Het brein van de therapeut (I)Het brein van de therapeut (I) a brain-based approacha brain-based approach

12 april 201312 april 2013

John van der Meij John van der Meij Trilemma: Praktijk voor Training, Coaching en Trilemma: Praktijk voor Training, Coaching en

Therapie (Oegstgeest) Therapie (Oegstgeest) Instituut voor Toegepaste Neurowetenschappen Instituut voor Toegepaste Neurowetenschappen

(Haarlem)(Haarlem)

INLEIDINGINLEIDING

HERKENT U DIT?HERKENT U DIT?• Een op de tien Nederlanders kampt met psychische Een op de tien Nederlanders kampt met psychische

problematiek (Schoemaker,2010). problematiek (Schoemaker,2010). • Ruim een derde van de huwelijken loopt uit op Ruim een derde van de huwelijken loopt uit op

echtscheiding (cbs, 2010) echtscheiding (cbs, 2010) • Het aantal mensen met een leefstijlgerelateerde ziekte Het aantal mensen met een leefstijlgerelateerde ziekte

neemt toe (Vander Lucht & Polder, 2010). neemt toe (Vander Lucht & Polder, 2010). • We zijn angstig, depressief, vermoeid en overspannen.We zijn angstig, depressief, vermoeid en overspannen.• We zijn ziek, te zwaar, bewegen te weinig en We zijn ziek, te zwaar, bewegen te weinig en

consumeren te veel. consumeren te veel. • We hebben relatieproblemen, zijn op elkaar uitgekeken, We hebben relatieproblemen, zijn op elkaar uitgekeken,

kijken vooral naar een ander, voelen ons verwaarloosd kijken vooral naar een ander, voelen ons verwaarloosd en kunnen niet meer met elkaar praten.en kunnen niet meer met elkaar praten.

Waar bent u?Waar bent u?

Waar bent u?Waar bent u?

Hier bevindt u zich.

Resultaat behandelingResultaat behandelingNorcross,J; Psychotherapy relationships that work. Therapist contributions Norcross,J; Psychotherapy relationships that work. Therapist contributions and responsiveness to patients. Oxford University Press ( 2002)and responsiveness to patients. Oxford University Press ( 2002)

Werkrelatiefactoren 85 %- therapeutkenmerken- patiëntkenmerken

Methode/ technieken 15 %

““empirically validated psychotherapists, rather than empirically validated psychotherapists, rather than empirically supported treatment” empirically supported treatment”

(Lambert and Ogles 2004)(Lambert and Ogles 2004)

Wat gebeurt er in het brein van de Wat gebeurt er in het brein van de therapeut in relatie tot zijn patiënt?therapeut in relatie tot zijn patiënt?Inleiding in de neurowetenschappen, Ben van Cranenburgh; 2006Inleiding in de neurowetenschappen, Ben van Cranenburgh; 2006

In de amygdala-hoekIn de amygdala-hoekhet verzet tegen de de breincultuur groeithet verzet tegen de de breincultuur groeit

De Groene Amsterdammer, 07-02-2013De Groene Amsterdammer, 07-02-2013

1)1) Praktische kritiek op de overschatte Praktische kritiek op de overschatte waarde van hersenscanswaarde van hersenscans

2)2) De enorme aantrekkingskracht van De enorme aantrekkingskracht van enkelvoudige verklaringenenkelvoudige verklaringen

3)3) De “verkeerde lens” ; breindeterminisme; De “verkeerde lens” ; breindeterminisme; het hebben van geen geest ( wij zijn ons het hebben van geen geest ( wij zijn ons brein..)brein..)

Een relatie betekent niet per definitie een Een relatie betekent niet per definitie een causaal verbandcausaal verband

Als breingebied meer doorbloed raakt terwijl je aan seks denkt, betekent niet dat dit komt doordat je aan seks denkt

of.. Dat je denkt aan seks doordat dit gebied in brein actief is…

Enkelvoudige verklaringen geven ons de Enkelvoudige verklaringen geven ons de illusie van controle en uitzicht op verbeteringillusie van controle en uitzicht op verbetering

Liever:Liever:““Eindelijk is HET Psychose-gen gevonden..”Eindelijk is HET Psychose-gen gevonden..”

