DE SOCIALE VRAGENEN

DE EVAN GELIEDIEN A:\R.

EEN RI I EHAAT,

GEDEEI.TETAJK IMIOIIDEN OP DE VERGADERINf> DER NEDERL . HERV .

PREDIKANTEN-VEREENIGING, OI' DONDERDAG 29 APRIL 18,8

HOUR

;S . U LFERSIPredikant to Oldemark.

UTRECHT .C. H._ E. BRE.IJER

1887 .

DE SOCIALE VRAGEN

EN

DE EVANGELIEDIENAAR

\.\\1~\t~\\l~\\\~.\.\V1~V\hti\.\,\\\\\.\.\\\\\\\\\\\.\\V\.\.Vb\,tib\\.l\\\\`t\ll\l\\\~.tV\.\ ~

(The priest comes f os th, ajid walks slow l f up and down the ehur cis )

O blessed Lord! how much I needThy light to guide me on my way!So many hands, that without heed,Still touch thy Rounds . and make them bleed!So many feet, that day by dayStill wander from thv fold astray!Unless thou fill me with thy lightI cannot lead thy flock aright ;Nor. w ithout thy support, can hearThe burden of so great a case .But am myself a castaway!

(A pause .)

The day is drawing to its close ;A i d a hat gccd deeds, since first it rose .Have I presented, Lord, to thee,A s offerings of my ministry?What wrong repressed, what right maintained .What struggle passed, what victory gained .What good attempted and attained?Feeble. at best is my endeavour!I see, but cani,ot reach the heightThat lies fcr ever in the light ;Ar.d yet for ever and for e\ er,What seeming just within my grasp,I feel my feeble hands unclasp,And sink discouraged into night!For thine own purpose. thou hast sentThe strife and the discouragement!

(A pause.)The evening air grows dusk and brownI must go forth into the town,To usit beds of pain and death .Of restless limbs, and quivering breath .And sorrowing hearts, arcs patient eyes,That see, through tears, the sun go downBut ne` er moi e shall see it rise,The pcor, in body and estate.The sick and the disconsolate,Must not on man's convenience wait .

(Goes out.)

LONGFELLOW : The golden legend .

DE SOCIALS YRAGENEST

DE EVMGELIEDIK\AAR .

EEN REFER : AT,

GEDEELTELIJK GEHOUDEN OP DE VERGADERING DER NEDERL . HERS' .

PREDIKANTEN-VEREENIGING, OP DONDERDAG 29 APRIL 1887

DOOR

)S,

LFERS,Preclikant to Olclemark,

UrfRECHT,C. H. E. B R E IJ E R .

1887 .

~\,1~.\„\VVV,W\tlv\,NWVWWVVWV\,\\\\l\\l\\l,rl'~~ .1\lll,»1l'~\,.\\'WV\l'\1W\„'~ ~ ~\~'\\'rWV\

WAG. BOEK- EN MUZIEKDRUKKERIJ .

SOCIALS VRAGEN .

Er is een ontzaglijke misstand in de maatschappelijkeverhoudingen ontstaan . Rijken en armen ontmoeten elkan-der niet meer, en zoo heeft God hen niet gemaakt . Ergapen kloven tusschen die groote menschenmassa, die, uiteenen bloede gernaakt, eene groote familie moesten vor-men, door den band des bloeds verbonden, en in elkan-ders lot deelende . Kioven, die wijder gapen, en de deelenvan die menschenmassa verder van elkander verwijderendan een berg of een oceaan doet ; en waarbij ook de his-torische verwijdering, welke men Mnationaliteif' noemt,niets is . hloven namelijk tusschen d e vei°scli illen d e standeein eenzelfde maatschappij, wier afgroild eerst kortelingsbegonnen is gepeild to worden, en waarvan de donkereschaduwen in de diepte slechts door weinigen wordengekend .

Een vierde stand, niet veel beter er aan toe dan delaagste kaste onder de Egyptenaren, of de slavenbevolkingin Griekenlands en Rome's bloeitijd, ontzaglijk vermenig-vuldigd in getalen, maar evenzoo in armoede, zoo phy-sisch als psychisch, heeft langen tijd als bezield werktuigslechts bestaan voor de hoogere standee, in hue dienst,

1

2

tot hun welvaart. Hij heeft, als grondstof, met de taai-heid van den grondstof, met zich laten doen, wat eenhoogere stand verlangde ; heeft van zich afgegeven, water van hem of to geven was, en met de handen aange-nomen zooveel menschelijke ellende, als hem maar aan-geboden werd . Hij moest wel . Daar was geene keus .De strij d our bet bestaan vordert ook wel eens, dat menzich laat verdrukken, als het bestaan niet geheel zal in-geboet worden . Het ,,bellum omnium contra omnes",our dat woord van Th. Hobbes to gebruiken, doet hetsours als raadzaam achten zich to laten vernederen, ourniet vernietigd to worden . Zoo hebben de Sudra's vanIndie gedaan, zoo ook de Sudra's van het westen .

Maar wie het geweest is, die het gedaan heeft ; of hetRousseau was, met zijn bliksemend woord van c o n t r a ts o c i a 1 ; dan wel of het de veerkracht is van den mensche-lijken geest, die nooit breekt en nooit breken zal ; danwel of het een verkeerd verstaan was van het woord derhumaniteit, dat de mensch van Gods geslacht is ; _- erkwam beweging in die liggende, lijdende kolossus ; erping een zucht nit dien ontwakenden boezem ; en een dofbesef, dat ook hij rechten had, was als de weerschijn vandien bliksem in zijn duister hart .

En of het toen Babeuf was of St. Simon, Fourier ofCabet of Dezamy ; of het Ferdinand Lasalle was of Marx ;die den vierden stand tot klaarheid bracht van zijn toe-stand? - maar die kolossus sloeg de oogen op, en in hetrond ; en richtte zich overeind ; en dat opstaan was eenwoedend worden, een dreigen, een ballen van den grovenvuist . Verpletterend is die vuist reeds neergekomen op

3

den expropriator to Londen, to Parijs, to Gent en Luik,ook bijna to Amsterdam . Doch het lever, de soldatenbedwingen den reus ; maar ook de soldaten nog alleen .

Dit plotseling opbruissch en van eene groote, grootemassy yolks heeft velen humanisten, ook onder de Chris-tenen, meer dan ooit de oogen geopend voor de ver-schrikkelijke ellende van den vierden stand . Bij debarricades van Parijs, later door de Chartisten, en laterbij de verwoestingen van fabrieken en kasteelen in Belgie,is een schrik gegaan door de conscientie van velen, zelfsvan vele liberalisten, die, meestal later in het begrip, dater gezondigd is tegen eigen bloed, daarom niet de laat-sten zijn in de dyad, om to doers wat de noon vordert .

Daar is openbaar geworden toen, en het is toen ookbegonnen meer geloofd to worden, niet dat er ellendewas in die onderste laag des yolks, - maar dat er bijnageene kans was om die ellende weg to makers . De wan-verhouding tusschen de standee werd openbaar in denvorm van wanhoop .

lie ! Daar was cue rnijnwerker . Dat zijn levee eenlijden was in onbewustheid of meerdere bewuatheid, wiltmen. Dat hij van den morgen tot den avond, in dediepten der aarde wroette, aan duizend gevaren bloot-gesteld, bij het schemerend licht van de mijnlamp ;dat hij char op de knieen, neen, zijlings liggende ineen mollengang, met het houweel den steenkool uit-bikte, om morgen weer hetzelfde to doers, en morgenweer, ook al duurde dat levers 50 of 60 jaren ; dat hij

4

dus geen tijd had om zijne kinderen aan to zien, dan bijhet inkomen en uitgaan des morgens en des avonds, alszij reeds lagen of flog lagen in den slaap ; dat dit aan-zien pijnlijk was bij de gedachte, dat ook zij gedetermi-neerd warm hem gelijk to worden ; om flu niet merleto tellen, wat het zeggen wil, het licht der zon bijnanimmer to aanschouwen ; dat alles wist iedereen . Maarmen is sedert begonnen eeiiigermate die ellende merle tobeseffen ; ook to beseffen, dat er zoo weinig kans is, dieellende weg to make n .

Daar leefde de weverin de fabriek . Als hij gestorvenwas, kon men zeggen, dat zijn levee gelijk was aan zoo-veel meters doek ; en dat van zijn kameraad rechts, diewat sterker was, aan zooveel meer meters doek .

Daar leefde de arbeider in de ijzerf abi'iek . Uhlhornvertelt van zoodanig een, dien hij gekend heeft, wiens tackdeze was : hij bediende eene machine, waarmede schroef-moeren gemaakt werden . 'S mans tank was een stuk metaalin die machine to brengen, door een handgreep de machinein beweging to zetten, en dan viel de schroefmoer klaardaar weer uit . Bat werk had deze man 25 jaar door inalle eentoonigheid verricht !

Daar is de handwei°ksinan . Hoe het gekomen is, doeter niet toe, maar hij is slechts t'huis in zijn yak ; enzelfs voor zijne ongeschikte handen vindt hij geen arbeid .Bat hij dan honger lijde, en dat zijne vrouw hem met scheld-woorden overlaade, als hij zonder loon t'huis komt ; endat hij haar ontloope, naar de kroeg slentere ; maarniet naar die kroeg, waar zijne dochter ook al is to rechtgekomen, zijne dochter, die wel brood heeft !

5

Daar is de fabrieksvrouw. Laat ze toch onder de 12uren arbeid niet om haar huffs denken ; kan die moederdan hare gedachten niet bedwingen? Rep toch de handers ;daar t'huis zal all es wel gaan, zoo als 't gaan ; kleinzuspast op haar broertjes ; zoo zijn er al zooveel kinderengroot geworden ; 't is toch nlet noodzakelijk, dan eenemoeder naar de kinderen verlangt . Ik draag uw weefsel,en 't is gelukkig tiers malen gebleekt, nadat hen nit uwhanders is gekomen .

Daar is hen fabrieksmeisje . Waarom zou zij niet 's avondsna afoop van hen werk ook eens mogen weten, wan eenmensch to zijn beteekent ? Mag ze dan niet dansen gaan ?De manners drinkers hors borrel ; zij wil in hen danshuis .Of zij niet moe is ? Ja, zeker ! overmoe ! En dan is het-zelfde als zenuwachtig onvermoeid ! Laat ze morgenoch-tend maar veer in slaap vallen onder hen werk ; en lastde opzichter maar brommen ! Als zij 's avonds niet ge-niet, wanneer zal ze dan ooit genieten ?

Daar 4jn de inderen ! Toen Engelsche fabriekanteneens aan de regeering voorhielden, dan zij onder zooda-nige loon- en handels-verhoudingen onmogelijk de con-currentie met hen buitenland konden volhouden, toenantwoordde de overigens zoo gevierde en groote WilliamPitt met een woord, welks strekking hij niet geheel heeftingezien : ,,Neemt de kinderen !" En de fabrieken heb-ben de kinderen genomen, en hen ten vroegtijdigen floodopgeschreven . En de buitenlandsche fabrieken, om deconcurrerltie, namen ook de kinderen, en schreven hen opten doode . En hen was eene concurrentie in kinderof-fers . Heeft Malthus daar iets tegen ? Mij dunkt, hij kan

s

tevreden zijn ! Hij heeft hen heel niet willen laten ge-boren worden ; zoo'n oeconomist ! En flu zijn zij nognuttig ; en voor zij lastig zouden beginners to worden, ddw, z. voor zij de lasten van de maatschappij beginners tohelpers vermeerderen, sterven zij weg

Doch char is meer openbaar geworden sedert de barri-cades van Parijs, de Chartisten en den Belgischen orkaan .

Daar is openbaar geworden, dat heel dit arbeidersvolkbehuisd was in woningen, waarvan geen welgestelde zichgoed een denkbeeld kon vormen, noch gepoogd had totflu top een denkbeeld to vornlen . Eene nauwe ruimte vankubieke voeten waar geslapen werd en gegeten en ge-woond ; waar alles, tot eene huishouding behoorende, eeneplaats moest vinden, en geene plaats kon vinden ; waarde lucht bedorven was, en niet kon ververscht worden,dan ten koste van de dune warmte ; waar de spijze eenearmzalig gedwongen vegetarische was ; waar het drink-water eene geleiding was van epidemische ziekten ; vooralhetwelk nog eene woekerhuur moest betaald worden, alsofhet alles flu-st rate was ; dat heette het to huffs van denarbeider .

Daar is openbaar geworden, dat de bevolking tegenalle mogelijke ongelukken des levens geene assurantie had .Die in zijn arbeid in de mijnen of in de machines waskreupel gelegd of gebroken, mocht rond komen, zoo hijkon. Die door krankheid maanden lang zijn werk moeststaken, kon honger lijden, zooals hij wilde (laat staan dater eene geneeskundige behandeling bereikbaar was) en konvrouw en kinderen zien honger lijden en bedelen, zooveelhem maar lustte . Pie stierf, hetzij een natuurlijken flood,

7

of een afmattingsdood, of een fabriekmatigen flood, nlochttsterven met of zonder gedachte aan de nagelaten betrek-kingen, voor wie de wijde, wijde wereld zoo openstond alsde deur van een verbeterhuis of van eene straf kolonie of vaneene gevangenis of van een bordeel . Die oud was gewordenin het week, en 60 jaren de fabriek had aan den ganggeholpen als de kracht van twee kilo steenkool dagelijks,mocht verouderen zooals de ilatuur, en niet de mensch,hens toeliet . Moesten de werkgevers zich flan inlatenmet arbeidersassurantien, of moest de staat het doer, ofwat anders ?

Daar is openbaar geworden, flat de arbeid voor de ar-beidersbevolking daarom zoo zwaar was, omdat het he-grip van arbeid eene wijziging, eene geheele veranderinghad ondergaan ; niet alleen bij de gegoeden en de rijken,maar ook bij de arbeiders zelven . De moralisten zeggen,flat er niets zoo schadelijk werkt als verwarring in debegrippen van moraal ; en zoo waar ! zij hebben ge-lijk ; zij hebben braaf er aan medegeholpen . Het optimis--me in de opvatting van arbeid was zoek, aan den haal ;en een pessimisme, gelijk altijd, wel to verklaren maar :niet to rechtvaardigen, had aan het ethisch begrip vanarbeid zooveel toegevoegd, flat Ed. v. Hartman nietsanders uitsprak, theoretisch, dan wat practisch al langwaar was : ,,Niemand werkt, dan die moet werken ; en erzal voor den arbeider op het laatst niets overschieten rdan to doers als de knol, die den zwaren wagers gewoonis geworden met tamelijk goeden luim voort to trekken ."Arbeid een noodzakelijk kwaad ! en flat in den menschelijken bijenkorf !

8

Daar is openbaar geworden, dat heel het stelsel vanAdam Smith ten opzichte van productie en afleveringeen f ataal was . Hij heeft de wereld van de gilden af-geholpen, met al hun voor- en nadeel . En er voor inde plaats gaf hij het anarchisch stelsel van vrije con-currentie, zonder regeling . fat had de staat zich tobemoeien met de werkkrachten en den eetlust zijner bur-gers? Was de staat dan aan de eene zijde eene grootefabriek, en aan de andere zijde eene groote soepinrich-ting? Ieder arbeider voor zich zelf ! De concurrentie

zou de machtige hefboom worden voor goedkooper waar,solieder arbeid, bestendiger ijver . En meteen was destaat van alle zorg ontslagen . Laisser faire ! laisser alley !"En daar ging het ! Adam Smiths stelsel heeft nu al dentijd gehad, oil meer dan bij wijze van proefneming ge-keurd to worden . 't Is nog het vigeerende stelsel vanarbeid en handel. Maar vat ik zeggen wil, dat openbaaris geworden, dat is Adam Smith's fiasco . Het concur-rentiestelsel zonder regeling heeft den vierden standnaar den grond gebracht, zoo stelselmatig, als de wetder zwaarte een steep, die eerst boven op den grond ge-legen heeft, langzamerhand onder den grond konit tobegraven . Indien er ooit eene premie gesteld ware ge-worden op de vraag : Wie het beste middel kon aan-wijzen om de vele kleine, kleine eigendommen hooger opin handen van zeer weinigen, of van eenen to spelen, danzou Adam Smith met zijn stelsel die premie gewonnenhebben . Jozef in Egypte, met zijne agrarische omwente-ling, heeft zulks ook gedaan ; maar die had een kapitalenhongersvood tot zijne beschikking . Adam Smith verstond

9

hetzelfde zonder hongersnood, en hij wist niet eens, dathij het verstond .

Daar is openbaar geworden eene ontzaglijke storingin de ontwikkeling van het familieleven ; niet in dienzin, dat het getal familieleden zich niet ontwikkelde ; --de arbeiders vernlenigvuldigden zich als de ratten (deuitdrukking is van Mirabeau) : - maar eene storing indien zin, dat de familie, door God gesteld als een fon-dament van staat, ophield dat fondament to zijn, en instee van de eerste ethische school to zijn voor den knaapen het meisje, niet veel meer was dan eene voederplaats,totdat de knaap en het meisje genoeg gegroeid warenour het lichaam aan den arbeid to wager . - Een kleinejongen, op een morgen wat vroeger opgestaan dan antlers,is de dear uitgeloopen our buiten to spelen . De vader,op zijn tijd uit het bed, treedt de deur nit our zich naarde mijn to begeven, en ziet zijn jongen . Omdat de vroe-ge morgenlucht wat guur is voor den kleinen jongen,geeft hij hem een paar klappen, en jaagt hem naar bin-nen . Op de vraag van de moeder, waarom hij huilt,snikt hij : Die man heeft me geslagen, moeder, die hier's zondags sours komt !" Wat bleef er zoo over van dienband tusschen lieden van een gezin, dien band, doorGod uitgedacht als een dien middelen our de grootemensehenmassa niet als atomen uit elkaar to doervallen ?

Daar is openbaar geworden, dat het zedelijk begrip vaneigendom een geheel relatief begrip is, en zulks moetworden als de vrijheid van de individu, waarmede datbegrip ten nauwste verbonden is, eene vrijheid is our zich

10

flood to werken ; en dal de waardeering van ieniands ei-gendom moeilijk kan plaits hebben, als men geene gele-genheid heeft eigendom to leeren waardeeren bij zich zelven .

Daar is openbaar geworden, flat er bij die groote mas-sa, die niets scheen to doen flan to werken, meet philo-sophie beoefend wend, dan iemand vermoedde . Daar waseene vraag wakker geroepen in hun bewustzUn : Benik geen mensch, zoo goed als mijnheer 9" wakkergeroepen door het rationalisme, flat het rechte troost-woord daar niet op gegeven heeft . En flat rationalismewas door niemand bedenkelijk gevonden, toen het metglace-handschoenen zijne intrede deed in de salons . Maarflit was wel bedenkelijk, flat het, populair van nature,ook de kroegen opzocht, en zich even goed t'huis gevoeldeonder de blousemannen in den rookwalm . Zou mijnheerde commissaris zijne agenten niet willen afzenden tegenhet rationalisme in de kroeg ?

