dangme gbi kusumi kasemi - gh...

55
MINISTRY OF EDUCATION TEACHING SYLLABUS FOR DANGME (SHS 1 - 3) Enquiries and comments on this syllabus should be addressed to: The Director Curriculum Research and Development Division (CRDD) P. O. Box 2739 Accra Ghana. Tel: 021-683668 021-683651 September, 2010 Republic of Ghana

Upload: others

Post on 05-Aug-2020

9 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

M I N I S T R Y O F E D U C A T I O N

TEACHING SYLLABUS FOR DANGME (SHS 1 - 3)

Enquiries and comments on this syllabus should be addressed to:

The Director Curriculum Research and Development Division (CRDD) P. O. Box 2739 Accra Ghana.

Tel: 021-683668 021-683651

September, 2010

Republic of Ghana

Page 2: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

ii

DANGME GBI KΕ KUSUMIHI (PI Nכ NYΕMI) HE SILABכSI HA SINIכ SΕKΕNDLE SUKUU.

KכLE, 2010.

NYA TSככMI NYA BLIMI: “New Educational Reform Syllabus Review Committee (NERIC)” כ gu CRDD nכ, kε da “New Educational Reform Implementation Committee Report (NERIC)” nכ kε nylכ silabכsi nε כ mi. NERIC amaniε bכ כ, wo ga kaa ni tsככmi kε e kasemi silabכsi כ, nε e ha nε ni tsככmi kε e kasemi כ ye bua nε nyagbahi nε ngε ma nכ yami nya tsie כmε a nya nεe ba si. Yi mi tomi nε כ biכ nε a na silabכsi nε ma ha nε kaseli ma na yi mi susumi he ga, a nyε nε a je a juεmi kpo nε e wo mε ka nε a nyε nε a pee nכ yami nכ hehi ngε a dεhe. Nכ HE JE NΕ GHANA GBIHI KΕ KUSUMI SA TSככMI Pi munyu tumi pε ji gbi he ni tsumi se mohu kusumihi kε a mi blכ nכ tomihi, juεmi nε e mi kuכ ha nכ he peemi, tsopa, ba lele kε hiכ tsami tsuo hכ si ngε gbi mi. Loloolo כ gbi ji kכkככmi nכ, nε wεtsohi ngε nכ hemi kε yemi. Gbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi slככtohi kε woכ yinכ bimε a mi kε yaa neneene. Kusumi tsככ bכ nε ni komε hi a ha be ko, bכ nε a ngε ha piכ kε bכ nε a hwככ se maa hi ha. Dangme gbi kusumi kasemi ma/maa

i. ha nε kaseli a he maa ngכ gbi כ e lemi kε e he ni tsumi mi. ii. ha kaseli ma nyε maa ngכ gbi כ he juεmi nε a na a kε ye bua ma bi ngε he fεε he. iii. wa kaseli kε yo nihi nε ha Dangme kusumihi je muno ngε kusumi kpahi a he. iv. hεli kaseli כmε si kε yכse si hihii, sika blכ nכ tomi kε nכ yemi mi nyagbahi ngε Dangme kutso כmε kε Ghana tsuo mi. v. ha kaseli maa ngכ bu kε ha gbi kpahi.

YI MI TOMI GBAJAA A to ni kasemi blכ nya nε כ ha kaseli nε a: i. nu a gbi כ si fכfεכ kε e mi nihi a sisi. ii. nu a gbi kε kusumi כmε a sisi kε mi kuכmi. iii.nya gbi כ kε e blema kusumihi a he. iv. yo kaa nכ nε a deכ ke, nö fεε nö nε je Aflika a hi כ, e pi anכkuale. v. yo kaa masu gbagbεε hεε tsכsemi blכ nכ tomi nε d’aa wa subai kε ha je mi si himi. vi. tapo kusumi כmε a mi konε nihi nε hia tsakemi aloo he dlami כ, a pee.

Page 3: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

iii

SILABכSI כ BLכ Nכ TOMI KΕ E SI FכFΕכ

SILABכSI כ NGΕ MI GBAMI EYWIΕ KΕ HA JEHA FΕΕ JEHA. Mi gbami 1: Fכnכlכji. Mi gbami 2: Ni kanemi sisi numi Mi gbami 3: Ni ngmami Mi gbami 4 Masu kε Kusumihi Mi gbami nε כmε tsככ nכle nε e sa kaa kaseli כmε a na ngε Dangme kasemi mi. Mi gbami 1: FכNכLכJI Mi gbami nε כ ji pεmi peemi kε gbi tumi blכ nכ tomi.

Mi gbami 2: NI KANEMI MI SISI NUMI Mi gbami nε כ gbaa ni kanemi kε mi kuכmi kε ni kanemi nε ngε gbajaa a mi nε lככ se hu e sεsεכ munyu sisi jemi hu he. Yi mi tomi כji e ye bua ni kanemi nε kaseli le momo כ konε a nu nכ nε a maa kaneכ sisi kε mi kuכmi. Munyu sisi jemi ngε mi gbami nε כ mi כ he hia ejakaa ni kanemi kε e sisi numi yeכ buaa munyu sisi jemi. Mi gbami 3: NI NGMAMI Mi gbami nε כ tsuכ animosa kε saneyo ngmami he ni. Mi gbami 4: MASU/KUSUMIHI Masu gbagbεε, masu ngmangmεε, kusumi kε piכsכ tsakemihi ji nihi nε ngε mi gbami nε כ mi. Ngε mi gbami nε כ mi כ, je womihi nε kaseli sa kanemi kε masu he fiכmi kpo. NI TSככMI BLכ Nכ TOMI Ngε silabכsi nε כ mi כ, ga womi ngε kaa ni tsככmi kε ni kasemi nε a da ni kaselכ כ nכ. Ga womi nε כ ngε ni tsככmi kε kasemi blכ nכ tomi nכ. Ni tsumi blכ he כ: E daa si ha jokuε כmε a juεmi mi tami kε ha nihi nε a kaseכ כmε a he ni tsumi. Blכ ngε ha tsככlכ כ nε e ngכ ni tsככmi blכ nכ tomi hehi nε kaseli a he ngε mi nε e ma ha kaseli כmε ma susu a yi mi kε ha si gbεmi. SILABכSI כ MI NIHI A NYA TOMI Yi mi tomi gbajaa: Mi gbami fεε mi gbami hεε yi mi tomi gbajaa. Yi mi tomi gbajaa nε כ jeכ ni lele, gahi kε su kpakpahi nε e sa nε kaseli nε a le kpo. Enε כ se hu כ, mi gbami nε כ tsככ kaa kaseli nε a nyε nε a je ni lele, ga kε su nε כmε kpo ngε a ni peepee kε a munyu tutui mi. E sa nε o kane yi mi tomi gbajaa a mi saminya loko o bכni mi gbami כ tsככmi. Ke o tsככ mi gbami כmε ta a, moo kpale o se nε o kane yi mi tomi gbaajaa a ekohu nε o hyε kaa o tsu yi mi tomi כmε a he ni saminya ngε o ni tsככmi mi lo.

Page 4: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

iv

MI GBAMIHI KΕ MI DLAMIHI A gba silabכsi nε כ kε wo mi gbamihi kε mi dlamihi a mi. A gba jeha fεε jeha mi ni tsumi kε wo mi gbamihi a mi. Mi gbami fεε ko hεε nilehi nε a ngε tsakpa ngε ni kasemi כmε a mi. Mi gbami fεε ko ngε mi dlamihi. Nile kε gahi nε ngε mi dlami כmε a mi כ su a sibi a he wawεε. A gba silabכsi כ kε wo kpכ enuכ mi. Mε ji:

Mi dlami Yi mi tomi pכtεε Mi ni Ni tsככmi kε ni kasemi blכ nכ tomi Ni tsumi

Nihi nε ngε kpכ כmε a mi כ, a nya tsככmi ji nε כ nε: KP1 כ – Mi dlami: Mi dlami ngε kp1 כ mi כ jeכ ni kasemi oti כ kpo. E sa nε o tsככ ni כmε kaa bכ nε a to a nya a pεpεεpε. Se, ke e ba lε kaa nכ ko he je .de nε o kpale ya tsu he niכm כo b ,כ nε o tu כngε. Se mohu n כbl ,כ mεכ ma wa o kaseli כ כe sa nε o hane loo o tu eko, ejakaa l ,כ KP2 כ : YI MI TOMI PכTΕΕ HI: Kpכ enyכne כ tsככ yi mi tomi pכtεε hi. Yi mi tomi pכtεε כmε, tsככ nile, gahi kε su kpakpahi nε a ngε blכ hyεe kaa e sa nε kaselכ כ nε e na nε e nyε nε e tsu he ni hulכ ngε jamε a ni tsככmi כ nyagbe. Yi mi tomi pכtεε ngmami ngε kaa 1.3.5 aloo 2.2.1. A tsεכ yibכ nε כ ke “silabכsi okadi yibכhi”. Kekle yibכ כ daa si ha Mi Gbami כ, enyכne כ daa si ha Mi dlami; nε etεne כ daa si ha Yi mi tomi abכ nε mi dlami כ hεε. Nכhyε nכ ji 1.3.5, tsככ kaa mi gbami 1, Mi dlami etεne (ngε mi gbami 1 כ mi) kε yi mi tomi pכtεε enuכne (5) Aloo 1.3.5 daa si ha yi mi tomi pכtεε enuכne (5) kε ha mi dlami etε (3) ngε mi gbami kake כ mi. Ja a ke silabכsi okadi yib2.2.1 כ tsככ kaa yi mi tomi pכtεε 1 ngε mi dlami 2 ngε mi gbami 2 mi. Silabכsi okadi he ni tsumi yeכ bua tsככli kε sukuu nכ hyεli ngε a ni tsumi mi. E yeכ buaa kε haa yi mi tomi hlami kε haa kami peemi. Waa ngכ lε kaa mi dlami 2 ngε mi gbami 2 hεε yi mi tomi pכtεε enu2.2.5 – 2.2.1 :(5) כ. Tsככlכ כ maa suכ kaa e ma je e kami bimi kε je yi mi tomi pכtεε 2.2.3 kε 2.2.4 mi nε e be yi tomi etε כmε nε a piε כmε a he ni tsue. Kε gu blכ nε כ nכ כ, tsככlכ כ maa hla e kami bimi כmε kε je yi mi tomi pכtεε ngε mi dlami כmε kε mi gbami כmε a mi. Enε כ ma ha e bimi כmε maa nu tso ngε nihi nε e tsכ ככmε a he. O ma yo kaa yi mi tomi pכtεε כmε daa si ngε kaselכ כ nכ. Lכ כ tsככ nכ nε e sa nε kaselכ כ nε e nyε nε e pee ke a ke a gbeכ mi dlami כ tsככmi nya a. Yi mi tomi pכtεε fεε ko jeכ sisi kε, “kaselכ כ ma nyε maa ......” Enε tsככ kaa e sa nε o hyε kaseli כmε a nyagba amε ha mε kakaaka konε kaseli כmε hiεhiεε a nyε nε a gblכ yi mi tomi pכtεε כmε ngε mi dlami eko fεε eko mi ngε silabεsi כ mi. KP3 כ – MI NI: Mi ni כ ji kpכ etεne. Silabכsi כ tsככ mi ni pכtεε nε e sa tsככmi כ ngε jamε a mi dlami כ mi. Mi ni כ ekomε ngε nya si mami. Ekomε hu lεε, o ma nyε maa hla mi ni כ ekomε kε je o hi he כ kε piε he. KP4 כ: Ni Tsככmi Kε Ni Kasemi Blכ Nכ Tomi. Mε ji ni tsumi slככtohi nε maa wo kaseli gεjεmi nε a kε a he maa wo ni kasemi כ mi. Tsככlכ כ nε bכ mכde nε ni tsככmi blכ nכ tomi כmε a gbla kaseli כmε kε wo ni tsככmi כ mi. Ni tsככmi blכ nכ tomi כmε, a ha nε kaseli a:

1. susu a yi mi kε mi kuכmi. 2. yכse nכ nε e hi nε a tapo nihi a mi kε hla nכ heje kε mi bangemi. 3. kε a juεmi kε a nכmlכ tso כ nε pee nihi nε a he maa ba se nami.

Page 5: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

v

A ngε mo ka woe kaa o ma nyε nε o tsake ni tsככmi blכ nכ tomi כmε a si fכfεכ. O ma nyε kε ekomε piε he hulכ ke ji lכ כ ma ha nε ni kasemi כ maa nu tso. Yi mi tomi pכtεε ngε ni tsככmi kε e kasemi mi ji, e sa nε ni kasemi כ he nε e ba se nami ngε sukuu kε je כ mi tsuo kε ha kaseli. O ma nyε ma tsake yi mi tomi pכtεε כmε a si dadε loo o kε ekomε maa piε he ke ji kaa e ma wa o ni tsככmi כ nε e pee mluku kε kpa bo ngε ni כmε a he kε ha yi mi tapomi kε susumi.. KP5 כ: Ni Tsumi: A wo ni tsumi כ ekomε a he ga ngε kpכ 5 כ mi Ni tsumi slככtohi kaa nya mi tami, juεmi mi tami, we mi ni tsumi, saneyo ngmami, kuu mi ni tsumi, si gbεmi ni tsumi kε a pee nε a hyε, ngε he nε o ma nyε ma tsu a he ni. Bכ mכde nε o ha bimihi nε ma ha nכ he susumi kε mi kuכmi nε kככ gbi כ tumi kε kusumihi nε kaseli כmε gble mi כmε a he. Pi ni tsumi blכ nכ tomi כmε tsuo nε a ha ngε silabכsi כ mi. A ngε mo ka woe nε o hla ni tsumi .mε a he niכ tεεכmε kε tsu yi mi tomi pכ ekomε nε maa ye bua kaseli כ Nyagbe כ, a ngε mo si woe kaa silabכsi כ pee we ni tsככmi blכ nכ (lεsi noti) nane mi dalכ. E he hia kaa mo nitsε o maa pee o mi ni hlami blכ nכ tomi kε o ni tsככmi blכ nכ tomi konε e ye bua mo kε tsככ mi dlami כmε ngε silabכsi כ mi. NILE GLΕHI (KΕ) A SISI TSככMI Kε je 1998 כ, a ngכ nile glε כmε kε pee dεma tso ngε silabכsi כmε a peemi mi. Nile glε kake tsככ juεmi mi kuכmi kake. Ke nile glε כmε hiε pe kake כ, a peeכ nile glεhi. A woכ peepee peemimunyu kε ngmaa yi mi tomi pכtεε כmε. Nכhyε nכ ji: kaselכ כ ma nyε maa kale. Ke ni kasemi ba nyagbe nε kaselכ כ nyε nε e kale nכ כ saminya a, e tsככ kaa “NכLE” ya nכ. Ke kaselכ כ nyε nε e tsככ nכ ko nya, do demiyo ko nכ aloo ha nכhyε nihi, e tsככ kaa “SISI NUMI” tsu ni ngε ni kasemi כ mi. Ja a kε כ, ke kaselכ כ nyε nε e to nihi a blכ nya, kpa nכ ko he bo, aloo pee nכ he ko, e tsככ kaa kaselכ ma nyε maa ngכ nכ nε e kase כ kε tsu ni ngε blכ kpahi a nכ. Wa tsεכ lε ke NכLE HE NI TSUMI (Aplai). Yi mi tomi pכtεε כ, eko fεε eko hεε peepee peemimunyu nε kaleכ nכ nε kaselכ ma nyε pee ngε ni kasemi כ nyagbe. “NכLE” KΕ “NכLE HE NI TSUMI (Aplai)” ji nihi nε sa nε tsככlכ כ kε fכ e hε nכ ngε ni tsככmi mi. E je kpo paa kε nyagba kaa tsככli fuu a ni tsככmi כ daa nile tsכwi כmε nε ji “NכLE” KΕ “SISI NUMI” pε a nכ. A siכ nile glε ngua amε mohu nε ji“ NכLE HE NI TSUMI” KΕ “MI KOLIMI (ANALISISI)”. Ke nכ nε כ tsa nכ ja a, kaseli be mכde bכe ngε bimihi nε kככ “nכle he ni tsumi” kε “ mi kolimi” mi. Enε כ hu ma ha nε a Dangme tumi kε e ngmami be akכnכ hie. Bכ nε pee nε kaseli כmε a gbi tumi kε e ngmami mi nε e je כ, e sa nε a wo mε gεjεmi nε a: (a) nyε nε a ngכ gbi כ kε susu nihi a he kε mi kuכmi. (b) da gbi כ nכ kε so ga kpakpa. (c) da gbi nכ kε pee nihi nε a he maa ba se nami ha mε nitsεmε kε ma a tsuo. (d) nyε nε a po asilε, fiεmi kε nyazia slככtohi ngε Dangme mi. Moo kane yi mi tomi כmε saminya konε o le nile glε nε o maa da nכ kε tsככ ni כ. Nile glε כmε lε tsככ ni tsככmi, ni kasemi kε kami blכ nכ tomi. Ngε Dangme kasemi mi כ, a gbכ nile glε enyכ kε ga blכhi eywiε a he nine kε ha Dangme tsככmi, e kasemi kε ka peemi. NILE GLΕ כMΕ JI Nile kε sisi numi -30% (100 mi dlami 30) Nile he ni tsumi -70% (100 mi dlami 70) Ga blכ eywiε כmε ji:

Page 6: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

vi

Tue bumi sisi numi: 10% (100 mi dlami 10) Ni kanemi sisi numi: 20% (100 mi dlami 20) Munyu tumi: 30% (100 mi dlami 30) Ni ngmami: 40% (100 mi dlami 40) A ma nyε ma bla nile glε כmε kε ga blכ nכ tomi כmε kaa kikε כ: Tue bumi – Nכle kε sisi numi Ni kanemi – Nכle kε sisi numi Munyu Tumi – Nכle he ni tsumi Ni ngmami - Nכle he ni tsumi Gbi kε kusumi kasemi jeכ su pכtεε enyכ komε kpo. Mε ji.