Dan:Dan:““Bij psychose gaat het over de Bij psychose gaat het over de wisselwerking tussen opvoeding, cultuur, wisselwerking tussen opvoeding, cultuur, genen en de expressie van die genen…”genen en de expressie van die genen…”

Waar hebben we het over…..Waar hebben we het over…..

The Healthy Mind PlatterThe Healthy Mind PlatterNeuroLeadershipjournal 4; 2012NeuroLeadershipjournal 4; 2012David Rock, Daniel J. Siegel, Steven A.Y. Poelmans and Jessica David Rock, Daniel J. Siegel, Steven A.Y. Poelmans and Jessica PaynePayne

Het Brein van de TherapeutHet Brein van de Therapeut

1)1)Heb kennis van het breinHeb kennis van het brein2)2)Zorg voor veiligheidZorg voor veiligheid3)3)Maak contactMaak contact4)4)Stem afStem af5)5)Vermijd langdurige stressVermijd langdurige stress6)6)ReflecteerReflecteer7)7)Doe niks Doe niks 8)8)MediteerMediteer

KENNIS VAN HET KENNIS VAN HET BREIN BREIN

HOE ZET JE HET IN VOOR HOE ZET JE HET IN VOOR JE EIGEN ONTWIKKELING JE EIGEN ONTWIKKELING EN/OF NAAR JE PATIENT?EN/OF NAAR JE PATIENT?

Wat gebeurt er in de binnenwereld…?Wat gebeurt er in de binnenwereld…?..we use our minds not to discover minds, but to hide ..we use our minds not to discover minds, but to hide them…them…

Damasio 2008Damasio 2008

Misunderstandings Perceptions

EmotionsInterestsConcerns FeelingsBeliefsValuesNeedsFears

The FactsThe FactsThe Facts

The facts

Objectief lijkt het

duidelijk

De subjectieveaspecten moeten

‘ontdekt’worden

De neurowetenschappen en de De neurowetenschappen en de (gedrags)biologie maken duidelijk dat het (gedrags)biologie maken duidelijk dat het werkingsmechanisme van het brein bij werkingsmechanisme van het brein bij voorkeur reflexmatig isvoorkeur reflexmatig is

Hoe werkt dan onze automatische piloot?

Het brein in je handHet brein in je hand

De drie lagen van het BreinDe drie lagen van het BreinHet gelaagde brein; Martin Appelo, 2011Het gelaagde brein; Martin Appelo, 2011

“Het is (on)verantwoord”

“Ik vind het gewoon (niet) lekker” “Ik ben het (niet) zo gewend”

Reptielenbrein: doet omdat-ie ‘t zo Reptielenbrein: doet omdat-ie ‘t zo gewend is…gewend is…

ReptielenbreinOverleven

Geen woordenGeen gevoel

Nieuwe reacties:via klassieke conditionering

Het limbische brein; als iets lekker voelt Het limbische brein; als iets lekker voelt gaan we ermee door gaan we ermee door

Limbische BreinReacties aangeboren en

deels aangeleerd

Nieuwe reacties :via operante onditionering

Limbische Brein;Handelt op principe van

beloning en straf

Geen woorden

Emoties spelen altijd rol

Neocortex: verantwoord ?Neocortex: verantwoord ?