Daar is openbaar geworden een zoodanig materialismeonder den vierden stand, als de materialismn van hoogereorde niet kenden. Dit was eigenaardig . Ma foi, madame !een materialisme zonder genieten ! een materialisme zondervoordeel ! Waarvoor dan materialist to wezen ? Als wijhet zijn, madame ! dan zijn wij het uit eigenbelang, uitberekening, niet waar ? wij spreken nu eens onder ons -de gasten moeten nog komen -- flu eens niet wetenschap-pelijk ; wij weten wat wij er aan hebben, welke licensehet ons geeft ; hoe verrukkelijk ! Maar die wezens, die dengeheelen flag werken, hebben niet eens een pessimistischmaterialisme ! Von Hartman moet hen verachten, wantzij zijn nog minder dan de scorpioen, die, als een kring

11

van teen om hem been gemaakt wordt, den staartpuntombuigt en zijn eigen vergif start in de geled ing, diekop en rag verbindt ! Bisschop van Ketteler heeft laatstdan ook aan bet dessert gezegd, Madame ! dat zij wijsdeden, weer de vrome leer van de herk aan to nemen,dan hadden zij nog wat ! En hij heeft gelijk, madame !want dit materialisme is to eigenaardig ; bet is er een zondervoordeel, en zonder gen of

Daar is openbaar geworden, (hoe de statistics dadelijkoveral bij zijn, als er wat aail 't handje is,) dat de liedenvan de hoogste beschaving 1 % bedragen, die van mid-delmatige beschaving 2 %, die van primitieve beschaving86% ; en zoo schieten er 10 % over voor de ~analphabeten ."Pit bijvoorbeeld in Pruissen .

Daar is openbaar geworden, en ik herhaal, dit is betergste van alles, dat aan al deze ellencle zoo weinig tohelpers is, dat al wilden de Rotchilds en alle bankierseens doers, wat van den rijken jongeling gevergd werd,bet de moeite niet eens waard zou wezen uit to rekenen,hoeveel per hoofd dan moest uitgekeerd warden . Dewanhoop onder de oeconomisten van beroep moet evenerg wezen als de wanhoop onder den vierden stand . Mr. N .G. Pierson heeft laatst nog gezegd, dat alle pretentie omde sociale vraag op to losers, eenvoudig weg kwak-zalverij moet genoemd warden. En dan ook, bet individueelgenie is zulk eene spaarzamelijke uitkomst . Under de mil-lioen bergwerkers is maar een bergmanszoon van genieals Luther ; en onder de honderddnizend wevers maar eenweversjongen van genie als Livingstone . Blijft omlaag,al gij anderen, en laat alle hoop varen

12

En als wij aan hat slot van deze omtrekken van densocialen nood van de 96 procent, eens tegenoverstellende rijke, rijke weelde der 1 en 2 procent ; die weelde,die wij niet beschrijven willen, maar die met dezewould-be aristocratische woorden van EVon Treitschkeduidelijk voor den dag treedt : Die millionen 7n~ ssenackern, schmieden and hobeln, damit einige Tausendforschen, malen and renieren konnen," en ~Sicherlichsind die Tragodien des Sophocles and der Zeus desPhidias um den Preis des Sklavenelends nicht zu theuererkauft" ; dan is wat petroleum en eene fakkel, een bornen wat dynamiet nit de hand van zoo'n eigenaardig snortvan materialisten diet geheel ethisch onverklaarbaar . Endan heeft ook de Amerikaan George niet zoo geheelongelijk, als hij zegt : ,,Ms een nlensch voor zijnegeboorte kon kiezen, waar hij wilde geboren worden,onder de Vuurlanders van Patagonia en de Papoeas vanAustralia, of onder de laagste klasse van een der flu

hoogstbeschaafde Staten, dan deed hij wijs hat eerste tokiezen ."

Babeuf, St. Simon, L. Blanc, Fourier, Gabet, Dezamy,Proucihon, Ferd inand Lasalle, C . Marx, Robert Owen,Maurice, Victor Ailne .Huber, Sehultze Delitseh, Adol fStocker, Dr. ScM/ fle, de Mainzer Bisschop von Ketteler,Hitze, de Laveleye, Dornela Nieuwenhuis, D'Aulnis de

13

Bourouil, Quack, flu ook Kerdijk, deze alien opener alleyoogen voor het sociale kwaad . Deze alien hebben huneigenaardig redmiddel, verderfelijker of beter, aanbevolenof, voorzichtiglijk, gezegd hoe de genezing niet moestplaats hebben .

En zoovele anderen achter hen, de advocaat, de dokter,de wijsgeer, de staatsman, ook de arbeider zelf ; zij tilleralien to zamen aan dien ontzaglijken steep, waarbij hetHunnenwerk bij de graven burner grooten in Drenthe'sheidevelden kin derspel is geweest! Doch nog is die steep,die steer des aanstoots, geen voetbreed van zijne plaatsgeweken .Ook de evctngelieclienaar ? tilt hij merle? Of verhindert

hem zijne toga, om den schouder tegen den steep to zetten ?Dit is zeker, dat bij de omtrekken van den socialen rood,

welke wij daareven gaven, de pastor nog zijne elgene beschou-wing er van bovendien heeft .

Hij ziet nog de diepgaande, zielverwoestende, ethischeschade, die order dat alley doorgaat als een stroonl orderden grond.

De pastor vreest niet, dat de sociale nooden schadezullen aanbrengen aan den godsdienst, want de gods-dienst kan nimmer schade lijden ; maar hij vreest, enbekommert zich er over, dat de sociale nooden schadedoer aan hen, die godsdienstig moesten zijn .

Hij ziet bet fabrieksleven, bet mijnleven' nog vande ethische zijde ; hij ziet het kroegleven, het straatlevenin de steden, hij ziet bet familieleven van de ethische zijde .

Hij ziet het ontvreemden der massaas van bet kerkelijklever, en dat teekent zoo zwart ; want de groote massa

14

der weinig ontwikkelden ziet haar centrum, en heeft haarcentrum altijd gezien, meer in de kerk, dan in den Bijbel,als echte Joden . En voor de groote massa valt met dekerk de waarheid der kerk merle weg .En de pastor bekommert zich .Hij hoort uitingen van een volksleven, welke getuigen

dat er kwaad zaad op den akker is gezaaid .Hij hoort zeggen, niet in de salons meer, maar op de

straat, dat er geen God is .Hij hoort, dat in de timmermanswerkplaats door de

arbeiders gelachen wordt om een nieuwgezel, die de kerkbezocht heeft .Hij hoort, dat op den akker twee arbeiders, op de

spade geleund, overeenstemmen in de meening, dat het levenis om to genieten, en dat er al een ellendig bestuur daar-boven moet wezen, als dat dit alles zoo geregeld heeft .

Bij het huisbezoek verneemt hij bij de arbeidersvrouw,met wie hij spreekt over eeuwige belangen : Hoorreis,meneer ! schei daar maar mee nit, want m'n man zeit, datals we dood bennen, dan bennen we dood ; dat heeft hijop de vergadering gehoord . En ik geloof net als m'nman, weet u!"

De pastor verneemt, dat in de kroeg aan philosophicwordt gedaan, aan de philosophic des ellendigen, en hijvraagt zich pijnlijk af, of er dan zooveel causaal ver-band is tusschen drank en philosophic .De pastor gaat de smidse voorbij, en bij het hameren

van den gloeienden bout, en bij bet spatten van de von-ken, hoort hij den maathoudenden zang

15

Breng gij o haat, een ommekeer,Breek gij de slavenketen .En waar gij nog tirannen vindt,Verdelg die potentates .

Wie nog een hart bezit, hij moetSlechts haat in zich gevoelen,Want dy-namiet is nog to goed,Om ons gemoed to koelen .

Wij hebben fang genoeg bemindEn willen eindlijk hates!

De pastor heeft bjj het ontbijt zijn kleine kind aandoen-lijk hooren opzeggen het oude liedje

Ich bin klein,Mein Herz ist rein,Soil niemand drinnen sein,Als Jesu allein,

Hij gaat uit, en vindt, het is tegen schofttijd, den ge-baarden, den geknevelden arbeider, terwijl deze wacht ophet gaar worden van zijne aardappels ; hij vindt dezen meteen kleinen blondes jongen op zijne knie ; hij leert hemmet jets wilds in zijn blik

Ich bin kleinMein Herz 1st rein,Soil niemand drinnen seinAls Lasalle allein .

1s

De pastor bekomm ert zich .Als hij straks geroepen wordt bij bet ziekbed van den

arbeider, dan verstaat de arbeider hem niet . De taaldes Evangelies is eene vreemde taal voor den arbeidergeworden . Als een naklank van iets nit zijn lang vervlo-gen jeugd, komt het hem niet geheel onbekend voor . Maarde pastor voelt het : hij zou dien zieke, dien welhaaststervende, zeker flog wel veertien weken catechisatie moe-ten geven, voor deze hem zelfs maar verstond . En depastor bidt bij dat sterfbed ; wat zal hij antlers doers danbidden?

En als hij bier de dear uitgaat, de straat op, danhoort hij de toonen van de Marseillaise ; en bij bet om-slaan der straat : jongens, manners, vrouwen, mode banieren,agenten, honger, geen God! Misschien bereiken cue toonenvan de Marseillaise flog de ooren van den stervendenbrooder; hij zal dan den geest wel geven met saamgekne-pen lippen, en stomme smart zal wel spreken uIt zijnlaatsten blik !

En als de pastor straks komt op bet kerkhof : en hij looptdaar eons road, als een eenzame, deze graven voorbij, en datpraalgraf langs, naar dien hook, den armenhoek, waar degraven flog geen zes stuivers kosten ; en als hij daar staat tus-schen die arme dooden, zijne doode gemeente, en henziet naast elkander liggen : den wever, den machinist,den loopjongen, de koffiepikster, den conducteur, denstraatveger, de water- en vuurvrouw, den karreman, devrouw, die altijd bet plaatsengeld beurde onder betzingers, den kellner, den schoenpoetser, en de agentendaar weer, daar flog altijd tusschen ; - en als de pastor

17

denkt, dat deze alien denkelijk gestorven zijn zonder Godin eerie ellendige sociale wereld, - en dat zij, zoovelenten minste, volgens zijne leer naar de verdoemenis zijn ! --dan houdt hij zich het hoofd vast van bekommering enhij zucht : Och ! Heer ! is er geene wederherstelling alleydingen? is er geene conditioneele onsterfelijkheid?

Het is wel, pastor! maar laat die verzuchting niet luidevan den preekstoel gehoord worden . Laat het een stilgravamen blijven naar den eisch der gravamina, tot hetgroote convent, de groote Synode daarboven !

Niet waar, M. H. ook de evangeliedienaar ziet zoo den so-cialen nood ; maar hij heeft nog zoo zijne eigenaardige be-schouwing bovendien. Hij ziet niet den rook alleen, diehet slagveid overdekt als met een kleed, maar ook demenigte van gedooden en gewonden onder dien rook .

Zietdaar, M . Heeren waarde Broeders ! eenigermategetracht de velerlei sociale nooden a to herinneren .Elke sociale nood is eene sociale quaestie, eene vraag naar°een antwoord . Voor wij nu echter aantoonen, wat deevangeliedienaar als antwoord op de quaestien to doenheeft, doet, of gedaan heeft, zij het mij vergund, a ooknog to herinneren wat anderen gemeend hebben op diesociale quaestien to doen ter oplossing .

2

EENIGE ANTWOORDEN OP DE SOCIALS VRAGEN .

1 . HET SOCIALISME .

Een der eigenaardigste antwoorden op de sociale vragenis, wat men gewoon is socialisme to noemen .Wat is socialisme?Dit is gemakkelijker gevraagd, dan gezegd . De vraag

doet denken aan den grooten Thorwaldsen, then deze inRome woonde . Een jonge Deen, pas overgekomen, doethem de vraag : ,, Hoeveel dagen, Heer Professor, zal iknoodig hebben, om Rome to leeren kennen?" - Totnlijn spijt", antwoordde Thorwaldsen, „zal ik u dat nietkunnen zeggen ; ik ben pas tien jaren hier, misschienzult gij het wel aan een antler willen vragen ."

Daar is zooveel geschreven over het socialisme doorvriend en vijand, door bevoegden en onbevoegden, daarzijn zooveel schakeeringen in het socialisme, dat hetbijna lichtvaardig geacht moet worden nog meer er overto schrijven, nog meer er over to spreken, opdat despraakverwarring niet to grooter worde. Ieder heeft denmood vol van bet voor en het tegen van het socialisme ;zoo ver men den mood namelijk niet vol heeft van de

19

kerkelijke quaestie . Ieder heeft er zijn gereed oordeel over .Ieder heeft roeping zelfs, om er een oordeel over to hebben .

WTij willen wel in rekening brengen, dat dit eenigermateverklaarbaar is uit het feit, dat ieder bij de socialequaestie belang heeft ; de proletarier zoo goed als dekapitalist . Tua res agitur, zou men elkander van alienkant kunnen toeroepen .

tiVij willen ook in rekening brengen, dat de leidersder z . g, socialisten hun best genoeg gedaan hebben omde zaak populair to makers, en dat daarom Kater evengoed recht van meespreken heeft als Belderok, of collegaA. J. Westhoff evengoed als Domela Nieu`venhuis, al heeftdeze laatste wat meer van Marx gelezen dan zijn opponens .

Maar dit neemt niet weg, dat juist daardoor to spoediggeroepen wordt : Leve, of weg met bet socialisme ! Datalles maakt studie van bet socialisme niet gemakkelijker,noch korter .

Het is daarom ook met alle bescheidenheid, dat wijbier gaan durum zeggen, wat wij voor socialisme houden ;en bet zal wel hlijken, dat dit wat anders is dan demeesten denken, ook onder de z . g. socialisten zelven .

Wij houden bet socialisme in zijn wezen voor nietsanders dan een oeconomisch stelsel . Het behoort t'huisin den kring der staathuishoudkundigen van beroep ;ten minste, bet moet daar t'huis behooren . Ontdaan van aldie dingen, die iedereen er aan wilde ophangen, of nogaan zal willen ophangen, biijft er niets spedfceks aan betsocialisme over dan die theorie van staatsoeconomie,welke onder al de theorieen dienaangaande misschienniet eens geheel nieuw heeten mag .

20

Sociaal staat tegenover individ ueel . Het socialismstaat tegenover het individualisme op het gebied van destaatsoeconomie . Toen de gilden hun tijd uitgediend had-den, en het was om velerlei redenen goes, sat zij uitge-diend hadden, toen was het vooral Adam Smith, die doorzijn invloed gedaan kreeg, sat het individualistisch stelselop oeconomisch gebied ingang vond . Wij maakten erreeds met een enkel woord melding van . Hij vond, el~iedereen vond het na hem, sat eigenbelang de eenigstewaarborg moest wezen tusschen de arbeiders en de ar-beidgevers . Daar moest vrijheid bestaan . En die vrijheidkon niet beter bestaan, dan wanneer ieder als individu op zichzelf stond, aan geene gildevereenigingen gebonden, nochdoor staatsprotectien beperkt . Die vrijheid, door eigen-belang versterkt, zou op het gebied van handel, industrieen arbeid, de beste waarborg zijn van het welgelukkender volkshuishouding . De concurrentie daaruit geborenzou een breidel wezen voor machtsoverschrijding der ar-beidgevers, en zou een prikkel wezen voor den arbeider .De arbeiders zelven begroetten langzanlerhand sit stelselmet vreugde, merle onder den indruk van de begrippender eeuw, welke niets zoo zeer schenen to vreezen alsknechtschap en slavernij, zoowel op geestelijk gebied alsop elk tinder gebied . Laissez faire! laissez alley! was delens . De paarden eigenbelang en concurrentle, werdenvoor den wagen gespannen, en : fouette cocker! grog hetlangs alle takken van industrie . 1 )

Het is duidelijk geworden, sat sit stelsel van ieder ar-beider voor zich, sit individualisme zonder regelendebemoeiing van staatswege, sit pure anarchisme, langza-

21

merhand den workman weerloos heeft gesteld tegenoverden werkgever, en dat door de concurrentie zonder gren-zen steeds ulcer werkgevers hot moesten gaan opgeventegenover grootere werkgevers . De kleinere bags verliesthot tegen den gi ooteren bags , deze tegen eene corporatievan bazen, deze veer tegen eene grootere corporatie vanbazen en kapitalisten . Onze tijd is rijk aan steeds groo-tere corporation van handel of industrie . Wat blijkt hier-uit ? Dat aaneensluiting, samensmelting beter is dan irl-dividualisme . Sanlenslultlng is socialism e, is collectivism e .

C'ollectief handelen is beter dan individueel handelen .Dit collectivisme, deze concentratie is de geest van onzentijd . Men bedenke, hoe de staatsbesturen van dit collec-tivisme ook uitgaan . De staat is er op uit alle spoor-wegen onder zijn beheer to krijgen . Welk eene spoorweg-corporatie is de staat ! De staat is socialist op hot ge-bied van spoorwegen . De staat is er op uit geweest alleonderwijs der kinderen onder zijn toezicht to krijgen, jamoor dan onder zijn toezicht to krijgen, en wel bepaaldde richting van hot onderwijs over alle kinderen in zijnehand to krijgen . De staat is socialist op hot gebied vanhot onderwijs . Op hoeveel groote takken van bestuur isde staat reeds tegen hot individualistisch stelsel, is destaat reeds socialist ; zoo op hot gebied van hot postwezen,van hot telegraafwezen !Ware hot niet good, dat de staat flog eon weinigje

verder ging ? Dat hot ook alle handel naar zich toe trok ?Dat de staat de eenige handelaar was in den staat, enalle kooplieden agenten van handel ? Ware hot niet good,dat de staat alle industrie naar zich toe trok, en de

22

eenige industrieel was in den staat, en alle fabriekanten,technici, timmerlieden, smeden en metselaars eenvoudigproducenten waren in dienst van den staat, dus industri-eele ambtenarev ? Ware het niet goed, dat de staat allebakkerij en slagerij en visscherij naar zich toetrok, en deeenige bakker, slager en visscher was in den staat, zoo-dat alle bakkers en slagers en visschers eenvoudig amb-tenaren werden op het gebied van de volksvoeding ? Warehet niet goed, dat de staat de eenige grondbezitter werdin den staat, zoodat alle grond collectief eigendom werd,en alle boeren en arbeiders ten platte lande ambtenarenwerden van cultuur ? Hoeveel zou er dan niet uitge-wonnen worden, dat nu als overwinst of kapitaalrente inden zak van weinigen terecht komt ? Weg was de kapi -taalspons ! weg was de plusmakerij ! weg was het to grooteonderscheid van standen ! weg was de expropriatie ! wegwas de doodelijke concurrentie! weg was het verschrik-kelijk individualisme !

Men vraagt waarom het socialistisch beginsel, reeds inpraktijk gebracht bij onderwijs, spoor-, post-, en telegraaf-wezen, niet verder toegepast op cue productie-middelen ?

Mijne Heeren ! Het socialisme of collectivisme is bezigdeze verdere toepassing to bewerken ; begeert die met allemacht, als eenige oplossing van alle sociale nooden .

Wij hebben hier den tijd niet, om historisch na to gaan,hoe dit uocialisme geworden is, wat het nu is . Wij zoudenantlers op eenigzins soortgelijke verschijnselen moeten wijzenin de wereldgeschiedenis ; wijzen op het Boedhisine vanoeconomische zijde beschouwd 2) ; wijzen op de regeeringvan Pericles en Ephialtes, met hare cleruchieen en leitour-

23

gieen, net hare schouwburggelden van 2 obolen, en de~daggelden voor volksvergaderingen, en met hare ver-deelingen van het batig saldo uit de staatskas 3) ; wijzenop de Republiek Van Plato 4) ; en wijzen op de eischenvan de slavers bij den slavenopstand onder de Romeinemwij zouden niet moeten wijzen op de oeconomische

toestanden der asketen en den monnikenorden.Maar wij zouden wel verder kunnen onderzoeken, i n

welke mate Hu yo cle C ro ot, als de grondlegger van betContrat Social deel had aan de socialistische begeertenen uitingen 5 ) ; kunnen onderzoeken hoe Tliwnas Hobbesmet zijn ,,belluni onmium contra omnes" tegen bet indi-vidualisme over stood 6), door John Locke gevolgd werd ;kunnen onderzoeken hoe Benedictus de Spinoza 7) de opvolgerdeter drie, de voorganger werd van Rousseau in dezen ; van.Rousseau 8), die de groote macht werd in de wereld derstaatsbesturen, door de tijden dei Revolutie been, onderde liberalistische staatslieden, totdat er, tegen Opzoomer,Feringa en van Houten, onder Thorbecke ook door diensliberalisme en door diens opvolgers eene groote breukewerd gedaan aan de leer der volkssouvereiniteit .

