ЗОРИЛГО

Дэлхийн I дайны талаар

мэдлэг эзэмшүүлэн дайн

гарах болсон шалтгаан

үйл ажиллагаатай

танилцах

Дэлхийн I дайн

Дэлхийн I дайн 1914-1918 оны хооронд 4 жил үргэлжилсэн тухайн

үедээ “Их дайн” гэж нэрлэгдсэн уг дайн нь голдуу

Европт өрнөсөн дэлхийн дайн юм.

Дайны гол шалтгаануудад vндсэрхэг vзлийн хvчирхэгжил, vндэстний

бахархлын туйлшрал, Европын цэргийн хvчний нvсэр єсєлт, колониудын

тєлєєх єрсєлдєєн болон цэргийн эвсэл, холбоод гарч ирсэн зэргийг

дурьддаг. Дайтаж эхлэх vед "Холбоотнууд" нэрийн дор нэгдсэн Франц,

Орос улс Сербийн талд орж, тэдний эсрэг зогссон Австри-Унгар ба

Герман "Тєв хvч" хэмээх цэргийн холбоог бvрдvvлж байв. Дэлхийн

нэгдvгээр дайнд оролцсон аль ч орны урьдчилан таамаглаагvй урт

хугацаанд vргэлжилж, хэний ч бодож тооцоолоогvй их хэмжээний гарз

хохирол vлдээжээ. Энэ дайн нь 4 эзэнт гүрэн болох: Германы, Оросын,

Австри-Унгарын эзэнт гүрнүүдийн бутралыг бий болгожээ. Герман нь

колониудаа алдаж, Чехословак, Эстон, Финланд, Латви, Литви, Польш,

Югослав зэрэг орнууд тусгаар тогтножээ.

Дай

н г

ар

ах

бол

сон

ша

лтга

ан

ууд

:

Европын эдийн засгийн хөгжил, колоничлох

эрх зэргийн өрсөлдөөн нилээн ширүүссэн.

Их гүрнүүдийн хоорондын тэмцэл ба

колониудаа алдахгүйн тулд цэргийн

хүчнүүдээ улам бүр бэхжүүлж эхлэсэн

Европын орнууд нь "Төвийн хүчнүүд"

(Герман, Австри-Унгар, Итали) ба

"холбоотон орнууд" (Британи, Франц, Орос)

гэж 2 хэсэг болж хуваагдсан.

Эдгээр өрсөлдөж буй эвслүүд хоорондоо

зөрчилдсөний улмаас I дайн гарах шалтаг

болсон.

Дайн эхэлсэн нь

Энэ их өрсөлдөөнүүд маш ширүүсч байх үед 1914 оны 6 сарын

28-нд Сараево хотод Австри-Унгарын хаан ширээг залгамжлагч

Франсу Фердинандыг Сербын оюутан Гаврило Принсип буудан

хороосон нь шалтаг болж Австри Унгар Сербид 7-р сарын 28-нд

дайн зарласан байна.

Франсу хєнєєгдсєнєєс хойш хэдэн долоо хоногийн дотор европын

гол хvчнvvд дэлхийн нэгдvгээр дайнд татагдан оржээ. Дайныг

тойрох гэж хэд хэдэн удаа уг нь оролдоцгоосон аж, тухайлбал:

Англи хямралыг зогсоох олон улсын конференц хийхээр зvтгэсэн

боловч Герман энэ санааг шууд эсэргvvцэн уг маргаан гагцхvv

Австри-Унгар ба Сербид хамаатай хэрэг гэжээ.

1914 онд Орос Сербэд туслахаа амлаж, мєн Франц улс

Оросыг дэмжих тухай тохиролцоо хийгджээ. Оросын

цэргийн жанжнууд Австри-Унгартай хиллэдэг Оросын

хилийг, Германтай хиллэдэг хэсгийг цэрэгжvvлэхээр хааныг

ятгаж чаджээ. Оросын холбоотон Франц баруун талаас нь

Германыг цохих боломжтой байсан тул Германы эрх

баригчид үүнд санаа зовж 1914 оны 8 сарын 1-нд Орост, 2

хоногийн дараа Франц улсад мєн дайн зарлажээ. Германы

арми Франц орох замдаа гарч Белгийг богино хугацаанд

дайрч өнгөрмөгц тєвийг сахисан энэ оронд халдсан учир

/1830-онд Бельги-Британий байгуулсан гэрээний дагуу/ 8

сарын 4-нд Англи улс Германд дайн зарлав. Ийнхvv улс

орнууд дайнд ээлж дараалан, аль нэг талд татагдан орсоор

хожим 1918 оны 11 дvгээр сард дайн дуусах vед дэлхийн

цєєхєн газар л аль ч талд хамрагдалгvй vлдсэн байна.