(a) Nכle kε sisi numi (b) Nכle he ni tsumi

A tsככ “nכle kε sisi numi” kε guכ tue bumi kε ni kanemi mi nε a tsככ “nכle he ni tsumi” kε guכ munyu tumi kε ni ngmami mi. Tue bumi kε ni kanemi peeכ “nכle sכlemi ga” nε “ tumi kε ngmami” peeכ “peemi ga” Nε a fכ kasþli כmε kε wo gbi kε kusumi כmε a mi he je כ, tue bumi tsככmi pee we nכ gbagblaa tsכ ha SHS kaseli. A ngכ lε kaa benε kaselכ gbeכ JHS nya a, e na tue bumi he tsכsemi. Tue bumi tsכsemi ngε SHS כ, ma hia lafa mi nyכngma (10%) pε ngε ni tsככmi be כ mi. Enε כ he je כ, tumi, kanemi kε ngmami ji tsכsemi titli nε a tsu a he ni wawεε ngε silabכsi nε כ mi. Gbi fεε ko ngε he lo munyu tumi bכ kε gbimikכmi slככtohi nε a jeכ munyu tumi sisi saminya. Enε כmε ji ga tsכwihi nε a sa tsככmi ngε tue bumi sisi numi mi. A gba Nile Glε כmε kε Ga Blכ Nכ Tomi kε wo ni tsככmi, ni kasemi kε kami a sisi. Mi gbami nε כ tsככ he nε e sa nε tsככlכ כ ni tsככmi כ nε e fi si ngε wawεε. Ke a bla Nile Glε nε כmε kε Ga Blכ Nכ Tomi eywiε כmε כ, e ma ha Dangme כ tsככmi kε e kasemi maa pee gbugbuugbu ngε sukuu כmε. Daka nε כ tsככ tsakpa nε ngε Nile Glε kε Ga BLכ Nכ Tomi eywiε כmε a kpεti. Tsakpa ngε Nile Glε kε Ga amε a kpεti.

NILE GLΕ

Sכlemi Ga Peemi Ga YIBכ Tue Bumi Ni Kanemi Ni Ngmami Munyu Tumi

Nכle kε sisi numi 10 20 - - 30 Nכle He Ni Tsumi - - 40 30 70 AB100 30 30 30 10 כ “Nכle kε sisi numi” hεε lafa mi dlami nyingmi etε (30%) nε “Nכle he ni tsumi” hεε lafa mi dlami nyingmi kpaago (70%). Nyagbe kpכ כ tsככ nכ mi mami nε e sa nε a kε ha “Ga” slככto eywiε כmε ngε ni tsככmi be mi. “Peemi ga” a hεε lafa mi dlami nyingmi kpaago (70%) nε “sכlemi ga” a hεε lafa mi dlami nyingmi etε (30%). Munyungu oti כmε ngε “Nile glε” a sisi כ, a nya tsככmi ji nε כ nε:

Page 7: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

vii

Nכle kε Sisi Numi Nכle: E ji nכ kaimi nכ, yomi nכ, sisi tsככmi nכ, kalemi nכ, he nine gbכmi kε he tomi. Nכle kεkε ji nכ nε o le momo kaimi nε lכ כ ji nile glε nε he wε kulaa. Sisi Numi: Enε כ ji nכ nya tsככmi, nכ domi, sisi jemi, ngmami ekohu, nכhyε hami kalemi nε daa si ngε nya tomi nכ ko nכ. Sisi numi ji nε o ma nyε maa nu munyu tumi, fonihi kε okadihi a sisi kε mi kuכmi. Nכle he ni tsumi: Nכle glε nε כ nכuu ji nכ nε a tsεכ ke “he ni tsumi”. Juεmi womi kε tsu nכ he ni ngε silabכsi nε כ hεε su slככtohi. Su nε כmε ji: “he ni tsumi” “mi kolomi” nכ blami kε pee mluku” kε ni tsumi aloo kami. O ma nyε maa tsu a he ni kakaaka ngε ni tsככmi mi. Nכle he ni tsumi daa si ha Nכle Glε mi gbami eywiε כmε. Mε ji nε כ nε: Nכ le he ni tsumi (Aplikesii): Enε כ ji mlaahi, blכ nכ tomi kε susumi nihi nε a kε tsuכ ni hehi a he ni. E tsככ nכ peemi, heto hami, ga peemi, a pee nε a hyε kε nכhenami, (disikכva): Nya hlami (Analisisi): Bכ nε o maa da si fכfεכ/mlaahi a nכ kε to ni kpahi, nכ kpכ nya hlami blכ nכ tomi, nכ kε nכ he tomi, fεne kε aba jemi. Nihi nε a ngε mi kε nihi nε a be mi a kpεti gbami. BLAMI KΕ PEE MLUKU (Sintεsisi). Kpכhi a nya buami kε pee nכ he ko. E ji ka nε a kε:

Blaa nihi Buaa nihi a nya Poכ nכ he (asilε, la, abε) Nylככ nכ mi Bככ nכ he (lכle peemi, sε he kpεmi)

Kami /Ni tsumi /Nכ tasami (ivaluesii) Nε o ma nyε nε o maa hyε nכ ko nכ yami, nכ kε nכ he tomi nε o maa tsככ o juεmi loo o dahe, fεne jemi, se fimi, he sεsεmi, nya muכmi, juεmi hami ngε nכ ko he. Nכ tasami ji he wami nε nכ ko nyεכ daa juεmi ko nכ kε hyεכ ni kpahi a mi.

O ma yo kε je nya tsככmi nε כ mi kaa nכ tasami he wa pe nכle glε slככto כmε nε wa tu he munyu כ. Enε כ ha nε kaseli bεכ mכde ngε ni tsumi nε hia juεmi kε nihi a he susumi mi. Kaa bכ nε wa de kε sε hlami כ, jee sisi mla kε kaseli כmε a tsכsemi kε ya juεmi nכ tasami ngε Dangme tsככmi mi. JEHA MI GBAMI NYAGBE (TΕM) NYAGBE KA.

Ka nε peeכ ni kpכ nya kpכ nya nε a tsככ kaseli כmε a nya buami nε e sa nε e hεε nכle kε ga slככto כmε nε a tsככ kaseli כmε tsuo. Tεm etεne nyagbe ka a, e sa nε a hla kε je yi mi tomi pכtεε כmε nε kaseli gblee mi ngε Tεm etε כmε tsuo a mi. E sa nε o dla jlomi yibכ כ kε to ni slככto nε a kase ngε ma ma ha yi mi pכtεε nε je kekle Tεm כ mi כ jlomi nε ji lafa mi gbami flami nyingmi eny(20%) כ. Yi mi tomi pכtεε nε je Tεm enyכne (Tεm 2) כ mi כ hu ma wo jlomi nε ji lafa mi dlami nyingmi eny(20%) .כ konε Tεm etεne כ (Tεm 3), ma wo lafa mi dlami nyingmi ekpa (60%).

SHS nyagbe kami (WASSCE) כ si fכfεכ kε e nya tsככmi ji nε כ nε: KAMI (WOMI) 1( PEPA 1) : Kami womi 1 nε כ maa hεε mi gbami eywiε. Mi gbami fεε mi gbami daa si ngε ni tsככmi oti ko nכ. MI GBAMI A: (JLOMI 40) Mi gbami nε כ sa nε e hεε כbujεtivi bimihi 40 ngε ni nε כmε a nכ:

Page 8: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

viii

Masu Gbagbεε Kusumi Animosa

Daka a tsככ bכ nε e sa nε tεm nyagbe kami כ nε e hi ha. Kami si fכfεכ ji e maa pee kami kake nε hεε mi dlami enyכ nε ji. Mi dlami A kε Mi dlami B. A ma wo SBA כ hu kε piε he. Tεm nyagbe kami כ maa pee כbujεtivi kε bimihi nε a mi kuכ ( structured questions). Kami nε כ maa ka “nכle kε sisi numi” kε “nכle he ni tsumi”.

SΕ BIMI ABכ BE

SHS 2 30 45 (Hε ngmε fia 45) SHS 3 40 60 (Hε ngmε fia 60) SHS 4 40 60 (Hε ngmε fia 60)

Nya tsככmi nε כ peeכ ga womi. Tsככlכ כ nε e hyε kaseli a mכde bכmi konε e da nכ kε ka kaseli כmε.

KAMI BLכ Nכ TOMI NΕ TSככ KAMI WOMI ABכ, NכLE GLΕHI, NכLE JככMI KΕ JLOMI NIHI. NכLE KAMI WOMI 1 KAMI 2 JLOMI YIBכ NכLE

MI JIכMI Nכle kε Sisi Numi MI GBAMI A: כbujεtivi (Bimihi 40)

ngε ni nε כmε a nכ: 1. Masu gbagbεε 2. kusumi 3. Animosa

MI GBAMI B: Bimi enu(5) כ nε je Animosa mi. MI GBAMI C: Fכnכlכji MI GBAMI D: Sisi jemi.

100

60%

Nכle He Ni Tsumi

MI GBAMI A: Saneyo (Jlomi 50) MI GBAMI B: Demiyo sisi numi (Jlomi 20) MI GBAMI C: Masu he fiכmi (Jlomi 30) 1.Saneyo nyatsככ (Nכ fimi ngε nכ) E sa mo heto hami kokooko 2.Alele Fiεmi kε Asilε: Kaselכ ma wo kake pε ngε enyכ כmε a kpεti.