Ook hebben wij bier den tijd niet om den historischengrondslag van bet moderne socialisme aan to wijzen inBabeu f ; daarna in St. Simon en diens leerling Fourier ;daarna in Robert Given, Cabet, Dezamy, Proudhon ennog vele anderen . Slechts herinneren wij, dat de JoodFerdinand Lasalle de groote man was, die door zijn mach-tig talent en zijne schitterende persoonlijkheid in Duitsch-land de volksbeweging zoo aan den gang hielp, dat zijne-stem de eerste donder scheen nit de wolk, welke dreigend

24

samenpakte over hot kapitaal-Europa . De kinderen zelfszeiden, volgens hot versje, dat ik a mededeelde, hunavondgebed aan hem op. En hot volksgeloof, langen tijdna zijn flood, liet hot zich niet afnemen, flat de profeetslechts voor een tijd verdwenen was, om weldra wederto verschijnen .

Bij de vraag naar wat hot socialisme is, verwijlen wijbij al deze verschijnselen en bij deze mannen niet . Hunnetheorieen 4jn opgegeven door de socialismn van dozenflag . Dat is goon socialisme meer . Maar wel herhalenwij : hot socialisme in zijn tegenwoordigen vorm begeertdiets, flan flat hot collectivistisch beginsel, flat reedsheerscht ten aanzien van spoor, post en telegraaf enonderwijs toegepast worde op alle takken van nijverheiden productiemiddel . En flit socialisme is van Carl Marx,Carl Marx, den grooten leider, den ijverigen schrijver, dendenker, den oeconomist . 9)

M. Heeren'. wilt voor een oogenblik deze quintessens,dit specifieke van hot socialisme vasthouden lo) . En dui-delijk is hot, flat hot socialisme mots meer, maar ookmots minder is dan eene der vole oeconomische theorieen,uitgedacht ter verbetering van den tegenwoordigen maat-schappelijken toestand, vooral van den vierden stand . Hetmiddel is radicaal ; radicaler dan velen zich hot in zijneverreikende gevolgen zelfs kunnen voorstellen : de staat deopenbaring van hot collectivistisch beginsel op elk terreinvan arbeid en vertering. Zoo radicaal, flat men hot heeftwillen noemen eene oeconomische revolutie, in tegenstel-ling van politieke of godsdienstige of kerkelijke revolution,gelijk wij er nu eene beleven .

25

Toch mogen wij niet nalaten terwille van de zuiverheidder voorstellingen, en tee wille van de waarheid, hiereven eenige verkeerde voorstellingen van het socialismeto weerspreken .

a. Het socialism e wil ophef'in y van den eiyendo~n . Ditis niet waar in volstrekten zln. Dit wil het stelsel alsstelsel niet . Daarom heeft Domela Nieuwenhuis, zelfs opzijn standpunt, gelijk dat hij zijn kapitaal houdt, en nietverdeelt . 7elfs het wooed van Proudholl : n La propriete&est le vol" laat deze opvatting niet toe . Om de betee-kenis er van in het Duitsch veer to geven : ,,Elgenthumist Fremdthum ." Of in onze taal zou het ongeveer alzooluiden : Gemeengoed is geen gemeengoed meer . Het soci-alisme als stelsel wil collectief bezit , tegenover privaatbezit, van de productiemiddelen . Het `vil niet eens alleproductiemiddelen, zooals grond en geldbezit , zondervergoeding aan de tegenwoordige bezitters ontrooven .Het laat zelfs privaatbezit in de toekomst toe wat be-treft de genotsmiddelen, en proclameert daarmede geen-zins volkomen gelijkheid van de toekomstige bezitters .wel proclanieert het voor de toekomst het collectief bezitder productiemiddelen, zoodat elk staatsburger zal moetenwerken one to eten, of weelde to hebben . En dat zoumeerdere gelijkheid geven tusschen de menschen onder-ling, zoodat er geen zoo'n gapende klove meer komen kan,als nu de' standen gemaakt hebben, of zoodat ieder hetin zijne macht heeft de brag over to gaan van armoede engedwongen onthouding tot brood en weelde . ledereen,onder z. g. socialistische sprekers, die in zijn spreken aan

26

het yolk den indruk geeft, dat het socialisme eene ver-deeling wil van huizen geld en grond, en die aldusden hartstocht van de begeerte gaande maakt, zou ik ineen eerlijk debat zeggen, dat hjj buiten de orde gins,

dat hij niet het socialistisch stelsel bepleitte ; dat hij hetnog bestudeeren moest, en dat hij agiteerde voor jetsantlers dan voor het specifiek socialisme . Daarom, zoo dik-wijls dit aan het stelsel wordt aangehangen, als bij het stelselbehoorende, moet dit er weer afgenomen worden als niet eraan behoorende . wjj hebben er belang bij, dat hetstelsel naakt, in het specifieke, gekend worde als eeneoeconomische theorie. WTij zullen straks zeggen waarom .

b . Bet socialisme is ntaterialistiseh . Dit is niet waarin volstrekten zin . Het socialisme heeft niets met hetmaterialisme to maker, evenmin als met eenige anderegodsdienstige richtlng . 1k zeg flog eens : het is eeneoeconomische theorie, en als zoodanig indifferent . Is ookhet collectivistisch telegraafwezen materialistisch , watzijne godsdienstige gevoelens betreft ? Wel hebben dez.g. socialismn zich grootendeels aan het materlalismeaangesloten ; of liever, wel heeft het socialisme zijnemeeste aanhangers gevonden onder de materialisten .Doch het heeft dit gevonden niet als stelsel ; het heeftdit gevonden door de niet noodzakeljjke aanhangsels vanhet stelsel . Die met Christelijke argumenten tegen hetstelsel to velde trok, zou ik evengoed op zijne ongerjjmd-heid wijzen, als die het stelsel met materialistische forti-ficaties omringde . Iedereen onder de z, g . socialistischesprekers, die in zijn spreken aan het yolk den indruk

27

geeft, dat het socialisme gebroken heeft met den oudengodsdienst, en dat het stelsel het materialisme omhelst,zou ik in een eerlijk debat zeggen, dat hjj buiten deorde grog ; dat hij daarmede niet bezin was bet socialis-tisch beginsel to bepleiten ; dat hij agiteerde voor jetsanders dan voor bet specifiek socialisme . 1k zou henswillen vragen, wat dit agitatiemiddel eigenlijk aan dewaarde van zijn stelsel zou kunnen toevoegen . Daarom,zoo dikwijls het materialisme aan dit oeconomisch stelselwordt aangehangen, moet dit er weer afgenomen worden, alsniet er aan behoorende . ti ij hebben er belang bij, dathet stelsel, naakt, in het specifieke, gekend worde alseene oeconomische theorie . \Vjj zullen straks zeggenwaarom .

e . Het socialisme wil opheff?ng van liet 1iuwelijk . Ditis niet waar in volstrekten zin . 1k zou tot zoodanigenspreken : Gij wilt bet ; maar het stelsel proclameert hetniet . Die opheffinn van het huwelijk heeft met hetstelsel niets to maken . Het tweekinderen stelsel, of de,,Engelmacherei", of het stelsel van Malthus 1 1) zou opzich zelf een oeconomisch vraagstuk kunnen zljn . Enhet is het . Maar dit is jets anders dan de opheffing vanhet huwelijk . Ook behoefde zelfs Malthus' theorie nogniet consequent met het socialisme samen to gaan . Dezevoorstelling is een agitatiemiddel . Daarom alweer, zoodikwijls dit aan het stelsel wordt aangehangen, als bijhet stelsel behoorende, moet dit er weer afgenomenworden, als niet er aan behoorende . wjj hebben er be-long bij, dot bet socialisme iiaakt, in het specifieke,

28

gekend worde als eene zuiver oecononnische theorie . Wijzullen straks zeggen waarom .

d. Zoo is het ook onjuist, dat bet soeialisme de anar-

chie wit. Integendeel : de tegenwoordige, door den staatnog niet geregelde, individualistisehe wijze van arbeid enloon en vertering is anarchisch . De socialistische staatzal een ijzeren staat zijn van wetten en ambtenaren,welks gelijke er niet wezen zal . Zegt tot de e .g. socia-

listische sprekers, dat zit d it dnideiijk uitwerken . Wij

hebben er belang bij, dat bet yolk ook wete, dat desocialistische staat evengoed monarchaal kan wezen alsdemoeratisch republikeinsch, en dat bet algeineen stem rec/itniet absoluut of specifiek tot bet stelsel behoort .

e . Zoo is het ook onjuist dat, - neen, wij houdenbier op .

Maar wij constateeren : dat bet socialisnne, zooals betvoorgesteld wordt, ook door vele leiders, volgebangen ismet allerlei nevenzaken, nevenbegrippen, en aanhangsels,die er niets merle to waken hebben . Laat bet ontblootworden van deze zaken, die in veler oogen bet juist nietaannenlelijk doen scbijnen, en verwerpelijk . Laat vallendat materialistisch aanbangsel ; laat vallen de beschuldi-ging alsof bet diefstal goedkeurde, en anarchie, en opbef-fing van bet huwelijk en familieleven . Zoo mope betcollectivisme daar staan in zijne voile waarde, in zijnespecifieke waarde !

,,Daardoor zal bet juist gaan rijzen in de oogen vanzees velen !'' zegt gij .

29

Met uw verlof, ik betwijfel bet. De socialistische leiders,zelfs Marx eenigzins, hebben het gevoeld . Hebben zijgeheel zonder reden die hulpbenden van materialisme,enz. in dienst genomen ? Zeggen zij niet conduit, datbet socialistisch stelsel flog in lang niet kan verwezen-lijkt worden ? Dat de expropriatie flog eerst veel aroo-tere afmeting moet verkregen hebben ? Dat de ellendeeerst flog veel dieper moet gaan zitten ? Erkennen zijzelf niet, dat en stemrecht, en de materialistische beroe-ringen, en vrijheid van huwelijk, enz . agltatlemlddelen zijn,om de beroerlng aan to zetten en levendlg to houden ?Uit al de speeches van Domela Nieuwenhuis blijkt zijneuitnemende bekendheid met het collectivisme : maar dathij het democratische element tot hulptroepen aangewor-ven heeft, is dat niet het duidelijk bewijs van zijn eigenongeloof aan de vatbaarheid van bet yolk voor bet socia •lisme ? -- Nog eens, dat het collectivisme char sta eenzaam,in zijne naaktheid ! En ik geloof, dat dan de bespre-king der zaak zelve er zeer hij winners zal ; l,ij zalnamelijk teruggebracht worden tot waar zij to huffs be-hoort, n. l . in den kring der staathuishoudkundigen .Want ik herhaal : bet is een pour oeconomisch stelsel .Daar in dien kring zal het wel spoedig als eene

dien vele theorieen erkend zijn, die men bet beste doet,maar hij de „lllstorische categorieen" in to deelen .

Maar bet yolk, dat flu joist de aanhangsels ziet, en diewel begrijpen kan en toejuicht, zal, als bet bet collectivismeals stelsel begrijpen moet, en dat in zijne theoretischenaaktheid moet beredeneeren, bet wel spoedig genoeg denrug toekeeren . Het zal zeggen : de kleeren warm

30

mooier dan de vrouw . Want het yolk heeft flu nooitbekend gestaan wegens zijn lust tot onderzoek van aller-lei afgetrokken stelsels ; behalve natuurlijk het gerefor-meerde yolk ; dat men het prijze !

Vraag flu eens : Hoe staat de pastor met betrekkingtot bet socialisme ? dan kan het antwoord niet antlerszijn, dan : de pastor als pastor heeft er hoegenaamd nietsmerle to maken .Wat heeft zijn pastoraa~ met een oeconomisch stel-

set van doers? Tot het specifiek pastorale behoortvolstrekt niet, het aanhangen van een of antler oeco-nomlsch stelsel . Evenmin als tot het specifiek pasto-rale behoort, dat de leeraar zich inlaat met de medischezijne van de vaccinatie ; of dat de leeraar zich gebruikenlate als politiek agent bij de verkiezingen voor de TweedeKamer der Staten Generaal ; of dat de leeraar ijvert voorvegetarianisme, en homoeopathie . Al deze dingen gaanbuiten bet ambt om , en waar zulks geschiedt, moet zulksaangemerkt worden als relatief geoorloofde liefhebberijenvan den pastor als gewoon menschenkind . Laat de pastorin een vrij uur erwtjes planters in zijn groententuin, of

laat hij met zijn eigen photographisch toestel photographietjes maken van zijne kinderen in zondagsgewaad ; oflaat hij de voldoening hebben zijne eigene uurwerken torepareeren ; of laat hij zijn vrij uur doorbrengen in hettweet zijner speeches op kiezersvergaderlngen ; laat hij . . . .laat hij ook wat aan staatsoeconomie doers, waarom niet

31

Ik wil niet beweren dat bet een zoo onschuldig is als betander ; b, v. dat ijveren in de politiek door jonge predi-kanten . Maar een mensch moet toch eens zijn vastela-vondpakje aanhebben, en waarom niet de jonge predikanteens tegenover antirevolutionaire ki~zers

Maar vaststaan moet het, dat bet specifieke van betpastorale arnbt in iets anders gelegen is, dan in relatiefgeoorloofde aardigheden . Laat dus een pastor wat doersaan volkshuishoudkunde, en zoo ook eenigermate bet socia-lisme bestudeeren, aauhangen of bestrijden, - dat is wel'.Maar gansch gerechtvaardlgd als pastor staat hij, totwien de vraag komt, wat dunkt a van het soclahsmeen die dan antwoordt , ik durf bet u niet zeggen ; bet iseen oeconomisch stelsel, ziet ge ; ik beb bet wel eeniger-elate bestudeerd, maar vraag bet aan de oeconomistenvan professie, aan Prof d'Aulnis de Bourouil, of aan E .de Laveleye .

lets anders is bet, wordt er gevraagd, hoe staat depastor met betrekking tot de sociale vragen, of de socialenooden ? Daar gaan wij bet antwoord straks op geven .

2. DE KATHOLIEKE KERK .

Een ander antwoord, eene andere oplossing van desociale vragen wordt gegeven door het Katlzolicisme . 12 ) Wijdenken bier aan den Mainzer Bisschop von Ketteler, enmeer nog aan den kapelaan van Gladbach, Hitze .

Gelijk altijd en overal, is bet Katholicisme ook in dezequaestien met eene onnavolgbare pretentie opgetreden,en met eene voorgewende vastheid van overtuiging, die

32

de overtuiging bijna voor echt zou doen doorgaan . Alsaltijd polemisch, waar zelfs de poleruiek rusten kon enrusten moest, krijgt eerst het Protestantisme de grooteschuld van alien socialen nood . ,, Het Liberalisme is de zoonvan bet Protestantisme, en de vader van het Socialisme",is het woord van Hohoff. „Verkfirzung, Zurucksetzung,and Beraubung der armeren Classen ist allenthalbendie Signatur der nReformation" genannten Umwalzung,"zegt Dollinger . ,Der Protestantismus ist die Religiondes Privateigenthums, die Religion der Bourgeoisie", zegtLiebknecht. Alle kleinere goden hebben het die grootegoden nagezegd. Nu, wij zijn gewoon van die zijde deschnld van zoowat alles to krijgen .

Het spreekt van zelf, dat de eenige oplossing van densocialen nood alleen to vinden is door terugkeer totde Roomsche kerk. Maar behalve deze woorclen, moeterkend, dat de Roomsche kerk met Karen welbekendenijver bezig is veel to doer binnen hare grenzen voor harearbeiders .

Een n Verband deutschei' inclustrielle and Arbeiter-freuncl e" breidt zich nit van Oost tot west in hetKatholieke Duitschland . ,,Zijn werkkring is ruim genoeg .Naast bemoeiingen, die met de kerk in onmiddelijkverband staan, streeft het naar versterking van denpersoonlijken hand tusschen werkgever en arbeiders . Hetijvert voor de verbetering van woningen, voor de op-voeding der werklieden, voor hunne technische vorming enontspanning. Het bevordert maatregelen ten bate vanhunne gezondheid en veiligheid in het bedrijf . Zieken-bussen en spaarbanken, ondersteunings- en voorschot-

33

kassen, pensioen- en weduwenfondsen, scheidsgerechtenen voorbehoedmiddelen tegen ongelukken, het verschaf-feli van goedkoope levensmiddelen en de bestrijdingvan het koopen op crediet - dit alles en meer staat opzijn programme 13 ) ." De ziel der beweging is kapelaanHitze . ,,Sticht werklieden-vereenigingen" is zijne lens . Ende Roomschen doer het. Een net van arbeidersvereeni-gingen breidt zich over het geheele land nit, en gaat totover de grenzen . De Roomsche taktiek is, binnen degrenzen van het parlement tot vreedzame oplossing dertoenemende moeilijkheden merle to werken, en buiten betparlement zoo mogelijk bet toenemende getal socialistento brengen order het net der arbeidersvereenigingen, enzoo in de fuik der kerk .

Wij moeten toegeven, het Katholicisme met zijnen rus-tigen, vaster gang door de eeuwen, met zijne doortastendebeslistheid ook alweer in deze dingen, zou bijkans eenigenwaarborg geven voor eenige oplossing van de socialsquaestie . Welke krachten, welke energie, welke constants,onwankelbare overtulging, (voorgewend of niet), welke ge-zellenvereenigingen, welke broederschappen, welke con-gregatien, welke litterarlsche krachten, welke alles rege-lende leiding van boven of !

Toch sta dear tegenover de twijfel aan het welgelukkenvan de Roomsche oeconomlsche ondernemlngen . Allepogingen der Jezuieten, energieke pogingen, om ideaal-Roomsche republieken op to richten, zijn op niets uitge-loopen . Tear de voet van den Jezuiet gestaan heeft,dear groeit geen gras meer. Dear schljnt een vloek ophun werk altijddoor to roster . De prijs ontgaat altijd

3

34

Lun besten ijver. Het noodlot is tegen hen . Hoe over-tuigend heeft Warneck dit bewezen ten opzichte vanide Roomsche missies, in zijne ,,Protestantische Beleuchtung der Romisch en Angriffe auf die EvangelischeMission"!Maar daarvan afgezien flog . De richting van den

Roomsehen geest is niet tot den arbeid gekeerd . HetRoomsch ideaal is de monnik, die de wereld ontvliedt .Volgens Thomas van Aquino richt zich het contemplatieveleven naar God, het actieve leven naar de wereld . Helaas,ale mensch moet werken ; antlers komt hij om van denhonger ! Ook volgens de Roomsche ethiek is arbeid nietmeer dan een noodzakelijk kwaad. Hoe gelukkig, dat depraktijk der Roomsche kerk inconsequent staat tegenoverhare leer! Ook char blijft de natuur van den menschsterk en taai tegenover een aangenomen ideaal

Toch verstaat de Roomsche niet wat de Hervornling alsProtestantsch ideaal gegeven heeft in dit opzicht, nam. d eindividu vrij maken, de wereld inzenden en laten arbeiden .Luther heeft dit onderscheid op zijne eigenaardige wijzegezegd : ,,Eine fromme Magd, so sie in ihrem Befehhingehet, nach ihrem Amt den Hof kehret, den Mistausbringet, oder emn Knecht, der in gleicher Meinungpfluget and saet, gehen straks zu gen Himmel auf derrichtigen Strasse, dieweil ein anderer, der zu St . Jakoboder zur Kirche gehet, sein Amt and Werk liegen lasst,straks zur Holle fahrt." Kan de Roomsche ethiek ophet stuk van arbeid wel dat fondament geven, waarop eenoeconomische staat bloeien kan?

