DAVRANIŞ DEĞİŞTİRME DAVRANIŞ ANALİZİ YAPMA

HEDEF DAVRANIŞ BELİRLEME SAĞALTIM

YÖNTEMLERİ

1. Tanımlayıcı Çerçeve2. Problem Davranışları Oluşturan Durumlar3. Problem Davranışların İşlevleri

4. Problem Davranışı Tanımlamak/Belirlemek5. Pekiştirme 6. Pekiştirme Türleri7. Pekiştireç Çeşitleri8. Pekiştireç Seçimi9. Pekiştirme Tarifeleri

TANIMLAYICI ÇERÇEVE

A-DAVRANIŞ Davranış, organizmanın çevresi ile etkileşimi sırasında organizma ve çevrede oluşan gözlenebilir ve ölçülebilir değişikliklerdir.

Davranışçı yöntem, kısaca sistematik bir şekilde davranışın küçük ve ölçülebilir parçalarını öğretmeye odaklanır.

Problem davranış

• Oluşumları toplumda kabul edilebilirlik sınırının altında ya da üstünde olan, değiştirilmek için ilgilenilen davranışlardır.Problem davranış, çocuğumuzun yapmasını istemediğimiz davranışları, çocuğun kendisine, çevresine zarar verdiği davranışları ve yaşıtlarından farklı olan davranışlarıdır.

• Karşılaşılan örnekler

PROBLEM DAVRANIŞLARI ETKİLEYEN/TETİKLEYEN/OLUŞTURAN

DURUMLAR

a) Hazırlayıcı olaylar; Kullanılan ilaçlar, giysiler, kalabalık ve gürültülü ortamlar, açlık, susuzluk, hastalıkb) Öncüller; 1. Belirli bir zaman dilimi (her gün yemek etkinliğinden sonra bağırma davranışı

göstermesi) 2. Belirli fiziksel çevre( sadece oyun parkında arkadaşını ısırması)3. Belirli insanlar ( öğrencinin öğretmen yardımcısıyla birlikteyken sıraya

vurması)4. Belirli etkinlikler ( çivi çakma etkinliği sırasında çivileri fırlatması)c) SonuçlarDavranış ortaya çıktıktan sonra sunulan ya da davranışı izleyen durum ya da

uyaranlar

Bireyleri problem davranışa iten nedenler (Problem Davranışların İşlevleri)

ELDE ETME

a) sosyal ilgi ve dikkat elde etme

b) nesne ya da etkinlik elde etme;

c) duyusal ve içsel uyaran elde etme;

KAÇMA/KAÇINMA

a) Sosyal ilgi ve dikkatten kaçma/kaçınma

b) Nesne ya da etkinlikten kaçma/kaçınma

c) Duyusal ve içsel uyarandan kaçma/kaçınma

ELDE ETME

a) sosyal ilgi ve dikkat elde etme; problem davranışların başka kişilerin ilgi ve dikkat göstermesi

nedeniyle olumlu pekiştirilmesi, (bakış, yaklaşım, konuşma…)b) nesne ya da etkinlik elde etme; Problem davranışların yiyecek, oyuncak ve etkinlik elde etme yoluyla

olumlu pekiştirilmesi, (yiyecek, etkinlik, para…)c) Duyusal ve içsel uyaran elde etmeproblem davranışlar sonucunda görme, işitme ya da dokunma

şeklinde duyusal geri bildirimler sağlanması, (sallama/sallanma, parmak oynatma, kendine vurma, yüksek sesle konuşma, başkalarına dokunma…)

KAÇINMA

a) sosyal ilgi ve dikkatten kaçma; Sarılma, sıra alma, bakış, yaklaşım, tensel temas….b) nesne ya da etkinlikten kaçma; Sevilmeyen bir yiyecek-içecek, zor ve sıkıcı bir etkinlik….c) Duyusal ve içsel uyarandan kaçmaKulak ağrısı, açlık, göz yanması..

Eğer sorunu, çocuğun yaptığı davranış olarak ele alırsanız, o davranışı değiştirmek için bir şeyler yapabilirsiniz. Bazı örnekler verelim:

1- *Can, açgözlü *Can, başkalarının tabağından yemek alıyor.

2- *Murat, saldırgan. *Murat, arkadaşını ısırıyor. 3- *Sibel, tembel. *Sibel, ödevini yapmıyor.

