi bugün ortaya atılış biçiminin somut politik anlamı bir yana, içeriğiyle

nasıl peki? Gerçekten, sosyalistlerin savunması gereken bir talep ve çözüm mü?

Geçen sayıda yayınlanan "Kültür ve Politika" başlıklı yazıyı yazdığımızda ne Nail Satılgan'ın

ne de Öcalan'ın yazı ve önerilerinden haberimiz yoktu. Orada yazının sonlarına doğru aynen

şöyle yazmışız:

"Bugünün dünyası için sosyalist talep, "çok kültür ve etnisiteye dayanan anayasal

vatandaşlık" gibi bir talep olamaz. Böyle bir talep, belki kimi ülkeler için hala demokratik bir

talep olarak geçerli olabilir. Ama sosyalist ve insanlığa önerilecek bir talep olamaz."

Bu gün de aynı kanıdayız.

73

Türkiye için, somut barış bağlamı ve güçler ilişkisinde bu talep demokratik olarak

geçerliliğini sürdürüyor. Bu nedenle, bizim bir sosyalist olarak talebimiz olmamakla birlikte,

Kürt ulusal hareketinin somut önerisi olarak biz onu destekliyoruz.

O yazıyı yazarken, "Kültürel Özerklik" talebinin yeniden piyasaya çıkıp bir aktüalite

kazanacağını düşünmemiştik doğrusu, bu nedenle, Kültür'ü politikanın dışı olanla tanımlayan

ama aslında kendisi böylece bir politik tavrı ifade eden yaklaşımla bir çatışmaya girilmişti o

yazıda. Şimdi ise, tıpkı 19 yüzyılda olduğu anlamıyla kültürel özerklik tartışmaya giriyor.

Yani onun politik bir içeriği var. Peki bu takdirde sonuç ne oluyor?

Bu konuyu, Almanya'daki göçmen Türkler, 1980'li yıllarda bir süre tartışmışlardı. O

zamanlar, bu günkü ÖDP çizgisine damgasını vuranlarla aynı kökten gelen Göçmen grubu (ki

Taner Akçam en önde gelen ve bilinen isimdi) Lenin'i eleştiriyor ve Kültürel özerklik talebini

öne çıkarıyordu.

O dönemde, biz de buna karşı bir kaç yazı yazmıştık. Bunlardan biri de, özellikle yanlış

anlamaları gidermeye yönelik, bir tartışma için en azından bir bilgi temeli sağlayacak,

kavramsal netlik sağlayacak "Kültürel Özerklik tartışmaları ve Lenin" başlıklı yazıydı.

(Bundan başka "Sünnet'le Başlayan Kültür Tartışmaları", "Göçmenlerin Bir Azınlık Olarak

Talepleri Neler Olmalıdır?" gibi bu yazıyı tamamlayan iki yazı daha yazmıştık.)

Şimdi, öyle görülüyor ki, önümüzdeki dönemde bu Kültürel Özerklik tartışmaları yeniden

canlanacak. Bu vesileyle, hem Türkiye'de bu yönde yürüyecek tartışmaya bir temel olması

bakımından, hem de buradaki göçmenler hareketinin bir geçmiş deneyinin yeni kuşaklara ve

kısmen de Türkiye'deki sosyalistlere aktarılması bakımından bu "Kültürel Özerklik

Tartışmaları ve Lenin" başlıklı yazıyı aktarıyoruz. Yazıda Almanya veya Alman şehirleri için

söylenen her şey aynen Türkiye ve Kürdistan'a da aktarılabilir.

Şunu belirtelim, aşağıdaki yazının başında Kültürel Özerklik talebi konusundaki yanlış

anlamalara da değinilmekte. Nail satılgan'da böyle bir yanlış anlama bu anlamda yok. O

kültürel özerkliği territoryal olanın karşısında yani o zamanki tartışmadaki anlamıyla alıyor.

(13 Temmuz 1999 Salı)

(Burada tekrar olmaması için derlemede zaten yer alman yazıyı aktarmıyoruz.)

74

Dördüncü Bölüm

Kültürel ve Politik Tercihlerin Farklılığı Üzerine Bir Forumda

Tartışmalar

Kültürel ve Politik Tercihlerin Farklılığı Üzerine Açıklama (1)

İbrahim Seven adlı kişi şunları yazdı hakkımda:

"ORHAN PAMUGUN ANDRE GIDE IN TÜRKLERDEN VE TÜRK ELBISELERINDEN

İGRENMESI ILE SELANIKLI MUSTAFANIN DE BENZER SEKILDE TÜRK VE TÜRK

ELBISELERINDEN ASLINDA IGRENDIGINI YAZMASI DEMIR KÜCÜK AYDININ

KÜRT MÜZIGINI HIC SEVMEDIGINI YAZMASI HATTA IGRENDIGINI TÜRKLERI

SEVMEDIGINI ASLINDA KUZEY AVRUPALILARI BEGENDIGINI SÖYLEMESI

TÜRK MÜZIGINI HIC SEVMEDIGINI SÖYLEMESI BU YAZININ BURDA DA

TARTISILMASINDA YARAR VAR:"

DEMIR KÜCÜKAYDININ KÜRT DÜSMANLIGI MÜZIGI SARKLI TÜM INSANLARA

NEFRETI VE KEMALIST ASAGILAMASI MHP NIN KÜRT DÜSMANLIGINDAN AZ

DEGILDIR:

O KÜRTLERI KENDI SIYASI AMACI ICIN KULLANABILECEGI BIR KITLE OLARAK

GÖRÜYOR

WASPLARIN DSP CHP VE SOLDA MHP DEN DAHA FAZLA TEMSIL EDILDIGINI

DÜSÜNMEK GEREKIR:"

Bir kaç gün önce başka bir yerde de şöyle yazdı:

"DEMIR KÜCÜKAYDININ KÜRT DÜSMANLIGI MÜZIGI SARKLI TÜM İNSANLARA

NEFRETI VE KEMALIST ASAGILAMASI MHP NIN KÜRT DÜSMANLIGINDAN AZ

DEGILDIR:

O KÜRTLERI KENDI SIYASI AMACI ICIN KULLANABILECEGI BIR KITLE OLARAK

GÖRÜYOR

WASPLARIN DSP CHP VE SOLDA MHP DEN DAHA FAZLA TEMSIL EDILDIGINI

DÜSÜNMEK GEREKIR:"

Bu artık her türlü ahlaki ölçünün geçersiz olduğu bir durumu gösteriyor.

Bu iddialar benim başka birisiyle Kültür sorunları üzerine yaptığım bir tartışmada

yazdıklarıma dayanılarak ortaya atılıyor. Fazla bir açıklama yapma gereğini görmeden bu

75

iddialara temel olan metni aşağıya aktarıyorum. Orada yazdıklarımdan İbrahim Seven'in

çıkardığı gibi bir sonuç çıkarmanın ne anlama geleceğin okuyanlar karar versin.

“Allah kuru iftiradan korusun.

Başka bir forumda, Vaner Alkaç adlı bir tartışmacı, benim kültür konusuna kafa yormadığımı,

memleketine gittiğinde yaşlı bir kadının mahalli şiveyle anlattıklarını nasıl hayranlıkla

dinlediğini, bu kültürel yakınlıkları önemsemediğimi söyleyen bir yazı yazmıştı (bu yazıyı

bulamadığım için buraya koyamıyorum).

Ben de bu kişiye cevabımda, politika ve kültür konularında birçok yazı yazdığımı, ama

anlattığı türden kültürel yakınlıkların veya tercihlerin politik tavır alışlarla bir ilgisinin

olamayacağını ve olmaması gerektiğini belirtmek için, bu ilgisizliği bizzat kendimden

örnekler vererek göstermeye çalışmıştım. Ve şöyle yazmıştım:

"Ulus, Kültür konusunda yazdıklarına gelince. Aslında sorularının hepsinin cevabı yazdığım

yazılarda var. İlk fırsatta ayrıca göstermeye de çalışırım. Bu İbrahim Seven işi yüzünden esas

yazdığım bir yazıya ara vermek zorunda kaldım. O yazıda da zaten bir kısım cevapları

bulursun.

Yanız şunu söyleyeyim: benim milliyetim yoktur ama Ege şoveniyim demiştim bir zamanlar.

Yani şu senin kültür dediğin konu. Ama bunun politik bir anlamı yok ki. Ege'nin dağlarını,

insanlarını, denizini, havasını, suyunu sevmemin, çocukluğumun geçtiği yerlere duyduğum bu

özlemin, acı biberli kuru fasulye sevmekten farklı bir anlamı yok. Dolayısıyla bizim

buralardaki tartışma konularımızla ilgisi yok.

Ama bir hükümet çıkar da, bu yemeği sevenler oy kullanamaz der ise, bu politik bir anlam

kazanır. Zaten Türkiye'de böyle oluyor. Başörtüsü tartışması nedir? Ya da bıyık ve favori

kesme girişimleri. İşte uluslar da bu mekanizmayla yaratılıyorlar.

Daha açıklayıcı olabilir belki. Örneğin ben Kürt ulusunun haklarını tavizsizce savunuyorum.

Ama örneğin Kürt müziğini hiç sevmem, hele son yılların içinde milliyetçi motifler olan Kürt

müziklerini dinlemek bana işkence gibi gelir. Bunu gizlemek gereğini de hissetmem. Politik

tavrıma bakıp benim Kürt müziğinin bir müptelası olacağımı düşünen bir sürü Kürt tanıdığım

hayal kırıklığına uğramış hatta şok yaşamıştır. Çok sonra politik bir tavır alışla bir kültürel

yakınlık arasındaki farkı kabul etmek gerektiğini, biraz zor da olsa, anlayıp beni de öyle kabul

etmişlerdir.

Türk müziğini de sevmem. Yıllardır Türk müziği dinlemedim.

Sosyalist olduğuma bakıp benim Alevi müziğini ya da devrimci müzikleri sevdiğimi

düşünenler de benzer hayal kırıklıkları yaşar. Devrimci müzikleri de sevmem. Ama

devrimcilerin lanetlediği Orhan abimizi ve Müslim babayı dinlerim.

İnsan olarak Türkleri pek sevmem, Kuzey Avrupalıları, yani şu emperyalist ülkelerin

insanlarını çok beğenirim. Rock., Blues, Caz, Klasik, Tom Waits vs. dinlerim. Bu yeryüzünün

beyazlarına karşı bir politik program için mücadele etmemi etkilemez.

Ege'nin batısına ait Akdeniz müzikleri dinlerim. Ama politik olarak, o batıya katılmaya

76

kalkmayın derim vs., vs..

Ama bütün bunların politikayla bir ilgisi yok.

Bu konularda çok açıklayıcı yazılar yazdığımı (Enternasyonalizmin Sonu, Milliyetçiliğin

Sonu; Kültür ve Politika gibi yazıları zikredebilirim) düşünüyorum. Ancak kimse bu yazıların

dayandığı kitapları okumuş değil. Ondan dolayı anlaşılmıyor.

Ve nihayet milliyetçiliğin ve milletin ne olduğunu milliyetçiler anlayamaz. Size

enternasyonalizmin sonu başlıklı yazıda sözünü ettiğim kitapları okumanızı önermekten başka

bir şey söyleyemem."

İbrahim Seven denen kişi, aklınca bunları görünce, hemen altın madeni bulmuş gibi üzerine

atladı ve siyasi olarak beni yıpratmak için yukarıda yazdıklarımı tahrif ederek ve bağlamından

çıkararak orada burada sık sık ortaya atmaya başladı. Örneğin, bir kaç gün önce şöyle şeyler

yazdı:

"DEMIR KÜCÜKAYDININ KÜRT DÜSMANLIGI MÜZIGI SARKLI TÜM İNSANLARA

NEFRETI VE KEMALIST ASAGILAMASI MHP NIN KÜRT DÜSMANLIGINDAN AZ

DEGILDIR:

O KÜRTLERI KENDI SIYASI AMACI ICIN KULLANABILECEGI BIR KITLE OLARAK

GÖRÜYOR

WASPLARIN DSP CHP VE SOLDA MHP DEN DAHA FAZLA TEMSIL EDILDIGINI

DÜSÜNMEK GEREKIR:"

Şimdi yukarıda yazdıklarımdan benim Kürt düşmanı olduğum; nefret ettiğim gibi bir sonuç

çıkar mı?

Ben orada kültürel yakınlıklardan ya da beğenilerden ve bunların politik tavırlarla arasında bir

ilgi olamayacağından, en azından olmaması gerektiğinden söz ediyorum. Adam buradan

benim Kürtleri siyasal amaçlarım için kullandığım sonucunu çıkarıyor. Yani bir ulusal

hareketi destekliyorsanız, ya da başka bir hareketi, o hareketin müziğini sevmek zorundasınız;

ya da ulusal bir hareketi destekliyorsanız, ulusal duyguları okşayan müzikleri. Bu iddianın

ardında en azından böyle bir var sayım vardır.

Ama bu bay için, bunların hiç önemi yoktur. O PKK'nın şimdiki politik çizgisini ihanet, ben

ise Türkiye ve Kürt mücadelesindeki tıkanmanın önünü açabilecek bir çizgi olarak görüyorum

ya, benim tavrımı gözden düşürebilmek için her yol serbest. Birbiriyle ilgisiz şeyleri bir araya

getirip, tahrif edip, bağlamından koparıp her türlü olumsuzluğu karşı tarafa atfedebilir. Eh bu

tam da kafasındaki şemaya da uyuyor. Eh Demir de Rumelili, WASP, Atatürk de öyleydi ve

Türk müziğini yasaklamıştı, işte zaten aynı şeyler. Demir'in bu gün Kürtlere ilişkin tavrı da

özünde onlara düşman, aşağılayan bir tavırdır, onların yanında görünüyorsa aslında

müziklerini sevmediği Kürtleri kullanmak içindir.

Şimdi de aynı görüşlerin başka bir versiyonunu Arafiyan'a yazmış. Şöyle diyor:

"ORHAN PAMUGUN ANDRE GIDE IN TÜRKLERDEN VE TÜRK ELBISELERINDEN

İGRENMESI ILE SELANIKLI MUSTAFANIN DE BENZER SEKILDE TÜRK VE TÜRK

77

ELBISELERINDEN ASLINDA IGRENDIGINI YAZMASI DEMIR KÜCÜK AYDININ KÜRT

MÜZIGINI HIC SEVMEDIGINI YAZMASI HATTA IGRENDIGINI TÜRKLERI

SEVMEDIGINI ASLINDA KUZEY AVRUPALILARI BEGENDIGINI SÖYLEMESI TÜRK

MÜZIGINI HIC SEVMEDIGINI SÖYLEMESI BU YAZININ BURDA DA TARTISILMASINDA

YARAR VAR:"

DEMIR KÜCÜKAYDININ KÜRT DÜSMANLIGI MÜZIGI SARKLI TÜM INSANLARA

NEFRETI VE KEMALIST ASAGILAMASI MHP NIN KÜRT DÜSMANLIGINDAN AZ

DEGILDIR:

O KÜRTLERI KENDI SIYASI AMACI ICIN KULLANABILECEGI BIR KITLE OLARAK

GÖRÜYOR

WASPLARIN DSP CHP VE SOLDA MHP DEN DAHA FAZLA TEMSIL EDILDIGINI

DÜSÜNMEK GEREKIR:"

Adam bayağı kurnaz. Örneğin, devrimci müziği de sevmem diyorum. Politika ile kültürel

yakınlıklar arasındaki farkı belirlemek için, ama buna hiç dokunmuyor bile. Ama adamın ufku

öyle dar ki, kendi dünyası ve problematikleri dışında başka dünyalar ve problematikler

olmasını hiç bir zaman kavrayamıyor. Her şeyi kendi paradigmasına indirgiyor.

Benim örneklerime biraz dikkat eden, orada bir Kürt Türk değil, şehir köy sorunu olduğunu

fark eder. Yani ben şehirli insanın duygu ve düşüncelerini yansıtan; özellikle, şehirlerin

varoşlarının; yoksullarının duygularını yansıtan müzikleri severim. Bunun Kürt ya da Türk

olmasının bir önemi yoktur. Bunu da zaten, biraz okuduğunu anlayan fark eder. Müslim

babayı ve Orhan abiyi dinlerim diyorum. Yani Arabesk denen müziğin iki klasiğini ifade

ediyorum. Orhan 60'lı ve 70'li yıllarda şehre göçen Karadenizli ve Anadoluların; Müslim ise

daha ziyade Kürtlerin dünyasını yansıtmıştır. Ama her ikisinde de anlattığı artık köylü

olmayan şehirli yoksul insanın dünyasıdır. Ona hitap ederler ve onu yansıtırlar. Bu ikisinde de

ulus, ulusal duygular vs. hiç bir rol oynamaz. Eğer demek mümkünse onlar sınıfsal

paradigmanın çocuğudurlar.

Aynı şey, batı müziği için söylediklerimde de görülür. Rock, Blues, Caz, Tom Waits dinlerim

diyorum. Bunlar hep şehir müzikleridir. Bunlardan sadece, Blues köy kökenlidir. O köylülük

bile bizim doğunun köylülüğü değildir. Dünün köleliği yaşayan siyah köylünün müziğidir.

Kaldı ki, ben onda bile daha ziyade, Şehir Blues'unu severim, klasik köylü Blues'i bana ağır

gelir, yorar. Ya da Rembetiko, Tango dinlerim. Onlar da şehir müziğidir. Şehirlerin alt

tabakalarının müzikleridir. Bu müziklerin hepsi (Cazz, Rembetiko, Tango, Arabesk)

bordellerde ortaya çıkmıştır.

78

Kültürel ve Politik Tercihlerin Farklılığı Üzerine Açıklama (2)

Sayın Yörük,

En azından benimle ilgili kısımları aydınlatayım.

Bir tartışma forumunda, tartışmacılardan biri, kültürel özlemlerinden bahsetmiş ve benim

kültür konusunda bir şey söylemediğim eleştirisinde bulunmuştu.

Ben de ona bir cevap vermiş ve orada, söz konusu ettiği anlamda kültürel sorunlarla politik

sorunlar arasında doğrudan bir ilişki olmadığından söz etmiştim. Örneğin, bir milliyetim

olmamasına rağmen Ege şoveni olduğumu; Ege'nin yemekleri, müziği, denizi, iklimi,

konuşmaları, adetlerini çok sevdiğimi ve özlem duyduğumu anlatmış ama bunun politik bir

sorun olmadığını; burada politik sorunları tartıştığımızı belirtmiştim.

Bundan sonra da politik sorunlar ile kültürel sorunlar arasında bir ilişki olamadığını daha

da somutlayabilmek için, kendimden örnek vermiştim.

Kürt mücadelesinin tavizsiz bir savunucusuyum ama örneğin Kürt müziğini sevmem; Blues,

caz, klasik, Tom Waits dinlerim. Türkleri insan olarak sevmem Kuzey Avrupalıları severim

ama politik olarak Avrupa'ya karşı bir savaş içindeyimdir; solcu olduğum halde türkü, Alevi

müziği, devrimci müzik dinlemem sufi müziği, ezanı Muhammedi, Mevlit, kilise müziği,

Orhan Gencebay, Müslim Gürses dinlerim anlamında bir şeyler yazmıştım.

Bu bay da bunları aldı ve aklınca bana karşı kullanmaya çalıştı. Ey millet bakın Demir ne

kadar berbat bir adam, Kürt müziğini ilkel buluyormuş falan türünden bir şeyler yazdı.

(Aslında ben, hiç bir müziği "ilkel" bulmam, ilerleme fikrine oldukça eleştirel yaklaşan bir

insanımdır. Ben sadece sevmediğimden söz ettim, o da ilkelliğinden falan değil, o müziğin

ifade ettiği duygu ve düşüncelerin benim dünyama uzak olmasındandı. Bu uzaklık da aslında

köy ve şehirle ilgiliydi. Kendim hiç bir zaman köyde yaşamadığımdan, köylü dünyasını

bilmem, o dünya beni okşamaz, birazcık Ege türkülerinde falan o dünyayla bağlantı

kurabilirim. Ama şehre göçmüş, tıpkı, Tangonun, Rebetikonun, Cazın veya şehir Bluesunun

Kürt şehirlilerdeki karşılığı olan Müslüm Gürses ile bir bağlantı kurabilirim. Zaten orada

okuyana ipucu vermek için bir yanlış anlamaya karşı "Müslim Baba"dan söz etmiştim. Bu

bile onun iddiasının saçmalığını gösterirdi.)

Ayrıca diyelim ki, ilkel de bulsam ne değişir? Bu benim politik tavrımı etkilemedikten, ben

bu ayrımı yaptıktan sonra. Neyse. Eh orada batı müziği falan sevdiğimi de söylüyorum ya, o

hemen buradan, işte alın size bir batı hayranı Wasp gibilerden bir şeyler yazdı.

Orada da her zamanki gibi ne dendiğini anlamak, yazılanlar üzerine biraz düşünmek gibi bir

derdi yoktu.

Ben örneğin, kuzey Avrupalıları sevdiğimi, yani İngilizler ve İskandinav ülkeleri insanlarını

insan olarak sevdiğimi söylemiştim. Tabii benim yazılarımı bilenler için ne kastettiğim

açıktır. Orada, binlerce yıllık medeniyet köleleştirilmesine uğramamış, bir bakıma doğrudan

79

ilkel sosyalizmden modern kapitalizme geçmiş toplumların insan tipine bir olumlama vardır.

Nasıl 500 yıllık kölecilik Afrikalının ruhunu köleleştirmiş ve onu insanlıktan çıkarmışsa; nasıl

elli yıllık Türk sömürgeciliği Kürt'leri "düşkün" yapmışsa; 5000 yıllık sınıflı toplumların eski

uygarlıkların toprakları üzerindeki insanları ne ölçüde insanlıktan çıkardığı tahmin edilebilir.

Engels bile buna, İbsen'in eserleri bağlamında değinir. Hiç bir zaman toprağın kölesi olmamış

bir Norveçlinin bir Alman karşısında gerçek bir insan olduğundan falan söz eder.

Yani ben böyle bir tartışma bağlamında bende oluşmuş bir anlayışı ifade ediyorum ama bu

anlayış sonucu o kuzey Avrupalı insanları sevmemin benim politik tercihlerimi belirlemediği

ve belirlememesi gerektiğini söylüyordum. O ise bana karşı insanların geri yanlarına hitap

ederek beni kötülemeye uğraşıyordu.

80

Beşinci Bölüm

Sınıf Kavramının Kültürel ve Tariuhsel boyutu ve Bunun Ortaya

Çıkardığı Sorunlar Üzerine Özgür Politika’ya Yazılmış Yazılar

Politik Beklentiler ve Kültürel Sınırlar

Hayal kırıklıkları daima beklentiler ölçüsünde büyük olur. Hiç bir beklentiniz yoksa hiç bir

hayal kırıklığına da uğramazsınız. Kürt Ulusal Hareketi'ni oluşturan hareketlerin çoğu, ilk

doğuşlarını Türk sol hareketinin içinde yaşadılar. Bu nedenle ondan çok şeyler de beklediler.

Ama Türk sol hareketlerinden beklentilerine uygun davranışlar görmedikçe, beklentileri

ölçüsünde büyük hayal kırıklıkları yaşadılar ve bu nedenle o ölçüde de sert eleştirilerde

bulundular.

Ama bu beklentilerin büyüklüğünün nedeni sadece içinden çıkmış olmak değildir, bir bakıma

karşı tarafın değerini ve gücünü abartma; kendi değerini ve gücünü görememe, yani bir

bakıma hala düşünsel bir bağımsızlığa ulaşamamanın da sonucudur. Denebilir ki, Kürt

hareketinin hayal kırıklıkları ölçüsünde Türk solcularına eleştiri yöneltmesi, onlardan

beklentilerinin hala bitmediğinin ve onların yapmasını bekledikleri işleri kendisinin

yapabileceğine güveninin olmamasının bir göstergesidir. Türk solcularına yönelik sert

eleştiriler, ifade edilmemiş olsa bile, Türk solcularından büyük beklentilerin, dolayısıyla da

Kürt hareketlerinin henüz tam olgunlaşmamışlığının bir ifadesidir.

Kürt Ulusal Hareketi, Türk solundan hiç bir şey beklememelidir; beklememeyi öğrenmelidir.

Bir beklentisi olmaz ise, daha baştan, onun, ezilen ulusun sorunları karşısında bütün egemen

ulus, ırk, cins sınıflar gibi davrandığı, davranacağı, başka türlü olmasının da

beklenemeyeceği; yani imtiyazlarının kölesi olduğunu bir veri olarak alır ise, o zaman

eleştirmeye gerek bile duymaz. Onu böylece gerçek yerine koyduğunda da artık prensip

üzerine tartışma biter ve pratik, somut hedeflere yönelik taktik esneklik başlar.

Yeni politikanın özü: Kürt Ulusal Hareketinin Türkleri de kurtarmaya kalkmasıdır. Yani bir

diğer deyişle, bir ulusal hareketten bir sosyal harekete dönüşme niyeti göstermesidir. Bunun

başarılı olması için ise, Türklerin en geniş muhalif kesimlerinin bir araya gelmesi

gerekmektedir. Bu görevi, Kürt Ulusal hareketi şimdiye kadar hep Türk solcularından bekledi

ve beklentileri de hep hayal kırıklığıyla sonuçlandı.

Yeni politika bu tür beklentileri de terk etmeyi gerektiriyor. Hareket hattı Türk solundan hiç

bir şey çıkmayacağı ve çıkamayacağı varsayımına dayanmalıdır. Çıkarsa, fazladan gelmiş

Tanrının bir lütfü gibi elbette seve seve kabul edilebilir.