En dan is het bovendien natuurlijk to betwijfelen of

35

de roep om vrijheid en meerdere gelijkheid, door de lagerestandee aangeheven, op den duur met crest beantwoordzal worden door een godsdienst, die niets van het demo-cratische heeft, De Roomsche kerk weet altijd tegemoetto komen ; gelijk zij nu heeft weten to doen ten opzichtevan het Septennaat, zoo ook in de arbeiderskwestie . Maaris het haar crest net haar geven ? of is het geven omto nemen ? Geeft de Hierarchic ooit eenigen waarborgvoor individueele vrijheid ? En zonder individueele vrij-heid is er immers nooit eenige kans voor eenige ethischeontwikkeling , en zonder ethische ontwikkeling is er nooiteenige oeconomische welstand mogelijk ; dat stellen alleoeconomiscen voorop . Hierin flu, in dat ontrooven derindividueele vrijheid ligt de eeuwige zwakheid van hetKatholicisme ten opzichte van alle volksontwikkeling ; enhet zal blijken ook tegenover de sociale nooden de oor-zaak to zijn, waarom het Katholicisme niet bij machtezal zijn ze op to lossen . Haar zal niet oaten, wat haarnooit gebaat heeft, de ontzaglijk rijke hulp, die zij inmilddadigheid openbaart, die wellicht tot op de 19e eeuwzonder wedergade is geweest. Geene aalmoezen heffen eenyolk op . Individueele vrijheid, geef de volken dat, o Ro-manisme ! Zonder dat zijn zelfs landen als Italic en Spanje,aan grond en geesten zoo rijk, oeconomisch to gronde ge-gaan . Rome's ethiek heeft dat beginsel nimmer gekend,en dat wreekt zich natuurlijk .

De . consequentie van die ethiek is op het laatste, devolken to ketenen . En dat zal toch geene oplossing wezenvan de sociale vragen !

En de oeconomische vervulling der laatste consequentie

36

is de wereld tot een groot klooster to makers . En datzal toch geene oplossing wezen van sociale vragen !

I, missa est !

3 . CHRISTELIJK SOCIALISME .

Naast de Roomsche proef tot oplossing van socialevragen staat die van den hofprediker Stocker, met zijne,,Ohristlich-Sociale Arbeiterpartei" . \Vij zeggen er hierflog niets van, dewijl wij straks daarover ons oordeel wen-schen to geven, als wij gaan vragen, wat de verhoudingbehoort to wezen van den pastor tot de sociale vragen .

wel willen wij hier aan de rechterzijde des heerenStocker stellen de werkzaamheid van het tegenwoordigePatrimonium, en aan zijne linkerzijde den arbeid van wijlenden Engelschen prediker Frederick Den ison Maurice . Hetstreven van alle drie is door henzelven genoemd, of zoumen willen noemen : Christelijk social isme . Zoo verschil-lend echter als het dogmatisch standpunt is der drie, zooverschillend is ook hun werken .

Patrirnonium is in gereformeerde handers geraakt enziet van zelf in den terugkeer tot de gereformeerde leerder kerk bet groote middel van verlossing, bij al deandere middelen tot hulp . Het verraadt het Roomschebeginsel en loopt ook evenwijdig met dat streven .

Maurice is de aan geene kerkelijke formules gebondengeestelijke, van ketterij verdacht, en daarom door de cu-ratoren van Kings-college als professor ontzet . Hij heeft,na de trades-unions en de cooperatie, stemrecht verlangdvoor den werkman, maar niet dan bij zedelijke en ver

37

$tandelijke ontwikkeling van den arbeider, waaraan hij zelfzjjn leven heeft tenkoste gelegd .

Stocker, tusschen beiden in, de orthodox, geflankeerd doorden gerefornleerde en den bijna evangelische, neemt totbasis het Christelijk geloof en de liefde tot keizer en va-derland, en formeert eene nieuwe partij, bij al de partijendie er reeds zijn .

Hoe lofwaardig het streven van een Maurice 14) is ge-weest en dat vary Stocker, toch is er in het woord Chris-telijk socialist" en ,, Christel ijk socialisme" jets, dat mijnsinziens geen reden van bestaan heeft . Vatten wij hetwoord socialisme op, in de boven door ons uitgelegdebeteekenis, als eene oecon omische theorie, dan voegt hetadjectief Christelijk al zeer wonderlijk daarbij . Men zouevengoed van Christelijk telegraaf= en postwezen kunnenspreken. Daarom moet aangenomen worden, dat het woordChristelijk socialisme dienst doet als tegenstelling tegenb . v. het materialistisch socialisme . Doch het is jetsgewaagds met die tegenstellingen . Op dezelfde manierzou men ten opzichte van den rev olutiegeest als Christe-lijk man kunnen gaan spreken : Neen, gjj materialistischerevolutionairen, met u gaan wij nimmer merle; wjj zijndaar tegen ; wij zijn dus anti, wjj zijn Christelijk revolu-tionairen. In de praktijk bestaat deze tegenstelling tegen-woordig werkelijk . Zoo is ook de naam Christelijksocialisme'' in de wereld gekomen, meer als negatie danals positief begrip .

Mijns inziens gaat het Christendom to ver, als hetmeer dan de ethische fondamenten geeft voor eene oeco-nomische ontwikkeling, en als het zelf het gebouw gaat

38

optrekken van juridische of oeconomische orde, waartoehet alleen geroepen is den grondslag to leggen .

Ditzelfde geldt ook tegenover het Ethische socialisme"van Dr. Martensen 15)

4 . STAATSBEMOEIING EN EIGEN HULP.

De meest vruchtbare manier van de sociale noodennit den weg to helpen, zou tot nu toe hebben kunnenzijn die van wettelijke verordeningen van den stoat uit-gaande, en van het opriehten van vereenigingen van dearbeiders uitgaande .Wij kunnen niet zeggen, dot de manier der wette-

lijke verordeningen van staatswege een stelsel is op oeco~nomisch gebied . Want deze verordeningen goon niet vaneen vast beginsel of leidende gedachte nit ; zij zijn in dennood geimproviseerde hulpverordeningen .

In den nood, zeg ik. Want bet moet met schaamte erkend,dot de arbeider zelf reeds long bezig was zich to reddentoen de stoat eerst begon merle in to grijpen ; evenzoo,dot eerst de nood, bet gevaar, en niet bet solidair zichgevoelen, tot die verordeningen den stoot gaf . Zoo is bierto laude de enquete eerst gevolgd op bet meer dreigendaanzien van de sociaal-democratic . In Belgie eerst na denLuikschen orkaan. In Frankrijk hebben de barricades eerstde verplichting van den stoat wakker geroepen ; inEngeland de verschrikkelijke, tweemaal herhaalde, oploopender Chartisten, onder O'Connor en Stephens .

Maar hoe don ook, bier en door zijn wettelijke verordenin-gen gekomen, bet worde dankbaar erkend ; en er zullen

39

er meerdere komen . Zoo zijn in Engeland de verordeningengekomen, dat geene vrouwen in de mijnen mogen gebruiktworden ; dat er een normale arbeidsdag is van niet overde 9 of 10 uren ; dat geene fabriekanten, door kunstigingedeelde werktijden, den vastgestelden werktijd voorkinderen overschrijden ; dat voorts inspecteurs van staats-wege voor de nakoming dezer wetten zorgen . Zoo zijnverordeningen gekomen ten opzichte van de gezondheids •bevordering in fabrieken en mijnen . Zoo kwam inDuitschland de verordening op de verplichte assurantieder werklieden, zoo tegen ziekte, als tegen ongelukkenbij het werk . Zoo zijn er voorstellen ingediend tot ver-bod van den Zondagsarbeid in fabrieken, werkplaatsenen bouwondernemingen, en tot beperking van den ar-beidsduur voor volwassen mannen . Zoo is er in Belgieeen groote arbeid door de regeering order harden ge-nomen . Zoo wachten wij ook hier na de enquete grootedingen, of indien maar kleine dingen ! En bij dat allesheeft het sfaats-onderw s eene vlucht gekomen, die wel on-evenredig den hoogere klassen meer dan de lagere klas-sen finantieele hulp doet toevloeien, maar die toch degroote massy van het Noorden tot het Zuiden krachtigmerle omhoog heft .

Stel flu naast de staatsverordeningen het beginsel vaneider hulp, waarmede de werkman begrepen heeft zelfzijn toestand to moeten verbeteren, en welke openbaarwordt in cooperatie, in trade-union en zooveel meer , wel-ker uitkomsten niet hood genoeg kunnen aangeslagenworden ; dan is het zoo onduidelijk niet, dat en de staaten de werkman bezig zijn op het terrein van socialen

40

flood naar elkander toe to werken van verschillende zijde ;en dat bet oogenblik, waarop en de staat en de werkmanelkander bereikt hebben, en de hand drukken, bet grooteaanstaande moment zal wezen van de nieuwere, betere,oeconomische orde .

Of niet de revolutionaire, democratische geest aan deeene zijde, en de egoistische, plutocratische geest aan deandere zijde deze ontmoeting zullen verhinderen, zal deeerstkomende geschiedenis wel leeren . Het zou jammer zijn .Een minister als Modderman heeft bet altijd gevreesd .

Daar is boven op den berg flog maar een enkele steepbier en daar losgeraakt . Wie kan zeggen, voor die stee-pen beneden zijn, of zij niet onderweg andere steenenmerle losgerukt hebben, die op bun heart in den val an-dere zullen losrukken, zwaarder en grooter, tot een ge-meenschappelijk donderend neerploffen in verwoestendevaart over bet lachend dal en bet vriendelijk dorp aanden voet ?

Wij hebben bier slechts eenige, niet allerlei soort vanproeven van oplossing der sociale vragen a herinnerd .Ongeduldig vraagt gij reeds : Wat doet de evangeliedie-naar ? Of wat heeft hij, wat behoort hij to doen ?

DE EVANGELIEDIENAAR .

Bij de beantwoording van de vraag n hoe de evange-liedienaar staat of to staan heeft met betrekking tot desociale vragen", zullen wij twee dingen op den voorgrondstellen, n . l. wat hij niet to doen heeft, en wat hij welto doen heeft .

WAT DE EVANGELIEDIENAAR NIET TE DOEN HEEFT .

1 . De pastor heef~ zich, diet voor 01 tecgeu legit eollee-

tivisme, of het socialisme ats stelsel to ver]claren, of zich

in dezen partij to stellen, tenzij hij eenigermate oecono -mische specialiteit zij .Het is hiermede flog wat antlers dan met de politiek .

Menig pastor heeft in de laatste jaren zoo zijne bizonderekennis van de politiek gekregen . Ik geloof, dat de onder-wijswet daar schuld of verdienste aan heeft, out niet toverzwijgen de agitatie, waaraan het yolk en ook de leeraarsvan zekere zijde hebben blootgestaan . Hoe dan ook, daaris onder ons eene zekere plate van politieke ontwikkelingontstaan, die wellicht in normale tijden, d . w . z . tijden,waaringeene onderwijsquaestie aanhangig is, niet zoo algemeen zougeweest zijn . Maar dit is niet het geval met de oeconomie

42

Misschien, dat de sociale nooden menig predikant tot diestudie drijven zullen ; maar nog is onder de leeraars deontwikkeling in dezen lang niet algemeen ; dat gelukkigook geenszins behoeft. En daarom heeft geen pastor,tenzij hij eenigermate specialiteit worde, zich partij to stel-len tegenover het socialisme, noch naast hetzel ve . Hij zalantlers duchtig medewerken, vrees ik, tot het aanhangenvan de appendices van het socialisme, waardoor het juistzijne kracht onder het yolk gekregen heeft Vat DomelaNieuwenhuis gedaan heeft met opzet, n 1. het socialismebelangwekkend gemaakt door toevoeging van democrati-sche, materialistische en politieke beginselen, dat zoumenig antler pastor dan onwillekeuuig doen . Hij zou hetsocialisme helpen belangwekkend waken, het versterken,tegen zijn zin .

Maar ook zou 4jn onbevoegd oordeel, gelijk altijd,reflexif terugwerken op zijn ambt en de godsdienstigerichting, die hij v orstaat . Kon maar gezegd wordendat zij onschadelijk was, die inmenging in de besprekingvan het oeconomisch stelsel . Maar ik geloof, dat datonbevoegd zich inmengen van predikanten op zoo velerleiterrein het eerwaardig alnbt in den laatsten tijd zees heeftgeschaad .

Wat heeft bet huwelijk tusschen politiek en theologieniet jammers gewrocht, al was het alleen maar dit, dat deburen der jonggehuwden vertelden, dat de theologie niet deminst twistzieke was der twee . Wat heeft het een indrukgegeven, allerlei pamfietten, politieke ongeteekende adver-tentien of circulaires to lezen, en dan later to vernemenJa, dat is van Domine ! Het ,ne sutor ultra crepidam"

43

mag waarlijk ook wel eens aan predikanten toegevoegdworden ; vooral tegenwoordig zijn zij niet boven die waar-schuwing verheven. Het is alsof bet theologisch en kerkelijk veld to klein is om er zelfs eene lange jacht opto houden .

Laat nnij het mogen zeggen, bet pastorale ambt wordser voor bewaard, dat eerstdaags allerlei oeconomischebrochures of voorgestelde oeconomische oplossingen vanden socialen nood van pastorale hand uitkomen !

2. De Pasobeeft zich n iet, als Stock°er, aan bet hoof dvan eene arbeiderspai •tij to stellen, ten minste islet op dendour . Ik zoo bier niet gaarne dais islet den grootsteneerbied over bet socials werk des keens Stocker willenspreken. En toch durf ik zijn pogen, zijn wagen niet, alsspecifiek bij bet pastorale behoorend, tot model to stellen .

Het is bekend, dat deze beer de stichter is van eenechristelijk-socials arbeiderspartij .

Het is bekend, hoe bij eerst de vergaderingen der z . g .socialisten bezocht heeft, om char als machtig debater zichto wagen onder allerlei goddeloos en revolutionair yolk .Inderdaad behoeft men zijne redevoeringen slechts to lezen,om to begrijpen welken indruk die glasheldere taal moestmakes op licht bewegelijk yolk, vooral als die taal meteene volle welluidende stem door de zaal klinkt, vooralals die taal de bewijzen geeft van diepe overtulging, ko-lossale slagvaardigheid, en, meer dais dat alles, van liefde,liefde tot den vierden stand, waaruit bij, de smidszoon,zelf gesproten is .Het is bekend, hoe Stocker daarop gemeend heeft zelf

44

eene arbeiderspartij to moeten organiseeren tegenover desocialistenpartij, en hoe ook daar in die vergaderingen hijzich betoond heeft een volksman en volksleider to wezen,zooals er weinigen in de laatste jaren zijn opgestaan ; enhoe ook daar, bij gedurig debat, voortdurend zijn gemakke-lijk oppositie- en defensietalent den doorslag gaf voor devolksopinie ; zoodat hij in zes maanden verkrijgen kon, watde even machtige volksman Lasalle in geen twee jaren ver-kregen had, n .l. reeds eene partij van 2500 aanhangers .

Het is bekend, hoe hij later gemeend heeft ook denstrijd tegen het Liberalisme der Semieten to moeten aan-binder, overtuigd geworden zijnde, dat, voor de Semieti-sche invloed in pens, bears, kapitaal en religie gebrokenwas, er op den daar geene verbetering voor den vierdenstand to wachten was . Men gelieve in het oog to houden,dat dit zijn motief was voor zijn anti-semitisch handelen .

Het is bekend, wat het oordeel is geweest van geloofsge-noot en vijand over dien, ik aarzel niet het to zeggen, grootenman. Het zij mij alleen vergund, als curiositeit aan to halenhet oordeel van den wereldberoemden professor Virchow op21 Juli 1878 : per begreife nicht, class eine so l~ cherliche Par-tei, wie die Christlich-sociale, in Berlin ilberhaupt existirenkonne; in Berlin, wo alles Lacherliche so bald der verdien-ten Verachtung anheim falle." Wat de Professor nu wel zalzeggen van datzelfde Berlijn, waar hij, bij de laatste ver-kiezing voor den Rijksdag, bij de eerste stemming het nietwinner kon tegen een jong, nog bijna ongenoemd, advo-caat? Dat het oordeel veler liberalen neerkwam op watDr. Max Hirsch zeide, staat vast . Deze Dr. vond in hetstreven der Chr.-soc . arbeiderspartij niets clan : ,,Bauern-

45

fang, reactionares Manover, Unsinn, Spiegelfechterei" ; envoor zooveel hair orthodox Christendom aangaat : ~Volks-verdummung and Volksknechtung" : en voor zooveel haarmonarchaal standpunt aangaat :eine unzulassige Beengungder freien Entwickelung and eine Beleidigung republi-canischer Lander" . Toch staat daartegenover het oordeelvan b. v, de Kolnische Zeitung (16 April 1878) : ~Jeden-falls findet das Auftreten des Hofprediger Stocker in alienKreisen voile Beachtung and mehr Billigung, als das Ge-gentheil . Stocker hat alles Zeug zum Volksredner - einevoile, mach ti ge, sonore Stimme, geistige Schlagfertigkeit,die Gabe popularen Ausdrucks, and mehr als das alles,die Macht der veberzeugung, welche die Herzen packt .Er ist eine Figur mitten aus dens Volke heraus gegriffen ."En daarnevens staat, dat toch zeer vele Duitsche pastorszijn optreden afgekeurd hebben, zoo WVangemann .

Veel is er to zeggen voor des Heeren Stockersoptreden, en zijn stichten der Chr.-soc . arbeiderspar-tij ; vooral als wij hens zelven aan het `voord laten, Gewiss ist es bedenklich , loss emn Geistlicher sickin wirtschaftliche Detailfragen einliisst . \Vie sehrwOnschte ich, loss statt meiner emn Laie, emn Mann derVolkwirthschaft oiler des industriellen Lebens das werkleitete, loss ich jetzt treibe . Aber es findet sick lll unserMillionenstad Niemand aus diesen Kreisen, nicht einmalemn Mithelfer, geschweige einen Ftihrer . Mich trieb die

Angst urn mein Vol/; in die C/iiistlieh-soeialen Bewegung

hinein . Selt 9 Jahren beschaftige ich mich mit der socia-len Frage, and genau solange sehe ich in derselbeneinen Abgrund, deivoi • dern deutsehen Leben kla[ft . Ich

46

bin hinein gesprun yen, zuerst ohne die Tiefe zu messen,well ich nicht adders konnte . Als aber die Bewegung

einmal begonnen hatte, war die Aufstellung einea be-

stimmten Programmes NothwerldigkeitIm Grundewill ich nur Ordnung, Organisation des Arbeitslebens,

um den Arbeitern meter Sicherkeit zu verse haffen, and

eine Statte zur Wirksamkeit des sittlichern religiosen

Geistes ."Hooren wij ook nog wat hij elders gezegd heeft . Hij

wide drie onderscheidingen to maker: Die erste Frage, ob

Predigt and &elsorge ant die soeialen Bewegung riieicsicht

nehmen miisse, werde Jeder mit einem Ja beantworten . Die

zweite Frage, oh es gerathen sei, dass ei~a Geistlicher in

socialdemoeratischen Versammlunyen Zeugniss ablege, konne

verschieden beantwortet werden . Er gehore zu Denen, die

auch hierauf Ja sagten, aber er muse gestehen, dass, wenn

es slch urn -weiter nichts gehandelt hatte, als darum, emn

oiler das andere mal in socialdemocratischen Versanlm-

lungen Zeugniss abzulegen, er nie hinein gegangen ware,

weil em dauernder Erfolg in Bezug auf das Ilemmen, andZuriicksteuern der Beweg ng davon nicht zu erwarten sei .Bei der dritten Frage sei das Verhaltniss der,er, die Ja

sagten, nosh ungllnstlger, namlich wenn man Frage, oh

emn Geistlicher eine social politische Partei griinden uncl

sick in u'irthscha ftlichen Fragen men yen d- v fe . In dieseFrage falle er mit alle Dem, was er gethan, and er gebe

die Versicherung, dass er dabei emn gates G ewissen habe

aril seiner Meinung ganz gewiss geworden sei , . .