100

40%

JLOMI YIB200 100 100 כ - 60 40 100 100

Page 9: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

ix

Nya tsככmi ha daka a ji nε כ nε. PEPA 1: Pepa 1 maa hεε mi gbami eywiε nε a maa ka ni kasemi slככtohi ngε silabכsi כ mi.

A ma ha bimihi 40 nε כmε a heto ngε hε ngmε fia 50 mi.

MI GBAMI B: (Jlomi 15) Mi gbami B nε כ sa nε e hεε bimihi 5 ngε gbi lomi (Animosa) nכ. Eko fεε eko nε tlo jlomi 3 konε kulaa nε e pee jlomi 15.

MI GBAMI C: (Jlomi 25) Fכnכlכji: E sa nε e tlo jlomi 25. E sa nε e hεε bimi enyכ nε kaseli a ha kake pε heto.

MI GBAMI D: (Jlomi 20) Sisi jemi: E sa nε e hεε jlomi 20.

Bimihi ngε kami 1 mi כ maa pee 100 nε a ma gbכ nכ kε pee 60%.

KAMI (WOMI) 2 (PEPA 2): Kami 2 nε כ maa ka nכle he ni tsumi. Jlomi כmε a dlami ji nε כ nε:

MI GBAMI A: (Jlomi 50) Enε כ maa pee saneyo ngmami kaa kalemi, sε womi, nya mi munyu/juεmi kpo jemi, nya sami.

MI GBAMI B: (Jlomi 20) Demiyo kε sisi numi nε daa si ngε demiyo ko nכ. E maa hεε jlomi 20.

MI GBAMI C: (Jlomi 30) Masu ngmagmεε sisi numi kε he fiכmi. E maa da masu ngmangmεε womihi nε a kase nכ. Kami 2 (PEPA 2) nε כ hεε jlomi 100 nε a ma gbכ nכ kε pee lafa mi dlami 40 (40%). Kami blכ nכ tomi nε e tsa nכ nε כ ji ga womi nε ngε kε ha tsככli konε a hyε nכ nε a kε pee jeha mi gbami (tεεm nyagbe) kami כmε.

A ngε SHS 4 tsככlכ כ ga woe konε e kε kaseli כmε nε a gblee WASSCE nyagbe ka blכ nכ tomi nε כmε a mi saminya. E sa mo yomi kaa, ke o kε kaseli gble ka peemi blכ nכ tomi nε כmε a mi כ, bכ fεε bכ nε e ji כ, kaseli כmε maa bכ mכde saminya ngε kami כ mi. SBA BLכ NYA TOMI Ni kasemi mi kami (SBA) nε כ ji nכ nε kekle כ a tsεכ ke kכntinuכsu Asεsimεti כ nε. SBA nε כ maa je sisi kε je Lem2009 כ. SBA nε כ ji kami blכ nכ tomi nε e hi kε ha tsככli kε kaseli ke ji a da e blכ nya tomi כmε a nכ kε tsu ni. A to blכ nya nε כ nε e ye bua sukuu mi kami. SBA ma ha nε.

Sukuu mi kami ngε Ghana sukuuhi tsuo maa hi glε kake nכ. Sukuu mi kami כmε a nכ ma gbכ ngε SHS. Tsככli maa le blכhi a nכ nε a maa gu kε hla kami bimihi. Tsככli maa le he nε kaseli a mכde bכ kε nכ yami su. Tsככli maa le blכhi a nכ nε a maa gu kε hyε bimihi a mi ngε a nכ kuכmi kε jככmi mi. Kami mi hyεmi maa da glε kake nכ ha tsככli. Tsככli maa le silabכsi he nε he wa nε hia mi nylכmi ha kaseli כmε.

Blema kכntinuכsu asεsimεti כ hεε kami 33 ngε jeha kake mi se piכsכ SBA כ.hεε kami 12 ngε jeha kake mi. Enε כ ma ha nε ke o wo SBA kε to kכntinuכsi asεsimati he כ, o yoכ kaa ni tsumi ngε SBA mi nכ gbכ kaa lafa mi dlami nyingmi ekpa kε eywiε (64%). A kadi kami 12 כmε: Ni Tsumi 1, Ni tsumi 2, Ni

Page 10: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

x

Tsumi 3 kε Ni Tsumi 4: sukuu jeha a kekle mi gbami כ maa hεε Ni Tsumi 1-4. Sukuu jeha mi gbami enyכne כ maa hεε Ni Tsumi 5-8. Sukuu jeha mi gbami etεne כ maa hεε mi gbami 9-12. Ni Tsumi 1 maa ba nכ ngε jeha sukuu ehe mi gbami, kekle nyכhiכ nyagbe. E maa ka kaseli כmε kakaaka. Ni Tsumi 5, kε Ni Tsuimi 9, nε a maa pee ngε sukuu jeha mi gbami enyכ kε etε כmε a mi כ maa hi Ni Tsumi 1 glε כ nכ. Ni Tsumi 2 maa pee kuu mi ni tsumi. Tsככlכ כ ma wo yi mi tomihi nε e na kaa a mi he wa ngε ni tsככmi כ mi כ, e ma gba kaseli kε wo kuuhi a mi konε a tsu he ni. A maa pee Ni Tsumi 2, ngε jeha mi gbami nyכhiכ enyכne כ nyagbe. NI Tsumi 3, maa ba nכ ngε otsi nε ji II loo 12 כ mi. Ni Tsumi 4 (KΕ Ni Tsumi 8 kε Ni Tsumi 12). E ji ni tsumi nε kaseli nε a peeכ kε gbleכ tεm כ tsuo mi. E sa nε kaseli כmε a ngכ a ni tsumi כmε kε ha tsככlכ כ, otsi enyכ loko a ha blכ. GES ma ha sukuu fεε sukuu projεti nεε nε a ma gba projεti כ mi etε kε ha tεm fεε tεm. E sa nε kaselכ nε e wo Projεti munyutso kake nε e tsu he ni ngε tεm kake mi. Tεm 2 projεti כ, kaseli ma tsu he ni ngε kuuhi a mi. Yi mi tomi nε projεti hεε ji e ma ha nε kaseli maa gbε si ngε nihi nε a kase כmε a he kε je ni hehi kpo. E ma nyε maa pee asilε ngmami, kusumi hε mi tsakemi aloo animosa mi potami nε maa ye bua adesa si himi. Kε piε, SBA כ he כ, tsככlכ ma nyε maa ngכ sukuu tsu mi kε we mi tsumihi kε hyε kaseli a mכde bכ. E maa da enε כmε a nכ kε wo kaseli yi ha ni kasemi nכ yami. SBA Ni Tsumi Mi Hyεmi Ngε SHS, kaa bכ nε e ngε ngε JHS כ, e sa kaa kaseli nitsεmε a gbε si nε a nyε nε a je juεmi he nε e mi kuכ kpo ngε Dangme mi. Blכ nכ tomi nכ nε tsככli maa gu kε hyε ni tsumi nε כmε a mi ji nε כ nε:

1. Nya blimi 20% (lafa mi nyingmi enyכ) 2. Munyu tso 60% (lafa mi nyingmi ekpa) Kalemi, fonihi a he 3. Nya muכmi 20% ( lafa mi nyingmi enyכ)

E sa nε o tsככ kaseli fonihi a he ni tsumi ngε mi ngami mi. E sa nε o tsככ kaseli nya blimi kε nya muכmi saminya. Jlomi nε a na ngε projεti, nyכhiכ nyagbe kami kε we mi ni tsumi nε a je blכ nε a to ha SBA tsuo daa si ha SAB jlomi nε ji lafa mi dlami nyingmi ekpa (60%). Oti nε a ngε hlae כ ji kaseli nε a nyε nε a ngma asilεhi, saneyohi kε alele fiεmihi. Nihi nε peeכ SBA כ Ji:

- Nyכhiכ nyagbe kami - We mi ni tsumi (nε a to ha SBA) - Projεti

Blכ nכ tomi kpahi nε maa piε SBA he כ, maa je GES. SBA jlomi kε Sukuu mi gbami (Tεm) nyagbe jlomi a blami SBA he hia wawεε kε ha kaseli a ni kasemi nכ yami. Enε he je a amgbכ SBA jlomi 60 כ nכ kε pee 50. Tεm nyagbe jlomi hu a ma gbכ nכ kε pee 50. A ma bla SBA כ kε Tεm nyagbe jlomi kε na kaselכ dahe ngε tεm כ nyagbe. SBA jlomi kε tεm nyagbe kami jlomi maa sכ nε ji 50:50. Mi gbami nε כ daa si ngε sukuu כ nכ pε. WAEC jlomi nε e haa SBA nε ji 30% כ, tsakee we.