Davranışı tanımlamak

Önceki slayttaki örnek çiftlerinde ilk ifadeler, sorunu duygusal sıfatlarla nitelendiriyor. Bu sıfatlar çocuğun ne yaptığını göstermiyor ve çocuğun iç dünyasına ait varsayımlardır. Bunlar doğru da olabilir, yanlış da...

İkinci ifadelerse, çocuğun ne yaptığını; dolayısıyla da neyin değişmesi gerektiğini gösteriyor. “Açgözlülük nasıl değiştirilir?” sorusunu cevaplamak zordur; ancak, “başkalarının tabağından yemek alması nasıl engellenir?” sorusu daha kolay cevaplanır.

Davranışsal psikolojide anahtar kavram

pekiştirmedir.

• Pekiştirme,

• Bir davranışın hoşnutluk duymayı sağlayıcı sonuçlara bağlı olarak, ileride yapılma olasılığının artması sürecidir.

Pekiştirecin iki temel özelliği vardır. Biri, davranışı izlemesidir. İkincisi, izlediği davranışın ileride oluşum sıklığını arttırmasıdır.

Pekiştirme ÇeşitleriOlumlu Pekiştirme Olumsuz Pekiştirme

olmak üzere ikiye ayrılır

İki tür pekiştirmenin davranış üzerindeki etkisi aynıdır.Her ikisi de izlediği davranışı arttırmaktadır.

Olumlu Pekiştirme : Olumlu veya olumsuz bir davranışı izleyen durumda ortama bir uyaranın eklenmesiyle o davranışın ileride yapılma olasılığının arttırılmasıdır.

“Annesi Damla’ya tuvalet eğitimi vermeye çalışmaktadır. Anne Damla tuvalete gittiğinde bu davranışını ona şeker vererek pekiştirmektedir.”

“Oyuncak bebekle oynamayı seven Filiz’e boyama etkinliğini bitirdiğinde oynaması için oyuncak bebeği veriliyorsa,” Filiz’in boyama etkinliğine katılma ve tamamlama davranışları artabilir.

Olumsuz Pekiştirme : Olumlu veya olumsuz bir davranışı izleyen durumda bir itici uyaranın çekilmesiyle o davranışın ileride yapılma olasılığının arttırılmasıdır.

Olumsuz pekiştirme örnekleri

* Bir öğretmen her dersin başında, geçen dersteki konu ile ilgili öğrencileri sözlü yoklamaktadır. Özellikle çalışmayan öğrencileri seçip soru sormaktadır. Öğrenciler bu sıkıcı durumdan kurtulmak için her derse çalışarak gelmektedirler.

Otobüslerdeki hız kayıt ve kontrolü sağlayan cihaz 90 km hızı geçince ses çıkarmaya başlamaktadır. Aynı şekilde yeni arabalarda emniyet kemeri bağlanmadığı sürece giderek şiddeti artan bir ses sürücüyü rahatsız etmektedir. Sürücüler bu sesten kurtulmak için hız kontrolünü ve kemer bağlamayı öğrenmektedirler.

Otobüslerdeki tutunma barları

Olumsuz pekiştirmenin kullanılmasında temel kural öğrenciye alternatif davranış sunmak ya da göstermektir. “Eğer x’ i yapmayı durdurur, y’ yi yapmaya başlarsan, bu olumsuz durumdan kurtulursun

Unutmamak gerekir ki, hem olumlu hem de olumsuz pekiştirme organizmanın hoşuna giden bir etki yaratır ve davranışın tekrar ortaya çıkma olasılığını artırır. Pekiştireçler yoluyla birey istendik ve istenmedik davranışlar öğrenebilir. Bu nedenle pekiştireçler çok dikkatli kullanılmalı ve doğru davranışlar pekiştirilmelidir.

Yapılan bir davranışın sonucunda, organizma için olumsuz bir durum yaratan uyarıcılara ceza denir. Ceza da pekiştirme gibi iki türlüdür. Birinci tip cezada davranışın arkasından olumsuz uyarıcı doğrudan doğruya verilir. Çocuğun yaptığı bir davranış nedeniyle dövülmesi, azarlanması... İkinci tür cezada ise ortamda bulunan olumlu bir uyarıcı ortamdan çekilerek, organizma için olumsuz bir durum yaratılır. Çocuktan sevgiyi esirgeme, teneffüse çıkmayı yasaklama, arkadaşlarından ayırma...

Pekiştireç davranışı güçlendirirken, ceza zayıflatır ya da belli bir süre için durdurur. Ceza davranışı kısa zamanda durdurduğu ve uygulaması kolay olduğu için öğretmenler ve ebeveynler tarafından sıkça kullanılmaktadır.