Die Frage sei, oh sich in einen Geistlicher das Amt mit der

Person so decke, dass fir seine Person nlchts zu than ubrig

47

bleibe, wean er amtlich gehandelt babe . . . . Es gebe einelurch des allgemeine Stimmrecht zur Kraft gelangte Partei,welche die wirthschaftlichen Fragen brauche als Koder,um in unsere Arbeiterwelt den Gedanken des Hasses gegenGott, Kirche and Vaterland zu werfen . Die Gedanken

des Atheism us seien bier snit wirthscha ftlichen Fragen, die

Gedanken cles Vaterlandhasses snit der socia ten Noth so

verbunden, doss man sie nieht trennen konne. Wolleman retten, so konne man sick nicht antlers an der so-cialen Frage betheiligen, als er es gethan ; es sei dies

ein faeh ei~z ]'Intel der Seelsorge ."

Toch wll ik bier tegenover, mine algemeene stellingherhalen : de predikant heeft zich niet, als Stocker, aanbet hoofd van eene arbeiderspartij to stellen, en zekerniet op den dour .

In de boven aangehaalde woorden schuilt genoeg, wetvoor mijne stelling pleit . Dat springen in dien afgrond,door hem gewaagd, en met redelijk succes bekroond,duidt de uitzonderingswijze aan, en is een to groot waag-stuk, den dat de kerk al hare soldaten zoo toelaten, diendoodelijken sprong to wagen . De afgrond zoo met lijkengevuld worden van wel even dappere en moedige soldaten,maar niet even succesvolle helpers .

Ook moot gezegd worden, wear ik reeds op gewezen heb,dat Stocker medegeholpen heeft om bet socialisme be-langwekkend to waken, door de appendices van atheisme,materialisme en democratischen heat van 't vaderland metbet socialisme semen to laten hangen, in pleats van ze toscheiden. Deze apendices er van scheidende, zoo de pastorgansch niet behoeven eene antisocialistische partij to for-

4$

meeren . Ook in de praktische analyse der verschijnselenkan groote kracht schuilen .

En bovendien, de pastor behoort alien partijen. Ook al zegtStocker op zijne manier slagvaardig char tegen in ; ,,Dasware richtig, wean alle Parteien der Kirche gehorten,"

Heeft Stocker dais niet mogen doers, wat hij gedaanheeft P Stocker wel, Mijne Heeren ! maar liever geenantler pastor meer . Met wat hij gedaan heeft, heeft hijgoed gemaakt, hetgeen hij gedaan heeft .

3 . De pastor lzeeft rziet to nzeenen, dat cle kerk, zijrt

kerk(Jenoot.cchctJ), of het bestuni der' kerk jets oeeonomiseh

to doers hebbe in cle soeiale quaestie .De kerk heeft geene roeping de soeiale vragen op to

losses, in dies directen zin, zooals de Roomsche kerk doer .Laat Recht voor Allen, laat Domelct Nieuwenhuis straksweer zeggen ; de kerk, de kerk heeft fiasco gemaakt methaar wereldhervormend program ; - deze uitroep bewegede kerk niet nit hare banen, wij hebben straks gele-genheid om to zien, `vat er van dit fiasco aan is . De zongaat rustig en zeker hare baan, ook al roept een troepheidenvolk, islet den regenmaker aan het hoofd, bij de be-wolkte lacht, dat er geen zon meer is . Evenmin als dekerk een politiek program heeft, heeft zij een oecono-misch program . Nog eens, daarvan kan alleen sprake zijnin de Roomsche kerk, waar het ook moet, zoolang char-kerk en staat onafscheidelijk geacht worden, Ieder Protes-tant behoort to weten, dat de kerk in dit opzicht in 't ge-heel geene roeping heeft. Van eene Kerkelijke Zending

kan er niet eens met recht sprake zijn, in den tegenwoor-

49

digen tijd ; hoewel velen daarvoor eenigen blinden ijverAhebben. Hoeveel minder raakt de politiek of de oeconorniehet gebied den kerk ! Wij hebben reeds drie formulierenvan eenlgheid! Ik weet wel, welke synode als vierde for-mulier van eenigheid een politiek antirevolutionair pro •gram zou kunnen toevoegen . Taar welke synode vangeesteljjken zal een vijfde formulier samenstellen over deoeconomische doglnen :' wat wjl toch dat geroep van zoovele socialisten, en van zoo vele Roomschen : Gij Protes-tantsche kerk, gij doet niets! Ver•wacht men van oils daneene oecononlische synode ? Zelfs oecumenische synoder.hebben wij genoeg gehad!

X l wat de kerk to doers heeft in dezen is : de etlzischcr/I O1<<l .~l~l~/ti/ to gecen, wCtai elk politiek of oeconoinisch

yebouw op vijzen ken . En die ethische grondslagen zoude kerk geven, ook al was er van geene sociaaldemocratiejets aan de lncht . De kerk, door het Evangelic van JezusChrrstus, heeft den ethlschen grondslag gegeven, waaropsedert het vernal van het heidensche Romeinsche rijk, deChristeljjke maatschappij sedert niet alleen staat, maar ookgebloeid heeft en nog bloeit . En vender dan die ethi-sche grondslagen ga de kerk niet

Dat is een zeer bescheiden werkkring ! zal menrg Gre--goriaansch gereformeerde, met het hoofd vol politiekeaanslagen, denken. Neen ! zoo is de kerk, wat Warneckvan de Zending gezegd heeft : s eine Grossrnacht inKnechtsgestalt" . Wat de kerk in het Evangelic vanChristus noon ethlsche grondslagen aan eene maatschap--pelijke ontwikkeling gegeven heeft, in vergelijking vanal de grondslagen, die eenig heidendom in ouderen of

4

50

nieuwen tijd aanbood, is toch to schitterend aan het lichtgetreden, dan dat de kerk van die baan zou afwijkenop het geroep van den socialist, den Calvinist, of denRoomsehe!

Men versta mij niet verkeerd alhier. Ik heb hier geens-zins gezegd, dat de maatschappelijke orde vanzelf goedzou wezen, als alle menschen maar vrome Christenenwaxen . Ik zou die stelling niet gaarne verdedigen .

Zou er geene sociale quaestie zijn, als alle vrienden envijanden echt positief ChrisEelijk bekeerd waxen ? Zou ergeene politieke verwarring meer kunnen zijn in een staatvan bekeerde Christenen ? In het .,Christen zijn" schuiltgeenzins als van zelf sprekend oeconomische bekwaam-heid, of politieke vaardigheid . Elke vrome vrouw, hoezees zij Karen Heiland lief hebbe , heeft in die liefde nogde kennis niet om per se flu diacones to wezen, en ver-banden to leggen, en zieken nit to kleeden en to reinigen,of uitgezonden zijnde, even goed bij de koningin of bijeene arme kraanlvrouw haar plicht to doers . Neen, ookna het Christen worden van alle burgers in eenen staat,zouden de politieke en oeconomische broeders aan hetwerk moeten trekken, en van nit dit oogpunt waag ikzelfs de stelling : Ook in een gansch Christelijken staatkunnen de sociale nooden even groot worden, als in eenonchristelijken staat, al zal het char wezen door onkunde,en hier door egoisme . Al waxen alle menschen Christenen,dan ware de sociale quaestie de wergild niet uit . Ik zoubedenkingen hebben, als ik onder het gehoor zat vanzulke preeken .

Is er iets reeels in de voorstelling van het toekomstig

51

duizendjarig rijk, dan geloof ik, dat alsdan de broedersoeconomisten geenzins van hunne tank ontslagen zullen zijn .

En ook bij deze toelichting herhaal ik mijne stellingDe kerk heeft toch niets meer to doen, dan de ethischegrondslagen to geven van de verdere politieke of oecono-mische ontwikkeling van den staat .

4 . Toeli may d e pastor gee/i quietist zijfa i/z dawn .Wij hebben in den aanvang er op gewezen . ledereen

tilt merle, om dien grooten steep des aanstoots, dien mis-stand, nit de maatschappij weg to krijgen . De oecono-misten van beroep ; de socialisten-leiders op hunne manier ;de staatslieden ; de dokters ; de wijsgeeren ; de arbeiderszelven . Moet de pastor quietist zijn in de sociale nooden ?ik zeg nu niet socialisme, maar sociale nooden ?

Wij hebben in den aanvang er op gewezen, hoe depredikant zijne eigene bekonimeringen bovendien heeft overden geworden toestand . Zal hij met die bekommeringenin zijn hart quietist zijn P

Hij zal het niet kunnen . Hij is de man, en wie beterdan hij, die door zijn dagelijksch werk het meest den so-cialen nood leert kennen . lk heb in den aanvang reedsaangetoond, hoe hij daartoe in de gelegenheid is

Wij moeten ons schanlen terwille van onzen collega,indien van hem gezegd kan worden : Hij kept den nood,maar het raakt hem zijne koude kleeren niet . Het is zeeronaangenaam, al is het alleen voor onze ambtseer, alsop de vraag der ten strijde trekkende soldaten : ,,Waar is

52

onze veldprediker ?" geantwoord mo,et worden : ,, Hij zitin den bagagewagen" . Het is meer dan bedenkelijk, alsmenig quietist in dezen zich gemakkelijk van den socia-len nood afnlaakt, met een beroep op het betere hierna-maals . Het is verschrikkelijk, dat menig pastor zijn ambtvan geestelijke opvat in dien zin, dat hij geene andere dangeestelijke hulp behoeft to geven . Als een dokter van mijnekennis uitgaat met een hemd aan het lijf, nlaar t'huis komtzonder hemd, en aan zijne vrouw de biecht moet afleggen,dat hij bij de kraam ;•rouw, waar hij joist van loan komt,char ver op de heide, zijn hemd aan stukjes heeft ge-sneden, omdat char letterlijk niets, niets was voor vrouwof kind, zal char een pastor komen, en zeggen : Ik hebeen geestelijk hemd voor u, o kraanivrouw !

Is ons alley hoofd Christus dan quietist geweest in densocialen' nood, al heeft Ilij noch oeconomisch, noch poli-tick program nagelaten ? Is het Christendom in het al-gemeen quietist geweest, al heeft het Christendom ookgeen oeconomisch of politick program? Heeft Christus,heeft het Christendom bij zijne wereldhervorming zich ookvan den socialen nood afgemaakt met een beroep op hetbetere hiernamaals ? Ik wil niets afdingen van den troost,die, bij den armen lijder, kan liggen in de hoop op betbetere hiernamaals, maar bet moet sommlgen pastors nietvreemd vallen, als sommige armen, bij die verwijzing ofbij dien wissel op de eeuwigheid, zuchten : De barm-hartigheden des pastors zijn wreed !

Is het omdat de pastors zoo geschoeid zijn met de bereid-willigheid des Evangelies, als met Mercuriusvleugels, - datzij niet begrijpen kunnen, dat een acme lederen schoenen

53

behoeft? Is het omdat de pastors den helm der zaligheidop hebben, dat zij niet gevoelen kunnen, hoe een arm kindop de straten lijdt, als de sneeuwstorm door de verwardeKaren glen? Is het omdat de pastors zoo'n schild heb-ben, waar al de pijlen des boozen op uitgebluscht worden,dat zij niet begrijpen kunnen, dat een arbeider een schildnoodig heeft tegen overgeerfde armoede ? Is het omdatde pastors zulk goed manna ontvangen, dat zij zich nietverbeelden kunnen, hoe een arme trek heeft in gewoonbrood

Daar is, ik zeg niet altijd, maar in sommige gevallen,geen fijner handelsspeculatie dan die eens pastors, diequietist is in den socialen nood, en den armen honger-lijder eerie check geeft, betaalbaar in den eeuwigen dag .

Daar is altijd sociale nood geweest ; en als er ooit eengroote nood is geweest maatschappelijk, dan was het indien laatsten bloeitijd der oude wereld, toen het Christen-dom optrad . wel! wat heeft dat jonge Christendom zichdoor die nooden heengeslagen, als door eerie bende ! Eerielijfelijke slavernij (veel erger dan de moderne negerslavernijin Amerika, als men bedenkt, wat het zeggen wil dat inPericles' tijd Athene met zijne 20 .000 inwoners 400 .000slaven had) werd niet door een oorlog, maar door eentooverwoord nit den weg geschaft ; en dat tooverwoordwas niet eens een dogma : er mag geen slavernij bestaan ;maar, na het christelijk stellen van den slaaf voor zijnmeester, dit woord : ,,hier is Onesimus, vroeger Onesimus,flu niet meer Onesimus." Eerie voor de vrouw allerver-nederendste toestand, zoo vernederend als de toestandoveral weer wordt waar de christelijke vrouw verdwijnt,

54

zulk een toestand wend opgeheven, gansch modelmatig,zonder den hooggestelden eisch van emancipatie der vrouwmaar praktisch door een ethisch begrip van lichamelijkewaarde. Wat sociale wonderen hadden er toen plaats !Maar het Christendom quiesceerde niet, het begreep dedubbele roeping ; het gevoelde in zich to hebben debelofte des toekomenden en de,zes levens, al vervulde hetbeide roepingen op ethische wijze .

Geen predikant lade de schande op zich van gevoelloos-heid, en gebrek aan kennis der diepte van de tegenwoordigeellende. Geen pastor achte zijne toga van to fijn fluweel,om zijn schouder tegen den grooten steep to zetten . Geenpastor lade de schande op zich van den Priester en denLeviet, die den gewonde op den weg voorbijgingen . Geenpastor gevoele zich to geestelijk om goed eten op prijsto stellen ; ik zeg niet op zijn eigen disch, daar zal hijwel voor zorgen, maar op de tafel van den arbeider . Hijbeware toch vooral den arbeider voor een spiritisten-maal-tijd van scholastieke dogmen-ontwikkelingen . De arbei-der mocht hem uit beleefdheid eens weer inviteeren opeene andere snort maaltijd . Geen pastor vergenoege zich,bij de klachten van een vierden stand, met hemelwaartsgerichte blikken, to lispelen : Wij hebben een wandelin de hemelen ." Geen pastor achtte het eene gelukkiggekozen paedagogiek, om van den vierden stand to zeg-gen : Wij hebben hen den duivel overgegeven, opdat deziel moge behouden worden ." Arme pastor, die als de sterkgebeende ezel Issaschar nederzit tusschen de twee pakken,omdat hij ziet dat de rust goed is !

55

WAT DE EVANGELIEDIENAAR WEL TE DOEN HEEFT . .

wij zijn genaderd tot de positieve beantwoording vande vraag, wat de evangeliedienaar dan wel to doen heeftmet betrekking tot de sociale vragen .

1 . ~Vij zijn niet aanmatigend, als wij zeggen, (1a t ons

lief leeuwencleel toekomt vast den arbeicl op soeiaal terrein

van nod. Bet kan toch niet aanmatigend genoemd worden,wanneer bij een zwaar werk iemand vrijwillig zegt, hetnleeste werk wel to zullen doen met vrijlating van anderen .Mr. N. G. Pierson, in zijne laatste nutslezing over de

sociale quaestie, heeft gezegd bij de middelen tot verbe-tering en nadere oplossing : „ Verhef fing van lief zedelijk

en verstandelijk peil des yolks is lief meest a fdoende

iniddel tot bestrijding van armoede ." Is dit war, en wieis lief niet met hem eens, dan voorzeker komt den evan-geliedienaar het leeuwendeel toe in de oplossing der socialevragen, n. 1 . de zedelijke verhe f fing des yolks .

Na is deze eisch zeer tegengesteld aan lief praktischewerken van vele predikanten van onzen tijd, en alzoo kritiekop dat werken . Want ontegenzeggelijk is de kerkelijkestrijd dezer dagen zeer ondienstig voor de zedelijke verhef-fing van lief yolk . In Amsterdam heeft die strijd nietalleen een ontwikkeld deel der gemeente verder afgestootenvan de kerk, maar ook van de zedelijkheid, door de kerkaanbevolen . Te Leiderdorp schijnt die strijd zelfs gene`formeerde revolvers voor den dag gebracht to hebben .Te Aalten plaatste de hittigheid des toorns Soedeneescheknuppels in de vuisten der anti-Ganglianen . Te Oldeboornverwekte eene Homoetiaansche methode van vol (~sverheffing

56

eene woede tegen spiegelruiten en pastoriemeubelen . Ento Nijkerk zag Dr. van den Berg als gevolg van zijnedrieste kanselbeklimming eene even drieste uitwerpingflit den tempel onder een luidruchtig Wilhelmus . Omnu niet to noemen, hoe sommige couranten en eenigekleinere provincials blaadjes, van predikanten uitgaande,bezig zijn de zedelijkheid onder den vierden stand tovormen en to ontwikkelen . Kon Domela Nieuwenhuisvoor jaren nog zeggen : „De wanorde zit niet in de feiten,maar in de gemoederen", wij zijn nu reeds vender, dewanorde zit ook reeds in de feiten ; en dat heeft DomineTieuwenhuis nu eens niet gedaan . Words daa,rom maarten opzichte van de wanorde in de kerk steeds nieergedaan, wat Dr . J. H. Gunning ook voor jaren reeds i nhet Haagsche dagblad ongeveer aldus gezegd heeft : ,Wieniet in zich opgenomen heeft de historische ontwikkeling.van beschaving tot nu toe, en aldus zijn tijd ten achteris, of wie zich tegen die ontwikkeling verzet, kan moeilijkals burger maar most als grit beschouwd worden ."