Хор уршиг

Энэхүү дайн нь дэлхийн хоѐрдугаар дайны өмнө болсон

хамгийн их хор уршиг учруулсан дайн юм. Нийтдээ 40

гаруй сая хүн нас барсан ба үүнээс 20 сая нь орчим нь

цэргийн ба энгийн ард байжээ.

ХолбоотнуудТөвийн

хүчнүүд

Нас барсан цэргүүд 5,525,000 4,386,000

Шархадсан цэргүүд 12,831,500 8,388,000

Эх сурвалжгүй болсон

цэргүүд4,121,000 3,629,000

Дайны үр дагавар

Эвдрэл сүйрэл хохирол

Дэлхийн нэгдvгээр дайн хэмжиж баршгvй эвдрэл сvйрэл авчирсан ба

Герман, Орос бусад улсуудаас хамгийн их хохирол хvлээж тус бvр 1 сая

750000 хvнээ дайны талбарт алджээ. Дэлхийн нэгдvгээр дайны эд

материалын эвдрэл хохирлыг Франц болон Бельги хамгийн их амсчээ.

Yйлдвэрvvд, зам гvvрvvд, тємєр замууд цєм дайны шуурганд нурж

эвдэрчээ.

Эдийн засгийн vр дагаварууд. Холбоотнууд мєн АНУ-аас vлэмж

хэмжээний зээл авчээ. Ажилчид нь цэргийн албанд явсан тул зарим

бизнес хаагдаж, олон vйлдвэр, фирм байлдааны эд, хэрэгсэл хийхээр

єєрчлєгдєж байв. Европын улс орнууд хамаг хєрєнгє хvчээ дайнд

зориулаад, дайн дуусахад цєм туйлдаж ядарцгаасан байв. Франц л

гэхэд жишээ нь ажиллах хvчнийхээ аравны нэгийг алджээ.

Улс тєрийн vр дагаварууд. Дэлхийн нэгдvгээр дайн хэд хэдэн засаглалыг

орвингоор нь эргvvлжээ. Гурван хаант засаг харин бvрмєcєн эцэс болжээ.

Хамгийн эхэнд Оросын царь II. Николайнх байв. Тvvнээс нэг жилийн

дараа 1918 онд Германы каисер II. Вилгелм, Австри-Унгарын эзэн хаан

Чарльз нар хаан ширээгээ орхицгоожээ. Эзэнт гvрнvvд задран бутарцгаасан

нь дэлхийн нэгдvгээр дайны дараах жилvvдэд шинэ улс орнууд тусгаар

тогтнолоо тунхагласан байна. Австри, Унгар, Чехословакын бvгд найрандах

улсууд бий болж, Орос, Герман ч дайны ємнєх нутгаасаа Польшид єгчээ.

Финланд болон Балтийн орнууд - Эстони, Латви, Литви Оросоос салж

тусгаар тогтоноцгоов.

Нийгэм дэх vр дагаварууд. Дэлхийн нэгдvгээр дайн нийгэмд асар их

єєрчлєлт авчирчээ. Бvх орнуудаас Франц улс хамгийн их залуу

эрчvvдээ дайнд алдсан байв. Тєрєлтийн хувь багассанаас болж 1920-

иод оны vес Францын хvн ам цєєрсєєр байлаа. Сая сая хvмvvс орон

гэргvй болж, ийш тийш дvрвэн зайлжээ. Тариачид хєдєє фермдээ

буцалгvй хотуудад сууршиж, хот суурин газрууд хvрээгээ эрчимтэй

тэлж байв. Нийгэм урьд ємнєхєєс илvv ардчилсан шинжтэй болсон

байна.