Page 11: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

xi

JLOMI HAMI BLכ Nכ TOMI Ngε kami mi hyεmi כ, e hia kaa tsככlכ כ maa pee mi hyεmi blכ nכ tomi (makii sikimi). Makii Sikimi nε כ tsככ blכ nε a gba jlomi כmε ha heto כmε. Nכhyε nכ: Ke bimi ko hεε jlomi 10 nε o hyε blכ kaa a tu nihi 4 a he munuyu כ, o ma nyε ma ha jlomi 2 kε ha eko fεε eko. E maa da bכ nε a sεsε ni כmε a he ha nכ. O ma wo jlomi enyכ nε piε כ kε ha bכ nε kaselכ כ lo heto כ ha. Bכ nε pee nε sukuuhi tsuo a jlomi nε e da tε kake nכ כ, ga blכ no tomi kε ha sukuuhi tsuo nε a da nכ ji nε כ nε: Blכ he (Gredi) A: 80 – 100 E hi wawεε nitsε (Excellent) Blכ he B 70 – 79 E hi wawεε (Very Good) Blכ he C 60 – 69 E hi bכ nε sa (Good) Blכ he D 45 – 59 E hi (Credit) Blכ he E 35 – 44 E hi bככ pε (Pass) Blכ he F < - 34 E bε he (Fail) A wo ningma okadi (A-F) kε da si ha kaseli a mכde bכ nε a kε kale a dahehi. A ha mכde bכ nya tsככmi nihi kaa ( E hi wawεε nitsε, E hi wawεε, E hi bכ nε sa). E sa nε o ngma nya tsככmi כ kε wo kaselכ כ dahe כ nya. Enε כ se כ e hia kaa o maa ngma eka womi munyu kpiti ko ke tsכ mכde bכmi ni כmε a nya konε e wo kaseli gεjεmi ha mכde bכmi ngε hwככ se kamihi a mi. Nכhyε nihi ha ka womi:

- Ha nε e ya - E hi pe daa - O ko nyε ko pee pe kikε כ - Tsu כ ni wawεε / Ngε mכde bכe - O hε dεכ ha ni kasemi - Moo ka o he (moo mia o hε mi)

Mo yo kaa jlomi hami blכ nכ tomi nε כtsככ jlomi nami kε kaselכ כ dahe. E haa nε kaselכ leכ e dahe kε jeכ jlomi ni כ mi. Jlomi blכ nכ tomi nε כ kanyaa kaseli ha mכde bכmi.

Page 12: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

xii

SINIכ HAI SUKUU (SHS) DANGME GBI KΕ KUSUMI (ILΕTIVI) SILABכSU

FכNכLכJI JEHA 1 (SHS1) JEHA ENYכ (SHS 2) JEHA ETΕ (SHS 3)

MI GBAMI 1: FכNכLכJI Mi dlami1 Gbi (Mεni ji gbi?) Mi dlami2 Pεmi peemi nihi Mi dlami3 Pεmi okadihi kε ngmami okadihi a kpε

gblami(phonetic symbols & letters of the alphabet)

Mi dlami 4 Pεlכ kalemi Mi dlami 5 Pεlכ & Pεlɔku dahe.

MI GBAMI 1: FכNכLכJI Mi dlami 1 Pεlɔ kalemi Mi dlami 2 Pεlכku kalemi Mi dlami 3 Pεmingu (syllable) Mi dlami 4 Gbimikɔmi Mi dlami 5 Pεli a sibi ase nyεεnyεε

MI GBAMI 1: FכNכLכJI Mi dlami 1 Nya mi, Gugw mi fakεfa pεmi Mi dlami 2 Pεlכ/Pεl ku tsakemi. Mi dlami 3 Pεmi blablε, kε setsכ pεmi Pεmi kami. Mi dlami 4 Pεli zi womi

MI GBAMI 2: KANEMI SISI NUMI Mi dlami 1 Ni kanemi

a. Hε nכ kanemi (sikimi) b. Kanemi totooto (sikanii)

Mi dlami 2 Munyuza oti kε setsכhi Mi dlami 3 Aguasemigbi Mi dlami 4 Sisi jemi (translation)

MI GBAMI 2: KANEMI SISI NUMI Mi dlami 1:Mi kuכmi kanemi (intensive) Mi dlami 2:Gbajaa kanemi (extensive) Mi dlami 3.Sisi jemi (translation)

MI GBAMI 2: KANEMI SISI NUMI Mi dlami 1: NI KANEMI a. Miku mi b. Gbajaa c.

Mi dlami 2: Nכ domi Mi dlami 3: Sisi jemi

MI GBAMI 3: NI NGMAMI Mi dlami 1 Munyungukuu Mi dlami 2 Munyuza slככtohi Mi dlami 3 Munyukpɔ Mi dlami 4 Hiεhiεε/Fuu peemi Mi dlami 5 Kuami peemi Mi dlami 6 Munyungu He Peemi Mi dlami 7 Ningmami Okadi Mi dlami 8 Saneyo (Composition) 1. amaniεbɔ 2. kalemi saneyo 3. Peemi blכ nכ tomi

MI GBAMI 3: NI NGMAMI Mi dlami 1: Omineɔ kε Ominewe peemi-munyuhi Mi dlami 2 Be n mi mami Mi dlami 3 Kuami peemi Mi dlami 4:Peemimunyukpכfa (Verb phrase) Mi dlami 5 Peemi munyuhi a sibi a se nyεεnyεε Mi dlami 6 Miblεkemikpכ (Adverb phrase) Mi dlami 7 Kaleli Mi dlami 8 Munyungukuu wawi a mi tapomi Mi dlami 9 Saneyo(composition) 1. nya sami/nya tami/koli simi 2. Sε womi (majua) (informal)

MI GBAMI 3: NI NGMAMI Mi dlami 1: Munyukpכ Mi dlami 2 Munyuza slככtohi Mi dlami 3 Nכlilε nכ munyu Mi dlami 4 Munyuza saami Mi dlami 5: Saneyo (Composition) 1. Amaniεb 2. Kalemi 3. Peemi blכ nכ tomi, 4. Sε gbi 5. Sε womi (Nכkכtכma/Ni tsumi he) 6. Pijua sε womi. 7. Nya sami (dibeti) 8. Ni sεεmi (dayalכgi) 9. Juεmi kpo jemi (Atikeli)

Page 13: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

xiii

KEKLE JEHA (SHS 1)

JEHA ENYכ (SHS 2)

JEHA ETΕ (SHS 3)

MI GBAMI 4: MASU/KUSUMI Mi dlami 1 Masu nya blimi

Masu nya tsככmi Masu slככtohi (ngmangmεε kε gbagbεε) Masu mi nihi

Mi dlami 2 Masu he fiכmi/mi zɔ woli Mi dlami 3 Nyazia Mi dlami 4 Blemi Kusumi Mi dlami 5 Ts semi kε je mi bami Womihi nε a gbכ a he nine 1. Asilε, Alele fiεmi kε Saneyo nyatsככ

MI GBAMI 4: MASU/KUSUMI Mi dlami 1 Yana Mi dlami 2 Ajo/Amanכsaa/Alobalo Mi dlami 3 Blema sanehi Mi dlami 4 Lahi Mi dlami 5 Ni hiכ nihi kε kitahi Mi dlami 6 Kusumi kojomi he bl n tomi Mi dlami 7 Hewa/Nכ yemi Mi dlami 8 Gbi juamibכ slככtohi Mi dlami 9 Masu ngmangmεε Womihi nε a gbכ a he nine 1. Asilε, Alele fiεmi kε Saneyo nyatsככ

MI GBAMI 1: MASU/KUSUMI Mi dlami 1 Abε Mi dlami 2 Tεlimi Mi dlami 3 Sisi jemi Mi dlami 4 Ya peemi Mi dlami 5 Gbosini dlami Mi dlami 6 Piכsכ nyagbahi ngε si himi, sika sane kε suhi Mi dlami 7 Gbami kε Gbami pomi Mi dlami 8 Masu Ngmangmεε (Womihi nε a gbכ a he nine. Saneyo nyatsככ, Alele fiεmi kε Asilε.)

Page 14: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

1

SENIOR HIGH SCHOOL - KEKLEEKLE JEHA (SHS 1)

MI GBAMI 1:

DANGME GBI KΕ KUSUMI (ILεTIVI) SILABכSI

FכNכLכJI

Yi mi tomi gbajaa: Kaselכ כ ma:

1. yכse nכ nε ji gbi, nihi nε ngε gbi mi; maa nu pεmi peemi kε ningma okadihi ngε Dangme mi a sisi kε bכ nε a tsuכ a he ni ha.

Units/Topics that are not part of a language’s phonology, grammar or culture should be avoided by teachers. For example, Ga and Dangme teachers should avoid the topic

“vowel harmony”

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 1 GBI (LANGUAGE) MI DLAMI 2 PΕMI PEEMI NIHI (ORGANS OF SPEECH)

Kaselכ ma nyε: 1.1.1 tsככ nכ nε ji gbi. 1.1.2 gbככ nihi etε he nine

nε a kε gbi tsuכ. 1.2.1 kale pεmi peemi ni

eywiε a ככmε nε a tsכhe so kε he nε a ngε.

Pεmi nε adesahi loכ kε tuכ munyu aloo kε sεכ ni. Gbi ni tsumihi Munyu tumi (ni sεεmi) Kusumi kpo jemi/mi tso lemi Kusumi nכ tsami/tsכsemi Wetso ko jebכ kε su kpo jemi Pεmi peemi nihi: Nכmlכ tso כ hehi nε yeכ bua kε haa pεmi peemi.Nn: nya lo,lilε,lungu, fakafaka, kuε si bε, nya mi gba etc.