Ook de kerkelijke strijd openbaart een der socials nooden,namelijk het lags peil der zedelijke ontwikkeling onderbet yolk ; maar van hoeveel predikanten most gezegd worden,dat zij bij dien strijd voor alles oog hebben, behalve voorde zedelijke verbetering der lijdende

doleerendegemeente

Gaarne zou ik willen zeggen, dat het terugkeeren totde oude belijdenis en kerkeordening ook het zedelijk

verbeteren der gemeente van zelf in zich sloot, maar ikzou vreezen, dat Ds . S . D. van Veen zou mompelen.Hij heeft zeker nlijn boek niet raillen lezen." Een zeker

57

pastor to Ebelbrunn heeft eens gezegd, dat in 4jnegemeente de meeste lieden sociaal-democraat waren, endat deze zijne trouwste kerkgangers waren . Zou menlgdoleerend predikant dat bier niet ook eens kunnen gaanbeweren, al zou Kater tegen hem zeggen : ,,Kom, weesflu niet zoo dons om dat hardop to zeggen, want gijweet, ik hen president an Patrimonium en ik ijvernog tegen bet socialisme ." De kerk mag waarlljk welwees, in haar strijd tegen de sociale nooden, zeggen„Heer ! verbs mij van m jne vrienden, met n1ijne vijandenzal ik zelve «Tel klaar komen :"

Met dit kerkelijk dr •ijven in verband moet ook gezegdworden, dat menage Zondagsprediking evenzoo ten eenen -male die zed el i)ke veu1 effin2j des yolks voorhij ziet . Menheeft van zelf dogmatisch aangelegde natur en ; maarkan ik bet helper, als dogmatischaangelegde naturen inhunne prediking eenigermate ongeschikt zijn om met liefdebet ethische deel in 's menschen wezen to leaden, to ont-wikkelen, to vormen ? Prof. E F. Kruijf heeft ten vorigenjare in deze zelfde vergadering geestig op deze font inde prediking gewezen, en islet zonder nut . Ethische, datis op de zedelijke ontwikkeling aargelegde, preeken zijner zeker in den loop van dit jaar meer ten gehoore ge-bracbt ; en dat zulks meer gedaan worde ! De ethiek heefteenigermate geleden order de dogmatiseerende natuur vanden Nederlander; en dit wreekt zich, dat moet zich wree-ken . Het zou inderdaad van belang zijn, (indien day,onderzoek eens kon ingesteld worden), om na to gaanhoe weinige preeken er gehouden worden in een jaarover de Voorzienigheid Gods, of nit de hergrede, of over

58

elk der tien geboden, of over het huwelijk, of over defamilie, of over heerschappij of dienstbaarheid, of overarbeid, of over de Christelijke vrijheid, en zooveel meer ; integenstelling van preeken, wier doel is 's leeraars rechtzin-nigheid en samenstemming met de kenmerkende stukkender oude leer aan to toonen ! Is er dan weer een nieuwe wegter zaligheid gevonden, en komt de mensch in den hemelals goed dogmaticus P Of liever, om flu op het terreinvan dit aardsche bestaan to blijven, is hij dan de ideaal-mensch, de dogmaticus P

Zoodanig gebrek in de prediking wreekt zich altijd indeter voege, dat het trouwe gemeentelid uit liefde tot dedogmatiek met de revolver of den knuppel in de kerk gaatzitten, niet om zooals de oude Waldenzen het kostbarelevee to verdedigen, maar om formulieren to verdedigen .

Laat toch in de prediking en in het dagelijksche leveemeer tegen het materialisme, dat praktisch materialismegeageerd worden . 1k heb gezegd, tegen het socialismeals stelsel, heeft de predikant niets to zeggen . Maar tegende appendices heeft hU juist ambtshalve alles to zeggen .Dat praktisch materialisme, dat als hulpbende dienst doetbij de z. g. socialisten ; dat verward zijn in het begripvan eigendom ; dat praktisch gelooven van Lasalles leer,dat hij, die het meest weet to genieten, de beste menschis, waarom Jezus in zijne gelijkenis den armen man in dehel had moeten zetten, en juist den rijke in Abrahamsschoot had moeten plaatsen ; dat verward zij a in het ze~delijk begrip van arbeid, waarbij men Ed, v. Hartmanstheorie al lang gekend heeft voor hem, dat, wie nietmoet werken, dwaas is als hij het doet ; dat alles raakt

59

den predikant ten zeerste . En daarin heeft hij de heerlijksteroeping en de beste gelegenheid, want welk man buitenhem, is zoo gelukkig alle weken zooveel vrijwillige toe-hoorders to hebben? altijd, als hij niet to vervelend preekt !

Dat alles is joist zijn terrein . En geen antler heeft zoo-zeer die roeping. Als de pastor niet doende is in de ze-delijke ontwikkeling van het yolk, wie zal het dan doen ?Aan hem, aan hem bet leeuwendeel in de oplossing dersoeiale vragen, de ontwikkeling van het zeclelijk ele-

ment . Vooruit dan, pastores ! dat zij, die de verstandelijkeontwikkeling van het yolk hebben to volvoeren, a nietvoor zijn, niet voor kornen ! Geen Jonathan late zijnwapendrager eerst gaan!

2 . Maar niet alleen door het woord, of door de predikingheeft de predikant die zedelijke ontwikkeling van den vierdenstand to zoeken . Daar is een direct ingrijpen mo~jelijk

in het arbeidend levee van den werkinan . Daar is eensteunen mogelijk van wettelijke nlaatregelen door oeco-nomisten voorgesteld ; daar is een helper oprichten mo-gelijk van eenige vereenigingen ; aan al welk werk mede-arbeidende, de pastor geenzins zijn ethisch standpunt be-hoeft to verlaten, ja, dat joist alles op ethisch terrein ligt .Dat is b .v . het bevorderen van de Zondaysrust . Is dat

niet direct des pastors roeping, die rust to bedingen bij dewerkgevers, waar deze zulks flog niet doen? Is dat 4jnetack niet ; niet er over to praten, of to schrijven, maarbij de werkgevers in to treden voor het yolk, enhet onderling zien eens to worden over zoodanige

so

regeling, dat God, f amilie en eigendoin een iegelijk betzijne hebben op den rustdag? dat God zijne eere hebbeop dien dag ; dat het huisgezin den vader in zijn middenhebbe op dien dag ; dat het eigendom van den werk-gever geene schade hebbe op dien dag ? Zal bet geenebeschaniing wezen voor menigen predikant, als weldra doorzooveel oeconomen en fabriekeigenaars de Zondag alsvrije dag wordt vastgesteld, en als hij zal moeten beken-nen, zelf niets medegedaan to hebben tot bereiking van betdoel, hoewel bet op zijn weg lag, op den weg des pastors P

Dat is verder b . v. het actndringen bij dept ctrbeider op

mcitiglieid in vertering . De arbeider leeft hovers zijn stand ;veroordeelt hem er niet to hard om, maar bet deugttoch niet . Ik behoef dat ii niet to beschrijven, die zelfmet minder equipage naar de kerk awe braid hebt ge-leid, dan gij later awe dienstmeid ziet been rijden ; diezelf awe vrouw bet eenvoudig doopjurkje hebt zien naaienvoor uw kind, waar de vrouw van uw bijna fallietenbakker met eigen vinger zelfs geen naald heeft gestoken inbet doopgoed van haar kind ; die zelf a bekrimpt op aweuitgaven, terwijl gij tvengoed als den verkwistersocialistkondt klagen over ongeevenredigd loon met den druk dertijden, en ook over bet semis van een normaalwerkdag .Dat is vender b v . bet steunen v,cjt de vereeniging tot

a fscha f fins van sterken drank . Een pastor mag zelf geensterken drank drinkers . Waar zelfs een Domela Nieu-wenhuis bij een debat in mijne gemeente geroepen heeft :Weg met dat geheele Schiedani ! naar den grond er merle !zal char een predikant niet met alle macbt eere kwaal be-strijden, die een groot deel onzes yolks verwoest, zoo

61

zedelijk als lichameiijk ? Ik weet wel, dat DomelaNieuwenhuis' motief tot zulk een uitroep gedeeltelijk datwas, dat hij to Amsterdam aldus geformuleerd heeftArbeiders ! drinkt geen jenever! want woof, dat gij voor

elken borrel zooveel belasting den staat doet toevloeien,dat de staat daarvoor een patroon kan koopen, om a ermode flood to schieten !" maar laat ons inotief wezen„ Arbeiders ! drinkt geen jenever ! want weet, flat gij doorChrlstus blood gekocht zijt, en van Gods geslacht zijt ."Dit appel verstaat hot yolk even good als hot appelvan Donlela Nieuwenhuis en hot drinkt ook nog dieperdoor .Dat is vercler lief beduigen vats waci rborgen vow' c/c

zedelijkhvid bij fabriekheeren en andere werkg~ vers tenopzichte van hot samenwerken van jongens en meisjes .Gij, predikant ten plattenlande bij de Friezen ! moot hot, enkan hot niet antlers, flat bij de vlasboeren de jongens enmeisjes door den koppelbaas to zamen worden afneleverdom hot work op hot vlasland to doer ? Moet een oeco-nomist als Kerdijk flat vranen uit de verte, terwijl gij ervlak bij zijt ?

Dat is vender hot veuineerderen, op alle mogelijke wijze,

van de i-nkomst deu diaconie. Waarom vindt toeh dediaconie, die grootsche instelling van eeuwenoude dag-teekening, zulk eene relatieve waardeering in de oogenvan vole predikanten ? Is zij zoo vol gebreken ? Kle .yen er zulke onverbeterlijke fouten aan ? Zijt gij zooveranderd, flat hot stelsel van individueel weldoen bij Ugaat boven hot stelsel van collectief, flat is, gemeentelijkweldoen ? D at de collecten niet moor zijn, wat zij in

62

vroeger jaren warm, is dat alleen de schuld der gemeente,die zich flu met een cent er van afmaakt? Dr. Vos, inzijne Geschiedenis der Vaderlandsehe Kerb, deelt het merle,dat in de vorige eeuw op een enkelen bededag to Am-sterdam werden gecollecteerd in de kerken tot bij def 28.000 ; to Dordrecht bij de f 16 .000 ; to Rotterdam ento Utrecht tot bij de f 6000 ; to 's Hage tot bij de f 5000 ;ja, dat to Amsterdam tusschen het jaar 1724 en 1794 opde jaarlijksche dank-, vast- en bededagen meer dan eenmillioen golden door de diakenen werden ingezameld ;en dat hoewel van de weelderige diakenen moest geklaagdworden, dat zij kostbare avondjes hadden in de gezelligediakenkamer, dat zij onwetend warm in de gronden dergereformeerde religie, en dat zij met lange paruykenen hayrlokken door de kerken zwierden om aalmoezen toverzamelen .'' Waarom moet de predikant niet nil, vooralin den socialen nood, dat stelsel van collectief weldoenmeer voorstaan dan ooit? Kerdijk en de zijnen, zij ijveren metgrond en met vrucht voor ziekenfondsen onder de arbei •ders, voor weduwenfondsen en pensioenfondsen . En zip heb-ben gelijk . Maar de pastor, heeft hij niet in de ongeevenaardeinstelling der diaconie het collectief fonds der gemeente tozien,waar zonder assurantie-penningen,op het standpunt derliefde, de arbeider geassureerd is tegen den dag van dennood, als ziekenfonds, als pensioenfonds, als weduwen-en weezenfonds ?lk noem niet meer op, maar mag zeker wel vasthou-

den, dat de pastor gansch niet zijn ethisch terrein ver-laat, als hij, behalve door de prediking, all e wettelijkemaatregelen steunt, door de oeconomisten voorgesteld,

63

en bet oprichten van volksvereenigingen krachtig bevor-dert in bovengenoemden zin, r6),

3 . De pastor 1zeeft in den soeidtlen nood met energie

deel to semen (tan bet wer k dcv inwertdlige Zending .

Inwendige Zending ! gij nederige dienstmaagd ! gij zijt bijden nood der gemeente de dear binnengekomen ; gij doetuw sanlaritaansch werk, en als bet gedaan is, wilt gijweer been gaan ter dean nit! Gij zoekt geese blijvendeplaats in de gerneente ; gij wilt ten spoedigste a onf-beerlijk slakes, omdat gij gevoelt, dat gij gees blijvendrecht hebt ; gij spreekt bet uit, dat awe komst tijdelijkis, en in die uitspraak voedt gij de hoop op betere tijden!

Nederiger verschijning eens engels ken ik niet in degeschiedenis der wereld ! Is de Uitwendige Zending eenuitstroomen uit de poorten van krachtige helden de don-kere heidenwereld in, de Inwendige Zending is bet bin-nenkomen in de poort van eene vrouw met mannakruiken balsemurne. Zij kornt in de stall bet werk der diake-nen does, omdat de diakenen bun ambt niet verstaan envolbrengen, totdat de diakenen bet verstaan en volbrengen .

Ontegenzeggelijk behoort toch al bet week der Inwen-dige Zending tot bet ambt der diakenen, welker hoofdde pastor is. Daarom behoort bet tot bet werk van denpastor in den socialen nood, om die Inwendige Zendingto bevorderen nit al zijne macht .Pat heeft August Herman Francke verstaan, en die

breede rij van pietisten, die steeds een breederen phalanxontwikkelen, en waar mannen pastors uitsteken als Hel-

64

Bring, Pierson, van 't Lindenhout en Adama van Scheltema .Zie, ik heb in den aanvang de sociale nooden opgesomd ;

maar aanschouw, hoe zij een voor en die nooden lenigell,die rampen beteugelen, die kwalen beperken, al lossen zijde vragen niet op. Weezen worden uit den socialen hooduitgerukt, 800 tegelijk, en voor het sociale lever geschiktgemaakt ; en van 't Lindenhout leert daarlnede den dia-ken eigenlijk to veel quiesceeren in Bit opzicht . Ver-waarloosde kinderen worden in Talitha en Bethel aallden socialen honger ontnomen, zoo niet van erger roodvooruit gered ; en Steenbeek ontfermt zich over diewelker niemand zich ontfermt . Hoenderloo brengt Ondeu-gende knapen in het sociale lever bekwamer terug.Een net van diaconesseninrichtingen, tot welker oprlch-tlng menlg predlkant den scoot mocht geven, spreidt zichgaande weg uit over de krankenwereld, en moedig is hetweek dies flinke zusters, die flog jaren daarna den dankinoogsten van een smid of machinist, of van een conduc-tear of fabrieksarbeider, die eerbiedig hair groet metvrlendelljken blik op de straat of in den treln . Erlnelo0en Heemstede voorzien never en meet in een rood, Overwelks ellende de socialisten flog niet eens geroepen heb •hen, ofschoon zij antlers over alles roepen . Steaks, lndlende heer Heldring, van Velsen, zjll zin krijgt, ten Opzlchte

van zijn wensch die door vele bladen is prijselijk gekeurd,steaks verrijst er naast de Maatschappij van Weldadigheideene soortgelijke instelling, die op de heidevelden vanDrenthe of Gelderland overvloed van arbeid verschaft aanallerlei leegloopend bedelaarsvolk, en die uit de chargeplante bosschen voor een zeer klein gedeelte in de onkos-

65

ten zal kunnen voorzien . Militaire tehuizen bemoeienzich met het onbesmet bewaren van den jongen recruutin eene gevaarlijke soldatenwereld, en willen hem ethischgeschikt houden tot den geregelden arbeid, waartoe hidweer terugkeeren moet . Volkskoffiehuizen verschaflen denarbeider gelegenheid zijn weinigje loon in den zak tohouden, als hij reizen moet . Jongelingsvereenigingen, behalve het songs noodzakelijk schijnend bestanddeel pedante-nie, worden meer en meer de kweekplaatsen van eenezedelijke opvatting van het begrip arbeid , en dezechristelijke jongelingen vergoeden in de maatschappij metdie zedelijke opvatting van arbeid hun to kort in depnaktijk van arbeid . Eene societeit als van de jongelings-vereeniging to Amsterdam tracht den stroom van verma-ken in zulk eene groote stall in eene behoorlijke beddingto leiden, en laat het onderscheid zien tusschen een chris-telijk billardspeler en een professeur de billard uit dewereld . De arbeid als van een WVolbers, van een T . M .Looman, van een Geel, onder bet yolk, onder den vierdenstand, is eenvoudig niet onder eene statistiek to brengen .Wat zal ik meer noemen ? Immermeer breidt zich detack en het werk uit van de Inwendige Zending, zooverals het ambt van een diaken maar reiken mag, zonder totreden in het ambt van den ouderling, die dan ook deterdagen genoeg heeft to doen met de reformatie den kerken,of met de bewaring voor de refornlatie .De Inwendige Zending maakt reuzenschreden ; dock

het wend ook tijd . Wil iedereen, die ons, predikanten,beschuldigt niets to doen in den socialen hood, meer vanons hebben, wij zullen meer doen .

5

66

Toch meene geen pastor, dat de Inwendige Zendingaangewezen is om de sociale nooden op to losses . Ook ophaar terrein der barnlhartigheid ligt de oplossing niet. Zijheft wel de kwalen op, maar niet de oorzaak der kwalen .

De diacones geneest met talent den verwonden krijgs-man op het slagveld, maar zij neemt de oorzaak der ver-wonding niet weg, den oorlog. Dat kan Bismarck voor-alsnog . Het weezengesticht neemt wel de weezen inbescherming, maar verhindert niet, dat ouders sterven, enweezen nalaten . Dat vermeent Mr . v. Houten to kunnenverhinderen 14) . Steenbeek erbarmt zich over geprostitu-eerden ; maar heft de prostitutie zelve niet op .Men schatte dus het werk der Inwendige Zending op

hare rechte waarde ten opzichte van de sociale nooden .De oorzaak der sociale nooden ligt op oeconomisch ge-bied, op zedelijk gebied, en op verstandelijk gebied . DeInwendige Zending, de tijdelijke helpster der diakenen, laathet wegnemen van de oorzaak over aan het woord, aande prediking . De diaken kept ziine grenzen, en weetwaar de task vale den leerenden ouderling begint .

Dat men nuchter zij, en niet to veel verwachte vaneene geldealiseerde opvatting van de tack der InwendigeZending . Er ligt eene overschatting in van de praktijk,tegenover het wooed, de prediking, de voornaamste hef-boom der wereldhervorming . Elk leeraar, dieniet gelooftin de kracht van zijne prediking, en daarom to veelhulpe zoekt bij de Inwendige Zending, ware beter diaken .Ik zeg dit niet tee oneere ; want er zij geen twist, wie demeeste is, en welke taak de hoogere geweest is en nogis. Integendeel, nloge er nit blijken, hoe hoop toch wel

67

die mannen moeten gestaan hebben, die tegelijk leeraaren diaken, beide ambten in zich hebben weten to veree-nigen, en de macht van het woord hebben gepaard aanhet werk der Inwendige (ending .

4 . De pastor ken het beschouwen, als tot zijn ambt

behoorende, our ongezocht een eerlijk debat aan to binden

met z, g . socialisten-leiders .

Dear zijn tij den, dat men meer bij wijze van brochuresdebatteert ; maar islet betrekking tot het yolk, dat geesebrochures leest, is de mondelinge vorm beter . De vierdestand is bijna niet antlers to bereiken dais door toespraak .Die eenigermate het yolk kent, weet hoe ongelukkighet daar staat met het lezen en verstaan van een boek-werk, of van een verhaal .

Ik voeg bij mijne stelling, dat bet een ongezocht debatmoetwezen, gees najagen n . l . van debats, dewijl de predikant daisteveel bezijden zijne eigenlijke roeping zou loopen . Ookzeg ik : een eerlijk debat, dewijl het zich sours van tovorm laat aanzien, dat wegens to weinig ontwikkeling ofbeschaving van den tegenstander geese vrucht van hetdebat to hopes is .

lk meen hierom het bezoeken der discussies to mogenaanraden, omdat de socialisten gewoon zijn gewordenzich gedurig op den Bijbel to beroepen, zoo het schijntin alien ernst . Kan daar de predikant niet op zijne pleatswezen ?

Hoe de ex-predikant Domela Nieuwenhuis zijne catechise-tien op de meetings heeft voortgezet, is eigenaardig op to

68

merken . Een domiile verloochent zich toch nooit . Opnner-kelijke verklaringen, zooals van de ontmoeting tusschenJezus en den rijken jongeling ; opmerkelijke gezegden, als,,Wie twee rokken heeft, ga heen, verkoope er eon, enkoope een zwaard," 4jn op die meetings aan de orde vanden dag geweest. Dat Petrus socialist is geweest, en datgetoond heeft tegenover Annanias en Saffira ; dat Jezusde eerste socialist is geweest, zijn geliefde onderwerpenvan behandeling geweest op die groote catechisation. Enniet alleen de ex-predikant Nieuwenhuis, maar ook zijnecatechiseermeesters Fortuijn en anderen hebben hot bemind rop de volksmeetings steeds met den Bijbel in de hand tostaan Moet hot voor een predikant vernederend geacht wor-den daar kritiseerend op to staan ? Ook van de vernede-ring afgezien, is hot niet tot zijne roeping behoorende ¶1k weet wel, daar is een Christendom, dat zich moot wetento bewegen met glacehandschoen bij standee recepties .Maar daar moot toch ook een representant van hot Chris-tendom wezen tusschen de blauwe boezeroens bij de staan-plaatsen . Behoort een pastor niet aan alle standee toe,en is zijne plaats aan hot diner op hot kasteelmoor over-eenkomstig zijne waardigheid dan tusschen de hoop yolksop de meeting in hot Volkspark ?