Türk solundan niye bir şey çıkamaz?

81

Çünkü Türk solu Kürt hareketinin aksine yıllardır bir gerileyiş yaşadı. Kürdistan'da Kürtler

siyasi bakımdan dev adımlarıyla ilerlerken, Türk solu da tüm Türkler gibi, bildiklerini de

unutup geriledi. Ya eskinin görüşlerini yaşayan bir fosil gibi taşlaşarak sürdürüyor ya da

günün moda ve içi boş klişelerinin ardında oradan oraya savruluyor. Denebilir ki, radikal ve

yoksullara dayanan eğilimler birinci; daha orta sınıflara dayanan eğilimler ikinci türde

düşünüp davranıyor.

Kürt Ulusal Hareketi, Türklerin çoğunluğunu, "Demokratik Cumhuriyet" dediği programına

kazanabilmek için, Türk solunun gettosunun sirenlerinin çağrılarına kulaklarını tıkamalıdır.

Bunun ilk koşulu da, ondan beklentilerin terk edilmesidir. Kürt Ulusal Hareketi, işin başa

düştüğünü görmelidir.

İşin başa düştüğünü görmek ve Türk sol hareketinden hiç bir şey beklememek, yeni politikayı

başarıya ulaştırmak için, bu günkü koşullarda, bir ruhsal dönüşüm olarak şarttır. O zaman her

şey başka bir ışık altında görülebilir. O zaman çeşitli aydın ya da sol grupların rekabetleriyle

tıkanmış gettonun içine girmeden, onun etrafından dönülüp bu getto kuşatılabilir ve ancak

ondan sonra kazanılabilir.

Türk'lerin çoğunluğunu, dinamik ve gençliğini soluyan Kürt Ulusal Hareketi, nasıl

kazanabilir? Soru budur. Bu sorunun cevabı, hemen partilere, eğilimlere ve kişilere bakılarak

aranmadan önce, sosyolojik düzeyde verilmelidir. Yani Kürt Ulusal hareketi, hangi toplumsal

kesimlere dayanmalıdır?

Ne orta sınıfların ÖDP'sinin, ne de radikal sol hareketlerin örgütleyemediği, bir ölçüde Refah

tarafından kapılmış, ama büyük çoğunluğu hala parsellenmemiş olan, batının şehirlerindeki

Kürt yoksullar ve işçiler, böyle bir toparlanmanın çekirdeği olabilir. Kürt Ulusal Hareketi

nasıl Ankara'dan çıkıp Kürdistan'a ayak bastığında, Kürdistan'ın en yoksul bölgelerinin, şehir

ve kasabaların yoksullarına dayandı; ve bu sayede Türk solunun içinde bir öğrenci grubu

olmaktan bir ulusal uyanışın ve ayaklanmanın hareketi oldu ise; şimdi aynı yolu, ama bu sefer

ters yönde, Kürdistan'dan Batının şehirlerine doğru kat ederken, şehirlerin o en yoksul Kürt

işçi , işsiz ve emekçilerine dayanarak, toplumsal bir canlanma hareketi olabilir.

Bu sadece bu kesimlerin toplumsal konumları nedeniyle de değil, bu kesimler henüz

Türkiye'nin en "bakir" kesimleri olduğu için de gereklidir. Bir toplumsal kesim, bir kere

politize olup belli partiler tarafından paylaşıldı mı, bir daha orada başka ve yeni

örgütlenmelerin; başka ve yeni sorunların egemen olması, adeta olanaksız hale gelir. Ev

doludur, yenilerine yer yoktur. Zorla girmek, büyük çatışmalara ve enerji kayıplarına ve

hedefin gözden yitirilmesine yol açar. Türkiye'nin batısındaki bütün diğer kesimler, adeta sol,

islamcı ve faşist partiler tarafından paylaşılmış bulunmaktadır. Tek Kürt yoksullar şimdilik bu

paylaşmanın büyük ölçünde dışındadırlar. Refah'ın etkisi ise, geçmişin kalıntısı ve derine

işlememiş ve bu günkü politik konjonktürde kolayca temizlenebilecek bir etki olarak

görülebilir.

Peki şehirlerin bu yoksullarına nasıl ulaşılabilir? Bunlar batının şehirlerinde nasıl bir atılımın

çekirdeği olarak bir politik özne haline getirilebilir? Yeni Program bunun politik koşullarını

yaratıyor, Türk solundan beklentilerin terk edilmesi psikolojik koşullarını yaratır. Ama bunlar

82

henüz işin başıdır. En büyük zorluk, kültürel engellerdedir.

PKK, Türkiye'nin en geri, en yoksul bölgelerinde ve en yoksul insanlar arasında güçlendi,

kökleri hep orada oldu; dolayısıyla o bölge ve insanların kültürel biçimleri ona damgasını

vurdu. PKK aslında, politik olduğu kadar, bir kültürel dönüşüm ve modernleşme hareketidir.

Zaten onun gücü bir politik dönüşümün kültürel dönüşüm ve modernleşme hareketiyle

senkronize olmasından gelir. Bu dönüşümler birbirlerini beslemişlerdir. PKK bir politik

hareket olarak bu kültürel dönüşümleri hızlandırmış; onları sıradan bir kültürel modernleşme

ve dönüşüm hareketi olmaktan çıkarmıştır; ama bu Kültürel modernleşme de, PKK'nın bir

saman alevi gibi büyümesine ve insanların ona çoğu kimsece anlaşılmayan bağlılıklarına yol

açmıştır. Örneğin PKK'nın Kürt kadınına verdiği özgürlükler; kadını o feodal bukağılarından

kurtarma; kadınların ona en büyük fedakârlıkla adeta borçlarını öderce sarılmalarının

ardındaki nedendir. Denebilir ki PKK aslında bir kadın hareketidir. Kocalarına baskı yapıp

onları zorla politik aktiviteye iten, çocuklarını gerillaya yollayan kadınların ve aile baskısına

karşı isyan eden genç kızların hareketidir PKK.

Ama bütün bunlara rağmen, PKK yine de, kendisini oluşturan ve destekleyen kitlenin kültürel

sınırlarının damgasını taşır. Ona damgasını vuran hala büyük ölçüde feodal ve köylü

kültürünün çizgileridir. Alışkanlıklar ve gelenekler sanıldığından çok daha güçlüdür. Bu güç

nedeniyledir ki, Öcalan da bir çok yerde, enerjisinin yüzde doksan beşini bu sorunlara

ayırdığından yakınmaktadır.

Kürt Ulusal Hareketinin şehirlere göçmüş Kürtler arasındaki etkisinin sınırlı kalması ve onları

örgütleyememesinin ardında, onlara yönelik bir program olmaması kadar, PKK'nın politik

kültürünün bu artık şehirli olmuş Kürt yoksulları için itici etkilerinin de çok büyük bir rolü

vardır. Ama artık şehirlerde büyümüş ve Kürt ulusal hareketinin dinamizmini temsil eden yeni

güçler vardır ve bunların enerjisi ve inisiyatiflerini harekete geçirecek koşullar yaratılırsa;

tıpkı Gerillanın ilk yıllarındaki gibi bir mucize bile yaratılabilir.

Örneğin HADEP'in temelini oluşturan ve artık yıllardır şehirlerde yaşayan yoksullar ve

kadınlar bu toparlanmanın çekirdeği olabilir. Ama bunun için, onların inisiyatiflerinin ve

yaratıcılıklarının serbest bırakılması gerekmektedir. En küçük birimlerde bile partililer o

temsilcilerini hiç bir atama olmadan kendileri seçmeli; kararları kendileri alıp uygulamalı ve

bu böylece bir piramit gibi yükselmelidir. Disiplinin temeli bu inisiyatif olmalıdır. Atamalar

yerine, o kişilerin kendi kaliteleriyle insanların güvenini ve sevgisini kazanıp seçilmeleri

yoluna girilmelidir. Bu aynı zamanda bir güven oylaması anlamına da gelir.

Ancak, bu geniş kitlenin girişimleri ve inisiyatifi, Batının şehirlerindeki yoksul Kürtlerin de

anlayabileceği ve kendilerini bulabilecekleri bir hareket yaratabilir. Ancak bu yoldan,

Batıdaki o tıkanıklığa son verilip başka güçlerin harekete geçmesinin zemini hazırlanabilir. O

parsellenmiş kesimler sarsılıp yeniden davranışa sokulabilir.

Bu şehirli yoksullar kitlesinin davranışları ve politik kültürü çok başka olacaktır. Hatta bu

Kürt ulusal hareketinin geleneksel olarak çekirdeğini oluşturmuş kesimlerde kuşku ve

güvensizlik bile yaratabilir. Ama kültürel biçimler ile politika arasında bire bir uyum olmadığı

kimse için bir sır olmamalıdır.

83

18 Şubat 2000 Cuma

84

Sınıfların Tarihsel ve Kültürel Konumlanışı

Geçen yazıda, kolaylık olsun diye, üç temel sınıfı, yani burjuvazi, küçük burjuvazi ve işçi

sınıfını, iktisadi ilişkiler içindeki konumları bakımından ele almış ve bu ilişkinin, yer

yüzündeki işçi sınıfının bölünmesi nedeniyle, nasıl bir yer değiştirmeyle sonuçlandığına

dikkati çekmiştik: Burjuvazi (liberal), küçük burjuvazi (radikal), işçi sınıfı (sosyalist)

biçiminde de ifade edilebilecek klasik konumlanış yerini, burjuvazi (liberal), işçiler

(reformizm,sosyal demokrasi) ve küçük burjuvazi (kızıla boyanmış radikalizm) şeklinde bir

konumlanışa bırakmıştır.

Ne var ki, bu konumlanış yatay bir ilişkiyi ve yer değiştirmeleri ele alır. Sınıflar arası ilişki,

sadece yatay bir ilişkiyi değil, zamansal ya da tarihsel bir ilişkiye de karşılık düşer ve bu

ilişkide, sınıfların konumları, yatay ilişkiden tamamen farklıdır.

Modern toplum, gerçekte saf olarak var olmaz, geçmişin kalıntılarıyla bir aradadır. Geçmişin

kalıntılarını ise, küçük burjuvazi temsil eder her şeyden önce ezilen sınıflar içinde. Buna

karşılık ise, işçi sınıfı, bir bakıma, bu toplumun inkarını, geleceği, onda doğmakta olanı.

Soruna sadece ekonomik ilişkiler, zenginlik ve gelirler bağlamında baktığımızda, küçük

burjuvazi, işçiler ve burjuvazi arasındaki bölgede yer alır; ama, tarihsel ve kültürel boyutuyla

baktığımızda, bu sefer Küçük burjuvazi ve işçiler uçlarda yer alırlar; biri geçmişi diğeri

geleceği temsil eder; burjuvazi bunların arasında yer alır. Kapitalizm öncesi, küçük

burjuvazide, kapitalizm burjuvazide, sosyalizm işçilerde, ifadesini bulur. Gelecekle geçmişin

arasında burjuvazinin ve kapitalizmin şimdisi vardır.

O halde, küçük burjuvazi, kapitalizmden daha alt ve geri bir üretim ilişkisini ve kültürel

yapıyı temsil ettiğinden, kapitalizmi aşma yeteneğinde olamaz, onun karşısında zafer

kazandığında bile en fazla ona bir gençlik aşısı verir. Jakobenizm denen küçük burjuva

radikalizmini, Marks’ın burjuva görevlerin plebiyen yollarla yapılması diye tanımlaması da

zaten bu anlamdadır. Tarihsel olarak burjuva uygarlığından daha geri bir üretim ilişkisinin

sınıfsal ifadesi olduğundan, küçük burjuvazinin ufku, burjuva uygarlığının ufkunu aşamaz. Bu

kültürel ve kavramsal temelden yoksundur.

Küçük burjuvazinin muhalefeti, ne kadar keskin ve radikal biçimler alırsa alsın, programatik

düzeyde bütünüyle burjuva uygarlığının ufku içinde kalmaya mahkumdur. Örneğin yirminci

yüz yılda bütün geri ülkelerde v e demokratik hareketlerde olduğu gibi, kendini ne kadar

sosyalist bir söylemle ifade ederse etsin, sözlerin ve kavramların gerçek anlamlarına ve

kullanımlarına bakıldığında, onların burjuva uygarlığının ufkunu aşamadıkları görülür.

Dolayısıyla burjuva uygarlığı tarafından teslim alınmaya mahkumdurlar. Küçük burjuvazinin

burjuvazi karşısındaki en büyük siyasi başarıları bile, kültürel yenilgilere karşılık düşer.

Küçük burjuvazinin burjuva uygarlığını her fetih edişi, onun tarafından fetih edilişle

sonuçlanır.

Küçük burjuvazi ve işçi sınıfının burjuva uygarlığı ile ilişkilerini bir tarihsel analojiyle

açıklamayı deneyelim. Uygarlıkla karşılaşan ve onu fetih eden göçebe uluslar, bu fetih

85

ettikleri tarafından fetih edilirler. Yıktıkları uygarlığın yerine, ondan daha üstün bir uygarlık

kuramazlar, en fazla ona yeni bir atılım ve canlanma sağlarlar. Çünkü onlar, içinden geldikleri

üretim ilişkilerinde, o fetih ettikleri uygarlığın tüm kurumlarını kapsayacak bir kültürel

temelden ve kavramsal araçlardan yoksundurlar. Ancak, benzer gelişmişlik düzeyine ulaşmış,

örneğin yerleşik bir kent yaşamına geçmiş halklar bir eski uygarlığı fetih ettiklerinde yeni ve

başka bir uygarlık kurabilirler. Çünkü onlarda, artık bir uygarlığın kurumlarını kapsayıp

örgütleyecek bir kültürel ve kavramsal temel vardır. Bu iki farklı biçimden birinciye göçebe

Türkler örnek gösterilebilir. Hiç bir yende orijinal bir uygarlık kuramazlar, fetih ettikleri

tarafından fetih edilirler. Buna karşılık, Araplar yerleşik bir toplumdan çıktığından,

uygarlıkların beşiğinde orijinal bir İslam uygarlığı kurarlar.

Modern toplumda, burjuva uygarlığı karşısında, onunla çelişki içinde bulunan iki büyük

toplumsal güç olan ve ezilen çoğunluğu oluşturan küçük burjuvazi ile işçi sınıfının konumları,

klasik orta doğu uygarlıkları karşısında Türklerle Arapların durumuna benzer. Bu benzetmede

küçük burjuvazinin payına, yerleşik bir toplumun kavram, kurum ve kültürüne sahip olmayan,

göçebe Türkler, İşçi sınıfının payına da, yerleşik bir toplumun kurum, kavram ve kültürüyle

daha eski uygarlıkları fetih edip onlardan daha gelişkin bir uygarlık kuran Araplar düşer.

Sınıfları ve sınıflar arası ilişkiyi, tarihsel ve kültürel bir boyutla dakikleştirdiğimizde, sınıflar

arası ilişkilerin iktisadi ilişkilere nazaran kökten değişimi ile karşılaşırız. Örneğin Tarihsel ve

kültürel boyut itibariyle, burjuvazi ve işçi sınıfı birbirine daha yakındır, işçi sınıfı ile küçük

burjuvaziden. Aynı şekilde, küçük burjuvazi de, işçi sınıfına değil, burjuvaziye daha yakındır.

İşçi sınıfı ve küçük burjuvazi birbirlerine en zıt ve uzak iki sınıfı oluştururlar. İşte küçük

burjuvazinin politik konumu ile kültürel konumu arasındaki bu çelişki, küçük burjuvazinin

damgasını taşıyan hareketlerin niçin demokratik sistemlerle sonuçlanmadığının anahtarıdır.

Sınıflar arası ilişkiyi, böyle tarihsel ve kültürel ilişki olarak ele almak, bize bir yığın olayı

kolaylıkla açıklama olanağı da sağlar. Küçük burjuva dünyasından, kültürel ortamından,

küçük burjuva sosyalizminin saflarından hemen hemen hiç bir zaman modern sosyalizmin

çıkamamasının sırrı buradadır. Bütün büyük sosyalist teorisyenlerin, burjuva kültürünü

hazmetmeye uygun bir ortamdan gelmeleri ve bu kültürü özümleyerek aşmış olmaları bir

rastlantı değildir. Marks, engels, Lenin, Troçki, Lüksemburg, Benjamin, Adorno, Mandel gibi

Marksizm’in bütün büyük teorisyenlerinin burjuva uygarlığının kültürünü çok iyi özümlemiş

ve onu içinde taşıyarak aşmış kişilerden oluşması bir rastlantı değildir. Buna karşılık, küçük

burjuva teorisyenlerin Mao’dan Enver Hoca’ya veya İbrahim Kaypakkaya’ya kadar, Marksist

bir terminoloji ile konuştuklarında bile, metodoloji düzeyinde burjuva uygarlığının bile

gerisinde kalmaları bir rastlantı değildir Bu nedenle bir rastlantı değildir bütün küçük burjuva

radikal ve sosyalistlerinin sonradan burjuva liberallere ya da reformistlere dönüşmeleri. Bu

sadece bir siyasi kayış değil, burjuva uygarlığı tarafından bir kültürel fetih ediliştir. Bu

nedenle, olağanüstü azdır, modern işçi sosyalisti.

Tabii burada, işçi sınıfı deyince, radikal dergilerde işçi sınıfını temsil eden küçük kafalı, koca

pazulu, tulumlu ve anahtarlı, Neandertal adamına benzeyen yaratığın işçi sınıfıyla ilgisi

yoktur. Bu olsa olsa, işte o küçük burjuvazinin, kapitalizm öncesi dünyanın kültürünü

yansıtan küçük burjuvazinin, işçi sınıfı tasavvurudur.

86

İşçi, başka bir şeyi olmadığı için, iş gücünü satarak yaşayan insandır. Gelişmiş ülkelerin ve

bütün dünyadaki şehirlerin, yani burjuva uygarlığının iktisadi, siyasi ve kültürel düğüm

noktalarının, nüfusunun büyük çoğunluğunu iş gücünü satarak insanlar yani işçiler oluşturur.

Ve bu günkü uygarlığı sırtlayanlar, tam da böyle insanlardır. Uzayda uyduları yerleştirenler,

Banglore’de tavuk kümesi gibi küçük odalarda bilgisayar programlarını yazanlar, güney doğu

Asya’da elektronik aletleri üretenler vs.. Onlar bu uygarlığı yaratmakla kalmazlar aynı

zamanda bu uygarlığın yaratığıdırlar, ve tam da bu nedenle o uygarlığın kültürel temellerini

içlerinde taşırlar ve bu sayede onu aşabilme yeteneğindeki tek toplumsal güç olmaya devam

ederler. Dünya işçi sınıfının bu günkü bölünmüşlüğü, ve işçi sınıfının modern burjuva

uygarlığını yaratan ve taşıyan çekirdeğinin, nispi refahı ve burjuvaziyle uzlaşmalarıdır

insanlığın durumunu umutsuz kılan da zaten.

İşçi sınıfının burjuva uygarlığıyla ilişkisi, onu içinde taşıyarak aşma, diyalektik inkar

ilişkisidir, küçük burjuvazi ise, burjuva uygarlığın kavrama yeteneğinde olmadığı için, ve o

uygarlık onun karşısında üstün ve egemen bir toplumsal konumu ifade ettiği için, ekonomik

ve sınıfsal tepki yok ederek ya da yok sayarak inkar biçiminde yansır. Bir bakıma, küçük

burjuva direnişler ne kadar radikal ve yoksul tabakalara ve kapitalizme uzak ilişkilere

dayanıyorsa o kadar yok ederek ve yok sayarak inkarcıdır. Ve bütün inkarcılıklar gibi, inkar

ettiğinden daha geriye düşmekle ve onu teslimiyetle sonuçlanır.

09 Eylül 2000 Cumartesi

demir@comlink.de

87

Küçük Burjuvazi, Burjuvazi ve Demokrasi

Önce kısa bir hatırlatma. Yirminci yüzyılda bütün demokratik karakterli hareketlerin, ezilen

çoğunluğa dayanmalarına ve de demokrasi çoğunluğun çıkarlarını savunmanın aracı olmaya

en uygun sistem olmasına rağmen, niçin pek demokrasi diye bir dertlerinin olmadığı sorusuna

cevap arıyorduk. Bu cevabı ararken, önce tarihsel bağlamda, bugün yaşanan tarihin bir ters

doğum olmasına, yani kapitalizmi yıkma yeteneğindeki sınıfın onu yıkamamasına, dolayısıyla

onu yıkma yeteneğinde olmayanların öne çıkmasına yol açtığına dikkati çektik. Yani

kapitalizm ve emperyalizm tarafından ezilenlerin, ama o kapitalizmin kendi ürünü, kendi

yarattığı olmayan ezilenlerin, hareketleri damgasını vuruyordu tarihsel döneme. Bu ilişkinin

mekanizmalarını kavrayabilmek için, sınıfların tarihsel ve kültürel konumlanışı sorununu

ortaya koyduk. Bu kavranışta küçük burjuvazinin işçilere değil burjuvaziye yakın olduğu;

ama daha geri bir üretim temelinin kültürel temeli nedeniyle onu aşma yeteneğinde

olamayacağı, onun tarafından fethedilmeye mahkum olduğunu gördük. İşte bu özellik bize,

küçük burjuva radikalizminin niye demokrasi diye bir derdinin olamayacağının

mekanizmasını anlama olanağı sağlar.

Bu arada şu küçük burjuvazi ve burjuvazi kavramına da bir değinelim. Küçük burjuvazi

sadece toplumsal konumlanışı değil, kültürel bir konumlanışı ifade etmektedir. Yani modern

toplum ve üretimin kültürel temelinden uzaklığı, kapitalizm öncesi dünyaya aitliği de

belirlemektedir. Bu anlamda sadece, köylüler, esnaflar, zanaatkarları değil, işçi sınıfının,

genellikle alta tabakalarını oluşturan, toplumsal konumuyla işçi ama henüz ruh durumuyla,

kültürel yapısıyla köylü ve esnaf tabakaları da bu kategoride sayılabilir. Aynı şekilde,

burjuvazi de, sadece sermaye sahiplerini değil, burjuva dünyasının kültürünü edinmiş

aydınları, dolaylı ilişki içinde olmakla beraber, modern küçük burjuva tabakaları (memurları

vs.) içerir. Hatta, kendiliğinden işçi bilinci ve hareketi, yani reformist işçi hareketi de

burjuvaziye dahildir. İşçi hareketi ancak sosyalist ve devrimciyse, burjuva ufkunu aşıp ayrı bir

güç olarak ortaya çıkabilir. Bu nedenle, işçi hareketinin alt tabakaları küçük burjuva ise, üst

tabakaları da burjuvadır, hem toplumsal eğilimleri, hem de kültürel yapısıyla.

Durum böyle görülünce, yirminci yüzyıldaki bütün devrimci, demokrat ve radikal hareketlerin

toplumsal temelinin küçük burjuvazi olduğu görülür ve bunlar genellikle burjuvaziye değil,

emperyalizme, sömürgeciliğe, onların işbirlikçisi bürokrat ve kapitalizm öncesi tabakalara

karşıdırlar. Yani burjuvazi de muhalefet içindedir bir ölçüde. Bu demokratik muhalefet içinde,

küçük burjuvazi büyük çoğunluktur, burjuvazi ise azınlık. Ve bunlar arasında, demokratik

hareketin içinde bir çatışma ve kavga, bir sınıf mücadelesi vardır. Bu mücadele burjuvazinin

kültürel üstünlüğü nedeniyle biçimsel demokrasi alanında ortaya çıkar.

İlk bakışta, zaten çoğunluk olduğu için küçük burjuvazinin, demokratik hareket içinde

demokratik biçimlerin var olup güçlenmesinden çıkarlı olduğu düşünülebilir. Ancak,

sınıfların, tarihsel ve kültürel konumlanışı göz önüne alındığında, durumun hiç de öyle

olmadığı görülür.

88

Küçük burjuvazi, burjuvaziyle ideolojik ya da politik mücadeleye girdiğinde kaybetmeye ve

burjuvazinin kontrolü altına girmeye mahkumdur. Yani demokratik bir işleyiş içinde, burjuva

reformizmi, küçük burjuva radikalizmini veya devrimciliğini her zaman yener ve çoğunluğu

kendi politikasına kazanabilir. Radikal küçük burjuvazi, bunu toplumsal bir eğilim olarak bilir

ve sezer. Biçimsel demokrasi ve özgürlükler alanında yenilgiye mahkum olduğundan ve bu

aynı zamanda burjuvazinin öncülüğü ve kontrolü alması dolayısıyla hareketin de yenilgisi

olacağından, radikal demokrasi ve devrimcilik, biçimsel demokrasiyle bir arada yaşayamaz.

Biçimsel demokrasi kabul edilip uygulandığı takdirde, hareketin kontrolü liberal burjuvaziye

geçecek, ve hareket yenilecek demektir, hareketin başarısı ise, liberal burjuvazinin hareketin

iplerini ele almamasıyla, bu ise ancak biçimsel demokrasi mekanizmalarına (seçimler, her

türlü fikir özgürlüğü vs.) itibar edilmemesiyle mümkündür. Diğer bir deyişle, küçük burjuva

radikalizmi, burjuva reformizmiyle mücadelesinde, dezavantajlı olacağı koşullarda savaşı

kabul etmez. Demokratik hareketlerin anti demokratik olmasının nedeni budur.