Tsככlכ maa nyεε kaseli a hε mi kε ta a juεmi mi ngε gbi si fכfεכ, pεmi peemi kε gbi tumi blכ nכ tomi mi. Tsככlכ nε nyεε kaseli a hε mi ngε kuhi a mi kε sεsε gbi ni tsumi kpahi a he. Tsככlכ nε gba kpε kε tsככ pεmi peemi ni כmε a ni tsumi. Kaseli nε pee pεlכku pεmihi kε yכse pεmi peemi nihi a he ni nε a tsu. Nn: /p,b,m,s,t/

Kaseli nε a tsככ nכ nε ji gbi kε nihi nε peeכ gbi. Ku כmε nε ngma nihi etε nε gbi tsuכ nε a tsככ asisi saminya. Ku nya dali כmε nε bכ amaniε. Kaseli nε pee pεmi enyכ konε a tsככ: i. a peemi ni כmε. ii hehi nε a peeכ mε ngε. Kaseli nε a tεni pεmi peemi nihi nε a ngma biεhi kε wo a he.

Page 15: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

2

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTεε

MI NI

NI TSככMI Kε NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 3 Pεmi okadihi kε a ngmami

okadihi a kpε gblami (phonetic

symbols & letters of the

alphabet)

Kaselכ ma nyε 1.3.1 tsככ mi gbami nε ngε

pεmi okadihi kε a ngmami okadihi a kpε ngε Dangme mi.

1.3.2 yכse pεlכku כmε ngε

Dangme mi.

Nכhyε nihi ha pεmi okadihi kε a ngmami okadihi. pεlכ okadihi ngmami okadihi /a/ a /è/ /é/ e /ú/ /u/ /u/ u Pεlכku okadihi ngmami okadihi / b / b / ŋ / ng / dz / j

Tsככlכ nε ngma munyungu komε ngε ningma tε כ nכ nε e nyεε kaseli a hε mi kε hyε mi gbami ngε pεlכku pεmi kε pεlכku ngmami okadi mi. Tsככlכ nε ngma munyunguhi ngε ningma tε nε nyεε kaseli a hε mi kε hyε mi כlככTs .כn כgbami ngε pεli a peemi kε pεli a ngmami okadi כmε a he.

Kaseli nε a ngma munyungu enuכ ngε Dangme mi nε hεε pεlכku pεmi nε כmε: /s,k,ts,dz, å/ Kaseli nε a ngma munyunguhi nε pεli nε כmε ngε a mi /a, u, j, i /

MI DLAMI 4 PΕLכ KALEMI (VAWEL DESCRIPTION)

1.1.1 yכse pεli ngε

Dangme mi

1.1.2 kale bכnε a peeכ pεli .mε haכ

Pεmihi nε kככhiכ nε jee fakafaka a mi כ na we blכ tsimi ko ngε nya a mi. Nn. /a, e, כ, ε/ Lilε da he ngε nya mi: (hεkpε, kpεti, se) Lilε nכ hwomi kε yaa nya mi gba a he: (nga, nga-bככ, bli-bככ, bli) Nya lo כmε a ngεngε mi

a. lokotoo b. gbajaa

Tsככlכ nε pee kε ye bua kaseli nε a yכse pεlכ peemi nihi. Nn: lilε, nyalo כmε. Tsככlכ nε e je sisi kε lilε nכ hwomi, lilε da he kε nya lo כmε a ngεngε mi.

Kaseli nε wo kalemi blכ etε mεכ mε kε kale pεli nεכ (3)/i,כ,u,e,a/

MI DLAMI 5 PΕLכ KΕ PΕLכKUHI A DAHEHI (VAWEL DISTRIBUTION)

1.4.1 yכse pεmi כmε a si dahe ngε munyungu mi

Pεmihi a dahe ngε munyungu sisije, kpεti kε nyagbe.

Tsככlכ nε ngכ munyunguhi kε tsככ kaseli pεmi כmε a dahehi ngε munyunguhi a sisije, kpεti kε nyagbe.

DAKA SISIJE KPεTI NYAGBE

Kaseli nε ngma munyunguhi eywiεeywiε nε pεmi nε כmε ngε a mi kε wo daka a mi ngε dadε mi. /a,z,כ,s,k,a,m,o/

Page 16: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

3

SENIOR HIGH SCHOOL - KEKLEEKLE JEHA (SHS 1) MI GBAMI 2:

DANGME GBI KΕ KUSUMI (ILεTIVI) SILABכSI

KANEMI SISI NUMI

Yi mi tomi gbajaa: Kaselכ כ ma: 1. na ga ha ni kanemi kε sisi numi 2. yo aguasemimunyu nε e ma tsu a he ni ngε blכ dadε nכ. 3. na gahi kε ha munyu sisi jemi

Units/Topics that are not part of a language’s phonology, grammar or culture should be avoided by teachers. For example, Ga and Dangme teachers should avoid the topic

“vowel harmony”

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 1 NI KANEMI a.Hε nכ kanemi

sikimi

b.Kanemi kε mi kuכmi sikani

Kaselכ ma nyε: 2.1.1 kane womi loo

demiyo ngε e dεhe aloo nε e ngε nכ hyεe.

a. yכse juεmi otihi ngε

demiyo loo womihi nε a kane mi.

b. kane ni kε mi kuכmi,

nε a ha bimihi a heto

Kane demiyo, kuku loo womi mluku

Tsככlכ nε wa kaseli nε a wo womi biεhi, munyu tso, fonihi kε kale nihi nε maa hi demiyo/womi mi. Tsככlכ kε kaseli nε sεsε he fiכmi ni komε kaa aguasemigbi, munyungukuu kε ekpahi a he. A sεsε he nε a ngma hulכ. Ngε be nε sa mi כ, tsככlכ nε e kane ni kε tsככ kaseli. Nya niniini ni kanemi.

Kaseli ma ha bimihi a heto ngε nכ nε a kane כ nכ.

MI DLAMI 2 MUNYUZA OTI KΕ SETSכ MUNYUZAHI The Topic Sentence

2.2.1 yכse munuyuza oti

ngε kukuhi a mi 2.2.2 yכse setsכ munyuza

ngε kukuhi a mi.

Munyuza oti kε setsכ munyuzahi Munyuza oti doכ kuku כ tsuo nכ. Sefimi munyuza blεkeכ munyuza oti כ mi

Tsככlכ nε ngma munyuza ngε ningma tε כ nכ. Kaseli nε ngma munyuzahi kε fi se loo kε kua nכ nε tsככlכ כ ngma a. Nכhyε ni etε loo eywiε se כ, tsככlכ nε e gba nכ nε ji munyuza oti kε setsכ munyuzahi a kpε ha kaseli.

Kaseli nε a je munyuza otihi kpo ngε kukuhi a mi.

Page 17: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

4

Units/Topics that are not part of a language’s phonology, grammar or culture should be avoided by teachers. For example, Ga and Dangme teachers should avoid the topic

“vowel harmony”

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 3 MUNYUHEZA WOMI NIHI/AGUASEMI GBI LITERARY DEVICES

Kaselכ ma nyε: 2.3.1 tsככ aguaseni gbi sisi

konε a kadi mε ngε munyuzahi a mi

Dangme aguasemi gbihi Munyuzahi: i.nε a sisi numi mi kuכ. ii.nε woכ munyu he bo iii nε sisi numi da we munyungu כmε a sisi numi nכ

Tsככlכ nε ha kaseli aguasemi gbi nכhyε nכ. Tsככlכ kε kaseli nε a sεsε he kε hla aguasemi gbi כ sisi.numi Tsככlכ nε e ye bua nε kaseli nε a ha aguasemi gbi nε a kε deכ gbenכ nε εmε: matsε bimwכyo nכmlכ gu yohכyo

Kaseli nε a ngma aguasemi gbi enuכ nε a tsככ sisi.

MI DLAMI 4 SISI JEMI TRANSLATION

2.4.1 tsככ nכ nε ji sisi jemi

nε a hla gahi nε a kε jeכ munyuza kpokploo kε kukuhi a sisi

Blכ nכ nε a guכ kε jeכ munyu sisi kε jeכ gbi ko mi kε yaa gbi kpa mi Gbi nε a ma je sisi Gbi nε a ma je sisi kε wo Juεmi ngε animosa kε sisi numi ngε gbi enyכ כmε a mi. Juεmi ngε gbi enyכ כmε a kusumihi a he Sisi jemi nε je sε gbi kpo. Ngmengmlee.

i Tsככlכ nε wa kaseli kε hla henכ munyunguhi nε ji biεhi, kaleli, miblεkeli kε peemimunyuhi ngε Dangme. kε Blεfo gbi mi. ii Tsככlכ kε kaseIi nε a gble sisi jemi nε ji munyungukuu, munyuza kε kukuhi a mi saminya.

Kaseli nε a je munyuzahi kε kukuhi a sisi kε je: i Blεfo gbi mi kε wo Dangme mi. ii Dangme mi kε wo Blεfo gbi hu mi.