Laat toch de pastor zijn populair karakter herwinnen .Om populair to wezen , behoeft nog goon groin aristo-cratic opgeofferd to worden . En hot populaire bekomtden predikanten zoo wel !

Alleen hoede men zich voor lichtvaardige conces-sion, die men meent to moeten doen aan de socialis-ten op grond van den Bijbel. Ds. A. J. Westhoff', indien

69

hij hot inzag, zou er ons hot nadeel van kunnen vertellen .Het is toch zoo moeilijk niet om hot dogma der socia-

listen to bestrijden, dat Jezus hot bestaan van standen zouveroordeeld hebben, en daarom de standen heeft willenopheffen ; dat Jezus hot eigendomsrecht zou veroordeeldhebben, en daarom heeft willen opheffen . Het is tochzoo moelll)k nlet om duldeh]k to doen ultkomen, dat hotChristelijk of Bijbelsch begrip van arbeid en loon eenantler is dan dat der socialisten ; dat de Christelijke gelijk-heid eene andere is dan de socialistische ; dat de Chris -telijke vrijheid eene andere is dan de socialistische ; endat de Christelijke broederschap eerie andere broederschapis dan die der socialisten. Geene vergelijking mag toege-staan worden tusschen den idealistischen toestand dereerste gemeente, toen niernand iets hot zijne noemde, ende eischen der socialisten ; geene vergelijking tusschen hotcollectief-levee der monnikenorden en hot geoischte col-lectivisme der socialisten 18),

1k behoef dit voor predikanten niet duidelijk to maken,hoewel zulke concession niet altijd zijn ontweken nitgewaande getrouwheid aan de Schrift, en uit werkelijkeonkunde of gebrek aan doorzicht . Eene zekere gefin-geerde opwinding voor de ellende van den vierden stand,als een snort medelijden, speelt dan den pastor vreemdeparten . Een voortrekken van den vierden stand (eigenlijkeene lage vleijerij) en een groot geniis aan nuchterheid,(waar tegenwoordig eene premie op schijnt to staan) doenhelp dan die concession doen, zonder dat hij van to vorenof daarna ook maar een oogenblik in ernst er aan denkt,ze zelf in praktijk to brengen !

70

Reeds menig socialistisch debat is uitgeloopen op eenecatechisatie-discussie ; daar kan de predikant, al is het zon-der eer, volkomen op zijne plaats wezen . Maar hij zijook eenigermate slagvaardig, niet ontbloot van een ge-makkelijk oppositie- en defensie-talent . Dat hij antlersmaar preeken make, dat is een kostelijke arbeid !

5 . TJ/ij noe-men als het laatste, inaar niet als het minste,

de direete prediking van het Evangelic .

Indien jets de zedelijke verheffing van het yolk kanbewerken, dan is het de prediking van Jezus Christusen dies gekruist. Ik weet wel, dat velen zoodanige preliking zal toeschijnen al een zeer pover niiddel to zijnom sociale nooden uit de wereld to helpen . Maar ik weetook, dat gij alien, Mijne Heeren ! tegen die velen over-staat met eene vaste, empirische overtuiging .

Daar is jets wonderbaars - en de ongeloovigen moeten hettoegeven - in de prediking der vergeving van zonden inJezus Christus . Deze eenvoudige aanzegging, blijkens dewereldgeschiedenis en de zending, heeft op zijn minstevenveel zedelijke bekeeringen en veranderingen bij demenschen to weeg gebracht, als de beste andere paedagogi-sche methode .

Tat die aanzegging to weeg brengt bij een dronkaard,zoodat hij voortaan een geregeld mensch wordt ; bij eenmoordenaar, zoodat hij met het diepste berouw vervuldwordt, en met innige liefde voor anderen ; bij een hoe-reerder, zoodat hij kracht heeft zulk eene moeilijk tooverwinnen gewoonte na to latent met een woord, welk

71

eene zedelijke bekeering de bloote aanzegging van devergeving der zonden to weeg brengt, en to weeg gebrachtheeft, is eenvoudig niet to zeggen, noch onder eene statis-tiek to brengen .

Zoovele andere methoden tot zedelijke verheffing vannet yolk hebben gefaald .

Deze methode, de aanzegging der vergeving van zon-den, faalt nog steeds niet ; en waar zij mocht falen, daarblijkt schitterend ons hoogste ethische beginsel, dat derindividueele vrijheid .

wij hebben het recht, wij, predikanten, over deze me-thoden to oordeelen . Hier zijn wij op opts terrein . En wijbetwisten ieder antler, die niet, even als wij, van dag totdag eene der methoden van zedelijke verheffing in toe-passing brengt, over deze zaak een afdoend oordeel tovellen . De geschiedenis der moderne Zending, waar ophet oogenblik 26.000 zoo blanke als gekleurde predikersbezig zijn die methode, de aanzegging der vergevingvan zonden in Christus, in toepassing to brengen, is eeneeschitterende proef van de deugdelijkheid dezer methode . .In een opstel in de ,,Stemmen voor waarheid en Vrede"van 1886, getiteld : Eene Apologie der Zending", hebik getracht aan to toonen, wat die methode zelfs uit-werkt onder de heidensche volken ; hoe daar de Zendingde machtigste factor is op zedelijk gebied, op geestelijkgebied, en op materieel gebied . Dat gansche opstel neemik de vrijheid als bewijs voor deze mijne laatste stellingin het midden to brengen .Laat ons doorgaan, Mijne Broeders ! met de prediking,

met die aanzegging! Eene zedelijke verandering van binnen

72

uit aan den mensch, en niet jets antlers, is het ten slotte,waarop een politiek gebouw of een oeconomisch gebouwalleen vasten grondslag voor de eeuwen kan vinden . Endie zedelijke verandering vindt geene betere oorzaak danhet tot ontwaken gebrachte bewustzjjn : God heeft inChristus mjj de zonde vergeven .

Acht het niet gering, maar weest uzelven wel bewustvan de kracht, die gij elken 7ondag op uwen kanseluitoefent, eene kracht tot vernieuwing der wereld, zoozedelijk, als geestelijk, als materieel . Nog altijd, als inIsrael, in het centrum van der volken bestaan de tem-per, en in dies temper Jehova . Proudhon heeft gezegdHet is wonderlijk, maar zoo spoedig men in de diepte

van eenig vraagstuk afdaalt, dan stuit men altijd op detheologie ." Wjj vinden daar niets wonderlijks aan ; maarwe!, dat Proudhon bet heeft ingezien, . en zoo menigevangeliedienaar niet .

Wij eindigen .Het is ons bekend, dat er nog veer is, waarop wij in

dit opstel de aandacht hadden kunnen vestigen, als inverband staande met het onderwerp . Wij weten, dat ermenige belangrijke zaak is, die wij slechts met een enkelwoord, met eene enkele aanwijzing, of met eene enkelesterling aangeroerd hebben .

Moge het bovenstaande echter medegewerkt hebben, omde groote vraag van het heden, en van de naaste toe-

73

komst, tot eene zuivere beoordeeling to brengen van denevangeliedienaar, en om hem eenigermate het bewustzijnto versterken, dat hij het leeuwendeel heeft in den arbeidvan de oplossing der sociale vragen .Een noblesse oblige spreke uit de sociale vragen tot

ons. Want waarlijk, wij, pastors, behooren tot den oud-sten adel op dit terrein . Sedert Mozes, sedert Christushebben de priesters Pen open oog gehad, bij vele tekort-komingen, voor de aardsche belangen der kinderen hunsyolks, gefondeerd op eeuwige, zedelijke rechten en plichtenvan de induvidu .

En dan, ook het collectivisme is ons niet geheel vreemd .Onze krachten reiken wel niet toe . Wij, predikanten, zijn

to gering in getal tegenover zoo groot een yolk . Enmenige vacature op het platte land, en menig d»izendtalvan stedelingen is als eene quasiparochie, dewijl de herderontbreekt . Doch het verdubbele onzen ijver . Dat dearbeiders het aan ons zien, en zeggen gaan : Zij arbeidenook, zelfs zonder normaalwerkdag !

En voorts, zoovelen wij eenigermate getrouw zijn inonze roeping, wij hebben nog niet to klagen over mis-kenning van de waarde van onzen arbeid . Mr. N, G .Pierson, in zijne nutslezing, wijst met een eigenaardigentoon, met een neustoon, op eenige ingrijpende oorzakenvan het sociale kwaad, en vervolgt dan woordelijk aldus :Men zal mij zeer ouderwetsch vinden door mij aldus to

hooren spreken . Zoo spreekt men alleen flog op denkansel ." Onwillekeurig laat hij char onzen arbeid eengroot recht wedervaren . Als het waar is, dat alleen nogop den kansel het yolk op de oorzaken van zijne sociale

74

nooden wordt gewezen, dan zijn wij niet de minsten inden arbeid der wereldordening. Kom , het staat im-mers ook vast, dat ,,der Geistliche mit der antimateria-listischen Predigt von Sunde and Gnade, von Charfieitagand Ostern, von Erlosung and Wiedergeburt, Tragereines untruglichen Wortes, Zeuge eines unbeweglichenReiches, Berber eines unbesiegbaren Konigs, Erobererunsterblicher Seelen, Arzt verborgener Schaden, Trosterauch deco Tode gegenuber, so unscheinbar and gerauschlosand dock uberaus herrlich, oft ohne Dank, nie ohneLohn, - fort and fort an der Losung des socialenProblems arbeitet ." 19 )

AA NTEEKENINGEN .

1) Deze uitdrukking is van Mr. H. P. G . Quack .

2) Grooter sociale omwenteling heeft wel geene leer kun-nen bewerkstelligen, het Christendom uitgezonderd, dan hetBoedhisme .

Het Brahmaisme had de leer der vier kasten in vastepraktijk genet . De Sudras, de landbouwers, de krijgsliedende Brahminen, warm vier standen, door onoverkomelijkekloven gescheiden . Indien ooit eenig yolk gezucht heeft onderhet gevoel eener onoverkomelijke klove tusschen het proleta •riaat en het plebs, tusschen het plebs en de patriciers, tus-schen de patriciers el~ de priesters, dan is zulks bij de In-diers het geval geweest Wij hebben daar het voorbeeld vaneene maatschappij, die onder de schreeuwendste onrechtvaar-digheden kan bestaan gedurende vele eeuwen, omdat eeneontzaglijk groote gedachte haar beheerscht ; de gedachte Brahma,groote gedachte voor een zich pas uit de duisternis ophef-fend yolk .

Het Boedhisme is het geweest, dat daar de sociale omwen-teling heeft to weeg gebracht . Het trail op met de leer dersociale gelijkheid van alle menschen her op aarde . Het kendealleen de godsdienstige ongelijkheid, in meerdere of minderetoenadering tot het Nirvana . De sociale gelijkheid zocht het,gelijk bet tegenwoordige socialisme die ook zoekt . Maar met

76

onderscheid, welk onderscheid veroorzaakt wordt door bei-der verschillende levensbeschouwing. De levensbeschouwingvan het tegenwoordig socialisme is : Daar is geene opstan-ding der dooden ; en daarom eet, en drink, en wees vroolijk .De levensbeschouwing van den Boedhist is : Daar is eenebijna oneindige reeks van telkens wedergeboren worden, enelk nieuw leven is nieuwe smart ; welzalig die de laatste be-staansvorm haast bereikt heeft, en in het Nirvana zijn bestaanvindt opgelost en vernietigd .

De gelijkheid, welke het tegenwoordig socialisme zoekt, isgelijkheid in het genieten der aarde . De gelijkheid, welkehet Boedhisme zoekt is : gelijkheid in ascetisme. De sociale ge-lijkheid is den Boedhist bij slot van rekening niets waard ;den socialist alles waard . Afgezien bovendien van beidermethoden van propageeren, en van beider resultaten, is hetduidelijk genoeg, dat, al zijn beide eenigzins op elkaar gelj-kende verschijnselen, zij toch niets met elkander gemeenhebben . Het tegenwoordig socialisme zou in Indie geen bo-dem om to groeien ooit gevonden hebben .

3) De staatsregeling van Pericles had inderdaad eenigeovereenkomst met den door de sociaaldemocraten begeerdentoestand . Het algenneen sternrecht vigeerde, De cleruchieenwaxen bezittingen op de onderworpen staatsburen veroverd,en daarna onder de armste Atheners verdeeld. De Liturgirenwaxen vrijwillige contribution van de rijken aan de staatskas,bestaande in hot bekostigen der gezanten aan vreemde hoven,in hot uitrusten van eigen oorlogschepen, en in hot voedenvan 't acme yolk . Voorwaar, met doze drie dingen, hotalgemeen stemrecht, de cleruchie en de liturgie zou menigsociaal-democraat meet dan tevreden zijn .

De leer van Ephialtes en Pericles was, dat de armen evengood recht hadden op de genietingen des levens als de rijken,

77

en dat op den staat de verplichting rustte om den armen demiddelen daartoe to verschaffen . Daarom bewerkten zij , dathet zitplaatsengeld (2 obolen 15 cents in den schouwburgvan Dyonisius, waar de tragische koren werden opgevoerd,aan de armen uit de staatskas weed teruggegeven . Evenzoodat bij de feesten gelduitdeelingen uit de openbare kas aande armen zouden geschieden, (Wij beoordeelen bier niet depolitick, die er achter zat tegenover Cimon, den aristocraat) .Zoo werden ook daggelden gegeven aan de armen voor elkendag, aan eene volksvergadering besteed . En `vat ten zeersteeigenaardig was, ruime uitkeeringen aan de armen uit betbang slot van de staatskas werden •j aarlijksche gewoonte .

Dat alzoo bet grootste gedeelte des yolks zich geheel aande zucht tot genieten overgaf, speak van zelf. Zoo kon zelfsde armste meedoen ; want van den staat ontving bij zijnedaggelden bij de feesten, zijn presentiegeld bij de vele yolks-vergaderingen, zijn aandeel bij de gelduitdeelingen uit betbang slot ; en hiervan leefde bij, zoo weinig wer~ende alsmaar mogelijk was, in de blijde hoop, dat bij bij de eerst-volgende cleruchie, met een stub lands zou begunstigd worden .

Ziedaar een toestand, in veel met de begeerten van bettegenwoordig z .g. socialisme overeenkomende . En wat betschoonst van alles is geweest : de tijd van Pericles was Grie-kenlands bloeitijd !

Toch leide men uit bet voorgaande niet to veel af. Wantdat Griekenland toen gebloeid heeft, is waarlijk niet bet ge-volg geweest der voorgenoemde bepalingen . Ook zou ik alszuiver socialist geen vrede gehad hebben met die velerlei'soon van staatsaalmoezen (want «vat warm zij antlers!) e«zou ik aangedrongen hebben op collectief bezit van grond enindustriemiddelen, waar toen geen zweem van was . Daarbijvergete men niet, dat bet stemhebbend yolk, in zijn gevoelvan vrijheid, in die stem zoodanig geleid weed doer de wel-

78

sprekendheid van den, ik zeg niet aristocraat Pericles, maararistocratischen Pericles, dat er van vrijheid eigenlijk geensprake was, Indien er ooit eenig goed despoot onder eendemocratischen mantel aan een yolk zijn wil ontnomen heeft,door het zijn wil er voor in de plants to geven, dan diePericles . Hij, die in de volksvergadering, in een goed oogen-blik zijner wegslepende welsprekendheeid, duizende oogendeed omwenden naar den Acropolis, alsof dear het Parthenonreeds schitterde, dat hij in de verbeelding des yolks opriep,hij was eigenlijk de alleen stemhebbende ; al ging na de stem-ming het yolk naar huffs, fier in het gevoel : ,, Wat zijn wijgroote burgers ! zelfs Pericles moest eerst onze toestemminghebben." Pericles was veldheer en wijsgeer, en daarom staats-man, en voorts kunstenaar, een aristocratisch burger, bo-vendien iemand, die bij zijn sterven zijnen hem roemendenvrienden kon toevoegen : ,,Een ding hebt gij verzwegen, datom mijnentwil nooit eenig Athener den rouwmantel aange-nomen heeft ." Maar wat zou bet algemeen stemrecht ge-weest zijn onder de leiding van ieder antler? En wat zijnde gevolgen geweest van dat gevaarlijke uitdeelen van feest-gelden en presentiegelden, enz? Welke kracht tot bestendigingvan den toestand school er zelfs in Pericles' bloeiende regeering?

Nog wijzen wij op bet onderscheid in bet punt van uitgangvan der socialisten wenschen en Pericles' handelwijze . Athenekwam in zUne weelde tot die staatsuitkeeringen aan de armen,terwijl van omen tijd dat niet zou kunnen gezegd worden .Welk eene weelde, toen de meest verkwistende vaders doorhunne zonen knijperts werden genoemd ! Toen de Bond-schat naar Athene was gehaald ! Toen 20,000 Atheenscheburgers samen 400,000 slaven er op na hielden ! Tegen-woordig komt men uit armoede, uit den drukkenden nood dertijden er toe, om van den staat, als van een alvermogendlichaam, allerlei uitkeeringen to verlangen .

79

Met andere woorden : toen was er een oogenblik kans

het idee to verwezenlijken ; flu is die kans er niet. Of wil-

len de sociaal-democraten het aannemen, om, als in Pericles' tijd,

het saldo der staatsrekening onder elkander to verdeelen?

4} Overeenkomst tusschen Plato's Republiek en der, door de

socialisten begeerde, republiek is, dat beide niet meer zijn dan

een wijsgeerig ideaal, dat nimmer in werkelijkheid is getreden

tot nu toe. Verdere overeenkomst is, dat beide eene eenheid

of collectivisme zoeken, waarbij de vrijheid van de individu,

ethisch opgevat, voor goed is genegeerd . Het is door dat

collectivistisch ideaal, dat ook Plato gekomen is tot gelijk-

luidende eischen als de socialisten, zooals opheffing van den

eigendom, vernietiging van het familieleven in de gemeen-

schap van vrouwen , en staatsopvoeding der kinderen buiten

de ouderlijke mooning . - Toch is voor het overige Plato eene,

laat mij zeggen, to geestelijke natuur, dan dat zijne Republiek

eenig samenstemmend fondament kan hebben met den sociaal-

democratischen staat . Plato's geloof is : Er is eene eeuwig-

heid, er is een voorbestaan en een voortbestaan der dingen,

er is een God . En naar zijn eenigermate pantheistischen God

modelleert hij zijne aardsche republiek . Het tegenwoordig

socialisme weet van dat alles niets, en bouwt zijne republiek

juist op de tegenovergestelde dogmen. Plato's staatkunde of

moraal (want deze zijn bij hem een) is, bij slot van rekening,

in consequentie ascetisme ; die van de sociaal-democraten is

alweer bet tegenovergestelde. Wel vreemd, dat twee aan

elkaar zoo tegengestelde levensbeschouwingen elkander ontmoe-

ten in het collectivisme, als meest begeerlijken maatschappelijken

bestaansvorm ! Laten wij tot zone eer ons haasten to zeggen,

dat hij, de heiden, na korte kennismakiug met de z .g. socia-

listen, zeker zich zou afgewend hebben met het woord : Deze

lieden zijn niet vroom .