Elbette küçük burjuva radikalizmi bunu bilinçli olarak yapmaz, daha ziyade iç güdüsel,

toplumsal eğilimleri ifade ettiğini düşündüğü sembollerle gerçekleştirir. Zaten küçük

burjuvazinin burjuva ufkunu aşan bir program geliştirememesi nedeniyle, burjuva dünyasına

zıtlığı yansıtan semboller ve rozetler büyük önem taşırlar.

Ama böylece, küçük burjuva radikalizmi, uzun vadede yenilgisine yol açacak, ki bu son

duruşmada yine onun burjuva dünyası tarafından hazmedileceğinin bir ifadesidir, bir açmazla

karşılaşır. Burjuva reformizmi, küçük burjuvazi karşısında kendisine elverişli konumu

sağlayan biçimsel demokrasinin savunuculuğuna geçer. Böylece kendi reformist politikasının

gerici niteliğini tartışma konusu yapmaktan kurtularak, aslında politikanın içeriğiyle ilgisiz

demokrasiyi politikanın temel tartışma konusu yapar. Yani bir politikanın demokratik olarak

belirlenmesi onu otomatik olarak doğru yaparmış gibi konu ele alınır. Bir politikanın karar

alınış biçiminin, onun doğruluğunu veya yanlışlığını belirlemediği gerçeği ortadan kaybolur.

Özetle, demokrasi sınıf savaşının aracıdır. Burjuvazi, kültürü nedeniyle, kendisine üstün bir

konum sağlayacağından küçük burjuvaziye karşı önderlik savaşında demokrasiden yana olur.

Küçük burjuvazi de biçimsel demokraside kaybedeceğini bildiği için, demokrasiye kuşkuyla

bakar ve bu nedenle bütün radikal ve devrimci demokratik hareketler biçimsel demokrasi

(sınırsız fikir ve örgütlenme özgürlüğü, her düzeyde seçimler) karşısında kuşkulu hatta

düşmancadır.

Burada ele aldığımız soyut gibi görünen ifadelerin, Kürt ulusal hareketiyle yakından ilgili

olduğu gözlerden kaçmayacaktır. Kürt ulusal hareketi, bir yandan radikal ve devrimci idi, ama

aynı zamanda kültürel bakımdan, kapitalizm öncesinin baskısı altındaydı. Bu radikal çizgi,

hareketi yüklenen yoksul insanların ağırlığı; gerillanın prestiji ile; sürekli rotasyon, burjuva

dünyasının baştan çıkarıcılığına karşı olduğu düşünülen yaşam tarzına yönelik tedbirler ile bir

ölçüde korunabildi. Bu koşullarda bile, sürekli oluşan bir bürokrasinin hantallığı ve

sabotajları; burjuva dünyasının bin bir yoldan sızışı sürekli bir kan kaybına yol açtıysa da,

şimdiye kadar tahribatlar yukarıdan kontrol mekanizmalarıyla daima sınırlı tutulabildi. Bu

mekanizmalar olmasa, hareket Kürt burjuvazisinin kontrolü altına geçer ve her şey yitirilirdi.

89

Ancak bu mekanizmalar artık hareketin bu günkü hedefleri bakımından işlevini yitirmektedir.

Demokratik biçimlere geçiş, Kürt burjuvazisinin hareketi kontrol altına alması ve bu da

yenilgi demektir. Yeni biçimlere geçemeyiş ise, gerekli toplumsal güçlerin harekete geçmesi

ve örgütlenmesinin bir engelidir ve yine yenilgi demektir. Bu çıkmazdan nasıl çıkılabilir?

Ancak kapitalist uygarlığın ürünü olan modern işçi sınıfı demokrasiyi burjuvaziye karşı güçlü

bir silah olarak kullanma yeteneğindedir. Kürt hareketinin demokratikleşmesini, bu sınıfsal

bağlamının dışında, sadece biçimsel demokrasi uygulamaları olarak koymak, kesinlikle Kürt

burjuvazisine hizmet eder ve onun çıkarlarının örtüsüdür. Kürt hareketi ne yapıp yapıp şehirli

modern işçilere dayanmak zorundadır. Kimi eleştirmenler, Kürt hareketinin nasıl yapıp da

modern işçi tabakalara dayanacağı, bu geçişin nasıl sağlanacağı sorunu yerine, biçimsel

demokrasi çağrılarıyla, aslında Kürt burjuvazisine imkan hazırlıyorlar. Eskisi gibi

dayatmalarla işin götürme çabaları da aynı şekilde sonuçlanır. O halde, sorun, demokratik

veya eski yöntemler değil; dayanılan toplumsal tabanın nasıl değiştirilebileceği ve bunun

mümkün olup olmadığıdır. Soruyu doğru sormak, çözümün yarısıdır.

15 Eylül 2000 Cuma

90

Altıncı Bölüm

Türkiye’nin Toplumsal ve Kültürel Yapısı ve Solun Politik

Kültürü Üzerine Yazılar

Taşralılık

Türkiye'nin sağcısı da solcusu da, Dünya'ya Türkiye'den bakarlar, Türkiye'ye Dünya'dan

değil. Bu nedenle dünyayı ilgilendiren en genel ve temel konularda bile yazsalar, bir ulusal

dar görüşlülük, bir taşralılık egemendir bütün yaklaşımlarına.

Gelişmelere yukarıdan bakma yeteneksizliği, artık Türkiye'nin kültürel ortamının bir özelliği

olmuş durumda. Dolayısıyla sadece sağcısının değil, tıpkı diğer günlük kültürel kotlar ve

alışkanlıklar gibi solcusunun da bir karakteristiği.

Bu taşralılık ise her şeyden önce Kemalizm'in mirasıdır. Bu taşralılığa yol açan Mustafa

Kemal bile böyle taşralı değildir. Kendisi Osmanlı ordusunun hiç de parlak olmayan

generallerinden biri olmasına rağmen, bir durum yargılamalarına bakın, belli bir "global"

bakışın olduğunu görürsünüz.

Bu geleneğin Mustafa Kemal'den de yeteneksiz sürdürücüsü İsmet İnönü'de bile bu global

bakış vardır. Her sözü en sıradan iç politika konusundaki konuşması bile, ifade edilmemiş

ama içine sindirilmiş, dünya dengelerini gözeten bir özelliğe sahiptir. İsmet Paşa'nın her

sabah, Paris, Londra, New York, Moskova'nın ne dediğini öncelikle öğrendiğini anlatırlar. Bu

günkü Türk başbakanı Ecevit'in politik kariyerine de, iyi İngilizce bildiği için, sabahları İsmet

İnönü'ye İngilizce basını ve yorumları okuyup aktarmakla başladığı söylenir. Ecevit'in İsmet

Paşa'ya yaptığı işin anlamını kavradığı şüphelidir. Çünkü Avrupa'larda da okusa, artık

taşralılığa düşmüş bir kültürün ürünüdür. İsmet Paşa'nın her sabah yaptığı işi kendisinin

yaptığına dair en küçük bir emare bulunmamaktadır.

Bu Osmanlı yadigarı politikacılar kuşağı gittikten sonra, bizzat bu kuşağın yaptıklarının

sonucu olarak (harf devrimleri vs.) politikaya, ülkenin kültürel ve entelektüel hayatına tam

anlamıyla taşralılık hakim oldu. Binlerce yıllık uygarlıkların, Arap ve Fars kültürlerinin o

muazzam birikimi, bir harf devrimiyle yeni kuşaklarca bilinmez ve özümlenemez oldu. Bütün

bunlar sözde o Batı kültür ve uygarlığına ulaşmak için yapılmıştı. Ama o kültürle bağlantı

kurmanın ekonomik temelini oluşturan burjuvazi ve ilişkilere Hıristiyan halkların sürgün,

katliam ve mübadeleleriyle son verildi. Bu aynı zamanda Batı ile kültürel bağların kopması da

demekti.

Ama sadece bu da değil. Osmanlı, Bizans'ın bir devamıydı. Hıristiyan halkların bu yok edilişi

aynı zamanda, eski Yunan ve Roma'dan beri gelen Akdeniz uygarlığı ile tüm kültürel bağların

koparılması anlamına da geliyordu. Böylece Türkiye Cumhuriyeti'nin entelektüel ve kültürel

ortamı, ne doğunun antik Akdeniz, Arap ve Fars uygarlıklarıyla ne de batının modern burjuva

91

uygarlığıyla ilişkisi olmayan, korkunç bir taşralılığa gömüldü. Bu taşralılık giderek yeni

kuşaklarla birlikte toplumun tüm kültürel, entelektüel ve politik hayatına damgasını vurdu.

Bir politikanın sonuçları kültürel bir karakter kazanınca sağcısı da solcusu da bundan kendini

kurtaramaz. Öznel bir yönelişin sonuçları adeta nesnel koşullar haline gelir. Bu nedenle

burjuva politikacılarına, kültürüne ve entelektüel hayatına damgasını vuran taşralılık solun da

bir özelliği olur. Osmanlı ve Cumhuriyet kuşakları arasındaki uçurum solda burjuva

dünyasından bile daha derindir.

Tipik iki örnek alalım. Hazım Hikmet ve Hikmet Kıvılcımlı. Bu iki kişi de birer Osmanlı

aydınıydılar. Temel kültürel ve entelektüel şekillenmeleri Osmanlı İmparatorluğu ve onun

çöküş döneminde gerçekleşmiştir. Şimdi bir bu insanların kitaplarını şiirlerini okuyun, bir de

1960'lardan sonra binlercesi ortaya çıkmış sosyalistlerin en kaliteli bilinenlerinkileri okuyun.

Aradaki korkunç uçurumu kimse görmezden gelemez. Türk solu hala Kıvılcımlı ayarında bir

teorisyen yetiştiremedi örneğin. Nazım hala Türk aydınının ve sanatçısının aşılamamış örneği

olmaya devam etmektedir.

Cumhuriyet'in bu gün yeni kuşaklarca unutulmuş ama Müthiş bir etki bırakmış ve gerçekten

60 sonrası entelektüel hayatın gelişmesine muazzam bir etki yapmış en ileri aydını bir bakıma

Doğan Avcıoğlu'dur. Karşılaştırın Doğan Avcıoğlu ile Kıvılcımlı'yı. Osmanlı çocuğu

Kıvımlcımlı'nın Cumhuriyet çocuğu Avcıoğlu'na bir kaç numara büyük geldiği hemen

görülür.

Cumhuriyet aydınının örneği, uzun yıllar, Bizim Köy'ün yazarı, öğretmen Mahmut Makal

olmuştur. Bu bile farkın ne olduğu hakkında bir fikir verir.

Benzer bir durum Kürtler arasında da görülür. Kürtlerdeki medrese geleneğinden gelenlerde,

sonrakilerle arasında müthiş bir fark vardır. Tahribat Kürtleri de Türkler kadar hatta daha da

fazla etkilemiştir.

Evet, o Fars, Arap, Yunan, Roma, Akdeniz uygarlıklarının tüm kültürel ve entelektüel

birikimi yok edildi ve modern batı uygarlığının tüm köprüleri yıkıldı, ama bu uygarlıklardan

en lanetli kurum kaldı ve ona hiç dokunulmadı ve işin ilginci bütün bu katliamı da o lanetli

kurum varlığını sürdürebilmek için yaptı. Devlet!

Osmanlı Bizans'ın devlet yapısını aldı. Ona biraz Arap ve Fars uygarlıklarının boyasını kattı.

Bütün batılılaşma çabaları ise, bu devletin devletliğine modern toplumun araçlarını verdi.

Böylece toplum modern toplumun ve geçmişin mirasından mahrum olurken, devlet geçmişin

ve modern toplumun bütün olumsuzluklarının konsantre olduğu, toplumun kanını emen bir ur

olarak ekonomiden politikaya ve kültüre, her şeye damgasının vurdu.

Bu durum bir kara deliğin oluşumuna benzer bir durum yaratmaktadır. Tıpkı maddenin kendi

ağırlığı altında çökmesi ve sonsuz yoğunlaşması gibi, çürüme çürümeyi beslemekte, tüm çıkış

yollarını kapamaktadır. En radikal muhalefet çabaları bile, tıpkı ışığın kara deliğin çekim

gücünden kendini kurtaramaması gibi, antika ve modern uygarlıkların çifte kamburunu

taşıyan devletin çürütücü etkisinden kendini kurtaramamakta, taşralılığa geri dönmektedir.

Dünya sorunlarını konu yapmakla ilgisi yoktur taşralı olmayan bir yaklaşımın. Bu içe işlemiş,

elle tutulmayan ama hissedilen bir yaklaşım tarzıdır. Türk solu, globalizmden bile bir köylü

gibi söz eder. Taşralı olmayan bir bakış ise, köyden, ardında global bir birikimi hissettirerek

konuşur.

demir@comlink.de

http://www.comlink.de/demir/

92

06 Haziran 2001 Çarşamba

93

Eurovizyon, Modernleşme ve Demokratikleşme

“Her zaman politikayla yaşanmaz” derler. Eğer politikayı dar anlamda alırsanız bir ölçüde

doğru bir sözdür bu. Ama örneğin, “artık politikamızın esası gücümüzü politikaya değil kültür

ve eğitime vermektir” sözlerini sarf eden bir politika kavrayışını kastediyorsanız, baştan aşağı

yanlıştır. Kültürle ilgilenme, politikadan uzak durmak bile bir politikadır. Siz politikayla

ilgilenmediğinizi düşünseniz bile politika sizinle hiç ara vermeksizin ilgilenmeye devam eder.

Örneğin, Eurovizyon şarkı yarışması, Avrupa’yı oluşturan ulusların kültürel olarak birbiriyle

yaklaşmaları, birbirlerini daha iyi tanımaları için oluşturulmuştur. Ama bu amacın kendisi bile

politiktir. Bu yarışmaya katıldığınız an, sırf kültürel kaygılardan söz etseniz bile bir politik

seçim yapmış olursunuz. Avrupalı ulusların birbirini kültürel olarak tanıma ve kavrama

politikasından yanasınız demektir.

Eurovizyon, Avrupalıların yarışmasıdır. Ona katılmak demek onlar gibi, onlardan biri olmayı

politik bir hedef olarak seçmenin ifadesidir. Kimse bu hedefin kendisini sorgulamıyor.

Avrupalı olmak bu günün dünyasında gerici bir programdır. Yeryüzündeki, ulusçuluğa

dayanan yeni ırkçı sistemi savunmak ama bu ırkçı düzende imtiyazlıların arasında yer almak

demektir. Sosyalistin politikası, hem de uzak değil acil politikası, Avrupalı olmak onlar

arasına katılmak değil; Avrupalılığı yok etmek olabilir.

Böyle bir programın Avrupa’nın işçilerinden yankı bulup bulmayacağı, ayrı bir sorundur ve

zaten sosyalizmin en büyük çıkmazı da buradadır. Bir yankı bulur veya bulmaz, önemli olan

bu değildir. Önemli olan doğru olanın ne olduğudur. Doğru olan Avrupalılığı yok etmektir.

Bu bakımdan, bir sosyalist açısından, örneğin Eurovizyon’a katılmanın kendisi gerici bir

politikanın uygulanmasıdır.

Yani bu yarışma her türlü politik hesabın dışarıda bırakıldığı, insanların gerçekten sadece

estetik ve kültürel kaygılarla oy verdiği bir yarışma olsaydı bile politik bir yarışma olmaktan

çıkmazdı.

Ama Kültür dar anlamıyla bile, politikayla yakından bağlı olmaya devam eder. Dar anlamıyla

politik hesaplar bile bu olması gereken kültürel ve estetik kaygıların önüne geçerler.

Dünyadaki bütün yarışmalar da böyledir. İster Oscar, ister Nobel, ister Cannes, İster

Eorovizyon olsun, isterse Türkiye veya her hangi bir ülkedeki başka bir yarışma olsun, doğa

bilimleri haricinde (ki orada bile durum karışıktır) tüm yarışmalar ve ödüller belli politikaları

ve güç ilişkilerini yansıtırlar ve onlara hizmet ederler.

Elbette, katılan film veya başka eserlerin en azından bir skandal yaratmayacak kadar, yani o

politik amaca hizmet edecek belli bir kalite taşıması temel koşuldur. Bundan sonrasını, politik

ilişkiler belirler.

Yani Türkiye Eurovizyon’a çok iyi bir eğitimden geçmiş çok kalite bir sesi ve fiziği olan bir

şarkıcıyı seçmese, ona zamanın ruhuna uygun, biraz Madonna, biraz Britney Spears kırması

bir hava vermese (yani orijinal bir şey de yoktur, sözde kültürleri kaynaştıracak bu yarışmaya

94

katılımda, baştan aşağı pop ikonlarının taklidi) yine şu sıralar moda olan Shakira vari oryantal

havası olmasa, en iyi kareograf, dansçılar ve müzisyenleri devletin tüm imkanlarını zorlayarak

bir araya getirmese bu asgari, skandal yaratmayacak düzey koşulunu yerine getirmiş

olamazdı.

O halde Eurovizyon sonuçlarını da bütün dünyada olduğu gibi, skandala yol açmayacak

esereler arasında bütünüyle politik kaygılar belirlediğine göre, Eurovizyon sonuçları bize

politik ilişkiler hakkında bir fikir verebilir.

Avrupa’daki Türkiye asıllı göçmenleri, Türk devleti, tıpkı bir zamanlar Sovyetler’in komünist

partileri ve işçi hareketini dış politika ve diplomatik manevralarının bir aracı olarak

kullanması gibi, dış politikasının ve diplomasisinin bir aracı olarak kullanmaya çalışır. Bunun

için Avrupa’da çıkan Türk gazetelerinden derneklere kadar muazzam yönlendirici bir aygıt

vardır. Yine bu tür bir kullanımın sonucu olarak Hollanda Belçika gibi Türkiye asıllı

göçmenlerin yoğun olduğu ülkelerden oy alındı.

Yunanistan ve Kıbrıs’ın tıpkı Türkiye’deki politik İslam ve Kürtlerin bir kısmı gibi,

Türkiye’yi Avrupa birliğine katılım aracılığıyla liberalleştirme çabasına, Irak savaşında ABD

önergesine ABD Kürtleri ezmek için yeterince güvence vermediği için biraz da bir kaza

olarak hayır oyu verilmesinin bir karşılığı olarak diğer Avrupa ülkelerinden gelen oylar da

eklenince böyle bir sonuç ortaya çıktı.

Bu politik olarak şu demektir. ABD’nin Irak işgaline kadar, Türkiye ABD’nin dengesiydi ve

Avrupa bu büyük ülkeyi üye almaz, kapısında bekletirdi. Ama ABD’nin Irak işgali ile

dengeler değişmiş bulunuyor ve Avrupa Türkiye’ye, oyunun dışında kalmamak için biraz

daha açık kapı bırakabilir. Berlusconi’nin fikir jimnastikleri, Eurovizyon’da alınan birincilik

ve Cannes’te “Uzak”a verilen ödül, bu tür göz kırpmalar anlamına gelmektedir. Avrupa

ABD’ye karşı yeni ittifaklar ve stratejiler arayışı içine girmiş bulunuyor. Eurovizyon’da

alınan ödül, bu arayışlarda opsiyonları geniş tutmanın bir ifadesi. ABD’nin yanında saf tutan

doğu Avrupalılara, bakın Türkiye bile sizden bize daha yakın, politik mesajı.

Ama en iyi koşulda bile bu Türkiye’nin gerçekten demokratikleşmesi veya kelimenin gerçek

anlamında Avrupalılaşması anlamına gelmez. Avrupa ancak kelimenin gerçek anlamında

Avrupalı değil, şarklı bir Türkiye’ye kapılarını açar. Modern görünüşlü ama şarklı. Tıpkı şarkı

yarışması birincisi gibi, bütün o taklitler Modernleşmeyi demokratikleşme ile karıştıran

şarklılığın bir yansımasından başka bir şey değildir.

Eğer Avrupalılık, sadece modernleşme değil, demokratik gelenekler ve burjuvazinin son beş

yüz yılda biriktirdiği kültür birikimi anlamında anlaşılırsa, Türkiye’nin bu Avrupalılıkla hiç

bir ilişkisi yoktur.

Bir Çehov, bir Tolstoy, bir Çaykovsky veya Şostokoviç, bir Pavlov hatta bir Lenin olmadan

Avrupa, yani Burjuva uygarlığı tasavvur edilemez. Bu anlamda Rusya Avrupa kültürünün, bu

uygarlığın bir parçasıdır.

Ama Türkiye’nin ve Türklerin bir tek sanatçı, bilim adamı veya düşünürü yoktur, Avrupa,

yani burjuva uygarlığının, olmasa bugün eksikliğini hissedebileceği. Ama bunun yokluğu

95

Avrupa’yı Avrupa yapan devrimci ve demokratik bir geleneğin Türkiye’deki yokluğudur. Rus

köylüsünün Narodniklerden Sosyalist Devrimcilere kadar uzanan devrimci demokratik

gelenekleri veya geç ve güçlü doğmuş işçilerinin dünyayı allak bullak eden partileri ile

Tolstoy veya Sostokoviç’ler arasında derin bağlar vardır. Türkiye’de ne devrimci demokratik

bir köylü hareketi vardır, ne diğeri.

Yani kültürel olarak Avrupalı olmak, Avrupalılaşmak demek radikal demokratik hareketleri

yaratan ve besleyen bir toplumsal yapı demektir. Ancak bu çerçevede onun kültürel ifadeleri

de ortaya çıkarlar ve toplumun kültürel hayatının derinliklerinde, iktidara gelememiş olsalar

bir yer edinirler.

Yunan İç savaşı, İki savaş arasının büyük komünist direnişleri, bu toplumsal mücadelelerin

birikiminin ürünü olan Theodorakis’ler, Angelopulos’lar Yunanistan’ı Avrupalı yaptı. Aksi

takdirde Yunanistan da tıpkı Türkiye gibi, batıda yaşayan bir şarklı olmaya devam ederdi.

Türkiye’de Ermeni ve Rum katliamları ve sürgünleri, ya da komünist kovuşturmaları her türlü

toplumsal muhalefetin acımasızca bastırılması onun tüm demokratik toplumsal tabanını

dolayısıyla kültürel değişimini de engellemiştir.

Türkiye’yi biçimsel olarak batılılaştıran her adım, demokrasinin köklerini yok eden bir adımla

beraber gider. Bütün modernleşme çabalarına Ermeni ve Rum katliamları eşlik eder.

Katledecek kimse kalmayınca bu sefer her batılılaşma adımına komünist tevkifatları ya da

Kürt katliamları eşlik eder.

Türkiye modernleştikçe, demokratik bir hareketten dolayısıyla kelimenin gerçek anlamında

burjuva uygarlığının kültürel bir parçası olmaktan, onu özümlemekten uzaklaşır.

1960’ların işçi hareketleri ve yetmişlerin güçlü demokratik karakterli politikleşmesi

olmasaydı, bu gün Türkiye bu gün olduğu kadar bile bir parça Avrupa kültürüyle bağlantı

kurmuş olamazdı. Burjuva uygarlığının kültürü Türkiye’ye Marksizm aracılığıyla girmiştir.

Ya da şöyle diyelim Politik programlarının aksine Sosyalistler kadar Türkiye’nin kültürel

olarak da batılılaşmasına ve burjuva uygarlığıyla bağlar kurmasına büyük katkı yapmış başka

bir güç yoktur.

Türkiye’nin bu alandaki son şansı Kürt ulusal hareketidir. Bu hareketin bir başarısı, güçlü

demokratik dönüşümler ve bu anlamda kelimenin gerçek anlamıyla batılılaşma yani gerçek

anlamıyla burjuva uygarlığının bir parçası olma anlamına gelir. Ama öyle görünüyor ki, bu

son fırsatı da Türkiye kaçıracak.

Avrupa birliği için paketler, demokratikleşme anlamına gelmez. Gerçek iktidar bürokrasinin

elinde olmaya devam eder. Sadece ipleri gevşetmiş olur.

Politik İslam da bir demokratik hareket değil bir modernleşme hareketidir. Hükümetin ordu

ile çekişmesinin konusu demokratikleşme değil, modernleşmenin farklı yollarıdır. Bu kayıkçı

dövüşünün nasıl bir batılılaşma sonucu vereceğini merak ediyorsanız, stilize şark şalvarıyla

İngilizce her şeyi yapmaya hazır olduğunu söyleyen şarkıcıya bakınız. Bunun için Avrupa’ya,

ta Baltık denizi kıyılarına gitmeye gerek yok. İstanbul’da Tekbir Defilesine gidin.

Göreceğiniz aynı şeydir.

96

27 Mayıs 2003 Salı

97

Polemik Yapmak ya da Unutulmuş Bir Politik Kültürün İzlerinin Ardında

Sosyalizmin, yani eşitlikçi ve dayanışmacı bir toplum idealinin insanlığın ufkundan

kayboluşu, sadece onun siyasi ve toplumsal bir proje olarak kaybolması anlamına

gelmemektedir; bu, o projeyi yaratan siyasi kültürün yok oluşuna da denk düşmektedir.

Bu yok oluşu, onun somut bir görünümünde izlemek ilginç olabilir.

Şimdilerde her hangi bir tartışmada hemen şöyle sözler işitildiğini görüyoruz: “Lütfen polemik

yapmayalım”; “Tartışma kültürümüz yok, hemen polemiğe çeviriyoruz tartışmayı”;

“Arkadaşlar lütfen polemiklerden kaçınalım.”