Page 18: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

5

SENIOR HIGH SCHOOL - KEKLEEKLE JEHA (SHS 1) MI GBAMI 3:

DANGME GBI KΕ KUSUMI (ILεTIVI) SILABכSI

NI NGMAM

Yi mi tomi gbajaa: Kaselכ maa/ma 1. yo animosa si fכfεכ nε e ma tsu he ni ngε glε nכ. 2. ga n a slככtohi ha saneyo ngmami.

Units/Topics that are not part of a language’s phonology, grammar or culture should be avoided by teachers. For example, Ga and Dangme teachers should avoid the topic

“vowel harmony”

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 1 MUNYUNGUKUU WORD CLASSES

Kaselכ ma nyε: 3.1.1 gbכ munyungukuu

mε a he nine nε eכmaa tsככ a sisi.

3.1.2 wo munyunguhi kε

wo munyugukuu ngua kε munyungukuu wayo sisi.

Munyungukuu: Biεhi, peemimunyuhi, Kaleli, miblεkeli, tsali, heninegbכlכ kaleli, nyatsכlכ. Munyungukuu ngua kε wayo. 1. Munyungukuu ngua: Biε Peemimunyu Miblεkelכ Kalelכ (Hε kpε heninegbכlכ kalelכ, se heninegbכlכ kalelכ) 2 Munyungukuu wayoo nyatsכlכ tsali sihεlili

Tsככlכ nε gu bimihi kε he heto nכ kε je munyungukuu כmε asisi. Nn. Mεni biε a kε haa munyunguhi nε tsככ nimli, hehi kε nihi. Kε a tsεכ munyunguhi nε hyεכ kake kε hiεhiεε / fuu kεε? Kε a tsεכ munyunguhi nε jeכ peemi blכ nכ tomi kpo kεε? Kε a tsεכ munyunguhi nε a tsככ Be kεε Kε a tsεכ munyunguhi nε a tsככ ngεngε mi kεε? Tsככlכ nε nyεε kaseli a hε mi kε gba munyungukuu ngua kε munyungukuu wayo kpε.

Tsככlכ nε ngma munyungu komε ngε ningma tε כ nכ. A pee biεhi, kaleli, peemimunyu, miblεkeli. Kaseli nε gba munyungu כmε kε wo munyugukuu slככto .mε a miכ Tsככlכ nε ngma munyuza etε ngε ningma tε כ nכ. Kaseli nε wo munyungu כmε kε wo munyungukuu ngua kε wayo כmε a sisi.

Page 19: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

6

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 2 MUNYUZA THE SENTENCE

Kaselכ ma nyε: 3.2.1 Yכse munyuza slככto eywiε כmε 3.2.2 Yכse munyu za nitsumi

i. Bimi munyuza ii. Demi munyuza iii. Fami munyuza iv. Sihεlimi munyuza

Bimi: E hia heto. A kε bimi okadi gbeכ nya. Demi: E ha tue bumi. A nyata gbeכ nya Fami: E hia tue bulכ nε e pee nכ nε munyu tulכ כ de lε כ. A kε nyata gbeכ nya Sihεlimi: E jeכ munyu tulכ כ buajכ, aywilεho aloo nyakpε kpo. E hεliכ lε si ha tue bumi. A kεngmla/sihεlilכ ningma okadi gbeכ nya

Tsככlכ ma kudכ kaseli kε ha bimi,demi,fami,sihεlimi munyuza amε. A ha nכhyε nihi. Nn: Bimi munyuza. -Kε a tsε mo kεε?-Jije o je? -O le mi lo?-Mε nכ tsכ mo? Nn: Demi munyuza. -I le Kwao. Hwכ ngε mi yee. Ga kε. Nn: Fami munyuza. -Ba hyεכ. Koo ya. Tee si. Kofi,ba Nn: Si hεlimi. -Ee, mo ji nε! Ao, Kε ma pee kεε! -Iyuu! Yomo כ gboo!

Kaseli nε ngma munyuza slככto eywiε כmε a nכhyε ni enyכ enyכ. Tsככlכ כ nε ngma munyuza slככto nyכngma konε kaseli nε tsככ te munyuza nε a hine nεε?.

Page 20: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

7

3.2.3 le munyuza mi tso (structure).

Munyuza ji munyunguhi nε blaa kε haa sεgbi nε nya ma si. Slככto: i. Munyuza kpokploo- e hεε

peemimunyu kake nε ngε benכmimami pככtεε ko mi

ii. Munyuza blablε- e hεε dεhe munyukpכ enyכ nε jua tsalכ tsa mε

iii. Munyuza kpanyaa-e hεε dεhe munyukpכ kake aloo enyכ kε akplahemunyukpכ kake. A kε akplahe-munyukpכ nya blilכ tsaa munyukpכ כmε.

Tsככlכ ma kudכ kaseli kε yכse sohi nε ngε munyuza slככto etε כmε a he konε a ha nכhyε nihi

Kaseli nε ngma nכhyε ni enyככnyכ ngε munyuza slככto כmε eko fεε eko nכ

Page 21: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

8

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 3 MUNYUKPכ THE CLAUSE

Kaselכ ma nyε: 3.3.1.yכse munyukpכ kε e he gbami כmε 3.3.2.yכse munyukpכ he gbami enyכ כmε

Munyukpכ ngε peelכ kε peemi munyu nε ngε benכmimami (finite verb) E ngε sε gbi kake se enya mε si i dεhe munyukpכ ii akplahe munyukpכ

Tsככlכ maa ngכ nn: “Nε I tsaatsε be כ, wa yε ngmכ”, kε ha kaseli konε a yכse munyukpכ enyכ כmε; kε nכ nε bla mε. Kaseli כmε nε ha nכ hyε ni kpahi. Kaseli nε ngכ “ejakaa, akεnε, lכ כ, loko” kε ha munyuza kpahi Tsככlכ kε kaseli nε sεsε nכhyε ni כmε a he.

Ngmaa munyuzahi enuכ. Kadi munyukpכ כmε kε tsali .mεכ

MI DLAMI 4 HIΕHIΕΕ/FUU PEEMI PLURALISATION

3.4.1 je hiεhiε peemi juεmi כ kpo nε a tsככ nya. 3.4.2.yכse hiεhiεε peemi nihi.

Ngu: kake Hiεhiεε/ : pe kake /Fuu Hiεhiεε peemi nihi: - hi, - mε, - wi, li.

Tsככlכ nε ngma biεhi ngε a ngu kε hiεhiεε mi. Kε gu he sεsεmi mi כ, kaseli nε tsככ nya kaa: i ngu ji nכ kake ii hiεhiε ji nכ enyכ kε yaa.

Tsככlכ nε ngma munyunguhi ngε a ngu mi nε kaseli kε wo hiεhiεε mi. Tsככlכ nε wa kaseli kε je biεhi nε be hiεhiεε `kpo.

MI DLAMI 5 KUAMI PEEMI NEGATION

3.5.1.tsככ mi gbami ngε kplεεmi kε kuami munyuzahi a mi. 3.5.2.yכse kuami peemi blכ nכ totoehi ngε Dangme animosa mi

Kplεεmi munyuza Kuami munyuza Kuami tsakeכ peemi munyusu Kuami peemi blכ nכ tomihi Nn: i we, ii munyugu כ tsakeכ כ iii munyuza tsakeכ

Tsככlכ nε ngma peemimunyu slככtohi ngε a glε slככto כmε a nכ. Tsככlכ nε wa kaseli kε ngma peeminunyu כmε ngε a kuami mi. Tsככlכ nε kudכ kaseli kε gbכ kuami peemi blכ nכ tomihi a he nine.

Kaseli nε a tsake kplεmi munyuzahi kε wo kuami mi.

Page 22: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

9

Units/Topics that are not part of a language’s phonology, grammar or culture should be avoided by teachers. For example, Ga and Dangme teachers should avoid the topic

“vowel harmony”

MI DLAMI 6 MUNYUNGU HE PEEMI (WORD FORMATION)

3.6.1.yכse munyugu he peemi blכ nכ totoe ngε Dangme mi. 3.6.2.yכse munyungu he mε a mungygukuuhiכ

Munyungu he peemi blכ nכ tomi komε hekplali, mitimi, gbimikכmi, munyungu blami.

Tsככlכ nε gba blכ nכ nε a guכ kε peeכ munyungu he kpε kε tsככ kaseli. Nn: Hekplami – pee -peemi mitimi - ye -yeye gbimikכmi - hi - hí munyungu blami.- sε/gbi -sεgbi se nya - du/he -hedu he

Kaseli nε a ha nכhyε nihi enuכ ha eko fεε eko: hekplali mitimi gbimikכmi

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 7 OKADIHI PUNCTUATION

Kaselכ ma nyε: 3.7.1.tsu “nyata, nyataakכ, kaa, bimi, akכnya, ayaade, adeta” a he ni ngε blכ nε da nכ ngε a ngmami mi.

Okadihi

i. bimi (?) ii. kaa (:) iii. akכnya (,) iv. nyata (.)

Tsככlכ nε e gu bimihi kε hetohi a mi kε tsככ okadi כmε a ni tsumi.

Kaseli nε a ngma munyuzahi aloo demiwi nε a tsu okadi כmε a he ni pεpεεpε.