Corticale BreinWe denken na en geven

woorden aan dat wat gebeurt

Geen belang bij directe behoeftenbevrediging

We doen dingen passend bij principes en overtuigingen

Nieuwe reacties: via redeneren

De drie lagen van het BreinDe drie lagen van het BreinHet gelaagde brein; Martin Appelo, 2011Het gelaagde brein; Martin Appelo, 2011

“Het is (on)verantwoord”

“Ik vind het gewoon (niet) lekker” “Ik ben het (niet) zo gewend”

Of het nu gezond of ongezond is, goed of Of het nu gezond of ongezond is, goed of fout, de drie breinlagen werken samen en fout, de drie breinlagen werken samen en proberen gedrag zo snel mogelijk te proberen gedrag zo snel mogelijk te automatiserenautomatiseren

Samenwerking tussen de hersenlagenSamenwerking tussen de hersenlagenvijf principesvijf principes

Brewin 2006; Nelissen 2006; Lamme Brewin 2006; Nelissen 2006; Lamme 2010.2010.

1) Hoe ouder, hoe dominanter1) Hoe ouder, hoe dominanter2) Oefening en ervaring baren reflexen2) Oefening en ervaring baren reflexen3) Hoe bedreigender of bekender; hoe korter 3) Hoe bedreigender of bekender; hoe korter de routede route4) Aandacht nodig? Eén ding tegelijk4) Aandacht nodig? Eén ding tegelijk5) Afleren kan niet5) Afleren kan niet

1) Hoe ouder, hoe dominanter1) Hoe ouder, hoe dominanter

100 duizend jaar

Instinct Reflectie Verslaving

Emotie Affectie Handelen

Taal Redeneren Intellect

Hersenstam

Limbisch Systeem

Cortex

Dicht bij externe wereld

Dicht bij interne wereld TYPE OUDERDOM FUNCTIES

200 miljoen jaar

500 miljoen jaar

OpdrachtOpdracht

Denk aan gisteren en achterhaal hoeveel Denk aan gisteren en achterhaal hoeveel reacties vanzelf gingen en hoeveel er reacties vanzelf gingen en hoeveel er gebeurde terwijl je erover nadachtgebeurde terwijl je erover nadacht

Waren er nog onverwachte of bijzondere Waren er nog onverwachte of bijzondere gebeurtenissen?gebeurtenissen?

3) Hoe bedreigender of bekender; 3) Hoe bedreigender of bekender; hoe korter de routehoe korter de route

Informatie van “bedreigende” stimuli kan de Informatie van “bedreigende” stimuli kan de amygdala via twee verschillende routes amygdala via twee verschillende routes bereiken bereiken LeDoux 1996; The emotional brain: The mysterious LeDoux 1996; The emotional brain: The mysterious

underpinning of emotional lifeunderpinning of emotional life

4) Aandacht nodig? Eén ding tegelijk4) Aandacht nodig? Eén ding tegelijk

Geautomatiseerd

Hersenstam

Limbisch Systeem

Cortex

Reactiepatronen dierlijke lagen makkelijk tegelijk

Corticale taak met gerichte aandacht; één ding tegelijk

Geautomatiseerd

Gerichte aandacht

Kost veelmentaleenergie

Kost weinigmentaleenergie

Kost weinigmentaleenergie

Retrieval CompetitionRetrieval Competitionactiviteit van mentale programma’s ( met ongewenst activiteit van mentale programma’s ( met ongewenst gevolg) kan worden beïnvloed door er met gerichte gevolg) kan worden beïnvloed door er met gerichte aandacht een ander, gewenst en krachtiger programma aandacht een ander, gewenst en krachtiger programma tegenover te zettentegenover te zetten Brewin ;Behaviour Research and Therapy, 2006Brewin ;Behaviour Research and Therapy, 2006

Activiteit mentaal programma die totongewenste reacties leidt

5) Afleren kan niet5) Afleren kan niet

De mentale programma’swaarin reactiepatronen zijn vastgelegd, worden leven langopgeslagen in het geheugen

Reactiepatronen zijn geen Reactiepatronen zijn geen ‘tumoren’ die je weg kunt snijden ‘tumoren’ die je weg kunt snijden

Wanneer je een bepaalde reactie minder of Wanneer je een bepaalde reactie minder of niet meer wilt vertonen helpt het niet om te niet meer wilt vertonen helpt het niet om te proberen eraf te komenproberen eraf te komen

Wel helpt, een ander reactiepatroon zo sterk Wel helpt, een ander reactiepatroon zo sterk te ontwikkelen waardoor de activiteit van de te ontwikkelen waardoor de activiteit van de ongewenste reacties uitdooft…ongewenste reacties uitdooft…

VEILIGHEIDVEILIGHEID

Hoe zorg je voor “veiligheid”?Wat maakt je gespannen? Onveilig?Hoe kom je weer uit dat gevoel?