Bu sözlerde ifadesini bulan ve hiç kimsenin yanlışlığını bile aklına getirmediği nasıl bir

politik kültürdür? Bu kültür ile sosyalizm ideali bir arada bulunabilir mi?

Yukarıda bir kaç örneği aktarılan cümlelerde “polemik” sözcüğü, o yaratıcı, diyalektik,

fikirler mücadelesi; karşı tarafın argümanlarını, çıkarsamalarını; olgulara ilişkin aktarımlarını;

mantık yanlışlarını didik didik ederek doğruyu bulmanın bir metodu anlamına gelmekten

çıkmış, adeta dedikodu, kişisellik gibi bir anlam kazanmış bulmaktadır.

Bu anlam kaymasının nesnel tarihsel anlamına geçmeden önce bu tür sözlerin içeriksel

yanlışlığını görelim.

Bu “polemik yapmayalım” diyenlerin bilmediği veya unuttuğu çok basit bir olgu vardır.

Marksizm’in bütün eserleri polemik eserlerdir. Denebilir ki, Marksizm polemik formu içinde

doğmuş; polemik formu içinde gelişmiştir. Ve polemiklerin yok oluşuyla da Marksizm’in

gelişimi durmuş ve çürüme başlamıştır. Polemikleri ortadan kaldırdığınızda geride Marksizm

diye bir şey kalmaz,

Kutsal Aile’den Alman İdeolojisi’ne Tarihsel Maddecilik ya da namı diğer Marksizm;

polemikler içinde gözlerini dünyaya açmıştır. Felsefenin Sefaleti’nden, Anti Duhring’e,

Marksizm’in hemen hemen bütün klasikleri birer polemiktir. Das Kapital bile, dip notlarında

ve Artı Değer Teorileri’nde kendinden önceki bütün burjuva ekonomi politiğine karşı bir

polemiği sürdürür.

Lenin, Rosa Luxemburg ve çağdaşları da farklı değildir. Polemik, bir benzeri bir daha dünya

tarihine gelmemiş Rus ve Doğu Avrupa devrimcileri kuşağının başlıca siyasi ve ideolojik

mücadele biçimidir. Lenin’in bütün eserleri kelimenin en doğrudan anlamında polemiktirler.

Bu Marksizm’in yükseliş çağının devrimcileri için, polemikler, yokluğu bile

düşünülemeyecek ve yok olmadığı sürece de varlığı akla bile gelmeyecek, tıpkı hava gibi su

gibi, siyasi ve ideolojik mücadelenin olmazsa olmaz koşullarıdırlar.

Ama nasıl bazı bakteriler için oksijen ve temiz hava öldürücü bir etki yaparsa, bu günün

dünyasının sosyalistleri için polemik içinde soluk alınamayacak bir ortam gibi görülür.

O zamanın Marksistleri, sosyalistlerinin tartışmalarında, karşıdakinin iyi niyetinden,

inancından kimsenin kuşkusu olmazdı. En ağır kişisel hakaret gibi görünen (Oportunist;

98

Revizyonist, Batak) sıfatlar bile, hiç bir kişisel anlam taşımaz, bütünüyle o kişilerin

görüşlerine ilişkin siyasi ve ideolojik bir anlama sahip olurlardı. Söyleyen de anlayan da bunu

böyle anlardı. O nedenle kişisel düzeyde bir küsmece darılmaca olmazdı. Siyasi olarak bir

tartışmada, fikirlerini tutkuyla savunmuş insanlar, bu tartışmaların ateşi içinde birbirlerinin

savundukları çizgiler ve fikirler için en ağır ve provakatif ifadeleri kullanmış insanlar, aynı

zamanda aynı örgütün saflarında burjuvaziye ve gericiliğe karşı savaşırlar, insan olarak

birbirlerine saygıda zerrece kusur etmezler; dostlukları sürer giderdi.

Artık yedi kat toprağın altına gömülmüş ve unutulmuş bu politik kültürün izlerini Lenin’de

sürelim.

Bilinir, Lenin’in “Bir Adım İleri İki Adım Geri” eseri, Rus Sosyal demokrat İşçi Partisi’nin

meşhur İkinci Kongre’sini analiz eder ve bunu kelimenin gerçek anlamıyla polemikler

biçiminde yapar.

İşte bu eserinin dip notlarından birinde Lenin şöyle yazmaktadır, en ağır gibi görünen

sıfatların kişisel değil, siyasi bir anlamları olduğu üzerine. Batak sözünü kastederek:

“Bugün partimizde bu sözü işitince dehşete kapılan ve yoldaşça olmayan tartışma yöntemleri

kullanılıyor feryadını basan kişiler var. Resmiyet anlayışının yanlış anlaşılmasından ileri

gelen garip bir duyarlılık!.. Bir iç savaşımla karşı karşıya bulunan, hemen hemen hiç bir

siyasal parti yoktur ki, o partide, kararsız öğeler, çekişen taraflar arasında bir o yana, bir bu

yana yalpalayan öğeler bu sözlerle nitelenmemiş olsun. İç savaşımlarını gerçekten belli

sınırlar içinde tutmayı bilen Almanlar bile versumpft [batağa gömülmüş -ç.] sözcüğünden

gocunmamışlar, dehşete kapılmamışlar ve gülünç, resmi bir erdemlilik oyunu

oynamamışlardır.” (http://www.kurtuluscephesi.com/lenin/biradim.html )

Lenin’in dip notundan da anlaşıldığı gibi, Rusya’nın doğulu ve köylü yapısı, Rus

devrimcilerinin politik kültüründe de etkisini gösteriyormuş ki, Lenin, şimdi bizim burada ele

aldığımız soruna, bu dip notta o zamanın Rusya’sında değiniyor.

Ama o zaman ile bu zaman arasındaki temel fark; Rus devrimcilerinin ortamında, Lenin’in bir

dip notla dikkati çekmekle yetindiği politik kültür istisnai bir karakter taşırken, bu günün

dünyasında, tam tersine, Lenin’lerin Kültürü, istisna bile değil, unutulmuş ve yok olmuş,

toprağın altından, derinliklerinden arkeolojik kazılarla çıkarılması gereken bir politik

kültürdür.

Lenin başka bir dip notta, bu iki farklı kültürün nasıl iki ayrı dünya iki ayrı dil olduğunu çok

daha çarpıcı bir örnek ve sözlerle şöyle ifade ediyor:

“(…). "Kongremizdeki hava ne kadar da bunaltıcı" diye yakınıyordu o yoldaş. "Bu kırıcı

savaş, bu herkesin birbirine karşı giriştiği kışkırtma, bu birbirini ısıran tartışma, bu

yoldaşça olmayan davranış!.." Ben bu sözlere "kongremiz çok görkemli" karşılığını verdim.

"Özgür ve açık bir savaşım. Fikirler ifade edildi. Görüş farklılıkları ortaya kondu. Gruplar

biçimlendi. Eller kaldırıldı. Bir karar alındı. Bir aşama geçildi. İleri! Benim için aslolan

budur! Bu, yaşam demektir! Bu, sizin, sorun çözümlendiği için değil, ancak yoruldukları

için susan aydınlarırıızın sonu gelmez, usandırıcı laf gevelemelerine benzemez..."

99

"Merkez"ci yoldaş bana şaşkınlık içinde baktı ve omuzlarını silkti. İki ayrı dil

konuşuyorduk.”

( http://www.kurtuluscephesi.com/lenin/biradim.html )

Ama bu politik kültür, Rus devriminin tecrit olması, bürokrasinin ve köylülüğün politik

kültürünün politika ve program gibi sosyalist politik kültüre de egemen olması; devrim

bulutlarının giderek köylü ve doğu ülkelerine doğru kaymasıyla birlikte bunun giderek bütün

dünyaya yayılması ve yeni kuşakların da artık bunu sosyalist politik kültürün ayrılmaz ve

organik bir parçası gibi görmesiyle giderek unutulmuştur.

Bu kültür sadece, burjuva kültüründen gelen; henüz eski kültür unutulmadığı zamanlarda onu

tanımış ve sürdürmüş kuşaklar aracılığıyla, zayıf bir damar olarak bile olsa, bir dip akıntısı

olarak bile olsa derinden derine varlığını sürdürmüş ve 68’in kuşaklarına bir şekilde kendisini

aktarmıştı.

Bunu Türkiye örneğinde görelim.

1960’ların Türkiye’sinde, Yön ve TİP çevreleri, eski kuşak komünistlere karşı bir küçümseme

ve horgörü tavrı içindedirler. Bu bağlamda, “Eski Tüfekler”in özellikle 1930’lardaki

polemiklerini şimdinin polemik anlayışına benzer bir anlayışla hor görmeleri karşısında

Kıvılcımlı, 1967’de Sosyalist gazetesinde o eski geleneği savunur ve onun unutulan yanına

dikkati çeker:

“TİP ve YÖN gibi yeni güçler yanında ESKİ Sosyalistlerin «Kaç Tümeni var?» demeyelim.

Eski adsız birikimin mirasyediliğine düşeriz. Fincancı katırlarını ürkütme bahanesi de çağını

yitirdi. Nitekim şimdi başka bahane uyduruluyor: Eskilerin kırgınlıkları ile yeni kuşakların

kulak tozları, hatta ödleri patlatılmak isteniyor. Aşağısı sakal, yukarısı bıyık diye

tükürülmediğinden cüretlenilmesin. Hikmet Kıvılcımlı: Nazım Hikmet'e ve Kerim Sadi'ye ağır

saldırmış... Kerim Sadi: Hikmet'e ve Nazım'a verip veriştirmedik şey bırakmamış.. Nazım,

daha «şairane» sözü gümüş sayıp, davranış altınlarıyla onlara taş çıkartmış.. Bu, madalyanın

bilinen bir yüzüdür.

Kimsenin bilmediği, bilenlerinse, yeni kuşaklardan sakladıkları madalyanın inanılmaz öbür

yüzü vardır: O «üç silahşörler» Eski Sosyalist, birbirlerinin yaraladıkları ölçüde sevmeyi

öğrenmişlerdir. Teoride ve pratikte birbirlerinin yanlışlarını yalın kılınç delik deşik etmekte

gözlerini kırpmıyan bu üç insan, ilk buluşmalarında, çocuksu şen kahkahalarla

kucaklaşmaktan bir gün geri kalmamışlardır. Özellikle Eski Sosyalistler bu bakımdan, Yeni

Sosyalistler arası bağlılıklarda maya rolünü oynayabilirler. Yeni kuşaklara, kişisel deve

kinleri ve sülâle kan dâvaları yerine bu eski sosyalist kardeşlik mayası aktarılabilir”

Kıvılcımlı gibi eski komünistler bizlere bu unutulmuş politik kültürü hem davranışlarıyla,

hem de yazılarıyla bir çok kere aktarmaya çalıştılar. Bu bağlamda, bir başka örnek. “İşveren

Sosyalizmi İşçi Sosyalizmi” başlıklı makalesini şu satırlarla bitirir:

“Savaş denildi mi, sırf çelebice sözcükler kendiliğinden suya düşer. Güreş için birinci şart

elense etmektir. Güreş yenmek için yapılır. Elense edenler, birbirlerinin sırtlarını yere

getirmeyeceklerse, ne zahmet ederler? Danışıklı dövüşün en kalp akça sayıldığı yer sosyal

100

savaş alanıdır. Sosyal ve politik dövüş, horoz dövüşü değildir. Sırtı yere getirmek, karşılıklı

ACI GÜÇ kullanmaya dayanır. Yalnız kabadayılıkta değil, politikada dahi, yenmek yenilmek

olağan şeydir. Görünüşte güreşenler kişilerdir. Gerçekte kişilerin yenişleri, her zaman, her

yerde: prensiplerin, düşüncelerin, metotların, davranışların yenilip yenişleri olur ve hep öyle

olmalıdır.

İnsan, kuralına uygun kavgadan, hele birbirinden korkmamalı, ölse hiç kaçmamalıdır. Korku

hiçbir “sadre şifa” vermez. Kaçış: kimseyi kurtarmaz. Tarihte nice uluslar: en kanlı

boğazlaşmalar sonucu kaynaşıp derleşmişlerdir. Modern milletlerin hepsi o kaynaşmalardan

doğmuşlardır. Modern sosyal ve politik savaş, neden başka türlü olsun? Topluluklar için

doğru olan bu kural, kişiler için de doğrudur.

Hele savaş, sosyalizm gibi modern çağın en kaçınılmaz ortak prensipli eğilimler arasında

olursa, büsbütün verimlileşir. Karşılaşılan her tez, antiteziyle anlam kazanır. Çarpışma ne

denli yaman olursa, SENTEZ o denli güçlü olur. Başka türlüsü: Tezsiz, antitezsiz

karşılaşmalardan doğacak SENTEZ, kuruntu ötesinde ne görülmüş, ne işitilmiştir.

“Ülkü ve Prensip savaşında, kimsenin kaşına, gözüne bakılamaz. Alınmaca darılmaca yoktur

ve olmamalıdır. En çok düşkün olunulan “KİŞİLİKLİLİK” ve kişi olgunluğu yalnız kıyasıya

savaşılarak edinilir ve geliştirilir.”

1960’ların devrimcileri, hem genellikle şehirli ve modern tabakalardan geldikleri; okullarda

kısmen de olsa burjuva kültürünün eğitimini aldıkları; öte yandan hem modern İşçi sınıfının

hareketinin yükseliş dönemiyle birlikte bir radikalleşme ve politikleşme yaşadıkları; hem de

dünyadaki 68’lerin otantik Marksizm’e dönen rüzgarlarından esinlendikleri için, hem

Kıvılcımlı gibilerin aktarmaya çalıştıkları hem de büyük bir açlıkla okudukları Marksist

klasiklerde solunan bu politik kültürü almaya daha yatkındılar. Ve bir ölçüde de olsun

alabildiler.

Ama yetmişlerde, daha küçük burjuva tabakaların radikalleşmesi ve politikleşmesiyle

hareketin yaygınlaşmasının çakışması, zaten yüzeyde çok ince bir katman içinde ve derine

işlememiş bu politik kültürün bütün izlerini neredeyse silip süpürdü. Hele Türkiye’nin

batısında tüm radikalleşmenin durduğu, en gerici şovenizmin başını alıp gittiği,

radikalleşmenin neredeyse sadece Kürdistan’ın aşiret ilişkilerinden gelen yoksul gençlerine

dayandığı doksanlarda, kenarda köşede kalmış son izler de yok oldu.

Bir bakıma, sosyalizmin dünya çapında yaşadığı maceranın bir minyatürü Türkiye ölçülerinde

yaşandı.

Marksizm, Batı Avrupa’daki Burjuva gelişiminin ve devrimlerinin çocuğu olarak doğmuştur.

Ancak, tarih, üretici güçlerin en geliştiği, dolayısıyla kültürel ve sınıfsal olarak sosyalizme en

hazır ve uygun olan ülkelerde devrimlere yol açmadı. Yani sosyalizm dünyaya Marks’ın

umduğu gibi normal bir doğumla gelmedi, tabiri caiz ise, ters geldi, ayakları önde; veya

Troçki’nin deyişiyle, “tarihin yumağı tersinden çözülmeye başladı.” Tıpkı ters gelen bir

bebeğin eğer düzelmezse hem kendisinin hem de ananın ölümüne yol açması gibi, sosyalizm

de insanlıkla yok olmayla karış karşıya geldi. Çocuk öldü. İnsanlık can çekişiyor. İnsanlık bir

101

daha sosyalizme hamile kalabilecek mi? Yoksa artık çok mu geç, menapoza mı girdi?

Bilmiyoruz. Bilemeyiz de. Ama bu arada bir atom savaşı veya bir ekolojik felaketle yok

olmazsa, bir daha hamile kalabileceğini düşünmek için bir çok neden var. En başta

kapitalizmin her anki işleyişi nesnel olarak böyle bir programı daha fazla gerektiriyor ve yine

nesnel olarak böyle bir öznenin var oluşunu sağlıyor.

Tam da ilk kapitalizme geçen ülkelerin dünyanın geri ülkelerini sömürgeleştirmesi nedeniyle,

sosyalizme hazır olan ülkelerin işçileri bu sömürgelerden elde edilenlerle sistemle uzlaşmaya

çekildi ve tam da bu nedenle, sömürgelerde direniş savaşları gelişti. Ama bu savaşlar, tarihsel

ve objektif olarak, burjuva demokratik karakterli görevleri çözmek amacıyla ortaya

çıkmalarına rağmen, tam da burjuvazilerin korkaklığı ve Ekim Devrimi’nin prestijiyle,

kendilerini sosyalist olarak tanımladılar. Ama onlar nesnel olarak sosyalist değildi ve

olamazdı. Bunun ne sınıfsal, ne ideolojik ne de ekonomik koşulları vardı.

Dolayısıyla sosyalizmin zaferden zafere koşması gibi görünen ve yetmişlere kadar olan

dönem, aslında, köylülüğün egemen olduğu ülkelerdeki burjuva demokratik karakterli

devrimlerden başka bir şey değillerdi. Ama bunlar burjuva sınıfı olmadığı ve korkak

olduğundan burjuvazi dışında ve karşısında kaldığı için burjuvasız; Stalinizmin bürokratik

ideolojisini sosyalizm diye kabullendiklerinden de demokrasisiz, burjuva demokratik

devrimlerdi.

Böylece sosyalizm yayılır gibi görünüyordu ama yayılan artık ne programı ne de politik

kültüryle sosyalizm olmadığı gibi; aslında doğuşundan bile daha geri toplumsal yapılar,

kültürel ortamlar arasında yayılıyordu. Bu yeni program ve politik kültürün gücü tam da

yaygınlığından geliyordu.

Böylece sosyalizmin doğuşunda egemen olan, daha sonra, Rusya’nın geriliği ile tam tezat

içindeki, burjuva kültürünü özümlemiş aydınlara ve son derece konsantre işçi hareketine

dayanan devrimcilerinde zirvesine ve sonuna dayanan program ve politik kültür, fiilen bütün

dünyada yok oluyordu.

1960’lar sonrası Türkiye’nin durumu biraz bu dünya çapındaki gidişin, zaman içinde

sıkıştırılmış, minyatür bir tekrarı gibidir. 1960’lar bir bakıma, Marksizm’in dünyadaki doğuş

ve yükseliş yıllarına (1848-1917) karşılık düşer. Ama devrim bulutlarının dünyada doğuya

yani köylülüğe doğru kayması ve bu kayış sonucu ortaya çıkan ulusal hareketlerin kendilerini

sosyalist olarak tanımlamaları gibi, Türkiye’de de radikalleşme önce Türkiye’nin taşrasına,

sonra da Kürdistan’a doğru kayar. Dünyadaki kayışın ortaya çıkardığı programatik ve politik

kültüre ilişkin değişimin benzeri Türkiye’de de yaşanır. 1960’ların aslında devrimci

demokratik özlemlerin ve programın ifadesinden başka bir şey olmayan sosyalizm giderek

ortadan kaybolur, nesnel olarak sonuçlarıyla devrimci ve demokratik karakterde, ama

programatik olarak dile etniye dayanan bir milliyetçilik yükselir. Buna paralel olarak, sol veya

sosyalist politik kültürde, 60’ların politik kültürünün bütün izleri silinir.

Ama dünyada da Türkiye’de de Kapitalizm hükmünü icra etmektedir. Artık ikisinde de

insanların büyük bölümü köylerde değil, şehirlerde, megapollerde, metropollerde

yaşamaktadır. Bu korkunç sömürü ve baskı altındakilerin memnuniyetsizlikleri, ister uzak

102

Asya’nın, Pasifik kıyılarının köle gibi çalıştırılan proleterleri olsun; İster Türkiye’nin

batısındaki işletmelerde boğaz tokluğuna çalışan Kürtler veya Diyarbakır’ın yoksulları olsun,

akacak bir damar bulacaktır ve bunlar artık köylü değildirler. Eski politik kültürün bu

sınıfların memnuniyetsizliklerini ifade ederken hiç bir temel bulamayacağı, onların ihtiyacı

olan politik kültürü, bu gün unutulmuş ve toprağın altına gömülmüş kültürde bulacağı çok

açıktır. Ama bu sadece politik kültür olarak değil, programatik olarak da böyledir.

Dünün dile, etniye, kavme hatta dine göre tanımlamış uluslarını yaratmakla sonuçlanan

programı, bu günün dünyasında hiçbir çözüm sunamaz. Kendisi global işgücü pazarında

bütün ulusal sınır engellerine rağmen oradan oraya akımını sürdüren dünyanın proleterleri,

harekete geçtiklerinde bayraklarına tüm ulusal sınırların ilgasından başka bir şey yazamazlar.

Benzer şekilde, dünyadaki en büyük Kürt şehri olan İstanbul’un Kürtçe konuşan işçileri,

bayraklarına, ulusu Kürtlüğe veya Kürtçe’ye göre tanımlamış bir ulus devletten ise, ulusun

tanımından her türlü etniyi, dili, dışlayan ve tüm dillere eşitlik tanıyan bir programı

bayraklarına yazmaya daha eğilimli olacaklardır.

Ve gerek dünyada gerek Türkiye ve Kürdistan’da bu programları bayraklarına koyacak

olanlar, ihtiyaçları olan politik kültürün geleneğini, Marks’ların, Lenin’lerin, Kıvılcımlı’ların,

68’lerin politik kültüründe bulacaklardır.

Bizlere düşen görev, bu geleneği unutulmaktan kurtarmak ve yeni gelecek olanlara

aktarmaktır.

Bu da somut bir biçim olarak, polemiklerin geri dönüşünde ve polemiğin tekrar eski,

diyalektik ve fikirlere dayanan anlamını kazanışında kendini gösterecektir. Köylülüğe ve

doğuya kaşyış fiilen polemiği yok etmiş, onu kişiselleştirmiş ve kişisellik anlamı vermişti.

Şimdi tekrar şehirlere doğu dönüş, ona eski unutulmuş anlamını tekrar kazandıracak ve

polemikler de gerçekten öyle olacaktır.

103

Yedinci Bölüm

Çok Kültürlülük Kavramı Üzerine Yazılar

Avrupa Merkezcilik ve Çok Kültürlülük veya “Çok Kültürlü Toplum”

Sloganı Niçin Gericidir?

Şöyle genel geçer bir yargı var: "Çok kültürlülük Avrupa merkezciliğin aşılmasıdır. Avrupa

Merkezcilik diğer kültürleri, aşağı görüyor, onları kendi ölçülerine göre yargılıyordu. Şimdi

ise, hiç bir kültür diğerinden üstün veya aşağı değil, hepsi aynı değerde görülüyor. Artık

slogan, eşitlenme ve birbirine benzeme değil, çok renklilik, çeşitlilik. Bu anlayış içinde elbette

Avrupa Merkezcilik yer bulamaz."

İlk bakışta her şey çok açık! Tıpkı güneşin doğuşu ve batışı gibi. Nasıl güneşin doğuşunun ve

batışının şahidi gerekmiyorsa, öyle. Çok kültürlülük de, bütün kültürleri eşit düzeyde

gördüğüne göre, Avrupa kültürünü diğerlerinden üstün gören; her şeyi Avrupa'nın aynasında

değerlendiren bir anlayış, bu çok kültürlülük dünyasında yaşayamaz.

Bu gizli varsayıma dayanarak konuşmalar, çıkarsamalar yapılıyor; programlar oluşturuluyor;

makaleler, kitaplar yazılıyor.

Ne var ki bizim ihtiyar Marks veya diyalektik, “her şeyden şüphe et” demiş. Hele bizim

yaşam deneylerimiz gösteriyor ki, hiç şüphe uyandırmayanlardan, yanlışlığı akla hiç

gelmeyenlerden, özellikle şüphe etmek gerekiyor.

Biz de bu ihtiyar Marksist diyalektiğin öğüdünü izleyelim.

Evet ilk bakışta güneş doğudan doğan batıdan batar ama, onun hiç "doğup" "batmadığı",

aksine hep yerinde durduğu, buna karşılık, dünyanın kendi etrafında dönüşü nedeniyle öyle

göründüğü artık kimse için bir sır değil. Yani gerçek aslında tam da kendine zıt bir biçimde

görünmektedir. Güneş yerinde dururken hareket ediyormuş gibi görünmekte, biz ise hareket

ediyorken sanki yerimizde duruyormuşuz gibi.

Demek ki, binlerce yıldır bilginin ve tecrübenin birikmiş özü olan halk bilgeliğinin dediği

gibi, öyle hemen “görünüşe aldanmamak” gerekiyor. Ya da Marks’ın değişik ifadesiyle:

“Eğer öz ve görünüm aynı olsaydı, bütün bilim gereksiz olurdu.”

Biz de, bu Avrupa Merkezcilik, Çok Kültürlülük kavramlarında bu dersleri ve ilkeleri bir

doğruluk sınavından geçirelim. Bakalım gerçekten öyle mi? Gerçekten, Çok Kültürlülük

Avrupa Merkezciliğin aşılması mı? Yoksa Bizzat Avrupa Merkezciliğin ta kendisi mi?

104

Son söylenmesi gerekeni ilk önce söylersek, bizim tezimiz, "Çok Kültürlülük" ya da "Çok

Kültürlü Toplum" gibi siyasi slogan ve projelerin bizzat Avrupa Merkezciliğin ta kendisi

olduğudur. Ama bu tezi kanıtlamak için önce, uzun bir yolculuğa çıkmak; ileriye doğru

fırlayabilmek için bir yay gibi gerilmek gerekiyor.

*

Avrupa Merkezcilik nedir?

Bu kavramın ilk kelimesi olan Avrupa'dan başlayalım.