80

5) Hoe Hugo de Groot (De jure belli ac pacis) de grond-legger is geweest van bet contrat social, en alzoo van de leerdes volkssouvereiniteit, heeft ook Mr. A. H. Arntzenius inzijne dissertatie : De Staatsleer van J . J Rousseau, aangewezen .Volgens der liberalen getuigenis blijft de Groot's groote ver-dienste, den eersten stag gedaan to hebben tot eene zelfstandige,van alien onpassenden invloed bevrijde rechtsleer ; d. w. z .bij is de eerste geweest, die de bron van het recht nietafleidde uit God, maar uit de gezellige natuur van den mensch .tiV el gelooft hij aan de vertrouwbaarheid van den Bijbel,maar de rechtsleer kan er ook buiten om heengaan . De Statenzijn ontstaan door den opzettelijken wil der menschen . DeStaat is : coetus perfectus liberorum hominum, juris fruendi etcommunis utilitatis causa sociatus . Deze definitie zegt genoeg .

6) Thomas Hobbes : De Cive. Zie dezelfde dissertatie. OokHobbes gaat, als de Groot, van den natuurstaat uit ; deze iseen ,,helium omnium contra omnes." De keus ontstond toe,,tusschen eeuwigen oorlog of zijne eigene rechten eenigermateopgeven. En ,, duorum malorum impossibile est non eligereminus," en ziedaar den Staat, een contrat social ; den Staateen voortbrengsel van den opzettelijken wil des menschen .De individuen same,, vormen den Staat, den Leviathan ofsterfelijken God, aan wien wij, naast den onsterfelijken, onzenvrede en onze bescherming to danken hebben ." - Het isduidelijk, dat als niet een zedelijk beginsel de oorzaak is vaneene staatsvormlng, maar de wil des yolks, - dat dan oakniet een zedelijk beginsel, maar het yolk souverein is in denStaat, bet yolk, met al zijne individueele wenschen en begeerten P

7) Benedictus de Spinoza. Zie dezeifde dissertatie . Evenalseen visch moet zwemmen en een vogel vliegen, evenals degrootere visschen de kleinere moeten opeten en deze laatsteni

81

opgegeten worden, zoo is ieder mensch gedetermineerd meerof minder aan zijne hartstochten onderworpen to wezen .Zoolang flu de hartstochten vrij spel hebben, zijn de menschenvan nature vijanden . Ieder zoekt echter to ontkomen aan eentoestand van vijandsehap, haat en toorn, zooals de natuurstaatis ; en Alt vrees voor elkaar wordt daaromrn de Staat opge-richt , eon onderling contract is gesloten . Maar aan het con-tract, waarbij bet staatsgezag wordt ingesteld, is de houdervan dat gezag overigens slechts in zooverre gehouden, als hijgedwongen is ; zoodra hij kan, mag hij volgens bet natuurrecht,die overeenkomst verbreken . - Ook Spinoza leidt van betyolk alle gezag in den Staat af, en niet van eon hoogerzedelijk beginsel . Zoo is ook bij hem bet yolk souverein .

8) J. J. Rousseau : Discours sur l'crigine et les fondementsde l'inegalite des hommes . Zie dezelfde dissertatie . Bekend isRousseau's ,,natuurstaat" en zijne voorstelling van gelukzalig-heid in dien natuurstaat . Hot begin van alle ongelijkheid,ellende on slavernij was van dat noodlottige oogenblik af,waarop de mensch bemerkte, dat hot voordeelig was, omcolleen voorraad to hebben voor twee : toen ontstond de land-bouw, toen de eigendoin . Toen kwam vanzelf de onderlingeoorlog. Daarna hot contrat social . - Alle recht is dus ontleend aanhot yolk . Want door den ,,algemeen wil" zijn do Staten ontstaan .De individuen hebben eon onvervreemdbaar recht om dus zelvenover taken van staatsbeleid to beslissen . Hierin ligt ook hoteenigo middel om de vrijheid to waarborgen, of terug tokrijgen, waar die verloron is . Hot yolk is souverein . Dathot yolk weer souverein zij ! riep Rousseau toen ; on hij ri ~phot niet to vergeefs .

Dat zijn uitgowerkt stelsel, zijn ,, contrat social," invloedheeft uitgeoefend, is mogelijk geweest door de minachtingvan zijne tijdgenooten van de toen bestaande toestanden . Wie

6

82

kon er vrede hebben met de regeering van Lodewijk XV ?Maar die invloed was ook mogelijk door de antipathie tegenelk gezag, aan dien tijd eigenaardig . Zooveel rangen, ambtenen standen hadden rechten zonder plichten ; daarbij zoo treurigafstekende zelfs tegen den adel in de tijden der foedaliteit .Er was r een motief meer van onderscheiding ; waarom danlanger onderscheid en ongelijkheid ? Maar de invloed vanRousseau's stelsel was bovendien mogelijk door de abstractsmethods, die hij volgde . De wijsgeeren, letterkundigen, ency-clopaedisten warm de opposanten der kroon ; maar abstractsopposanten tegenover reeele kwalen . Met minachting neer-ziende op eerie ervaring, die zij niet kenden, trachtten zij hunnesystemen door middel van het enkele licht der redo op tobouwen Het gevolg was, dat die systemen niets gemeen haddenmet de werkelijkheid . En die neiging tot het algemeene enabstracts hadden zip aan het geheele yolk medegedeeld . Da+,abstracts had gemaakt, dat het bestaande nu ook niemandmeer belang in boezemde ." En zoo viel door den invloed vanhet ,, contrat-social" bet koningschap, en nog zooveel meer .De revolutie nam dadelijk het dogma der volkssouvereiniteitals haar dogma aan. Op to Augustus 1792 werd reeds hetalgemeen stemrecht geproclameerd . Napoleon maakte vooreerstaan velerlei toepassing dies theorieen een einde . Doch slechtstijdelijk . Steeds breeder en breeder is de stroom gaan vloeien .Democratisch is de richting onzer eeuw, en haar to keerenis niet mogelijk meer ; misschien nog haar to leiden (Alexisde Tocqueville) . Het beginsel van de leer der volkssouverei-niteit is zich eerie plaats gaan innemen in de harten der grootemassa. Over dat beginsel is zelfs met meer to strijden, schijnthet ; nog maar over deszelfs organisatie (Thorbecke) . Welwanhopig, indien het waar is! - Toch sta hoopvol hierte-genover, dat de moderns staatsleer in de 19e eeuw zich isgaan verzetten tegen die leer. Wel ontleent volgens de mo-

83

derne staatsleer de staat zijn gezag niet aan God, noch aanhot yolk, maar aan eon motief van welzijn van hot algemeen .Maar daar is dan tech eene ethische gedachte ten minste weergrondslag van staatsregeling . - De strijd in de komondewereldgoschiodenis zal hot wel uitmaken, wio der drio souse-rein is in den staat : hot yolk, eene ethische gedachte, of God .

9) Carl Marx, Das hapical . Kritik der politischenOeconomie. Twee deelen, van ongeveer samen 1400 paginas .Uitgegeven to Hamburg . Hot le Deel beschrijft : Der Pro-ductionsprocess des Kapitals. Hot 2e Deel : Der Circulations-process des Kapitals .

10) Zie Dr. Sehaffle : De Quintessens van hot socialisine,nit hot Hoogduitsch vertaald door Mr. A . Broedelet ; 96paginas. Eene zees bolangrijke studio, van vrij algemeen gezag .

11) Thomas Robert Malthus (1766 1834) was eon boningvan Adam Smith on yen tijdlang predikant . Behalve hotEvangelic naar zijne opvatting, heeft doze man aan de mensch-heid verkondigd, tegenover de kwaal der overbovolking, eenetheorie van geboortevermindering . Leerlingen van Malthushebben kolondamp aanbevolen als hot beste middel om kin-deren zonder pijn weer uit de wereld to helpen. Wat rechthebben de kinderen ook in de maatschappij, dewijl klaar-blijkelijk goon hunner om acces gevraagd heeft, en or eenigoonbeschaamdbeid ligt in zulk eene onaangediende entree ! Vol-gons Malthus' theorie zouden eigenlijk alleen die kinderentoegelaten mogen worden geboren to worden, over wien vanto voren in eene volksvergadering alzoo ten gunste be-slist was .

12) Eon schoon geschrift over de waarde van hot Room-

84

sche beginsel tegenover de sociale nooden is uitgekomen vande hand van den grooten Gerhard Uhlhorn, Dr . Th. Abt zuLoccum . De titel is : Katholicismus and Protestantismusgegenuber der socialen Frage

13) Mr. A. Kerdijk : Sociaal W eekblad .

14) Men leze het schoone opstel van Mr . H. P . G .Quack over Maurice in zijne Studien op sociaal gebied ,''waar ook Maurice's geschriften opgenoemd en besprokenworden. Met welk eene liefde, uit bewondering geboren, spreektde Hoogleeraar char over Maurice ! Welk eene waardeeringook van Maurice's Christelijk geloof van uit dat standpunt ! -Evenzoo verwijzen wij naar een opstel van Dr. A. W.Bronsveld in de Bouwsteenen, De Christelijksociale bewegingin Engeland , en tegelijk naar een opstel van denzelfdenschrijver, De hofprediker Ad. Stocker .

15) Dr. H. Martensen : Die Christliche Ethik, SpeciellerTheil, II, Die Sociale Ethik, pag . 100-206 . Deze onder-scheidt, tegenover het individualistisch systeem van staathuis-houding, drieerlei socialisme der ,,utopische, der re volutionare,and der ethische Socialismus ."

16) Wjj zouden hier hebben kunnen bijvoegen, dat de pastoralle geoorloofde vermaken van het yolk, in plants van tobeperken, uitbreiden moet . Om maar jets to noemen, zijn charniet de zangvereenigingen ? Hoe zijn onze arbeiders daarinniet nog ten achter bij onze Belgische en Duitsche buren .Navolgenswaardig in de hoogste mate is wat de Meppel-sche sigarenfabrikant Jacobs in dezen gedaan heeft ; die zelfeerst leerde allerlei blaasinstrumenten to bespelen, en toenonder zijne sigarenmakers een muziekcorps heeft opgericht

85

waarvan hij directeur is, en welk muziekcorps op ooze ChristelijkeZendingsfeesten met eene eene plaats bekleedt onder de anderecorpsen . -- Dat de pastor helpe om het terrein van geoor-loofde volksvermaken ethisch ruimer to waken .

'Vat betreft het steunen van axle wettelijke maatregelen,door oeconomisten voorgesteld, zoo sta de pastor ze ten minsteniet tegen, als hij geene roeping gevoelt ze to steunen . Datde liberalisten zoo ijverig bezig zijn den socialen nood doorallerlei instellingen al gaandeweg uit den weg to ruimen, isjets, waarvan geen orthodox of anti-revolutionair zonderblijdschap slag kennis nemen Even afkeurenswaardig als deverdachtmaking der socialisten-arbeiders is ten opzichte vande ezlquete, even afkeurenswaardig is de verdachtmaking vanPatrimonlum tell opzlchte der bedoellng dezer liberallstlschevoorgestelde iniddelen tot verbetering . Terecht haalt Kerdijk(Sociaal Weekblad No. 9) uit Patrimonium van 18 Febr . alseen staaltje van zoodanige verdachtmaking het volgende aan

Waarom hebben sommigen (der liberale heeren) het lotder werklieden meer dan vroeger zich aangetrokken ?

Antwoord : Vrees, dat hun eigen ongerechtigheden en sehan-delijke knoeierijen en uitmergeling van een deel onzer mjn-deren aan den kaak zouden worden gesteld, gelijk door deenquete reeds aan het licht komt .

En wat is bet doel van al die liberale barmhartigheden ?Antwoord : En zij wilden zich eenen naam waken op de

aarde ."

Van zulk eene gansch onchristelijke verdachtmaking (nogwel van eenen pastor waarschijnlijk) zegt Kerdijk terechtBooze kinderen der wereld vragen zich af, hoe zulke brave

kinderen Gods dit kunnen verantwoorden voor hun geweten ."

17) Mr . S, van Houten : Bijdragen tot den strijd overGod, elgendom en familie .

86

18) W j voegen er de volgende overwegingen aan toe .Nergens in den Bijbel wordt de arbeid als arbeid maareenigermate gering geacht, of als een noodzakelijk kwaadgerekend. Zulk eene concessie zou op zijn midst van gebrekaan schriftkennis getuigen, Het Jcodsche yolk, in zijn bestentoestand, is een yolk van nijvere arbeiders geweest, van deneenvoudigen landbouwer of tot den dienstdoenden priester ofden getuigenden profeet toe. Christus zelf stelt steeds hetKoningrijk der hemelen voor onder bet beeld van nijvere,arbeidende menschen . Dan is het een zaaier, die uitgaat omto zaaien ; of een daglooner, die eenen akker koopt, en dienomgraaft ; dan is het eene vrouw, die brood bakt, het zuurdeegdoende in drie maters meets ; of eene vrouw, die met bezemenhet huffs keen ; dan is het een Sainaritaan, die om takenrein ; of een koopman, die paarlen zoekt ; dan is bet eentuinman, die mest legt om eenen vijgenboom ; of een herder,die het afgedwaalde schaap opspoort ; dan is bet een huisheer,die zijn geld uitleent ; of het zijn arbeiders, die in den wijngaardbezig zijn; of vissehers, die het net uitwerpen. En Christuszelf adelt den arbeid in Jozefs werkplaats . En de ganseheSchrift, alles eer dan den arbeid als een noodlottigen strijdom het bestaan voor to stellen, verheft den arbeid tot eenvan 's menschen edelste bestaansuitingen .

41 to duidelijk socialistisch van tendenz is ook de ver-klaring van Domela Nieuwenhuis van de gelijkenis van denarmen Lazarus en den rijken man (Lucas 16, 20 enz.), waarbijhij beweert, dat Jezus om geene andere reden den rijken manin de bet heeft geplaatst, dan omdat hij rijk was . Men nervezijne uitdaging tot eene zuiverder verklaring gerust aan .Immers wijst het slot van de gelijkenis helder aan, waaromde rijke man in de hel aanlandde ; evenals zijne broeders hadhij zich niet willen bekeeren op de prediking der wet en derprofeten. Ook schijnt het een socialist onbekend, dat in den

87

rijken man, met het bezit van wet en profeten en vele aardschegoederen, bet Jodendom is afgebeeld, dat onbekeerd is ge-bleven ook na de opstanding uit de dooden van Christus .

Dat Jezus (Mattheus 6 : 19-21) waarschuwt voor betvergaderen van schatten op de aarde ; dat Jezus den rijkenjongeling ver maant, to verkoopen al wat hij heeft, en denarmen to geven ; dat Jezus daarop zegt : „Het is lichter,dat een kernel ga door het oog van eene naald, dam dat eenrijke inga in het Koningrijk der hemelen", is evenmin eeneveroordeeling van het bezit der aardsche goederen, als eeneaanprijzing van het collectivisme .

Overigens is de Bijbel der socialisten, wegens bet weinige,dat hum in omen Bijbel aanstaat, van zeer geringen omvang .

19) Dr. theol. Bud . Kogel, Die Aufgabe des evangelischenGeistlichen an der socialen Frage, pag . 15 . -- Wij kunnen nietnalaten, met betrekking hierop, nog of to schrijven, wat de-zelfde schrijven zegt op pag . 18 en 21 :

In den meisten Fallen durch semen Gehalt den wenigBesitzenden nape gestellt, gehort der Geistliche durch dieAnspruche an seine Wohlthatigkeit zu den verhaltnissmassighochst and freiwilligst Besteuerten . An semen Thur ist keinSchild mit deco bequemen Abschreckungsmotto : Mitglieddes Vereins gegen Verarmung and Bettelei. Ebenso ist emngewisses Mass von Geselligkeit zu geistigem Austausch ihmPflicht . Steht er auf deco Lande, so findet der Gutsbesitzeran ihm einen geistigem Umgang, der vereinsamte Hauslehrereinen wissenschaftlichen Halt, der Schulze and der Lehrereinen freundschaftlichen Berather, der Tagelohner den Brief-steller an den in der Ferne als Soldat dienenden Sohn, derAuswanderer den rechtzeitigen Warner, der mach der Haupt-stadt ziehende Dienstbote den Adressengeber fur Marthashofand das Amalienbaus . 1st er Prediger in einen grossen Stadt,

88

so will del' von auswarts kommende Gymnasiast durch ihn

einen Freitisch, del' Student den Weg zu einem Stipendium ,

die Gouvernante eine Empfehlung, del' reisende Ambtsbruder

ein Absteigequartier, del' Lesebediirftige ITrtheile tiber Bucher,

diesel', jener christliche Verein einen Vortrag, del' Collectant

erst einen Beitrag und dann ein Geberverzeichniss, die Schrift­

stellerin den Nachweis eines Verlegers, Gemeinde- und

Nichtgemeinde-rnitglieder bisweilen geistlichen, meistens welt­

lichen Rath, Mogliches und auch Unmogliches, und ob die

'I'reibjagd del' Presse gpgen den geistlichen Stan d hetzt ­

selbst in den kritischen Zeiten dauert die Ueberzeugung

ungcschwacht fort, dass del' Geistliche fur J eden und dass er

zu Allem dasei. J a, nicht selten wirken Schmahartikel gegen

einen einzelnen Geistlichen geradezu wie Wegweiser an ibn

und wie Ernpfehlungsbriefe zu verdoppelten Wohltatigkeits­

anspriichen "

"l\iit seiner ausseren SteHung, wie vielmehr mit del' inneren

Erfassung seines Amtes , ist del' Geistliche bestandig in del'

Losung del' socialen Frage, soweit sie das wechselseitige

Verhultniss del' Stande angeht, beg1'iffen..... Wenn ein

rech tschaffner Diener vom Wort Selbsterkenntniss und Busse

von Allen fordert und von den HochgesteIlten nicht am

Wenigsten, wenn er die Herrlichkeit des Glaubens Allen

anpreist, und den Letzten des Volkes nicht am Letzsten;

wenn er den Weihnachtstisch seines Gottes im Schmuck del'

unterschiedslosen Liebe zeigt, die sich fiir AIle entltussert,

erniedrigt und dahingegeben hat; wenn er seine, aus allen

Standen gemischte Confirmandenschaar zu einem Altar, zu

einem Kelche fuhrt und in dem Gruppensystem del' Sonntag­

schule die Staude, die Bildungs- und Altersstufen einander

begegnen und dienen lasst ; wenn er seine Krankenbesuche

mit gleicher Liebe und Freundlichkeit macht, mag er eine

oder funf Treppen zu steigen haben; wenn er - del' Leichen-

89

wagen gehore der ersten oiler der dritten Klasse an - aufden Sarg die gleiche Osterpalme legt, an das Grab denselbenLebensbaum pflanzt ; wean er - was kein Gesetzesscepter,keine Agitatoren peitsche, kein Parteidirigentenstab, keineWunschehuthe der Sentimentalitat vermag - lurch dasWort der Wiedergeburt die Gesinnung hervorzurufen imStande ist, die als Demuth and Geduld, als Gewissenhaftig-keit, Arbeitslust, Ehrlichkeit and Berufstreue, als Ordnungs-liebe, Sparsamkeit and Genugsamkeit , als erfinderische Liebeand ausgleichende Barmherzigkeit baut : - halte ich dannden Satz nicht mit gutem Grunde auf echt, lass der Geist-liche mit der Verki ndigung des Evangeliums bestandig inder Losung der socialen Aufgabe stehe ? Lasst nur derGeistliche das Evangelium nicht im Stich das Evangeliuniwird den Geistlichen lie im Stich lassen ."

IN HOUD

Bladz .

Sociale vragen . 1 .

Eenige antwoorden op de sociale vragen 18 .

1 . Het socialisme . 18 .

2 . De Katholieke kerk . 31 .

3 . Christelijk socialisme , 25 .

4 . Staatsbemoeiing en eigen hulp .

. 37 .

De Evangeliedienaar . 41 .

1 . Wat hij niet to doen heeft . 41 .

2 . Wat hij wel to doen heeft .

. 54.Aanteekeningen . . . . . . . . . . 75 .