In welke “toestand” verkeert je In welke “toestand” verkeert je zenuwstelsel?zenuwstelsel?

S.W.Porges, Polyvagal Theory 2008S.W.Porges, Polyvagal Theory 2008

OPEN

ONTVANKELIJK

STAND 1

GESLOTEN

REACTIEF

STAND 2

Besef van dreigend gevaar en de daarop volgende activatie van vecht-/ vlucht- / bevriesreactie geeft verlies van betrokkenheid, afsluiting en vervreemding bij de therapeut

Open modus ( stand 1)Open modus ( stand 1)“window of tolerance”“window of tolerance”

• Gezichtsspieren Gezichtsspieren ontspannenontspannen

• Stembanden ontspannenStembanden ontspannen• Bloeddruk omlaagBloeddruk omlaag• Hart coherentHart coherent• Veilig en “gezien”voelenVeilig en “gezien”voelen• Makkelijk connectie met Makkelijk connectie met

anderenanderen

Sociale betrokkenheid

Reactieve modus ( stand 2)Reactieve modus ( stand 2)oriënteren op gevaaroriënteren op gevaar

• Perceptie: ”Ik voel me Perceptie: ”Ik voel me bedreigd”bedreigd”

• Stemming is niet te Stemming is niet te veranderenveranderen

• Niet veiligNiet veilig• Geen connectie met Geen connectie met

anderenanderen

Vechten Vluchten

Reactieve modus ( stand 3)Reactieve modus ( stand 3)bevriezenbevriezen

• Mijn leven wordt Mijn leven wordt bedreigdbedreigd

• Aan de oppervlakte Aan de oppervlakte heel rustig; emoties heel rustig; emoties niet gevoeldniet gevoeld

• Geen connectie met Geen connectie met anderenanderen

Bevriezen

Stephen Porges: Reciprocal influences between body and brain in the perception and expression of affect; A polyvagal perspective. 2009

Sociale Betrokkenheidssyteem Sociale Betrokkenheidssyteem evaluatie dmv Neuroceptie evaluatie dmv Neuroceptie

Polyvagale theorie; Stephen Porges, 2008Polyvagale theorie; Stephen Porges, 2008

Weten wat je eigen neigingen bij neuroceptieve beoordeling zijnis belangrijk voor je aanwezigheid als therapeut

Self-directed neuroplasticitySelf-directed neuroplasticity

MAAK CONTACTMAAK CONTACT

CONNECTING TIMECONNECTING TIME

Hoe maak je contact met iemand?Is dat “ontmoeten op de grens”Blijf je voor de grens?Ga je over de grens?Hoe weet je dat je “afgestemd” bent?

Menselijk brein is een sociaal orgaanThe neuroscience of human relationships: Attachment and the developing social brain; Cozolino; 2006

Verschuiving van cognitieve processen naar emotioneel en sociaal welzijn

Veel motivatie heeft te maken met zoeken Veel motivatie heeft te maken met zoeken naar beloning/ waardering en vermijden van naar beloning/ waardering en vermijden van dreiging/ gevaardreiging/ gevaar

Toenaderen

Vermijden

Veel netwerken van sociale ervaringen zijn Veel netwerken van sociale ervaringen zijn dezelfde netwerken als die van de primaire dezelfde netwerken als die van de primaire levensbehoeftenlevensbehoeften

Pyramide van MaslowPyramide van MaslowMaslow’s Hierarchy of needs, 1970Maslow’s Hierarchy of needs, 1970