Avrupa nedir?

Bir yeri tanımlayan coğrafi bir kavram olarak Avrupa son derece yeni bir kavramdır. Bir

bakıma kapitalizm ile birlikte doğmuştur. Kapitalizm öncesinde Avrupa yoktu. Avrupa adının

kaynaklandığı mitolojideki Avrupa’nın ve Greklerin Avrupa dediği bölgenin bu günkü

Avrupa ile bir ilgisi yoktu. Bu gün Avrupa diye bilinen yerler, Grekler için bırakalım Avrupa

kavramının içinde olmayı bir yana, var olduğu bile bilinmeyen, söylencelerin ardında, bilinen

dünyanın ötesindeki yerlerdi. Romalılar için de bir Avrupa değil, Galler, Germanya, Britanya

vardı, ama bu günkü gibi bir Avrupa yoktu. İslam Uygarlığı için de aynı durum söz

konusuydu.

Belli bir bölgeye Avrupa adını verenler ve onun bir kıtanın coğrafi adı olarak kullananlar yine

bizzat “Avrupalı”lardır.

Ama bu adlandırmanın kendisi bizzat, o “Avrupalı” denenlerin tarihsel ve toplumsal

eğilimlerini yansıtır aynı zamanda. “Avrupalı” da “Avrupa” gibidir. “Avrupa” gibi

“Avrupalı”yı da “Avrupalı” yaratmıştır. Ama bu “Avrupalı” nedir? Bunu anlamak için

“Avrupa”yı anlamak gerekiyor.

Şöyle düşünülebilir. Modern bilimler, dolayısıyla da Coğrafya Avrupa’da doğduğundan,

Avrupa’ya Avrupa adının verilmesi de, bu bağlamda görülmelidir, tıpkı diğer kıtaların

adlandırılması ve tanımlanması gibidir ve o sürecin bir parçası olarak anlaşılmalıdır. Bu

bakımdan, bu günkü Avrupa’ya Avrupa denilmesi, bütünüyle, o adlandırmaları yapanların

Avrupalılığından bağımsız olarak, bilimin, jeoloji ve coğrafyanın kendisiyle ilgilidir.

Ne var ki, coğrafya açısından baktığımızda Avrupa’nın bir kita olarak tanımlanmasının hiç de

masum olmadığı görülür.

Avrupa, coğrafi bir kavram olarak, Asya kıtasının Ural dağlarının batısında kalan kısmına

keyfi olarak verilmiş bir isimdir. Dünyadaki adlandırmaların hepsi keyfidir. Avrupa yerine

Mavrupa da denebilirdi. Asya yerine Masya da. Sorun burada değil. Bu isimle tanımlanan

alının kendisindeki keyfilikte.

Eğer Kıta’lar jeolojik veya tektonik kriterlere göre tanımlanıyorsa, bütün Kıtalar ayrı bir

plakadan oluşmaktadırlar. Bir zamanlar kocaman bir Pangaea kıtasının parçalanmasından

oluşmuş plakalara kıta deniyorsa, ki bütün Kıtalar bu büyük plakalardan oluşurlar, Avrupa

kıtalar içinde tek böyle olmayanıdır. Güney ve Kuzey Amerika bile ayrı plakalardır. Afrika,

Avustralya, Antartika, Hindistan hep ayrı plakalardır. Avrupa ise ne Asya’dan böyle ayrılır ne

105

de Afrika’dan. Pireneler ve Alpler’in güneyi de bu gün Avrupa sayılmaktadır ama başka bir

plakaya aittirler. Yani Jeolojik kriterler geçerliyse eğer, örneğin İtalya Avrupa’ya dahil

değildir.

Hindistan, Asya Kıtasından çok daha belirgin coğrafi şekillenmelerle ayrılmış olmasına; aynı

zamanda ayrı bir plakadan oluşmasına ve Himalaya dağları bu plakanın Asya’ya çarpmasıyla

oluşmasına rağmen ve bunlar kültürel bir ayrılığa da denk düşmesine ve neredeyse bir kıta

kadar büyük olmasına rağmen, yani bir ayrı kıta olarak sayılmanın bütün kriterlerine sahip

olmasına rağmen, Hindistan'a Kıta denilmemektedir.

Avrupa’nın ise, böyle bir özelliği yoktur. Onu Asya’dan ayırdığı söylenen Ural dağları çok

eski dağlardır ve örneğin bir Himalayalar gibi aşılmaz bir engel değildirler. Urallar kültürel

bakımdan da bir ayırıcı sınır oluşturmazlar. Bu dağların batısında ya da doğusunda yaşayan

Ruslar ya da Slavlar birbirinden çok farklı da değildir. Avrupa’dan sayılan Pirene ve Alplerin

güneyi ise, aslında Avrupa’nın içinde bulunduğu plakaya dâhil değildirler.

Yani Avrupa Kıtası, tamamen keyfi olarak, bir kıta olmanın kriterlerine uymamasına rağmen,

güneyinde ve doğusunda bu kriterler ayaklar altına alınarak sınırları çizilmiş, kıtalığa terfi

ettirilmiş bir bölgedir coğrafi olarak. Doğusunda, Asya’dan ayırmak için; güneyinde, Akdeniz

veya Afrika’yı Avrupa’ya katmak için, bir kıta olmanın kriterleri ayaklar altına alınarak

yaratılmış bir kıtadır Avrupa.

Eğer kıtalar plakalara göre tanımlanıyorsa veya jeolojik anlamda kıtalar böyle ise, kıtalar

içinde bir tek Avrupa böyle tanımlanmayı hak etmemektedir. Böyle tanımlanmayı hak eden

Hindistan ve Amerika’lar bile ayrı kıtalar olarak tanımlanmazken, Avrupa hiç hak etmediği

halde kıta kabul edilmiştir.

Görüldüğü gibi, Avrupa kavramı, bu coğrafi kavram ve bu kavramın kapsadığı alan, coğrafi

kriter ve kaygılara göre belirlenmemiştir.

*

O halde şu soru hala ortada durmaktadır: Niçin Asya'nın bu, batı ucundaki yarımadada

yaşayan insanlar, bulundukları yere örneğin Batı Asya gibi bir isim vermemişlerdir de, yani

coğrafi olarak gerçeği daha iyi yansıtan bir isim vermemişler, o kıtanın bir uzantısı olduklarını

belirtmemişlerdir de, coğrafi ya da jeolojik bakımdan hiç de kıta kriterlerine denk düşmeyen

bir bölgeyi ayrı bir kıta olarak, Avrupa olarak; Kendilerini de Avrupalı olarak

tanımlamışlardır ve tanımlamaktadırlar?

Peki, acaba, coğrafi olmamakla birlikte, kültürel, tarihsel sınırlar ve ayrım çizgileri mi vardır

da, coğrafya bu sınırları kabartılandırmak için ona kıta dedi? O halde kültürel ve tarihsel

sınırlara bakalım.

Tarihsel ve kültürel sınırlar arandığında ise keyfilik zirveye yükselir. Alp dağlarının veya

Pirene dağlarının güneyi veya Balkanlar ve Güneyi, Kültürel ve tarihsel olarak Avrupalıdan

çok Akdenizlidir. Zaten tarih boyunca, Akdeniz uygarlığı Fenikelilerden beri kültürel ve ticari

bakımdan ve büyük imparatorlukların ortaya çıkışıyla birlikte de siyasi bakımdan bir bütün

olagelmiştir. Roma, Bizans, Osmanlı aynı uygarlık bölgesinin siyasi ve üstyapı birliğini

106

sağlamışlardır veya bu yöndeki çabalardır. Hatta Hıristiyanlık ve İslamiyet bile, bu uyarlık

alanının farklı aşamalardaki üstyapıları olarak görülebilirler. Bunların ortaklıkları, Kuzey

Avrupa'da yaşayanlarla ortaklıklarından çok daha fazladır. Bir İskenderiyeli ile bir Yunanlının

tarihsel, kültürel ortaklıkları, bir Yunanlının bir Almanla ortaklıklarından çok daha fazladır.

Bir Endülüslünün bir İzmirli ile tarihsel ve kültürel ortaklıkları, bir Endülüslü ile bir

Parisliden çok daha fazladır. Aşağı yukarı aynı yemekleri yerler; aynı müziklerden zevk

alırlar. Bu takdirde, niçin Yunanistan Avrupa'dır da, Asya değildir veya İskenderiye Niye

Afrikalıdır da Avrupalı değil?

Bunun da tarihsel, kültürel veya toplumsal bir ölçüsü yoktur. Demek ki, eğer Kıtalar Kültürel

ya da tarihsel ortaklıklara göre tanımlanacaksa, Avrupa, burada da bütün kuralları ayaklar

altına almaktadır.

Bu kültürel sınırlardaki keyfilik karşısında da Avrupa, Avrupa’nın ve Avrupalılığın coğrafi

bir kavram olduğunu söyler.

Ama yukarıda değinildiği gibi, coğrafi bir kavram olarak da geçerliliği yoktur ve orada da

sıkışınca, bu açmazdan kurtulmak için tarihsel ve kültürel bir kavram olduğu söylenmektedir.

Deve Kuşu gibidir Avrupa kavramı. Deve misin? Kuşum. Kuş musun? Deveyim. Tarihsel ve

kültürel misin? Coğrafiyim. Coğrafi misin? Tarihsel, Kültürelim.

Demek ki, daha, Avrupa Merkezcilik kavramının iki sözcüğünden esas önemli olanının

kendisinde çok ciddi bir sorun var. Avrupa nedir? Neye denk düşer belli değildir? Ne coğrafi

ne de tarihsel veya kültürel bir ayrıma denk gelmez. Tamamen keyfi olarak belirlenmiş

görünmektedir.

*

Bu keyfiliği tespit etmek, bir olgu olarak belirlemek yetmez. Onu anlamak, açıklamak gerekir.

Niçin böyle bir keyfilik vardır, niye böyle bütün kıtalardan farklı olarak Avrupa kıtası ya da

Avrupa denen şey, tüm nesnel ölçüler ayaklar altına alınarak suni ve keyfi olarak yaratılmıştır.

Bu keyfiliği yaratan zorunluluk nedir?

Ayrıca bir kavram gerçekliği açıklamanın aracı değilse, aksine onu çarpıtıyorsa, bu onun

sosyolojik değil ideolojik; yani belli çıkarları korumaya yarayan, onlara hizmet eden, onları

gizleyen bir işlevi olduğu anlamına gelir. Peki, bu çıkarlar veya imtiyazlar nelerdir? Şimdi bu

keyfiliğin ardındaki zorunluluğu araştıralım.

Avrupa kavramı, Coğrafi, kültürel ya da tarihsel kriterler ayaklar altına alınarak ortaya

çıktığına göre, Avrupa aslında neyin karşılığıdır? O bir başka “şey”in karşılığı olmalıdır ki, o

başka “şey” coğrafi ya da kültürelmiş gibi görünebilsin.

Peki, nedir bu "şey"? Bunu anlamak için Avrupa kavramının kullanımındaki hileleri iyi

anlamak gerekir.

Yukarıda görüldü ki, Avrupa ne jeolojik, ne de kültürel bir kavram olarak bir bilimsel değere

sahip değildir. O bu anlamlarda, ideolojik bir kavramdır. Aslında hep, coğrafi ya da kültürel

anlamları olduğu söylenerek, fiilen siyasi bir kavram olarak kullanılmaktadır. Yani aslında

107

siyasi olan bu kavram, yani ideolojik olan bu kavram, hep coğrafi ve kültürelin ardına

gizlenerek, bir bilimsellik postu giymektedir; yani coğrafi veya kültürel olduğu yolundaki

göndermeler, bu siyasi ve ideolojik kavramın sosyolojik bir kavram olduğu izlenimi

yaratmasını sağlamaktadır.

Kaldı ki Avrupa denen bölge, diğer kıtalar gibi, coğrafi ya da kültürel sınırlara sahip olsaydı

bile bu Avrupa’nın sosyolojik bir kavram olduğu anlamına gelmezdi. Kaldı ki, Avrupa bu

sınırlara da denk gelmemektedir.

Bunu anlamak için, sosyolojik bir kavram olarak Avrupa’nın ne anlama gelebileceğine ve

geldiğine bakalım.

Sosyolojik bir kavram olarak Avrupa demek kapitalizm demektir. Avrupa demek,

sosyolojik olarak Modern Burjuva uygarlığı demektir.

Modern Burjuva uygarlığı, bugün Avrupa denen bölgenin, Kuzey batısında doğup, öncelikle

orada yayıldığı ve oradan dünyaya egemen olduğu için, Kapitalizm, Modern burjuva uyarlığı

karşılığı olarak Avrupa kavramı sosyolojik bir kavram olarak kullanılabilir ve Avrupa’nın

biricik sosyolojik karşılığı bu anlamıdır.

Avrupa aslında burada, bu kullanım içinde, bir kavram da değil, bir koddur, modern burjuva

uygarlığının, kapitalizmin karşılığı olarak kullanılan bir kod. Bir tür kısa yazış, bir kısaltma

gibi görülmelidir. Örneğin Modern Burjuva Uygarlığı diyeceğinize, kısaca MBU diyecek

yerde, MBU’nun karşılığı olarak Avrupa da denebilir. Avrupa’nın bilimsel tek anlamı budur.

Bir kavram bile değildir, bir Kod’dur ve anlamı karıştırılmadığı sürece, kolay anlaşılırlık ve

tasarruf sağlayabileceğinden bir sorun oluşturmaz.

Ama tam da burada “Vehbi’nin kerrakesi” ortaya çıkıyor. Bu modern burjuva uygarlığı, bu

uygarlığın burjuvazisi ve ulusal devletleri, onu bu anlamda, sosyolojik bir gerçekliği anlamayı

kolaylaştıran bir kavramın, bir kod olarak karşılığı anlamında kullanmıyorlar. Onlar onu

bilimsel olarak kullandıklarını söylerken, hep kültürel ya da coğrafi olduğundan hareketle

bilimsel, dolayısıyla sosyolojik bir kavram olarak kullanıldığı gibi bir izlenim yaratıyorlar,

böylece aslında politik bağlamlarda kullandıklarını, ideolojik bir kavram olduğunu gizliyorlar.

Yani Coğrafi veya Kültürel olduğu imalarının ardına gizlenerek onun ideolojik olduğunu

gizleyip, gerçekliği çarpıtan değil, gerçekliği açıklayan bir kavram kullandıkları izlenimi

yaratıyorlar.

Tekrar edelim. Avrupa, sosyolojik bir kavram olarak, kapitalizm karşılığında bir kod olarak

kullanılabilir. Burada sadece bir adlandırma sorunu söz konusudur. Her hangi bir şeyi

adlandırmak için A sözcüğü yerine B sözcüğü, Kapitalizm yerine Avrupa veya Batı

kullanılabilir. Burada kavram coğrafi ya da kültürel değil, sosyolojik bir anlama sahiptir.

Sosyolojik olarak Avrupa, kapitalizm kavramının karşılığında kullanılmaktadır, sadece ve

sadece bu anlamıyla Avrupa ya da Batı ideolojik bir kavram değildir. Gerçeği çarpıtmaz,

aksine onu anlamanın bir aracıdır.

Avrupa sosyolojik bir kavram olarak Kapitalizm’in karşılığı bir Kod olarak kullanıldığında;

Asya da sosyolojik bir ayrımın karşılığı olan bir Kod olarak kullanılabilir.

108

Sosyolojik bir kavram olarak Avrupa'nın zıttı Asya'dır.

Peki, Asya nedir, sosyolojik bir kavram olarak? Avrupa Modern kapitalizm demek ise, Asya

da, klasik, kapitalizm öncesi Antik Uygarlık demektir.

Bu kavramlara bir üçüncüsü, Afrika da eklenebilir. Afrika da, bir bakıma, klasik uygarlığa

veya modern kapitalist uygarlığa geçmemiş veya geçememiş toplumlara denk düşer. Yani

Komün’ün karşılığı bir kod olarak kullanılabilir.

Yani bu üç kıta adlandırması, insanlık tarihindeki üç temel üretim biçimine; dolayısıyla

üstyapının veya dinin üç temel biçimine karşılık düşer. Komün veya İlkel sosyalizm ve bunun

üst yapısı olan, totemcilik veya Şamanizm karşılığı olarak Afrika; Klasik tarihin, tarım

üretimi; artı ürüne ekonomi dışı cebir ile el koymaya ve Tefeci-Bezirgân Sermayeye dayanan

Klasik Uygarlıklar ve bunların üstyapısı tanrılı ya da tanrısız “Semavi dinler” karşılığı olarak

Asya; Modern İşgücü sömürüsüne ve artı değerin doğrudan üretim sürecinden elde

edilmesine, geniş yeniden üretime dayanan modern kapitalist Uygarlık ve onun, uygarlık

öncesi ve klasik uygarlıkların Üstyapısını, din de inançtır, kişiseldir diyerek, politik alanın

dışına atan ve dini ya da üstyapısı; bizzat bu politik ve özel ayrımına dayanan din ya da diğer

bilinen adıyla ulusçuluk olan Avrupa.

Sorun böyle koyulduğunda, bütün kafa karışıklıklarına yol açan kavram kargaşalarına son

verilebilir.

Doğu'nun doğusundaki Japonya sosyolojik olanak batılıdır. Batının batısındaki, Portekiz veya

Fas Sosyolojik olarak Doğuludur. Asya'nın doğusundaki Japonya, Avrupalıdır; Avrupa'nın

güneyindeki balkanlar veya İtalya'nın Güneyi Asyalıdır. Sahranın Kuzeyindeki Afrika’nın

Akdeniz kıyı şeridi ve Yemen ve eski Mısır üzerinden medenileşmeye uğramış Afrikalı

Habeşistan, Asyalıdır. Sibirya Tundralarındaki; Orta Asya Bozkır veya Çöllerindeki;

Himalayaların sapa vadilerindeki Asyalı halklar Afrika'lıdır. Coğrafi olarak ayrı bir kıta olan

Latin Amerika sosyolojik olarak Asyalıdır veya Asya’dır; yine Jeolojik ve coğrafi olarak

başka bir Kıta olan Kuzey Amerika Avrupalıdır veya Avrupa’dır. Beyazların yerleşmediği

Okyanusya adaları Afrikalıdır. Amerika ve Avustralya'nın yerlileri Afrikalıdır. Oralara

yerleşen beyazlar, köken anlamında değil, sosyolojik anlamıyla Avrupalıdır. Bu nedenle Yeni

Zelanda ve Avustralya Avrupa’dır. Oralardaki rezervatlar Afrika.

Politikada, bu anlamının dışında, Avrupa ya da Asyalılıktan; Avrupa ya da Asya’dan söz

etmek; Batı ve Doğu’dan; Batılılık ve Doğululuktan söz etmek, ona burjuva uygarlığının,

kendi üstünlüğünü ve egemenliğini gizlemek için, çıkarlarını korumak için yüklediği; aslında

kullanıldığı politik bağlamlarda hiçbir bilimsel değeri ve anlamı olmayan; aksine gerçekliği

çarpıtan bir anlam yüklemek olur.

Dolayısıyla Avrupalının, yani modern burjuva uygarlığının, Avrupa veya Avrupalılığa verdiği

anlamı kabul ederek, yani Avrupalılığın coğrafi veya kültürel bir olgu olduğu veya sınıra

tekabül ettiği varsayımına dayanarak Avrupa merkezciliğe veya Avrupalılığa karşı çıkmak,

aslında aynı varsayımları; aynı gerici ideoloji yeniden üretmektir.

Avrupa’ya, Avrupalılığa ya da Avrupa merkezciliğe Kapitalizm veya Burjuva Uygarlığı

109

anlamı dışında bir anlamla karşı çıkmak, bizzat Avrupa Merkezciliğin ta kendisidir ve onu

yeniden üretir.

Yani Avrupa Merkezcilik kavramının kendisi problemlidir ve gerçeği çarpıtır, bu

kavram, Avrupalının (Burjuva uygarlığının ya da kapitalizmin) ona yüklediği anlamda,

yani kültürel ya da coğrafi bir ayrıma tekabül ettiği anlamanda eleştirilemez. Yani

kültürel ya da coğrafi bir ayrıma denk düşen bir kavram olarak kullanıldığında, karşı

olsanız bile onun kölesi olur, yanlışı yeniden üretmiş olursunuz.

Avrupa Merkezcilik, Avrupa Kapitalizm demek olduğuna, dolayısıyla da “Kapitalizm

Merkezcilik” olduğuna göre, “Kapitalizm Merkezciliğe” tekabül etmeyen bir anlamda Avrupa

Merkezciliğe karşı çıkmanın kendisi bile o ideolojik tahrifatı yeniden üretir.

Yani kapitalizme tarihsel ve politik olarak karşı çıkmadan Avrupa Merkezcilikle mücadele

olanaksızdır ve Avrupa merkezcilik yenden üretilir.

Avrupa merkezciliğin eleştirisi, kapitalizmin eleştirisi olmak zorundadır.

Kapitalizmin eleştirisi ise, Ekonomi Politiğin eleştirisidir.

Kapitalizm geniş ve yaygın meta üretimi demektir. Meta üretimiyle birlikte, Metanın tabi

olduğu değer yasası, insan toplumunun karşısına bir doğa yasası gibi çıkar. Ekonomi Politik

bu yasaları inceler. Ona karşı mücadelenin silahlarını sunar işçilere. Ama aynı zamanda, kendi

konusunu, yani meta üretimini yok etmeye çalışır. Bu nedenledir ki, Marks’ın temel eserinin

alt başlığı Ekonomi Politiğin Eleştirisi’dir.

Avrupa, yani kapitalizme karşı mücadele edilmeden, Avrupa merkezcilik, yani Avrupa

kavramının burjuva uygarlığının bir ideolojik egemenlik aracı olarak kullanımına karşı

mücadele edilemez.

O halde, Marks’ın Kapital’i, yani Ekonomi Politiği Eleştirisi, Avrupa’nın ve Avrupa

merkezciliğin eleştirisinin temelidir.

Kapitalizm dışında bir Avrupa veya Batı kavramı, sadece başka ülkelerdeki kapitalizmin ve

burjuvazinin çıkarlarını savunmanın aracıdır ve aynı Avrupa Burjuvazisinin çıkarlarını

savunmak için kullandığı anlamlara sahiptir13

. Yani Avrupa ve Avrupalılığın ya da batılılığın,

coğrafi ya da kültürel bir ayrımın karşılığı olduğu var sayımına dayanır. Böyle olsaydı bile,

yani Avrupa, örneğin Hindistan gibi, farklı coğrafi ve kültürel sınırlara denk gelseydi bile, bu

onun ideolojik niteliğini gizlemiş olurdu. Çünkü coğrafi kavramlar sosyolojik kavramlar

değildirler.

Avrupa kavramının, sosyolojik olarak kapitalizm anlamına gelmesi, ama burjuvazinin onu

hep kültürel veya coğrafi anlamlarına atıf yaparak bilimsel bir kavram gibi kullanıyor olması,

tıpkı, aslında biyolojik bir kavram olan, “sosyal bir hayvan” olarak insan kavramını, sanki

sosyolojik bir kavram gibi kullanmasına ve onun ideolojik niteliğini gizlemesine;

13

Bu gün örneğin Türkiye’de Asyalılık, Doğululuk, Avrupa Merkezciliğe karşı çıkış, aslında aynı gerici

anlayışı yeniden üretmekte ve Türkiye’ye egemen bürokratik Oligarşi’nin çıkarlarını ve egemenliğini

savunmanın aracı olarak işlev görmektedir.

110

epistemolojik olarak inanç kavramının ardına gizlenerek dinleri sosyolojik olarak “inanç”

olarak tanımlamasına benzemektedir.

Bütün bunlar burjuva uygarlığının ve ideolojik egemenliğinin köşe taşlarıdır ve bunların

hepsinde aynı “hile” yapılmaktadır. Kavramın başka bir bağlamdaki anlamına gönderme

yapılarak, bilimsel veya sosyolojik bir kavram olduğu yanılgısına yol açılmaktadır. Din’e

“İnanç” denirken; İnsan’a “sosyal hayvan” denirken; Avrupa’ya “Kıta” denirken, hep

İnanç’ın Epistemolojik; İnsan’ın Biyolojik; Avrupa’nın Coğrafi anlamlarının ardına

gizlenerek, onların bilimsel bir kavram olduğu, dolayısıyla sosyolojik kavramlar olduğu

yanılsaması yaratılarak, onların hukuki, politik ve ideolojik kavramlar; yani burjuva

uygarlığının üstyapısının dayandığı kavramlar olduğu gizlenmekte ve egemenlik

pekiştirilmektedir.

Tam da bu gizleme eyleminin kendisi, kapitalizmi ya da burjuva uygarlığının egemenliğini

kurmakta, bizleri kapitalizm veya burjuva uygarlığı merkezli, tam da bu anlamda Avrupa

Merkezli (dikkat edilsin burada Avrupa kapitalizm anlamındadır) bir bakış açısına

hapsetmektedir.

İşçi hareketi ve sosyalizm bu kanallardan teslim alındı. Böylece İşçi hareketinin ve

sosyalizmin Burjuva uygarlığına ve onun üstyapısına karşı başka bir uygarlık ve üstyapı

tasavvuru geliştirilmesinin önüne geçildi.

Toparlarsak, coğrafi ya da kültürel olarak var olduğu imasına dayanan bir Avrupa merkezcilik

eleştirisinin kendisi, sosyolojik olarak Avrupa merkezci, yani kapitalizm veya burjuva

uygarlığı merkezci olur. Avrupa merkezciliğin bütün eleştirisi, özünde Avrupa merkezcidir.