Ceza, istenmedik davranışların bastırılmasında etkili olabilir. Ancak davranış değişikliğine neden olmaz. Diğer bir deyişle istenmedik bir davranışı istendik yönde değiştirmez. Cezanın diğer bir olumsuz yönü ise saldırgan davranışlara neden olmasıdır.

                 

Olumsuz pekiştirme ile ceza, çoğu zaman karıştırılmakta birinin yerine kullanılmaktadır. Oysa, olumsuz pekiştirmede, olumsuz pekiştireçler ortamdan çıkartılırken, cezada olumsuz pekiştireçler ortama konur. Olumsuz pekiştirmede, davranışın tekrar edilme olasılığı artarken, ceza, davranışı durdurur.

PEKİŞTİREÇ TÜRLERİ

• BİRİNCİL PEKİŞTİREÇLER

Hava, su, yiyecek, içecek, ışık, hareket gibi yaşamsal önemi olan uyaranlar

• İKİNCİL PEKİŞTİREÇLER• Sosyal Pekiştireçler• Nesnel Pekiştireçler• Sembol Pekiştireçler• Etkinlik Pekiştireçleri

Birincil pekiştireçler(yiyecek,içecek,uyku,cinsellik)

“Öğrenci sabah kahvaltısını 8’ de yapmışsa, öğle üzeri saat 11’ de yapılacak eğitsel etkinlikte yiyecek pekiştireci kullanılabilir”. Ancak öğle yemeğinden sonra sunulan yiyecek, pekiştirici etki göstermez.

Ancak yemek saatinden hemen önce yapılan boyama etkinliği için yemek, pekiştireç olarak kullanıldığında, boyamasını yemek süresi sonunda ancak tamamlayan çocuğun zamanında yemek hakkını elinden almak etik değildir.

İKİNCİL PEKİŞTİREÇLERSosyal pekiştireçler

(gülümseme, okşama, dokunma, sarılma,övme vb)

Dikkat! Otistiklerde sosyal bir pekiştireç olan bedensel temas dikkatli kullanılmalı ve diğer pekiştireç türleriyle desteklenmelidir.

Sosyal Pekiştireç Örnekleri

Aferin, bravo, süper, helal sana… gibi ödüllendirici sözcükler

Sınıfa resmini gösterelim, Tahtaya konuyu o yazacak, gerçekten dikkat ediyorsun….gibi cümleler

Göz kırpma, başla onaylama, tebessüm …gibi yüz ifadeleri

Öğrenciler arasında yürüme, teneffüslerde öğrencilerle birlikte olma, çocuklarla birlikte yeme, öğrencilerinin grubunda oturma, koluna girme ….gibi yakın olma davranışları

Arkasını sıvazlama, elini sıkma, başını okşama…gibi bedensel temas

Ödüllendirici sözcükler yani övgüler dikkatli kullanılmalıdır. Yani davranışın hemen sonunda ve niçin övüldüğü kısaca belirtilerek..

Nesnel pekiştireçler(oyuncak,eşya,araç)

Nesnel pekiştireçler doğru kullanıldığında çok etkilidir. Ancak önemli sınırlılıkları vardır. Öğrenciler bu nesneleri uygun davranış göstermeden de elde edebilir.

“Kurallara uygun davranmadığı için eğitim ortamında elde edemediği kalemi çocuk, okuldan çıkar çıkmaz ablasından alabilirse”, eğitim ortamındaki pekiştireç etkili olmaz.

Etkinlik pekiştireçleri(şarkı söyleme, oyun oynama)

“Ebru grup içinde şarkı söylemekten çok hoşlanmaktadır. Öğretmen etkinlikler süresince yerinde oturması durumunda Ebru’nun arkadaşlarına bir şarkı söylemesine izin vereceğini söyler. Ebru yerinden kalkmadan etkinliklere katıldığında son müzik etkinliğinde tek başına şarkı söylemesine izin verilir.”

“Engin’in boyama etkinliğini tamamlama süresini azaltmak için öğretmen,boyama etkinliğini başlatırken, boyamayı önce bitiren üç kişinin istedikleri yap-boz ile oynayabileceklerini söyler. Engin in yap boz etkinliğine katılabilmek için boyamasını daha kısa sürede tamamladığı görülür.”

Etkinlik Pekiştireci ve Premack İlkesi

Daha az hoşlanılan etkinlik daha çok hoşlanılan etkinlik tarafından pekiştirilir.