Sociale verbindingen zijn een even belangrijke Sociale verbindingen zijn een even belangrijke

levensbehoefte als voedsel en waterlevensbehoefte als voedsel en water

Lieberman, 2009Lieberman, 2009

Fysieke pijn wordt anders benaderd Fysieke pijn wordt anders benaderd dan sociale pijndan sociale pijn

Er is bijna niets erger dan te worden afgewezen en Er is bijna niets erger dan te worden afgewezen en buitengesloten…buitengesloten…

Naomi I. Eisenberger, Matthew D. Lieberman in Naomi I. Eisenberger, Matthew D. Lieberman in Pain, 2006Pain, 2006

Maar bijna niemand zegt “AU”; integendeel, je verbergt je kwetsbaarheidik maak het uit… Mooi niet, ik maak het al uit met jou….

Sociale en fysieke pijnSociale en fysieke pijn The pains and pleasures of social life: a social cognitive neuroscience approachThe pains and pleasures of social life: a social cognitive neuroscience approach

Lieberman & Eisenberger, 2008 Lieberman & Eisenberger, 2008

Rechter Ventro-laterale PFC

Anterior Cingula Cortex (dorsaal) Anterior Cingula Cortex (dorsaal)

Rechter Ventro-laterale PFC

STEM AFSTEM AF

Afstemming is dat we ons richten op iemand Afstemming is dat we ons richten op iemand anders of onszelf en het ons bewust zijn van de anders of onszelf en het ons bewust zijn van de interne toestand.interne toestand.

In de negentiger jaren van de twintigste In de negentiger jaren van de twintigste eeuw ontdekte Rizolatti en zijn groep de eeuw ontdekte Rizolatti en zijn groep de spiegelneuronen *spiegelneuronen *

* Gallese L (1996). Brain 119, 593-609.

GEZICHTSUITDRUKKING

LICHAAMSHOUDING

BEWEGING

I) Afstemmen op gedragI) Afstemmen op gedragspiegelneuronen nemen handeling waar spiegelneuronen nemen handeling waar waarachter intentie zit. waarachter intentie zit.

Sensorische InputWaarneming

Motorische OutputHandelingen

SPIEGELNEURONEN

II) Afstemmen op de innerlijke toestand van II) Afstemmen op de innerlijke toestand van de ander de ander

INSULA SPIEGELNEURONEN

Interoceptie= de perceptie van wat zich in Interoceptie= de perceptie van wat zich in ons lichaam afspeelt. We worden bewust.ons lichaam afspeelt. We worden bewust.

Insula

PFC

1

2

4Cingula

3

Emotionele besmetting: het fenomeen dat Emotionele besmetting: het fenomeen dat mensen die bij elkaar zijn qua stemming mensen die bij elkaar zijn qua stemming verschuiven naar degene met de sterkste verschuiven naar degene met de sterkste emotie van dat moment emotie van dat moment Goleman, 2007Goleman, 2007

SpiegelneuronenSpiegelneuronen

1)1) doen hun werk vooral in het limbische systeem ( geen doen hun werk vooral in het limbische systeem ( geen woorden of gedachten nodig om te imiteren)woorden of gedachten nodig om te imiteren)

2)2) laten je niet voelen wat de ander voelt, maar wat jezelf laten je niet voelen wat de ander voelt, maar wat jezelf zou voelen wanneer je in de situatie van de ander zou zou voelen wanneer je in de situatie van de ander zou zijnzijn

3)3) de werking ervan is niet talig ( vaak neocorticale van de werking ervan is niet talig ( vaak neocorticale van iets limbisch)iets limbisch)

4)4) is niet bij iedereen gelijkis niet bij iedereen gelijk5)5) het effect is wisselend (neg consequenties < pos het effect is wisselend (neg consequenties < pos

consequenties)consequenties)

Het brein functioneert optimaal bij matige Het brein functioneert optimaal bij matige stress, afgewisseld met rust.stress, afgewisseld met rust.

Merel Kindt, 2008Merel Kindt, 2008

Bedankt voor uw aandachtBedankt voor uw aandacht www.trilemma.nlwww.trilemma.nl