Bu güne kadar kullanıldığı anlamıyla Avrupa Merkezcilik, Avrupa Merkezci bir kavramdır.

*

Şimdi aynı hilenin Kültür dolayısıyla da Çok Kültürlülük kavramında nasıl tekrarlandığını,

Kültür kavramının da, bu gün burjuva uygarlığının ona yüklediği anlamla nasıl bir ideolojik

kavram haline dönüştüğünü, bu uygarlığın temel bir kavramı olduğunu ve çok kültürlülüğün

ve bunu savunmanın aslında burjuva uygarlığını; yani Avrupa Merkezciliği savunmak

olduğunu gösterelim. O zaman Avrupa merkezcilik ve çok Kültürlülüğün birbirine zıt

olmadığı; çok kültürlülüğün bizzat kendisinin Avrupa merkezciliği, yani kapitalizmin

egemenliğini nasıl ürettiğini ve onun temel taşlarından biri olduğunu görelim.

Kültür Nedir?

Kültür sosyolojik olarak, insanın doğaya kattığı her şeydir. Yani, toplumsal olan, insanı insan

yapan, diğer hayvanlardan ayıran “şey” demektir.

Elbette, yüksek memelilerin sürüler halinde oldukça karmaşık bir ilişkiler sistemi içinde

yaşayanlarında da bir Kültürün tohumları, en ilkel biçimleri görülmektedir. Bunun için şöyle

bir örnek bir fikir verebilir.

Afrika’daki rezervatlardan birinde, fillerin soyu tükenir. Fakat soyları tükenmeden önce

oradaki filler gergedanlarla aynı alanları paylaşmalarına rağmen gergedanlara saldırmazlar,

111

bir bakıma “Barış içinde bir arada” yaşarlar.

Filler tükendikten sonra, içinde gergedan olmayan, fillerin gergedanları tanımadığı, başka bir

rezervattan, genç filler, soyu tükenmiş fillerin yerine getirilir ve bırakılırlar. Ancak yeni

getirilen filler sürekli olarak gergedanlara saldırmaktadır.

Bunun üzerine, yine gergedanlarla fillerin “barış içinde bir arada” yaşadıkları başka bir

rezervattan, bir yaşlı fil getirildikten sonra, genç filler de, gergedanlara saldırmayı bırakırlar.

Yaşlı ve tecrübeli fil, onlara fillerin gergedanlara saldırmaması gerektiğini, gergedanlarla

“barış içinde bir arada” yaşamaları gerektiğini, fillerin tarihsel tecrübesinin bu dersini, bu

bilgisini aktarmıştır. Gergedanlara saldırmamak, genetik ya da içgüdüsel değil; öğrenilen bir

özelliktir.

Bu gözlem, en azından, yüksek memeliler arasında, genlerle aktarılandan öte, başka bir

şeylerin de aktarıldığını göstermektedir: Bu anlamda çok ilkel biçim içinde olsa da, yüksek

memelilerde de kültürün bir tohumunun varlığından, çok ilkel bir biçiminden söz edilebilir.

Tersinden örnek de “Kurt Çocuk”lar oluştururlar. Olağanüstü rastlantılar sonucu çok küçük

yaşta, kurtlar, ayılar, maymunlar vs. tarafından bir şekilde büyütülmüş insan yavruları;

genlerinde tüm olanaklar olmasına rağmen, konuşmayı, hatta iki ayak üzerinde yürümeyi bile

becerememekte; tam anlamışla, bir kurt, bir ayı, bir maymun gibi davranmaktadırlar. Bu

bakımdan “Tarzan”lar olanaksızdırlar ve Afrika’yı sömürgeleştiren beyaz adamın imgesinden

başka bir şeye denk düşmezler.

Bu nedenle, insan doğduğunda, aslında toplumun rahmine düşmüş bir tohum olarak da

tasavvur edilebilir. İnsan ancak erişkin bir insan olduğunda, (bu erişkinlik genellikle biyolojik

erişkinlikte çakışmasına rağmen onunla karıştırılmamalıdır) yani toplum binlerce yıllık

birikimini rahmine düşmüş insan yavrusuna aktardığında, insan insan olarak doğar.

O halde, sosyolojik olarak, bizi insan yapan her şey Kültür’ü oluşturduğundan, aşağı yukarı

Kültür ve Toplum aynı “şey”i karşılayan kavramlardır.

Dolayısıyla bu anlamda, Kültür “ideolojik”, “politik”i de içerir bu sosyolojik anlamıyla.

Lenin’ler çağının tartışmalarında örneğin aşağı yukarı böyle anlaşılıyor ve bu anlamı veri

kabul edilerek tartışılıyordu.

Örneğin Lenin, tam da Kültür denen şeyin içinde politik ve ideolojik olan da bulunduğu için,

bunu ayırmak mümkün olamayacağı için ve tam da bu gerekçeyle, “kültürel özerklik”

talebine karşı çıkıyor, bu ayrım mümkün olmadığından; “Kültürel özerkliğin” ideolojik

özerklik anlamına geleceği; bir toplumda egemen sınıfın ideolojisinin egemen ideoloji

olduğu; dolayısıyla; Kültürel özerkliğin fiilen egemen sınıfın ideolojik egemenliğinin bir aracı

olacağı noktasından hareketle, “Kültürel Özerklik” talebini reddediyordu.

Yani Lenin’ler, Kültür’ü, aşağı yukarı, tam da sosyolojik anlamıyla kabul ettikleri için ve tam

da bu nedenle “Kültürel Özerklik” talebini reddediyorlardı. İdeolojiden ayrı, Politikadan ayrı

bir kültür kavramı veya kavrayışı yoktu.

Bu onların, bu gün çok kültürlülük kullanımında Kültür sözcüğüne yüklenen anlamdaki

112

talepleri desteklemedikleri ya da savunmadıkları anlamına gelmiyordu. Aksine, bu gün “Çok

kültürlülük” ya da “kültürel zenginlik” bağlamında savunulan hakları çok daha esaslı olarak

savunuyorlardı.

Örneğin bu gün, Kürtçenin de tanınması, insanların Türkçenin yan sıra ana dillerini de

öğrenmesi türündeki talepler, çok kültürlülük bağlamında savunulmaktadırlar.

Lenin’ler bu hakkı, çok daha radikal olarak, hiç de çok kültürlülük bağlamında değil,

demokrasi ve demokratik cumhuriyet bağlamında savunuyorlardı. Ve bu savunuş bu

günkünden bin kat daha ileri ve doğruydu ve bu gün de doğrudur.

Lenin’ler çağının işçi hareketi için, “bütün dillerin eşitliği” talebi vardı. Onlar için,

demokratik bir cumhuriyet, bir ulusu, her hangi bir dil, din, etni, soy ile tanımlamazdı,

burjuva devriminin ve aydınlanmanın programı ve ideallerine bağlı olarak. Dolayısıyla dil

ulusu tanımlamanın bir aracı değildi. Bu nedenle, Lenin’lerin çağının talebi, bütün dillerin

eşitliği idi14

.

Bu aynı zamanda şu da demektir, hiçbir dil diğerinden imtiyazlı olmayacağından, demokratik

bir Cumhuriyet’in ulusu tanımlayan resmi bir dili olmaz. Herkesin ana dilinde eğitim yapma

hakkı, onu geliştirme, istediği dili ana dili seçme hakkı olur. Dolayısıyla böyle bir cumhuriyet,

bir dil ile bir ulusun tanımlanmasını, tıpkı bir soyla, bir “ırk”la tanımlanmasını reddettiği gibi

reddetmelidir.

Yani Klasik Marksist Demokratik Cumhuriyet programı, bu programın ayrılmaz bir öğesi

olan, tüm dillerin eşitliği talebi ve hedefi, bu günkü, dile göre tanımlanmış egemen bir ulusun,

kendisine zenginlik katmak için, bu devleti güçlendirmek için, diğer dillerin de öğrenimini

istemesinden veya diğer dillerin, resmi dilin yanı sıra, kendilerinin de öğrenilmesini

istemelerinden, bir kat daha radikal ve devrimciydi ve bu gün de hala devrimcidir.

Birinde, bu günkünde, bir dile, tarihe, soya göre tanımlanmış egemen bir ulusun toleransı,

kendi çıkarlarını bu şekilde daha iyi savunmuş olacağı anlayışı yatarken; Lenin’lerin çağında

ya da klasik işçi hareketinin programında, tüm dillerin eşitliği ile, ulusun bir dile, soya, tarihe

göre tanımlanması reddedilmektedir. Tüm dillerin eşitliğidir talep.

Ne yazık ki, bu temel doğrular ve gerçekler sosyalistler tarafından bile unutulmuş

bulunmakta, bütün sosyalistler çok kültürlülüğün faziletleri üzerine sosyalist gevişler

getirmektedirler.

Biz işçi hareketinin ve sosyalist hareketin, aydınlanmanın tamamlanmamış projesini;

Demokratik Cumhuriyeti bayrağına yazması gerektiğini söylerken, bu günkünden bin kat

14

"Ulusal sorunda işçi demokrasisinin programı da şudur: hangi ulus ve hangi dil için olursa olsun her

türlü ayrıcalığın ortadan kaldırılması; (...) uluslardan birine herhangi bir ayrıcalık tanıyacak olan

(zemstvonun (yani belediyenin), topluluğun vb. ) ulusların hal eşitliğini bozacak olan ya da bir ulusal

azınlığın haklarını baltalayacak olan her türlü davranışı yasaya aykırı ve geçersiz sayan ve devletin

her yurttaşına, anayasaya aykırı olan bu tür tasarrufların geçersiz sayılmasını talep etme hakkı tanıyan

ve aynı zamanda böyle hareketlere girişecek olanları cezalara uğratan genel bir yasanın kabulü."

(Lenin)

113

daha ileri, ama unutulmuş ve Stalinist karşı devrimden sonra gerici bir ulus kavramına batmış

olan sosyalist hareketi bundan çıkarmaya çalışıyoruz.

Demokratik Cumhuriyet’in tarihin çöp tenekesine atıldığını ve aşıldığını söyleyenler ise,

bizlerin bu talebi karşısında, gerici ulusçuluğun, kendini bu günkü globalleşmiş dünyaya

adapte etmesinin bir aracından başka bur şey olmayan “çok kültürlülük” gibi kavramlarla

oyalanıp; bu demokratik görevlerden kaçışlarını; “emek eksenli mücadele” gibi,

“enternasyonalizm”, “anti emperyalizm” gibi, ilk bakışta çok “sınıfçı” ve “anti emperyalist”

ve de “enternasyonalist” sloganların ve duruşların ardında gizliyorlar.

Ve bir hareket, demokratik bir cumhuriyet yerine, “emek eksenli” ya da “ABD’ye karşı”

hedef, eylem ve sloganları esas hedef olarak koyduğunda ve yakalanacak ana halka olarak

bunları aldığında, sadece işçileri ekonomist bir mücadeleye hapsetmiş olmaz; onları aynı

zamanda müttefiklerinden de tecrit etmiş olur.

Örneğin, Kürt hareketi, tüm dillerin eşitliği talebinin, devletin Türklükle tanımlanmasına,

dilinin Türkçe olmasına; adının Türk devleti olmasına karşı mücadelenin en büyük destekçisi

olur. Böyle bir talep aynı zamanda işçileri bölen ayrılıklara karşı mücadele olduğundan, tüm

işçilerin birliğinin koşullarını da yaratır. Keza, böyle bir mücadele, bizzat Kürtlerin

mücadelesi içinde, devrimci demokrasinin güçlenmesine yol açar. İşçi sınıfını da ekonomist

taleplerden ve tecrit olmaktan kurtarır. Böylece sınıfın sınıf olarak örgütlenmesinin ve bir

politik hareket oluşturmasının koşullarını yaratır.

Bir devlet veya ulus, kendini bir dille, bir soy, bir tarih, bir etni ile tanımlamışsa, bir

sosyalistin savunması gereken, tüm dillerin eşitliği talebi her zamankinden çok daha acil

olarak ortada duruyor demektir.

Bir ulusu bir dille tanımlamak sadece gerici bir milliyetçilik değil; aynı zamanda ırkçılıktır.

“Irk”ın ve Irkçılığın sadece biyolojik özelliklerle dayandığını sanmak, 19. yüzyılın

sömürgeciliğinin ırkçılığından başka bir ırkçılık tanımamak demektir. Eski biyolojik

özelliklere dayanan klasik sömürge dönemi ırkçılığının yerini, çoktan kültüre, dile dayanan

bir ırkçılık almış bulunmaktadır. Dolayısıyla, Türkiye Cumhuriyeti de, aynı zamanda ırkçı bir

devlettir. Tıpkı dünyadaki diğer benzer devletler gibi.

Bunun karşısında bir sosyalistin savunması gereken, “ulusların kendi kaderini tayin hakkı”

vardır parolasının ardına gizlenerek, bunun karşısında sesini çıkarmamak ve “emek eksenli

mücadele” diyerekten ileri kaçmak değil; ulusların bir dile, bir etniye, bir tarihe göre

tanımlanması hakkını reddetmek, tıpkı bir zamanların kuzey eyaletlerinin güney

eyaletlerinin ayrılarak, siyahları yurttaşlık haklarından mahrum eden ulus tanımlaması

haklarını reddetmeleri ve onu yok etmek için onunla savaşmaları gibi, bu “hakka” karşı

savaşmaktır.

“Ulusların kendi kadirini tayin hakkı”, ama bu hak o kendi kaderini tayin etmek isteyen, ulusu

bir dil, bir etni, bir soy, bir din, bir kültür ile tanımlamadığı takdirde bir hak olabilir. Ulusu bir

dil, bir din, bir etni, bir soy, bir kültür, bir din ile tanımlama hakkını tanımaz demokratik

cumhuriyet. Ancak tüm dillerin eşit olduğu bir “ulus”, yani bir dili olmayan, bir dile göre

114

tanımlanmamış bir “ulus”; yine bir dile göre tanımlanmamış bir ulus; bir “Kültüre göre

tanımlanmamış, bir kültür’ü olmayan bir ulus; bir dine göre tanımlanmamış, bir dini olmayan

bir ulus; tüm dinlere, kültürlere; dillere aynı hakkı tanıyan; bunların hiçbir politik anlamının

olmadığı bir ulus; yine aynı şekilde kendini hiçbir dil, din, soy, kültürle tanımlamamış bir

ulustan ayrılabilir.

Zaten bu hakkı garanti eden de, Engels’in de ifade ettiği gibi, bir tek köyün bile, ayrılma

hakkı olması; ulusun özgür komünlerin birliği olmasıdır. Eğer o köy, köyü veya ulusu, her

hangi bir soy, boy, etni, dil, tarih, din vs. ile tanımlıyorsa, bu “ulusların kendi kaderini tayin

hakkı” değil; ulusu gerici ve ırkçı bir ayrımla tanımlama hakkı olur ki, bu hakkı tanımaz

demokratik bir cumhuriyet.

Lenin özünde soruna böyle yaklaşıyordu. O bu anlamda demokratik cumhuriyetin bu hakkı

içerdiğini söylüyordu15

. Ama aynı zamanda ulusun ne olduğu konusundaki belirsizlik ve

ulusçuların ulus kavramını kabul etme bu çelişkili durum, demokratik cumhuriyet’in içine

giren bir mikrop gibi önce onu hastalandırdı, sonra da yok etti.

Görüldüğü gibi, Kültür kavramı, yirminci yüzyılın hayaleti olan ulus kavramıyla, dolayısıyla

burjuva toplumunun dini ve üstyapısıyla yakından ilgi içinde bulunmaktadır. Kültür

kavramının şu veya bu şekilde tanımlanışı ve kavranışı, bütün bir siyasi programı ve stratejiyi

belirlemektedir.

Şimdi tekrar Kültür ve Çok Kültürlülük kavramlarının analizine geri dönelim.

Bu gün çok kültürlülükten, kültürel renklerden ve zenginlikten söz edilirken acaba kültür

hangi anlamda kullanılmaktadır. Kültür kavramına nasıl bir anlam verilmektedir? Ve bu

anlam hangi sınıfın çıkarlarını korumanın aracıdır? Bunu araştırmaya ve analizimize devam

edelim.

Kültürün “Çok Kültürlülük” Bağlamındaki Anlamı

Kültür neyi kapsıyor bu günkü kullanımda?

Bu gün en çok kültürlülükten yana olana bile, eğer şöyle denirse, o bu çok kültürlülüğü kabul

etmeyecektir.

Örneğin bir Alevi vatandaş çıkıyor ve diyor ki, benim kültürüme göre, ben devlet ve vergiyi

tanımıyorum. Devletin mahkemelerinin de yeri yoktur benim kültürümde. Keza bu günkü

okulların da yeri yoktur. Benim Kültürüme göre, bilgi yaşlılar aracılığıyla şiir, saz müzik

eşliğinde ve günlük hayat içinde yeni kuşaklara aktarılır. Bizde mahkemeler ve yazılı başka

bir hukuk da yoktur. Bir köyün ahalisi toplanır, bir sorun ya da suçlu varsa, geleneklere ve

aklına göre hep bir arada, bir karar verir ve verilen karar ortaklaşa uygulanır. Eh okul ve

hâkimlere ihtiyacımız olmadığından, bu öğretmen ve yargıçları eğitecek okullara bunların

15

"Ulusların kaderlerini tayin hakkı, demokratik bir düzeni zorunlu kılar; öyle ki, bu düzende yalnızca

genel olarak demokrasi ile yetinilemez, burada, özel olarak ayrılma sorununun demokratik olmayan

yoldan çözüme bağlamak olanaklı değildir. Demokrasi genel anlamıyla, savaşçı ve ezici bir

milliyetçilikle bağdaşabilir." (Lenin)

115

maaş ve eğitimleri için vergilere; vergi vermeyenleri tutuklayacak askerlere ve polislere;

dolayısıyla bu asker ve polisleri eğitecek okullara ve öğretmenlere ve de bunlara verilecek

maaşlara, hâsılı devlete de ihtiyacımız yoktur. Dolayısıyla bizim askere gitmemiz, vergi

vermemiz de gerekmez. Mademki çok kültürlü olmaktan; kültürel zenginlikten söz ediliyor;

bunlar bizim kültürümüzün en esaslı bölümünü oluştururlar. Çok kültürlülük varsa, bizim

askere gitmeme, vergi vermeme, okula gitmeme hakkımızın olması gerekir.

Ya da başka bir örnek verelim. Birisi çıkıp diyebilir ki, benim kültürümde kadın ve erkeğin

birbiriyle görüşüp anlaşarak evlenmesi diye bir şey yoktur ve ayıptır. Birisi ailesinin rızası

dışında başka biriyle evlenir veya ona kaçarsa öldürülmesi gerekir. Bu da bizim kültürümüz.

Mademki çok kültürlüyüz, bizim bu kültürümüzün tanınması gerekir.

Böyle yüzlerce binlerce örnek verilebilir. Şu çok kültürlülüğün en büyük taraftarları bile, size

karşı, bunların kültürün bir öğesi olmadığını, bunların başka bir şey olduğunu

söyleyeceklerdir.

Ama siz de burada, ama o da senin kültürünün kültür tanımı; benim kültür tanımıma göre de

bunlar kültüre dâhildir dediğinizde, söylediklerinizi uygulamaya kalktığınızda ne olacaktır?

O zaman, çok kültürlülüğün, bu günkü burjuva toplumunun ve gerici ulusal devletlerin kültür

kavramının diktatörlüğü olduğu görülür. Çok kültürlülük, kültürün, politik ve hukuki

alanın dışına ilişkin olduğu şeklindeki bir kültür tanımının diktatörlüğü olarak ortaya

çıkar.

O zaman, çok kültürlü toplumun, çok kültürlülüğe saf saf inanıp, vergi vermeyen, askere

gitmeyen, mahkemeleri tanımayan; okula gitmeyenleri hapse tıktığını görülecektir. Hatta çok

kültürlülük masalına inananlar toplu halde davranırlarsa, üzerlerine askeri birliklerin

geldiklerini ve kendilerini imha ettiklerini göreceklerdir.

Demek ki, çok kültürlülük aslında Kültür’ün belli bir anlayışının diğer kültürler

üzerindeki diktatörlüğüdür. Siz kültür kavramına, devleti, vergiyi, askerliği, yani bu günkü

burjuva devletinin, politik olanın alanına giren şeyleri katmaya kalktığınızda, tanklar ve

bombalarla; polis ve jandarmalarla kültürün bunları kapsamadığı size öğretilir.

Öğrenmezseniz de imha edilirsiniz.

Böylece çok kültürlülüğün aslında çok kültürlülük olmadığı, bir kültür kavramının

diktatörlüğü olduğu ortaya çıkar.

Ama biz yazımızın başında Kültür’ün bilimsel tanımının insanı toplumsal yapan her şeyi

kapsadığını; hatta geçen yüzyılın başında sosyalistlerin de Kültür’ü bu anlamda kabul ettikleri

için, “Kültürel özerklik” gibi talepleri reddettiğini falan söylemiştik.

Ama şimdi, Kültür’ün hiç de bilimsel olmayan, tamamen keyfi yapılmış bir tanımının, bizlere

silah zoruyla dayatıldığını görüyoruz.

Bu silah zoruyla dayatılan anlamında kültür tıpkı din gibi, politik olmayan, kişisel olanla

tanımlanmaktadır.

Burjuva toplumu, din, inançtır der. İnanç demek, kişisel, özele ilişkin, politik olmayan

116

demektir.

Bir din çıkıp, hayır ben inanç değilim, özele ilişkin değilim, politik olmayan değilim, tüm

toplumsal hayata ilişkinim, örneğin aynı zamanda hukukum derse ve bunu uygulamaya

kalkarsa, dinin inanç olduğu ilkesinin diktatörlüğünü görür.

Böylece dinin inanç olmadığı; toplumda inanç diye sosyolojik bir kategori bulunmadığı; dine

inanç demenin aslında modern toplumun dini ve örgütlenme ilkesi olduğu; dine inanç

demenin aslında hukuki, ideolojik bir tanım olduğu ortaya çıkar.

İşte Kültür için de olan, tamı tamına aynıdır.

Ama dine inanç demek, aydınlanma çağında, kapitalizm öncesi toplumların üst yapısının

tasfiyesi anlamına gelirken; ilerici ve demokratik bir karakteri varken; Kültür bağlamında aynı

şeyi yapmak; kendini dil, din, etni, tarih, kültür ile tanımlamış gerici ulusçuluğun ve ulusal

devletlerin korunması ve yaşatılması gibi anti demokratik ve gerici bir karaktere sahiptir.

Burjuva devrimleri çağında, kapitalizm öncesinde toplumlar din ya da soy ilkesine göre

örgütlendiğinden onları politika dışına itip, yepyeni bir toplumu örgütlemenin ilkesiydi

dinlerin inanç ve özele ait olduğu ilkesi. Yani Modern toplumun dini, dinin inanç olduğunu;

dolayısıyla özele ait olduğunu kabul eden dindir, daha da doğrusu dinin özele ait olduğun

kabul etmek için; özel ve politik diye bir ayrım ön koşul olduğundan; özel ve politik diye bir

ayrımın toplumsal örgütlenmenin temeli olduğu dindir.

Bu gün aynısı, Kültür alanında yapılmaktadır. Aydınlanma başlangıçta, ulusu bir dil, din

etniyle tanımlamıyordu. Bizzat yurttaş ve insan kavramları özdeş olduğundan; ulusun

tanımında her hangi bir dil, din, soy ayrımı ve ayrıcalığı; dolayısıyla da ulusun bir dine, dile,

soya göre tanımlanması reddediliyordu. “Vatanım yeryüzü milletim insanlık” aydınlanmanın

bir sloganı ve idealiydi.

Ancak burjuvazi daha ilk anda, buradan geri adım atarak, bunun tehlikelerini görerek, ulusu,

yani yurttaşları, bir soy, tarih, kültür, etni, din ile tanımlamaya başladı. Ama ulus böyle

tanımlanınca, bu gerici ulusçuluğun, diğer soy, etni, dil, din ve kültürlerin üzerindeki baskısı

başladı.

Böylece bu baskıya karşı hareketler de kendilerini aynı şekilde tanımlamaya başladılar. Yani

ulusu her hangi bir dil, etni, soy, kültür, tarih ile tanımlamayı reddetmek yerine, başka dil, din,

etni temelinde yeni ulusların tanımı yapılmaya başlandı. Böylece gerici ulusçuluk, tıpkı bir

DNA’nın kendini üretmesi gibi, tüm yeryüzünü kapladı.

Devrimci dönemin, ulusu, yani politik olanı, bir dil, din etni, soy ile tanımlamayı reddeden;

vatanım yeryüzü milletim insanlık diyen dönemin ulusçuluğu, burjuvazinin ondan yüz

çevirmesi karşısında İşçi Hareketi ve sosyalist hareket tarafından Demokratik Cumhuriyet ve

Enternasyonalizm biçiminde savunulmaya devam etti. Ama Lenin’in yazılarında da

görüleceği gibi, modern toplumun dinin ve ulusun ne olduğunun kavranmaması, bunun önce

“ulusların kaderini tayin hakkı” biçiminde aşınmasını, (Çünkü burada artık ulusun dile, dine,

etniye göre tanımı fiilen kabul edilmiş oluyordu); Sovyet’ler’e bir bürokratik kastın

egemenliği ile de, tüm sosyalist hareketin, tıpkı burjuvazi gibi, gerici, ulusu, dile, dine, etniye

117

bağlayan gerici bir ulusçuluğu savunmasına ve bunun tüm sosyalist ve işçi hareketine egemen

olmasına yol açtı.