“Öğretmeni Ali’nin etkinlik sonrasında masasını temizlemekten hoşlanmadığını fakat araçları dolaplara kaldırmayı sevdiğini bildiği için Aliye “Eğer masanı temizlersen, arkadaşlarınla birlikte oyuncakalrı yerine yerleştirebilirsin” diyerek Premack ilkesini uygulamış olur.”

Sembol Pekiştireçler

Sembol Pekiştireçler, uygun bir davranış sonrasında bireye bir başka pekiştireçle değiştirilmek üzere verilen yıldız, kupon, marka gibi araçlardır.

Dönüştürme oranı, nesne ya da etkinliğin güncel değeri göz önüne alınarak belirlenmelidir.

Bir adet şeker için 1, bir paket kraker için 5, bir plastik oyuncak için 10 sembol istenebilir.

Öğrencinin adı Aldığı puan(yıldız)BurakEceErim

*******************

***

Davranışlar ve değeriParmak kaldırarak konuşma

Kapıya tıklayarak girme

***

Kazanılan puanın ederi

***************

“Hiperaktivitesi olan öğrencinin sırasında oturma davranışını kazandırmak için

Her dersin sonunda verilen yıldız gün sonunda 5 yıldız yapar. Sorunsuz geçen bir haftanın sonunda öğrencinin 25 yıldızı olur ki bu da Cuma akşamı dışarıda hamburger yiyebilmesi demektir.”

İnformal Sembolller“Ahmet ödevini yapmadığı gibi, diğer öğrencilere de

vurmaktadır. Annesiyle görüşülerek izleyen şekilde anlaşma yapılır. Öğretmen öğrencinin iyi çalıştığı ve diğer öğrencilerle işbirliğinde bulunduğu günler , bir not yazar ve öğrenciye verir. Uygun davranmadığı günler eve not göndermez. Bu anlaşmaya göre öğrenci bir pusulayla eve geldiğinde, sevdiği televizyon programlarını seyretmesine izin verilir.”

“Bir 4. sınıf öğrencisinin dersi dinlemediği, verilen ödevleri yapmadığı, dalga geçtiği, kendinden küçükleri okul girişi ve çıkışında dövdüğü gözlenmektedir.

Öğrencinin ders dinleme ve çalışmasını arttırmak ve küçüklere saygılı davranmasını geliştirmek için ne yapılabilir?

Çocuğun en çok yapmaktan hoşlandığı şey: Tahta işlerini severek yapıyor ve başarılı.

Buna göre 10 dk süreyle dersi dinleme ve ödevinin yapması karşılığında tahtaya çentik işareti konulmuştur. On çentik kazandığında,30 dk süreyle küçük öğrencilerin iş odasında tahta işleri araçlarını kullanmalarını denetlemesine izin verilmiştir. Küçük öğrenciler bu öğrencinin gelmesini dört gözle beklemişlerdir. Sonuçta….

Sembol pekiştireçler azaltılarak davranış doğallaştırılır. Sistemi sonlandırma sürecinde “Puan sistemine yer vermeden……………davranmayı öğrendin. Kendinle gurur duymalısın” şeklinde betimlemeler yapılmalıdır.

PEKİŞTİREÇ SEÇİMİ

Pekiştireçler araştırılır ve seçilirken aileyle çok sağlıklı bir iletişim ve işbirliği yapmak gerekir.

Neden?

Pekiştireç seçiminde örnek

“Öğretmen sınıf içinde yerinde oturma süresini arttırmak için her beş dakikada bir bir adet çikolata parçası verirken, çocuk okul çıkışında annesine ağlayarak iki kutu çikolata aldırıp yiyebiliyorsa, sınıftaki uygulama ………………………………………. .”

(Cümleyi tamamlayalım)

Çocuk için etkili pekiştireçleri belirlemenin en etkili yolu, çocuğun boş zamanlarında ne yaptığına , neyle oynadığına, ne yiyip içtiğine bakılmasıdır. İlginçtir, çocuğa yönelttiğiniz, “önüne bak”, “artık yeter” gibi uyarılara neden olan etkinlikler aslında etkili pekiştireçler olabilir.

Pekiştireçler pekiştirme özelliğini korumaları amacıyla (alternatif pekiştireçlerle) sık sık

değiştirilmelidirler.

Örneğin birinci oturumda yapılan boyama, kesme etkinliğinde kuruyemiş kullanılırken, ikinci oturumda çorap, pantolon , kazak çıkarma için şekerleme kullanılabilir.