Дэлхийн нэгдvгээр дайнд орсон орнууд

Доор аль улс, хэзээнээс Холбоотнуудын буюу Тєв хvчний талд дэлхийн

нэгдvгээр дайнд орсныг харуулав. Холбоотнуудын талд 20 гаруй улс

зогссон боловч энэ нь бvгдээрээ цэрэг илгээсэн гэсэн vг биш юм.

АНУ 4 сарын 6, 1917

Бельги 8 сарын 4, 1914

Бразил 10 сарын 26, 1917

Британийн Эзэнт Гvрэн 8 сарын 4, 1914

Грек 7 сарын 2, 1917

Итали 5 сарын 23, 1915

Кува 4 сарын 7, 1917

Орос 8 сарын 1, 1914

Португал 3 сарын 9, 1916

Румын 8 сарын 27, 1916

Серб 7 сарын 28, 1914

Франц 8 сарын 3, 1914

ХОЛБООТНУУД

Aвстри-

Унгар

7 сарын 28,

1914

Болгар10 сарын 14,

1915

Герман 8 сарын 1, 1914

Oттоман

Эзэнт гvрэн

10 сарын 31,

1914

ТЄВ ХYЧ

6 сарын 28 Аркдюк Франц Фердинанд хєнєєгдєв.

7 сарын 28 Австри-Унгар Сербид дайн зарлалаа.

8 сарын 4 Герман Бельгийг дайран оров.

8 сарын 10 Австри-Унгар Орос улс руу довтолжээ.

9 сарын 6-9Холбоотнууд Германы давшилтыг Францын

нутагт зогсоов.

Дайны үйл явц

1914 он

2 сарын 18 Герман Их Британыг бvслэлтэнд авлаа.

4 сарын 25Холбоотнуудын цэрэг Галлиполи

Пенинсулад газардав.

5 сарын 7Лузитаниа хєлєг онгоцыг германы усан

доогуур шумбагч живvvлэв.

5 сарын 23Итали Австри-Унгарт дайн зарлаж,

удалгvй дайтаж эхлэв.

2 сарын 21Германууд Вердуны тулалдааныг

эхэлжээ.

5 сарын 31-6

сарын 1

Британийн флот германы флоттой

тулалдав.

7 сарын 1 Сомме-ын тулалдаан эхэлжээ.

1915 он

1918 он

1917 он1916 он

2 сарын 1 Герман усан доорх, хязгаарлалтгvй байлдааны

хэлбэртээ эргэж оров.

4 сарын 6 АНУ Германд дайн зарлалаа.

6 сарын 24 АНУ-ын цэрэг Францад газардаж эхлэв.

12 сарын 15Орос улс Германтай гал зогсоох гэрээнд гарын vсэг

зурснаар дайн Дорнод фронтод тєгсгєл боллоо.

1 сарын 8 Ерєнхийлєгч В.Уилсон энхийг тогтоох vндэс болох учиртай 14 зvйлээ танилцуулав.

3 сарын 3 Орос улс Брест-Литовскын гэрээнд гарын vсэг зурлаа.

3 сарын 21 Сvvлчийн гурван сєрєг довтолгооны эхнийхийгээ Герман эхлэв.

9 сарын 26 Холбоотнуудын тєгсгєлийн сєрєг довтлолт.

11 сарын 11 Зэвсэг тавих гэрээнд Герман гарын vсэг зурснаар дэлхийн нэгдvгээр дайн єндєрлєв.

Дэлхийн нэгдүгээр дайны үеийн Европын улс гүрнүүдийн хоорондох нарийн

төвөгтэй хэлхээнүүд. Итали нь 1915 оны 4 сард нөгөө талд орсон

Гуу байлдааны нүх

Сурагчдын тоог харгалзан 5-7 гишүүнтэй 6 баг болгон хуваана

I баг II баг III баг IV баг V баг VI баг

1. I дайн яагаад гарах болсон шалтаг, шалтгааныг гаргаж ирэх 2. Дайн яаж эхэлсэн 3. Дайны явц, тулаан болсон газрын нэрийг оролцуулан үгийн сүлжээ

зохиох

Гэрийн даалгавар

1. Дайны үйл явцаар он цагийн таблиц зохиох

2. Өрнөд ба дорнод фронтод хамрагдсан улсуудын

оролцоог үйл явцаар нь тодорхойлох