Ulusu bir etni, dil, din; soy ile tanımlamayı reddeden, Devrimci Demokratik dönemin

ulusçuluğu, sadece anarşistlerin geleneklerinde yaşadı. İşçi ve sosyalist hareketin ulusu bir dil

ve etniyle, dinle, soyla, tarihle tanımlaması enternasyonalizm ilkesinin bile içeriğinin

burjuvazinin devrimci döneminden daha da gerilere düşmesine yol açtı.

Aydınlanma döneminde, vatanım yeryüzü milletim insanlık diyenler ya da ilk

enternasyonalleri kuranlar, bundan kendini bir dil, din etin, soy ile tanımlamamış özgür

komünlerin birliğini; bu demokratik cumhuriyetin tüm dünyayı kapsamasını anlarlarken;

gerici ulusçuluğu kabul etmiş sosyalist ve işçi hareketinin enternasyonalizmi, bunu her biri

kendini bir dil, etni, soy, kültür, tarihe göre tanımlamış ulusların, dayanışması olarak

anlıyordu. Bu anlamda enternasyonalizm kavramının içeriği bile değişti; gerici bir

ulusçuluğun ve ulus anlayışının dünya çapındaki dayanışması anlamını kazandı.

Bu günkü dünyanın durumu budur. Gerek burjuvazi gerek işçi hareketi, modern toplumu,

gerici, soya dile, dine, tarihe, kültüre dayanan uluslarla tanımlamak bakımından birbiriyle

yarışmıştır ve bu gün yeryüzüne bu uluslar ve devletler egemendir.

İşte böyle bir dünyada, muazzam iş gücü göçleri ve globalleşme bir yandan; elektroniğin

sağladığı olanaklar bir yandan; Avrupa Birliği gibi her biri dile, tarihe, kültüre göre

tanımlanmış ulusların birleşme girişimleri bir yandan ve bu devletler içindeki ezilen dil, din.,

etni, kültürlerin direnişleri bir yandan, dile, dayanan ulus tanımını zorlamaya başladı. Bu

durumda, hem gerici ulusçuluğu ayakta tutabilmek, hem yeni ekonomik ilişkilere uygun daha

esnek bir sistem oluşturabilmek için, çok kültürlülük parolası ve Kültür’ün politik olmayanla,

özellikle de dille tanımlanması gereği ortaya çıktı.

Çok kültürlülük, demokratik cumhuriyetin tüm dil ve kültürlerin eşitliği ilkesinin aksine,

ulusun beli bir dil ya da tarihle tanımlanmasını reddetmemekte, bunu kabul etmekte, ama

kültürel zenginlik, çeşitlilik, azınlık hakları gibi kavramların ardında bunu esnetmekte; gerici

ulusçuluğu globalizm çağında yaşatmak ve savunmak için yeni bir mevziye yerleştirmektedir.

Aydınlanma çağının burjuvazisi veya 19 Yüzyılın işçi hareketi, bu günkü gibi, kültürü özel

olanla, politik olmayanla tanımlamak gibi bir şeye gerek duymamıştı. Çünkü dillerin ve

kültürlerin eşitliği, bunlara göre ulusun tanımlanmaması; bunların bir politik anlamının

olmaması, demokratik cumhuriyet kavramının içinde bulunuyordu. Bu nedenle Kültür’ü az

çok bilimsel olarak, tüm toplumsal olanla tanımlıyordu o zamanın sosyalistleri16

.

Zaten ulus bir dille, tarihle, etniyle, dinle tanımlamadığınız bir dönemde, kültürü böyle

politika dışıyla keyfi olarak tanımlama ihtiyacı ve sorunu olmaz. Bir devlet, dini tümüyle

kişinin özel sorunu olarak görürse; dillerin hepsi eşit ve herkese ana dilinde eğitim yapma

hakkı var ise, bu günkü anlamıyla kültüre ve çok kültürlülüğe ihtiyaç olmaz. Dillerin eşitliği

ve laiklik zaten böyle bir şeye gerek bırakmaz.

16

Veya daha ziyade, sanatın, yüksek bir eğitimin karşılığı olarak da kullanıyordu başka bağlamlarda.

Ama bu başka bir sorundur.

118

Ancak gerici ulusçuluğun tüm uluslara egemen olduğu bir dünyada, böyle bir kültür

kavramına ihtiyaç vardır. Dolayısıyla, ulus kavramının, bir dille, dinle, tarihle, etniyle,

kültürle tanımlanması ile kültür kavramının böyle politik olmayanla tanımlanması

arasında ayrılmaz bir ilişki bulunmaktadır. Çok kültürlülük, gerici ulus anlayışının

ayrılmaz parçasıdır. Bir ulusu, bir dil, din, etni, soy ile tanımlamayı reddeden bir ulusçuluk

için, çok kültürlülük gibi bir kavrama ihtiyaç yoktur. Devletin dili yoksa, etnisi yoksa, tarihi,

dini yoksa, o zaten suda yaşayan ve suda yaşadığını bilmeyen balık gibi “çok kültürlü”dür.

O halde, Çok Kültürlülük kavramındaki Kültür, aslında Kültür’ün belli bir tanımının;

kültürün siyaseti, hukuku, ideolojiyi kapsamadığı şeklindeki, hukuki, siyasi ve ideolojik

bir kavramın diktatörlüğü demektir.

Ve bu diktatörlük, Aydınlanmanın ve devrimci işçi hareketinin gericilik karşısındaki

diktatörlüğü gibi de değildir. Elbette, Aydınlanmanın ulus anlayışı, demokratik bir

cumhuriyet, örneğin din özeldir derken, dini özel olarak kabul etmeyen veya özel diye bir

ayrımı kabul etmeyen dinler karşısında bir diktatörlüktür. Ama bu diktatörlük, tarihsel olarak,

ilerici, kurtuluşçu karakterde bir diktatörlüktür.

Ama Kültürü özel olarak tanımlamanın diktatörlüğü, ulusların kültürlere, dillere

dayanacağı varsayımının diktatörlüğüdür, gerici ulusçuluğun diktatörlüğüdür. Bu gerici

ulusçuluk içinde, ona dayanarak bir düzenleme getirir.

Tekrar edelim. Bu gün kültür, büyük ölçüde, din kavramının benzeri, özel olanla sınırlı

gibidir. Ama aydınlanma din özeldir derken; eski sistemin örgütlenme ilkesini, politik alanın

dışına atıyor; onları parçalıyordu. Bu anlamda, devrimci bir işlev görüyordu.

Bu günkü sistem ise, çok kültürlülük derken, bu gün dünyaya egemen olan gerici ulus

devletleri parçalamıyor; aksine onları yaşatmaya çalışıyor. Çok kültürlülük ulusun dille, dinle

tanımlanmasını reddetmemekte; aksine bunu var saymaktadır.

Bizlerin sloganı, devrimci demokratik işçi hareketinin sloganı çok kültürlülük olamaz.

Bizlerin sloganı; ulusun tanımından her türlü dil, din, etni, soy , tarih, kültür hatta coğrafya

parçası tanımlamasını reddetmek; yurttaşlık ve insan haklarını özdeşleştirmektir.

Bizim sloganımız; tüm dillerin eşitliği; herkese ana dilinde eğitim, isteyenin istediği dili ana

dil kabul etmesidir. Bizim sloganımız, devletin dinlerden tümüyle elini eteğini çekmesidir.

Bizim sloganımız, devletin veya ulusun dili, dini, etnisi, soyu, sopu tarihi, kültürü

olmamasıdır.

Bunların olmadığı bir ulusta çok kültürlülük anlamsız bir kavram olarak kalır.

*

Şimdi tekrar başa gelelim.

Avrupa’nın tek doğru sosyolojik karşılığının kapitalizm ya da burjuva uygarlığı olduğunu

görmüştük.

Sonra, Kültür’ün, “Çok Kültürlülük” kullanımındaki tanımının da, bilimsel kültürün tanımıyla

119

ilgisi olmadığını ve aslında bütünüyle hukuki, ve ideolojik bir kavram olduğunu gördük. İşin

ilginci bu hukuki, politik ve ideolojk kültür kavramının iddiası ve zorla dayattığı, Kültür’ün

hukuk, ideoloji ve politiği içermediğidir

Bundan başka çok kültürlülük kavramının ancak, ulusun gerici tanımıyla bir arada var

olabileceğini; yani burjuva uygarlığının en gerici biçiminin var oluşuna bağlı olduğunu ve o

var oluşu yaşatmaya yönelik olduğunu gördük.

O halde çok kültürlülük burjuva uygarlığını ve kapitalizmi ve onun en gerici biçimini

yaşatmanın ilkesi olduğuna göre; burjuva uygarlığı ve kapitalizmin karşılığı bir kot olarak da

Avrupa kullanılabileceğine göre, çok kültürlülük kapitalizm merkezli bir bakış demektir.

Kapitalizm de Avrupa demek olduğundan; Çok kültürlülük, Avrupa merkezciliktir.

Çok kültürlülük gerici kapitalizm veya Burjuva uygarlığı merkezli düşünmek demektir. Kot

olarak kullanıldığı takdirde: Çok kültürlülük Avrupa Merkezciliğin ta kendisidir.

Görüldüğü gibi, gerçek tam da kendi zıddı biçiminde görülmektedir.

Eh, zaten öz ve görünüş aynı olsaydı, ihtiyar Marks ya da diyalektiğin dediği gibi, tüm bilim

gereksiz bir şey olurdu.

17 Ocak 2006 Salı

Demir Küçükaydın

demiraltona@hotmail.com

http://www.koxuz.org

120

Marksist Kültür ve Uygarlık Kavramları ve Uygarlıklar / Kültürler

Çatışması

Danimarka’da yayınlanan ırkçı karikatürler ile birlikte bir süredir gündemden düşmüş olan

“Uygarlıklar/Kültürler Çatışması” “teorisi” (ki buna “Doktrin” demek daha doğru) tekrar çok

duyulur oldu. Bu yazıda kısaca bu kavramların Tarihsel Maddeci ya da Marksist karşılıklarını

ve aktüel - yaygın kullanımının somut anlamını ele almayı deneyelim.

Irkçı Karikatürlerden sonraki gelişmelerde bunu bir uygarlık veya kültür çatışması olarak

tanımlayanlar, genellikle Kültür ve Uygarlık kavramlarını birbirlerinin yerine kullanıyorlar.

Marksizm yani Tarihsel maddecilik ise Kültür ve Uygarlığı kesin olarak birbirinden ayırır.

Kültür, daha önce “Avrupa Merkezcilik ve Çok Kültürlülük” başlıklı yazımızda da

gösterdiğimiz gibi, insanın doğaya kattığı her şeydir. Dolayısıyla Kültürsüz bir toplum yoktur

ve olamaz.

Ama uygarlık demek, devlet, sınıflı toplum demektir. Dolayısıyla uygar olmayan toplumlar

vardır.

Nerede, para, ticaret, devlet, yazı, sınıflar varsa orada uygarlık vardır. Ancak bütün bu

uygarlık alameti farikalarından çoğu, aslında daha uygarlaşma olmadan ortaya çıkmıştır.

Ticaret, para, yazı henüz sınıflar ve devlet ortaya çıkmadan da ilkel biçimleriyle de olsa

biliniyordu. Medeniyet’in (Uygarlığın) keşif beratını elinde tuttuğu tek şey Devlet ve

Sınıflardır. Uygarlık demek, devletli ve sınıflı toplum demektir.

*

İlk uygarlık, demir keşfedilmeden çok önce, Tunç ve Obsidyen taşı temelinde, aşağı

Mezopotamya’da, balçıklar içinde ortaya çıkmış, oradan, eski dünya karalar topluluğundaki

benzer özellikler gösteren, diğer subtropikal Irmak boylarına (Çin’de Sarı Nehir, Hindistan’da

İndus, Mısır’da Nil) sıçramıştır.

Bu güne kadar insanlık sadece iki türlü uygarlık görmüştür. Klasik Prekapitalist Uygarlık ve

Modern Kapitalist Uygarlık.

5000 yıldan beri var olan Klasik uygarlıkların ortak özelliği, artı ürüne, ekonomi dışı zorla el

koyulmasıdır (Haraç, vergiler, ganimet vs. ).

Bu klasik uygarlıklarda, Sermaye vardır Tefecilik ve Bezirganlık yoluyla bir artı değer elde

eder ama bu oldukça arızidir ve artı değer elde edildiğinde toplumun toplam zenginliğinde bir

değişme olmaz. Yani sermayenin üretimle bir ilgisi yoktur ve üretimin gelişmesi veya

yöntemleri onu ilgilendirmez.

Modern kapitalist uygarlık ise, 500 yıl kadar önce, sisli ve soğuk İngiltere’de doğdu.

Kapitalist sömürü için ekonomi dışı zora gerek yoktur. Sermaye, üretimle, dolayısıyla onun

gelişmesi ve yöntemleriyle doğrudan ilgilidir, artı değeri üretim sürecinin kendisinde elde

eder. Kapitalist uygarlıkta, klasik uygarlıktan farklı olarak, artı değer elde edildiğinde

121

toplumda toplam bir zenginleşme ortaya çıkar. Onun klasik uygarlıklardan temel farkı budur.

Gerçek anlamda, bir “Uygarlıklar Çatışması” 17. ve 20. yüzyıllar arasında, klasik ve modern

uygarlıklar arasında yaşandı. Bunların hepsinde, modern kapitalist uygarlık bu klasik

uygarlıkları yerle yeksan etti ve son kalıntılarını birinci dünya savaşının sonunda, bir daha

geri gelmemek üzere yeryüzünden sildi.

O halde, birici dünya savaşının bitiminden beri, dünyada bir tek uygarlık vardır. Modern

Kapitalist Burjuva uygarlığı. Bundan başka hiç bir uygarlık yoktur bu gün yeryüzünde. Bu

bakımdan günümüzde bir uygarlıklar çatışmasından sosyolojik olarak söz edilemez.

*

Kapitalizm öncesi uygarlıklarda, farklı uygarlıklardan söz edilebilirdi. Neredeyse her

subtropikal ırmak boyunda, aynı ekonomi temeline dayanmakla birlikte birbirinden farklı

üstyapı şekillenmelerine (dinlere) de denk düşen farklı bir uygarlığın varlığından söz

edilebilirdi. Bu bakımdan Çin, Hint, Mısır ve Mezopotamya farklı uygarlıklar olarak

görülebilirdi.

Keza klasik uygarlıklar esas olarak, İbni Haldun’un uygarlık kuşakları biçiminde de

sınıflandırılabilir.

Birinci Kuşak Uygarlıklar: Esas olarak Tunç’a dayandıklarından zorunlu olarak Subtropikal

Irmak boylarına hapsolmuş bulunuyordu. Bunlara Kıvılcımlı “Bitkisel Uygarlıklar”

demektedir.

İkinci Kuşak Uygarlıklar: Demir’in keşfinden sonra, uygarlık bu ırmak boylarından kurtulup,

İran ve Anadolu yaylarına, Çin ve Hindistan’ın daha geniş ve yüksek alanlarına yayılma

olanağı buldu. Demir’in Keşfi, İran’ı ayrı bir uygarlık alanı olarak ortaya çıkarırken,

Mezopotamya ve Mısır’ı da bir Akdeniz ve Ortadoğu uygarlığının içinde eritti.

Üçüncü Kuşak: İslamiyet ile klasik uygarlıkların bir üçüncü kuşağına geçildiği düşünülebilir.

Hıristiyanlık, Akdeniz ve Orta Doğu’yu Roma’nın birleştirmesine uygun bir yapıyı

sunuyorduysa, İslamlık da, Akdeniz’den, Çin ve Hint’e kadar tek bir dünya ticaretinin

üstyapısını sunuyordu. Ne var ki, İslamiyet’in yayıldığı klasik uygarlık alanları, daha

yayılmasının başında onu da çürüttüler ve gericileştirdiler. Bundan sonra İslam ancak,

Türkmenler, Oğuzlar, Özbekler, Berberiler gibi henüz yeterince uygarlaşmamış halkların

gençlik aşılarıyla Hindistan, Balkanlar ve İspanya’ya doğru bir yayılmayla sonuçlanabilen

canlanmalar gösterebildi.

Kapitalizm doğduğunda, bütün uygarlıklar, diğerlerine göre en genç ve dinamik İslam

uygarlığı bile, gençliğini yitirmiş ölüm dönemine girmişlerdi kendilerini öldürecek, merhamet

vuruşu yapacak olanı; gençliğini yitirmiş önceki klasik uygarlıklar gibi “Barbar”ların gelip

kendisini yıkmasını bekler durumdaydı.

Bu bakımdan, Kapitalizmin klasik uygarlıklarla karşılaşması ve onları kesin kendi egemenliği

altına alması ve yok etmesi, bir uygarlık çatışmasından ziyade ölümünü bekleyen klasik

uygarlıkların işinin bitirilmesidir. Ortada kelimenin gerçek anlamında doğru dürüst

122

“uygarlıklar çatışması” bile olmamıştır.

*

Bu gün bütün dünyada, esas olarak sömürünün temeli modern kapitalist artı değer üretimidir.

Dolayısıyla başka uygarlıklardan ve bunların çatışmalarından söz edilemez. Bütün klasik

uygarlık alanları modern uygarlığın, politik ve özeli ayıran temel ilkesini; ulus devletleri

kabul ederler. Eski uygarlıkların üstyapısı olan dinler, birer kişisel sorun olarak, inanç olarak

vardırlar. Artık onlar, modern uygarlığın politik ve özeli ayıran dininin basit bileşenleri

halindedirler. Yani bir Hıristiyan, bir Budist, bir Konfüçyüs, bir İslam uyarlığından söz

edilemez. Yoktur böyle bir şey. İslamiyet, Hıristiyanlık ya da başka dinler, birer inanç olarak,

modern uygarlığın diniyle simbiyoz bir ilişki içinde birer parazit gibi yaşarlar.

“Benim inancım İslamiyet”, “Ben Hıristiyanlığa inanıyorum”, “ben Buda’ya inanıyorum”

diyen insanlar, aslında farklı inançları değil, aynı ortak inancı paylaştıklarını; yani dinlerin

inanç, yani kişisel, özel bir sorun olduğu inancını kabul etmiş olduklarını ifade etmiş olurlar.

Ama bu, kişisel bir inanç sorunu değil, modern toplumun örgütlenmesinin temelidir. Yani

onların hepsi aynı modern toplumun dinindendirler. Onun içindeki farklı tarikat veya

meşrepler olarak görülebilirler. Onlar bunu derken, Hıristiyanlık, İslam veya Budizm modern

toplumun ihtiyaçlarına daha uygun bir özel inanç alanı oluşturur demektedirler.

Şeriatı, devlet düzeni olarak isteyenler de aslında, (olanaksız bir şey olan) bir İslam

uygarlığını değil, ulusal olanı İslam ve şeriat ile tanımlamayı savunurlar ve bu anlamda politik

olanı bir dil, bir soy ya da ırk ile tanımlamaya kalkanlardan, yani modern uygarlığın en gerici

biçimini savunanlardan hiç bir farkları yoktur.

*

Peki, bu günkü şu manzara nedir? Bir yanda Hıristiyan Batı, Diğer yanda Müslüman Doğu.

Bir yanda fikir özgürlüğüne toz kondurmayanlar, diğer yanda peygamberime laf söylettirmem

diyenler. İlk bakışta sanki farklı değerlerin, uygarlıkların, İslam ve Hıristiyanlığın veya Aklı

dokunulmaz tutan burjuva uygarlığı ile Allah ve Muhammet’i dokunulmaz tutan İslam

Uygarlığının, iki değer sisteminin çatışması gibi görünüyor. Öyle mi gerçekten? Bu hangi

gerçek çatışmanın görünüşü? Eğer ortada farklı kültürler ve uygarlıklar yoksa bu nedir?

Önce şu Doğu Batı; Hıristiyan ve Müslüman gibi kavramların ne anlama geldiğine bakalım.

“Avrupa Merkezcilik ve Çok Kültürlülük” adlı yazımızda, Avrupa kavramının tek bilimsel

kabul edilebilir karşılığının kapitalizm olduğunu açıklamıştık. Kapitalizm Avrupa’da doğduğu

ve yayıldığı için, bir kot olarak kapitalizm karşılığı kullanılabilirdi.

Bunun aynen Doğu ve Batı kavramları için de geçerli olacağını söylemiştik. Yani Batı

Kapitalist, Doğu Prekapitalist uygarlık anlamında bir kot olarak kullanılabilirdi. Böyle bir

kotlamada da Komün’ün, uygarlık öncesinin karşılığına Afrika düşüyordu.

Afrika’yı Komün, Asya’yı Klasik uygarlıklar, Avrupa’yı modern Kapitalist Uygarlık karşılığı

kullanırsak (ki sosyolojik olarak, biricik bilimsel karşılıkları bunlardır bu kavramların) şu

sonuç görülür. Tarih boyunca sosyolojik olarak Avrupa yoktur. Tarih boyunca, 500 yıl

123

öncesine, kapitalizm doğuncaya kadar, sadece Afrika (Komün, “barbar halklar”, “İlkel

sosyalizm”) ve Asya (Klasik Uygarlıklar) vardır.

Kavramları bu gerçek ve doğru karşılıklarıyla kullandığımızda, Kapitalizm’e coğrafi olarak

Avrupa’da ama Avrupa’dan değil (ki Avrupa Kapitalizm anlamına geldiğinden bu

kapitalizmden kapitalizme geçmek anlamına gelir) Afrika’dan (Komün’den) geçilmiştir.

Kapitalizme geçilmediği dönemde, İngiltere Avrupa’da değil Afrika’daydı. Coğrafi olarak

Avrupa denen topraklar, o zamanlar sosyolojik olarak Afrika’ydılar. İngiltere Kapitalizme

geçtikten sonra Avrupa ortaya çıktı. Keza Oğuzlar, Türkmenler, Özbek’ler veya Moğollar,

coğrafi olarak Asyalı ama sosyolojik olarak Afrikalıydılar (yani ilkel sosyalisttiler). O

zamanlar, İspanya örneğin sosyolojik olarak Asya’daydı.

Vikingler, haçlı seferlerini yapan Franklar, Germenler, Saksonlar; Türkler, Moğollar hepsi

Afrikalıydılar. Bu Afrikalıların bir bölümü Batı’dan bir bolümü Doğu’dan Asya’yı (Klasik

Uygarlıkları) feth etmeye çalışıyorlardı. Yani haçlılar Afrikalıydı, Avrupalı değil. Türkler ya

da Moğollar Afrikalıydı Asyalı değil. Vikingler Kuzey’den geliyordu ama o zamanlar

dünyada kuzey yoktu. Onlar da Afrikalıydı.

Yine bu kotların gerçek ve doğru sosyolojik karşılıklarıyla tarihi ele aldığımızda, şunu

görürüz. On altıncı yüzyılda Avrupa’nın ortaya çıkışından, birinci dünya savaşına kadar olan

dönemde, Avrupa bütün dünyayı Avrupa yaptı. Ondan sonra dünyadaki Afrika (komünler,

uygarlık öncesi toplumlar) ve Asya (Klasik Uygarlıklar) Avrupa (Kapitalizm) oldu. Dünya’da

nasıl eskiden Avrupa yok idiyse, artık bu günkü dünyada da Asya ve Afrika yoktur. Bir tek

kapitalist uygarlık vardır. Bir tek Avrupa vardır. Bütün dünya Avrupa’dır (Kapitalist’tir).

Ama bu Avrupa içinde, bir gelişmiş ve zengin Avrupa, bir de geri ve sömürge Avrupa vardır.

Yani bir tek kapitalizmde, şu Merkez – Çevre diye de ifade edilen iki dünya vardır. Buna

Kuzey ve Güney de denmektedir.

Kuzey ve Güney de, birer yön olarak değil, Merkez ve Çevre’nin; gelişmiş ve az gelişmişin

karşılığı olarak kullanılabilir sosyolojik bir kot olarak. Bu bakımdan coğrafi olarak Güney’in

de güneyinde bulunan yeni Zelanda veya Avustralya, Kuzeyde; coğrafi olarak Kuzey’de

bulunan Meksika, Gürcistan veya Kazakistan sosyolojik olarak Güney’dedir.

En kör göz bile görür ki, Avrupa’nın ortaya çıkışından bütün dünyanın Avrupa oluşundan

sonra, eski Afrika ve Asya, bu günkü Güney olmuşlardır. Ve bu Güney, artık dünya bir tek

Avrupa (Kapitalizm) olduğundan, Avrupa’nın Güneyidir. Bunu şöyle de ifade edebiliriz.

Artık bütün dünya Avrupa’dır. Bu Avrupa’nın Güneyi de eski Asya ve Afrika’dır.

Ama bu güney, Kuzey ile mücadelesinde bir bayrak olarak veya Kuzey Güney ile

mücadelesinde, gerçek ırkçılığını ve ayrımcılığını gizlemenin bir aracı olarak, ortada bir Doğu

ve Batı; bir Avrupa ve Asya, Bir Hıristiyanlık ve İslam; bir Aydınlanma ve Gericilik

mücadelesi varmış gibi göstermekten çıkarlı olabilir.