Öte yandan tuvalet eğitimi verdiğimiz bir öğrenciye sevdiği bir içeceği pekiştireç olarak kullanırsak doğal fırsat yaratmış oluruz.

PEKİŞTİRME TARİFELERİ1.Sürekli pekiştirme 2. Oranlı pekiştirme

a) Sabit Oranlıb) Değişken Oranlı

3. Zaman Aralıklı Pekiştirmea) Sabit zaman aralıklıb) Değişken zaman aralıklı

ÖRNEK

Sürekli Pekiştirme: Her istendik davranışın pekiştirilmesidir.

En basit tarifedir.Bu tarife, yeni bir şey öğretilirken kullanılır.

Daha sonra terk edilmelidir.

Çocuk yatağını her düzelttiğinde pekiştirilmesi.

Sabit Oranlı Pekiştirme :Bellibir sayıdaki davranış pekiştirilir.Zaman

önemli değil,doğru davranış sayısı önemlidir.

Öğrencinin her 5 doğrucevabına not verilmesi.

Sabit Aralıklı Pekiştirme: Belli birzaman dilimi içinde yer alan davranışları pekiştirmedir.Doğrudavranış sayısı önemli değildir.Belli bir sürenin geçmesi önemlidir.

Memurların her ayın 15‘inde maaş almaları.

Değişken Oranlı Pekiştirme : Her 10tepkiden sonra vb. gibi belirli bir sayıdaki tepkinin pekiştirilmesi yerine, değişen sayılardaki tepkiler pekiştirilir.Önemli olan ortalama bir

tepki sayısının pekiştirilmesidir.

Değişken Aralıklı Pekiştirme :Zamansabit değildir.Pekiştireç bazen hemen ,bazen de geç kazanılabilir.Ancak ortalama zaman önemlidir.

PEKİŞTİRME TARİFELERİ

Çocuğun “lütfen” deme davranışı Çocuğun “lütfen” deme davranışı DOP ile pekiştiriliyorsa, ilk üç DOP ile pekiştiriliyorsa, ilk üç davranıştan herhangi biri, ikinci üç davranıştan herhangi biri, ikinci üç davranıştan herhangi biri gelişigüzel davranıştan herhangi biri gelişigüzel pekiştirilir.pekiştirilir. 15 dakikanın ortasında , başında, 15 dakikanın ortasında , başında, sonunda pekiştireç sunulur. Örneğin 9. sonunda pekiştireç sunulur. Örneğin 9. dakikada,  17. dakikada, 35. dakikada dakikada,  17. dakikada, 35. dakikada v.b.v.b.  

SABİT ORANLI Doğru yapılan her 5 probleme 1 ek teneffüs

Öğrencinin oyuncağını 3 kez paylaştıktan sonra ödüllendirilmesi

Tüm ödevlerin bitirildiği her 2 dersin sonunda kütüphanede 15 dk. Resimli öykü kitabı okuma

Üretilen her 10 parça için 50 ytl, her doğru 5 paket için 1 jeton

SABİT ZAMAN ARALIKLI

Öğrencinin yerinde oturması 10 dk.da bir gözlenir ve pekiştirilir

5 dk. Da bir kez okuma davranışı gözlenir ve pekiştirilir

Öğrencilerin ders çalışmaları 15 dk.da bir kontrol edilir.

DEĞİŞKEN ORANLI 10’a kadar ritmik saymada öğrenci 2, 6, 10’u söylediğinde, sonraki tekrarda 3, 5, 9’u söylediğinde farklılaşan şekilde pekiştirilir

Ali yaklaşık 3 yoklama fişi doldurduğunda öğretmeni “özel yardımcı” kuponu verir

Ortalama 8 oyuncak paylaşım davranışı için pekiştirilir. İzleyenlerde 7., daha sonrakinde 9. oyuncak paylaşımı pekiştirilir.

DEĞİŞKEN ZAMAN ARALIKLI

Kütüphanede kitap okuyan öğrenciler ortalama 15-25 dk. da bir pekiştirilir

Yerinde oturma davranışı 20, 27, 35. dakikalarda gözlenir ve pekiştirilir. Bir sonraki derste 15., 19. 30. dk.larda pekiştirilir

Öğretmenin bir hafta 2, 4, 5 günlerinde, ikinci haftanın 1. 3. günlerinde günlük kontrolü yaparak övgü yazması