İşte bu günkü durum tam da böyledir. Gerçekte var olan mücadele ile onların bayrakları

arasında hiçbir ilişki yoktur. Bizler mücadelelerin hangi güçler arasında olduğunu,

bayraklarıyla değil onların ardındaki gerçek güçlere bakarak anlayabiliriz. Bu gerçek güçlerin

124

neler olduğu ise ekonomik temelden çıkar.

Tarih’ten bir örnek verilebilir. Çok örnek verilen haçlı seferlerinde, Hıristiyan ve İslam

uygarlıkları çatışmıyordu. Haçlı seferlerinde Hıristiyanlık bayrağıyla Bizans ve İslam

devletlerine saldıranlar, sosyolojik olarak Afrikalı, henüz uygarlaşmamış bu günkü kuzey

Avrupalılardı. Haçlı seferleri bir “Uygarlıklar Savaşı” değil, bir “Barbar Akını” idi.

Ya da Tersinden bir Örnek verirsek, Oğuzların Bizans’ı yıkması ve balkanlara doğru yayılışı

bir uygarlıklar çatışması değil, Uygarlığa yapılan bir barbar akınıydı. Bu akının İslam veya

Hıristiyanlık bayrağıyla yapılmış olması onun gerçek sosyolojik ve tarihsel anlamını

değiştirmez.

Bu gün de, biz savaşan güçleri onların bayraklarıyla değil, o bayrakları kullanan güçlerle

değerlendirebiliriz. Ve bunlar kendi iddialarının aksine ayrı uygarlıklar veya kültürleri değil,

bu günün kapitalist dünyasının somut bölünmelerini ifade eden somut güçlerdir.

*

Politik İslam’ın veya Ulusçuluğun göstermek istediğinin aksine, bir Hıristiyan ve İslam

Uygarlığı ve bunlar arasında bir çatışma yoktur.

Gerici Modern ulusçuluğu savunanların iddialarının aksine de modern burjuva uygarlığının

aydınlanması ile aydınlanma öncesinin uygarlığının bir çatışması da yoktur.

Çünkü bu güçler yokturlar artık. Ama olayları ve çatışmaları böyle göstermekten çıkarlı

güçler vardır. Kuzey’in zengin ülkelerinin burjuvazisi, çatışmayı böyle gösterebilmelidir ki,

zengin ülkelerin emekçilerini, modern uygarlığın değerlerini savunma adına savaşa sürebilsin

veya uzaktan atacağı bombalarla işleyeceği cinayetler onaylansın.

Aynı şekilde, geri ve yoksul ülkelerin egemenleri de böyle gösterebilmelidir ki, geniş

kitlelerdeki memnuniyetsizliği kendi gücünü ve iktidarını koruyup pekiştirebilmek ve pazarlık

gücünü arttırabilmek için kullanabilsin.

Aydınlanma’yı savunduğunu söyleyenler yalan söylüyorlar. Aydınlanma insanları şu veya bu

devletin yurttaşı olarak tanımlayarak haklardan yoksun etmeyi savunmuyordu. Yurttaş ve

insan özdeş kavramlar olarak görülüyor ve tüm dünya ölçüsünde bir tasavvur bulunuyordu:

Vatanım Yeryüzü, illetim İnsanlık idealiydi aydınlanmanın ideali.

Bu gün Kendilerini Batılı, Aydınlanmanın değerlerini savunmakla tanımlayanlar ulusal devlet

ve sınırların bir numaralı savunucularıdırlar ve bu ayrımlar sayesinde dünya Kuzey ve Güney

olarak bölünmektedir.

Keza İslam’ı savunduğunu söyleyenler, İslam’ın ulusal devletlerle bir arada olamayacağını

unutmuş bulunuyorlar. İslam, bu günün putları olan ulusal bayraklar ve onların devletlerine

karşı bir cihat demektir her şeyden önce. Her hangi bir ulusal bayrağın dalgalandığı her yer,

hatta bu ulusal bayrak Şeriate göre tanımlanmış bir İslam Ulusunu bile temsil etse, “Kafir

Toprağı”dır.

Yani her ikisi de doğuşlarındaki insancıl ve yeryüzü ölçüsündeki ideallerini terk etmiş,

zıddına dönmüş; kurtuluşun değil baskının aracı olmuş, gericileşmiş dini savunuyorlar

125

ideolojik olarak.

İdeolojik düzeyde, gerek İslam Uygarlığını, gerek Burjuva Uygarlığını ve onun değerlerini

savunduğunu iddia eden tarafların ikisi de aslında burjuva uygarlığının gerici biçimini

savunmakta; dünyayı ulus devletlere bölünmüş olarak tutmakta anlaşıyorlar ve bunda bir

sorun görmüyorlar.

Tam da savundukları uluslara göre dünyanın bölünmüşlüğüdür bu zengin ve yoksul farklarını

yaratan. Irkçılığa karşı mücadele ancak ulusal sınırlara ve uluslara karşı mücadele ile

mümkündür. Bunu da ancak İşçi hareketi ve Sosyalizm gerçekleştirebilir. O halde sosyalist

mücadele, işçilerin mücadelesi bundan sonra burjuva uygarlığına karşı bir savaş, bir

uygarlıklar savaşı, henüz doğmamış sosyalist uygarlığın burjuva uygarlığına karşı savaşı

olmak zorundadır.

Evet, bizler “uygarlıklar savaşı”ndan yanayız ama bu gün uygarlıklar savaşından söz

edenlerin hiç birisi uygarlıklar savaşı yapmamakta; gerçek bir uygarlık savaşını; sosyalist bir

uygarlık tasavvurunun bu günkü gerici burjuva uygarlığa karşı savaşını engellemek için iş ve

güç birliği içinde bulunmaktadırlar. Uygarlıklar savaşı doktrinleri ya da teorileri gerçek

uygarlıklar savaşını engellemenin; sosyalist uygarlığa karşı savaşın bir silahıdır.

Bir uygarlıklar çatışması sadece burjuva uygarlığının dayandığı bütün varsayımları

sorgulayan, onu yok etmeye yönelik bir sosyalizm ile olabilir. Ortada bu anlamda hiçbir

hareket olmadığından ve var olan sosyalistlerin hepsi, özel ve politik ayrımını; politik olanın

ulusal olana göre tanımlanması ilkesini sorgulamayı bile akla getirmediklerinden aslında

burjuva uygarlığının, çoğu kez en gerici biçimlerinin sıradan bir mezhebidirler. Bu anlamda

da bir uygarlıklar çatışması yoktur.

*

Ama biz biliyoruz ki, dinler aynı zamanda farklı sınıfsal ve toplumsal güçlerin arasındaki

çatışmada birer bayrak da olurlar. Bu bakımdan farklı sınıflar ve toplumsal güçler arasındaki

çatışma dinsel bir çatışma gibi görünebilir. Bu dinsel biçimlerdeki çatışmayı bir uygarlıklar

çatışması gibi göstermek, tarafların çıkarlarına uygun olabilir. Bu gün tam da olan budur.

Aslında Merkez ve Çevre bölünmesi ya da Avrupa’nın Kuzeyi ve Güneyi ya da dünya işçi

sınıfının Siyah – Beyaz bölünmesi Hıristiyan batı uygarlığı ile İslam uygarlığı bölünmesi gibi

yansımakta ve yansıtılmaktadır.

Geri ülkelerin neredeyse, (Afrika’nın Güney’i ve Güney Amerika hariç) tamamı, aynı

zamanda İslamiyet’in yaygın olduğu ülkelerdir. Ayrıca Avrupa ve Amerika’da yaşayan

göçmen ve siyahların önemli bir bölümü de Müslüman’dır. Buna karşılık, zengin ülkelerin,

Yani Avrupa’nın Kuzeyinin, beyazların, neredeyse tamamı Hıristiyan, hatta Protestan’dır.

Bunun yanı sıra, geri ülkelerdeki egemen sınıfların büyük ölçüde yaşam tarzları da bu

beyazlarınkine benzer.

Bu durumda, olayların özüne inmeyen yüzeysel bir bakışın, tıpkı güneşi dünyanın etrafında

dönüyor görmesi gibi, bu günkü dünyadaki çatışmayı bir Hıristiyanlık İslamiyet çatışması gibi

görmesi mümkündür. Buradan da kolaylıkla Hıristiyanlık Batı, İslamiyet Doğu; Hıristiyanlık

126

Maddiyat İslamiyet Maneviyat türünde paralelliklere ve Uygarlıklar çatışması gibi kavramlara

varılabilir. Bu anlaşılır bir durumdur. Geniş kitleler açısından da durum aşağı yukarı böyle

kavranmaktadır.

Ne var ki sorun sadece olayların özüne inememekten, gerçek güçleri görememekten

kaynaklanmamaktadır, bu aynı zamanda belli çıkarları savunmanın aracı bir ideolojidir.

Uygarlıklar çatışması teorisinin ABD’den çıkması bir rastlantı değildir. Bu aslında, geri

ülkelere yönelik saldırgan bir politikanın ideolojik hazırlığıdır. Nasıl geçen yüz yılda, kimi

ırkların veya kültürlerin üstün olduğu teorileriyle sömürgeciliğin ve faşizmin ideolojik yolları

açıldıysa, bu günkü uygarlıklar çatışması teorileri de daha sofistike olarak aynı işlevi

görmektedir.

Bugün Dünyadaki bütün önemli petrol üreten ülkeler Venezüella ve Rusya hariç nüfusunun

çoğu Müslümanlardan oluşan ülkeler olduğu için ve bu ülkelerin halkları da İslamiyet’i

sömürülmelerine ve uğradıkları baskıya karşı mücadelede bir bayrak olarak kullandıkları için,

Uygarlıklar Çatışması teorisi, bu haklara karşı cezalandırma ve ezme seferlerinin ideolojik alt

yapısını oluşturmaktadır.

Ne var ki, bu uygarlıklar veya kültürler veya Hıristiyanlık İslam çatışması teorileri aynı

zamanda bizzat o nüfusunun çoğu Müslüman olan ülkelerdeki egemenlerin de işine

gelmektedir. Bunlar Türkiye’de olduğu gibi İslamiyet’i bayrak yapmış, palazlanmış

burjuvalar; İran’daki gibi geleneksel bir Molla oligarşisi; bir askeri diktatörlük ya da bir

monarşi olabilir. Bu teori onların da aynı zamanda geniş kitlelerin memnuniyetsizliğini

kapitalizmden ve kendilerinden uzaklaştırmalarının da bir aracı olarak işlev görür. Böylece o

kitlelerin memnuniyetsizliklerini kendi pazarlıklarında bir tehdit aracı olarak kullanırlar.

Dolayısıyla ortada bir kültürler veya uygarlıklar çatışması olduğu savından yola çıkanlar, ister

bu çatışmayı yumuşatmak istesinler, ister kışkırtsınlar, özü itibariyle karşılıklı bir suç ortaklığı

içindedirler.

Bu tıpkı soğuk savaş döneminin bürokratik Stalinist diktatörlüklerinin de, diğer kapitalist

ülkelerin de çatışmayı bir sosyalizm kapitalizm çatışması gibi göstermekten ortaklaşa olarak

çıkarlı olmaları ve o ülkelerin sosyalist olmadığını söyleyen devrimci Marksistler karşısında

suç ortaklığı içinde bulunmaları gibidir.

*

Bu suç ortaklığı somut olarak Karikatür üzerine gelişmelerde çok açık görülmektedir.

Karikatürlerin ırkçı olduğu çok açıktır. Zengin ülkelerin ne yöneticileri ne aydınları ne de

sosyalistleri şöyle bir davranış göstermedi:

“Bu karikatürler ırkçıdırlar, Muhammet’i sembol olarak kullanarak, İslam’a inanan yoksul

ülkelerin insanlarını ve onların şahsında da bu yoksul ülkelerin halklarını, insanlık düşmanı

teröristler olarak göstererek, zengin ülkelerin işçi ve emekçilerini bu halklara karşı psikolojik

ve ideolojik olarak sefere hazırlamakta, ırkçılık yapmaktadırlar, bunu proteste ve mahkûm

ediyoruz. Irkçılığı savunan ideolojilere karşı yasaklamalarla mücadele edilemez, çünkü

127

yasaklar bütün dünya tarihi göstermiştir ki daima gericiliğin işine yarar. Tartışmayı fikir

özgürlüğü ile onu reddedenler gibi koymak yanlıştır. Burada bizlere düşen ırkçılığa karşı

mücadele etmektir. Bunun ilk şartı da bu ırkçılığı mahkûm etmektir. Irkçılığı temelinden yok

etmek ancak politik olanın tanımından ulusun tanımından sadece dil, din, etniyi değil her türlü

territoryal sınırlamayı dışlamakla olabilir. Bu ise bu günkü ulusların ve ulusal sınırların

ortadan kaldırılmasını gerektirir.”

Beyazlar karikatürlerin ırkçılığını mahkûm ve teşhir etme yerine, sorunu bir fikir özgürlüğü

sorun gibi koydular. Karikatürlerin ırkçılığından değil, provakatifliğinden söz ettiler.

Ama bu koyuş da bizzat zaten dünyanın, zengin ve yoksul; güney ve Kuzey; Siyah ve beyaz

olarak bölünüşünün bir yansıması ve zenginin, beyazın, kuzeyin, merkezin kendi çıkarını

korumasının aracıydı.

Buna karşılık karikatürleri protesto eden ve karşı çıkan “siyahlar” veya “güney”dekiler de

“Bu ırkçı karikatürleri protesto ve mahkum ediyoruz, tüm insanları da buna davet ediyoruz;

bu ırkçılığa karşı yasaklarla değil, somut tavır alışlarla, onların ırkçılığını göstererek mücadele

edilebilir” gibi bir yaklaşım içinde olmadı hiç bir zaman, böyle sesler duyulmadı. Bütün

tartışma, “benim kutsal olduğuna inandıklarıma laf söyletmem” alanına taşındı. Yani bizzat

burjuvazi, hükümetler vs. nin işine gelecek gerici bir noktadan tepki gösterildi.

Bu da beyazlara, kuzeylilere, “benim kutsalım da hiçbir şeyin kutsal olmadığıdır” deme

olanağı sağlandı. Ortada sanki ırkçılık ve ona duyulan tepkiler yokmuş da, bir yanda

Muhammet’i dokunulmaz görenler, bir yanda hiçbir şeyi dokunulmaz görmeyenler gibi; sanki

iki değer sistemi ve bunların çatışması varmış gibi; ortada sanki farklı değerler, yani farklı

uygarlıklar çatışması varmış gibi görünüm ortaya çıktı.

21 Şubat 2006 Salı

128

Sekizinci Bölüm

Kültür Üzerine Çeşitli Yazılardan Bölümler

“Geleceği ve Geçmişi Kurtarmak”tan Bir Bölüm

Çok kültürlülük bir aldatmacadır, daha doğrusu, batı uygarlığının kendi kültür anlayışını,

tanımını, diğer kültürlere dayatmasıdır. Diğer kültürlerin kültür anlayışlarının ve tanımlarının

baskı altına alınmasıdır. Kültürel olan bu tanımda, siyasi anlamı olmayandır. Yemektir

örneğin, giyimdir, günlük hayata ilişkin kimi alışkanlıklardır, konuştuğunuz dildir. Ama biri

çıkıp, benim kültürümde devlet yok, benim kültürümde bir ulustan olmak diye bir kavram

yok, benim kültürümde saniyeler dakikalar yok, benim kültürümde özel mülkiyet yok, benim

kültürümde polis yok, benim kültürümde mahkemeler yok diyemez. Bunları dediği an, çok

kültürlülük efsanesi biter, söyleyen soluğu caza evinde ya da tımarhanede alır. Çok

kültürlülük, ulus ilkesine dayanan devletleri kurtarmak için çıkarılmış, batı uygarlığının kültür

anlayışının diktatörlüğüdür.

Avrupa uygarlığının kültür karşısındaki tutumu, dinler karşısındaki tutumuna benzer. Bu

uygarlıkta din, kişinin bir vicdan ve inanç sorunu olarak tanımlanmış ve en ideal biçimlerinde

tümüyle politik alanın dışına itilmiştir. Ama bu aslında, diğer dinlerin din anlayışları üzerinde

bir diktatörlüktür. Örneğin sıradan halk İslam'ı değil, politik İslam, ya da Şeriatın tanımladığı

İslam, tıpkı ulusçuluğun, siyasal birimle ulusal birimin çakışmasını ön görmesi gibi, siyasal

birimle din biriminin çakışmasını ön görür. Bu anlayış karşısında batı uygarlığının din

anlayışı bir diktatörlüktür, ona izin veremez çünkü. Bunun tersi de doğrudur, politik İslam da,

dini kişinin vicdan ve inanç sorunu olarak, politik alanın dışında anlayan yaklaşım üzerinde

bir diktatörlüktür. Bunlar uzlaşmazlar. Aynı şekilde başka kültürlerin kültür tanımları

karşısında da aynı durum vardır. Bir kültürün siyasal alan içinde gördüğünü, diğer kültür

görmüyorsa, bunlardan birinin geçerliliği diğeri üzerinde diktatörlüktür. Çoğulculuk, çok

kültürlülük, demokrasi, çok renklilik gibi kavramlar bu diktatörlüğü gizlemeye yarayan

ideolojik araçlardır.

129

Zürih’te Bir Konferans Duyurusu

Konferans İlanı

12 Şubat 2000'de Basel'de ve 13 Şubatta Zürich'te yapacağım konuşmanın konusu:

Avrupa Merkezcilik ve Çok Kültürlülük

Avrupa Merkezcilik ve Çok Kültürlülük ilk bakışta birbiriyle çelişiyor gibi görünüyor. Hatta

birçoklarınca çok kültürlülük Avrupa merkezciliğin bir eleştirisi ve aşılması olarak görülüyor.

Avrupa Merkezciliği değil miydi, diğer kültürleri kendi değerleriyle yargılayan ve onlara daha

alt bir değer biçen. Çok kültürlülük ise, bütün kültürleri eşit değerde görüyor.

Bu zıtlığın göründüğü gibi olup olmadığı; Çok Kültürlülük veya Çok Kültürlü Toplum

kavramlarının Avrupa Merkezciliğin günümüze uyarlanmış bir versiyonu olup olmadığı gibi

sorulara cevap aramaya çalışılacaktır.

Demir Küçükaydın

130

Tarihsel Maddeciliğin Tarihine Katkı’dan Kültür İle İlgili Bir Bölüm

Kültür kavramı ile Uygarlık ile zıtlık içinde, insanın doğaya kattığı her şey anlamında veya

kültürsüz bir toplum olamayacağı önermesiyle Engels ve Kıvılcımlı aracılığıyla çok önceden

karşılaşmış ve öyle kabul etmiştim.

Ne var ki kültür çok başka anlamlarda da karşımıza çıkıyordu sosyalist literatürde.

Örneğin Lenin ve Troçki’de devrim sonrasındaki tartışmalarda, “proleter kültür”e karşı

Lenin’in hele önce “Kültürlü tüccarlar olalım” ifadelerinde yansıyan, genel okuryazarlık gibi

modern toplumun gerektirdiği nitelikler bağlamında bir Kültür kavramı vardı.

Daha önceki “Kültürel Özerklik” tartışmalarında, Lenin Kültür kavramının içinde ideolojik

olanın da bulunduğu ve ayrılamayacağı noktasından, kültürel özerkliğin fiilen ideolojik

özerklik gibi bir anlama geleceği ve egemen sınıfın çıkarlarına hizmet edeceği gerekçesiyle

Kültürel Özerkliğe karşı çıkmıştı. Burada örneğin kültür kavramı politik ve ideolojik olanı da

kapsıyordu

Seksenli yıllardan itibaren “çok kültürlülük” gibi bir program ve sürekli olarak kimlik ve

kültür üzerine tartışmalar görülüyordu. Ama artık bu program ve tartışmalarda kültür, çok

özel bir anlamda, politik olmayan bir anlama sahipti. “Çok kültürlülük” sloganı, kültür

kategorisine giren şeylerin politik olmaması gerektiği veya politik olmayan şeylerin kültür

kavramı içine girdiği varsayımına dayanıyordu.

Kültür kavramının bu çok özel kullanım ve anlamını ortaya çıkararak, aslında çok

kültürlülüğün, belli bir kültür kavramı ve tanımının diktatörlüğü anlamına geldiği

sonucuna çok önceleri ulaşmıştım17

. Yani Kültür kavramı, Çok Kültürlülük bağlamında,

sosyolojik değil, hukuki bir kavram olarak kullanılıyordu.

Kültür kavramının bu özelliğini görmek din kavramının da aynı durumda olduğunu görmeyi

kolaylaştırıyordu ve bunun için sadece küçük bir adım atmak yeterdi. Dinin de aynı

muameleye uğradığını görüyordum ama bu ayrımın kendisinin modern toplumun dini

olduğunu göremiyordum18

. Modern toplumun dinini, ulusal olanın politik olana göre

17

“Çok kültürlülük bir aldatmacadır, daha doğrusu, batı uygarlığının kendi kültür anlayışını, tanımını,

diğer kültürlere dayatmasıdır. Diğer kültürlerin kültür anlayışlarının ve tanımlarının baskı altına

alınmasıdır. Kültürel olan bu tanımda, siyasi anlamı olmayandır. Yemektir örneğin, giyimdir, günlük

hayata ilişkin kimi alışkanlıklardır, konuştuğunuz dildir. Ama biri çıkıp, benim kültürümde devlet yok,

benim kültürümde bir ulustan olmak diye bir kavram yok, benim kültürümde saniyeler dakikalar yok,

benim kültürümde özel mülkiyet yok, benim kültürümde polis yok, benim kültürümde mahkemeler yok

diyemez. Bunları dediği an, çok kültürlülük efsanesi biter, söyleyen soluğu caza evinde ya da

tımarhanede alır. Çok kültürlülük, ulus ilkesine dayanan devletleri kurtarmak için çıkarılmış, batı

uygarlığının kültür anlayışının diktatörlüğüdür.” (D. Küçükaydın, Geleceği ve Geçmişi Kurtarmak,

kasım 1998) 18

“Avrupa uygarlığının kültür karşısındaki tutumu, dinler karşısındaki tutumuna benzer. Bu uygarlıkta

din, kişinin bir vicdan ve inanç sorunu olarak tanımlanmış, ve en ideal biçimlerinde tümüyle politik

131

tanımlanması olarak, yani ulusçuluk olarak tanımlıyordum19

.

Kapitalizm öncesindeki dini de modern toplumdaki gibi bir inanç olarak gördüğümden,

modern toplumun dinini de politik olanı ulusal olana göre tanımlamak olarak gördüğümden,

yani hem modern toplumun hem de önceki toplumların dinini bu modern toplumun dininin

kavramlarıyla kavradığımdan, kenarına kadar varmış olmama rağmen Din’in tümüyle üstyapı

olduğu sonucuna uzun yıllar varamayacaktım.

*

Ama bütün bu Ulus, Kültür, Din kavramlarında yapılan ilerlemeler ve bunların da birbiriyle,

klasik Marksizm’le ve daha sonraki katkılarla uyumlu olması sonucu, aslında meyve dalında

çoktan olmuş, düşmek için küçük bir zekâ esintisi bekler durumdaydı.

Öte yandan, bu kavramlar aynı zamanda somut politik mücadelenin en can alıcı sorunlarıyla

da doğrudan bağlantılıydı. Yani pratik ve sosyal ihtiyaçlar da ortadaydı ve sürekli baskısını

hissettiriyordu.

Bu birikim, olgunlaşmışlık ve koşulların yarattığı baskı çözümü adeta zorluyordu. Ne var ki

yine de çözüm çok karmaşık bir yoldan geldi. Çünkü, zihnin derin bağlantıları bulması ve

kurması çok karmaşık bir süreçtir. En tipik örnek benzolün formülünün rüyada bulunmasıdır.

Orhan Pamuk’un “Benim Adım Kırmızı” adlı romanında, minyatür sanatında perspektif

bulunmamasını, tanrının bakışıyla, Rönesans sonrası batı resimdeki perspektifi insanın

bakışıyla açıklaması, en din dışı görünen resmin ve en din dışı görünen konuların bile dinin

içinde olduğu ve anlaşılabileceğine ilişkin bir fikri, bir anlayışı, bir sezişi kafama

yerleştirmişti.

Bu bağlantı Roman ile bireyin ortaya çıkışa arsındaki ilişki ile de uyum içinde olduğundan,

dinle en ilgisiz gibi görünen bir edebi formun, Romanın bile din çerçevesinde anlaşılabileceği

gibi bir sonuca yol açabiliyordu.

Sanırım bu gibi sorunların ve düşüncelerin katalizatörlüğü ile de, “Din nedir?” diye sorup

dinin sosyolojik bir tanımını aradığımda, dinin tümüyle üstyapı olduğu çıkarsaması ortaya

çıkabildi.

alanın dışına itilmiştir. Ama bu aslında, diğer dinlerin din anlayışları üzerinde bir diktatörlüktür. Örneğin

sıradan halk İslam'ı değil, politik İslam, ya da Şeriatın tanımladığı İslam, tıpkı ulusçuluğun, siyasal

birimle ulusal birimin çakışmasını ön görmesi gibi, siyasal birimle din biriminin çakışmasını ön görür”

(a.g.e.) 19

“Madem ki batı uygarlığı, dini ve kültürü öyle tanımlıyor ve politik alanın dışına itiyor, ona da bu

uygarlığın dini olan ulus ilkesine ve ulusçuluğa niye aynı ceza verilmesin? Batı uygarlığının ufkunun

ötesinde başka bir uygarlığın hayali, işe, batı uygarlığının dini olan ulus ilkesinden başlamak zorunda

değil mi?”

132