MI DLAMI 8 SANEYO AMAMIΕ Bכ SANEYO

3.8.1.de loo ngma nכ ko nε e na hyε, loo e nu nyatsככ nε e tsu be he ni.

Nihi nyatsככ tomi Juεmi nyatsככ tomi. Be nyatsככ tomi.

Tsככlכ nε ye bua kaseli kε sεsε ni komε nε ya nכ he. Tsככlכ nε ye bua kaseli kε to nihi nε ya nכ כ nyatsככ.

Kaseli nε a ngma amaniεbכ saneyo nε hεε munyungu 250 ngε munyutso nε tsככlכ .כma ha n כ

KALEMI SANEYO

3.8.2.kale nכ nε e na nyatsככ.

Kale: nכmlכ, he ko, nכ ko peemi etc. Nyatsככ nכ kalemi. Munyungu dadεhi kaa kaleli kε miblεkeli a he mi tsumi.

Tsככlכ nε nyεε kaseli a hε mi kε kale nimli kε be komε loo kε ni komε a nכ yayε.

Kaseli nε a ngma ngε munyutso slככtohi a nכ ngε kuuhi a mi.

Page 23: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

10

Units/Topics that are not part of a language’s phonology, grammar or culture should be avoided by teachers. For example, Ga and Dangme teachers should avoid the topic

“vowel harmony”

PEEMI BLכ Nכ TOMI SANEYO

3.8.3.Ngכ gbi dadε kε tsככ nihi a peemi.

Nכ peemi ngε kpכmikpכmi. Nn. Kεtε sisi tomi kεtε kכmi/kuεmi kכmpiuta blimi kε e gbemi.

Tsככlכ nε e ngma nכ ko peemi nε a sεsε he ngε ningma tε כ nכ.

Kaseli nε a ngma saneyo nε hεε munyungu 350 ngε munyutso ko nε tsככlכ כ ma ha nכ.

Page 24: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

11

SENIOR HIGH SCHOOL - KEKLEEKLE JEHA (SHS 1) MI GBAMI 4:

DANGME GBI KΕ KUSUMI (ILεTIVI) SILABכSI

MASU KΕ KUSUMI

Yi mi tomi gbajaa: Kaselכ כ ma:

1. nu nכ nε ji masu sisi, ngmangmεε kε gbabεε nε e maa le a si fכfεכ. 2. yכse nε e maa kale blemi kusumihi (yo kε nyumu mi sεmi kusumihi). 3. nu su kpakpa he se nami sisi nε e kale ekomε

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 1 MASU: NYA BLIMI INTRODUCTION TO LITERATURE

Kaselכ ma nyε: 4.1.1 tsככ nכ nεji masu.

Masu ji gbi lomi nε a kε jeכ he numi pכtεε komε kpo ha tue buli

Tsככlכ nε e bu abε ko nε e tsככ sisi. Kaseli nε fiכ munyungu כmε a he kε hyε bכ nε munyungu juεmi se ha. Nn kpakpataa ji כmε a tomi tsεכaklama.

Kaseli nε a bכ mכde nε mε nitsεmε a tsככ masu sisi.

4.1.2 tsככ masu slככto enyכ .mεכ

Masu gbagbεε kε Masu ngmangmεε

Tsככlכ nε e buaa kaseli kε je masu kכni enyכ .mε kpoכ

Kaseli nε a ngma Masu ngmangmεε womi komε a biεhi.

Masu Slɔɔto

4.1.3 ngma masu su komε

Masu gbagbε i. e be polכ loo nכtsε. ii. peeכ ma a tsuo nכ iii. e peemi ji e na mi iv. a hii tsakemi loo e hε mi hii

plεmi Masu ngmangmεε i. E ngε polכ ii. A ngma ngε womihi a mi iii. Wa naa mε ngε asilεhi, fiεmihi

kε saneyo nyatsככhi a mi. iv. E ngε tohe (CD,DVD,etc.)

Tsככlכ nε e buaa kaseli kε je masu gbagbεε kε masu ngmagmεε su כmε kpo.

Kaseli nε a ngma su etεεtε ha masu gbabεε kε masu ngmangmεε.

Page 25: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

12

Units/Topics that are not part of a language’s phonology, grammar or culture should be avoided by teachers. For example, Ga and Dangme teachers should avoid the topic

“vowel harmony”

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 1 MASU SU MI NIHI

Kaselכ ma nyε: 4.1.4 yכse su komε nε ngε

masu enyכ כmε tsuo a he.

4.1.5 ngma masu suhi

Suhi: i. oti -subject matter ii. munyutso -Theme iii. he -setting iv. sukpojeli -characters v. lomibכ - plot vi. kaimi –flash back vii. ngale -suspence viii. nyagba -conflict

Tsככlכ nε e buaa kaseli nε a kε tapo su nε כmε a mi.

Kaseli nε a hla su nε mε ngε nyazia mi nε aכngma: Sukpojelכ, he, kε nyagba

MI DLAMI 2 MASU HE FIɔMI/MUNYU MI Zכ WOLI

4.2.1 gbכ munyu he za

woli komε a he nine ngε tumi kε ngmami mi.

Munyu he za woli i. lεngmengmlee(metaphor) ii. ejelε/kaa lε(simile) iii. adεsu(personification) iv. adeweanכ (irony) i. lεngmengmle:e kε nihi nε je ekpa toכ a sibi he ii. ejelε/kaa lε: e kε nihi toכ a bi a he nε e tsuכ kaa he ni iii.adεsu: e kε adesa su fככ nכ ko nε pi adesa nכ.

Tsככlכ nε ngכ nכhyε nihi kaa: 1. “Lεngmegmle, kaalε, adεsu” ngε munyuza ko mi kε tsככ kaseli: 2.konε e kudɔ kaseli kε sεsε bכ nε a tsu munyu he za womi ni nε כmε a he ni ha kε yכse a ni tsutsui.

Kaseli nε a ha nכhyε nihi ha hezawoli etε .mεכ Kaseli nε ngma asilε kpiti ko nε ejelε ngε mi.

MI DLAMI 3 NYAZIA

4.3.1 tsככ nyazia nya. 4.3.2 kale nyazia si fכfεכ.

Nyazia ji demiyo ko nε pi anukuale sane. Nimli loo lohwehi kε tsohi(sukpojeli) peeכ a ni kaa nimli nε a kε tsככ su kpakpahi kε su yaya. Nyazia si fכfεכ

1. Nya blimi 2. Munyutso 3. Mi pomi 4. Nya gbemi

Tsככlכ nε ha nכhyε nihi nε kaseli hu a ha nכhyε nihi. Tsככlכ nε e kε kaseli nε a sεsε senamihi nε ngε nyazia he.

Kaseli nε a ngma nyazia komε ngε kuhi a mi. Tsɔɔlɔ nε e hyε mi ha mε. A dla mε ha hwɔse kane mi.

Page 26: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

13

Units/Topics that are not part of a language’s phonology, grammar or culture should be avoided by teachers. For example, Ga and Dangme teachers should avoid the topic

“vowel harmony”

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 4 BLEMI KUSUMIHI (RITES OF PASSAGE) NIHEWI Kε ZANGMA-YIHEWI A KUSUMI PUBERT RITES

Kaselכ ma nyε: 4.4.1 kale yo mi

sεmi/nyumu mi sεmi kusumihi a peemi

4.4.2 ngma / de se nami

kε si gbeemi ngε kusumi nε כmε a he ngε piכsכ be mi.

Yo mi sεmi / nyumu mi sεmi sisi tsככmi. Wa blema kusumi: E tsככ nihi nε a pee כ a jehe. Nihi nε hia hε mi tsakemi ngε kusumi .mε a miכ

Tsככlכ ma nyε maa fכ nכ ko nε e le nכ כ nine nε e ba tu he munyu. Tsככlכ nε e ha a jua gbi ngε munyutso:“Kε wa piכsכ si himi kε nihi a si fכfεכ כ, e sa wכ yo mi sεmi/nyumu mi sεmi kusumi peemi lo?”

Kaseli maa pee nε a hyε: Yo mi sεmi kusumi /nyumu mi sεmi kusumi. Kaseli nε jua` gbi ngε munyutso ɔ nɔ.

MI DLAMI 5 TSכSEMI/JE MI BAMI KPAKPA

4.5.1 tsככ nihi etε he nε e

sa nε nכ ko nε ba e he si.

Blכhi a nכ nε wa guכ kε tsככ he si bami 1.Munyu tumi mi Munyu komε kaa “ I kpa mo pεε’ “mo tsumi” 2.Pi munyu tumi mi i. Si bami kε nכ kε nכ hami loo sכlemi ngε nכ dε

ii. Nכmlכ tso כ hεεhεε iii. Dii peemi iv. Nya he muכ

3.Su kpakpa i. E tsככ lεmi kpakpa ii. dlaa nyεmimε a kpεti. iii E haa a buכ mo.

Tsככlכ nε e ha nε a pee nε a hyε ngε ni nε .כmε a nכ

a. Munyu tumi mi nכ buimi. b. Nכ buimi nε pi munyu tumi mi.

Tsככlכ nε e nyεε kaseli a hε mi kε sεsε fiεmi enyכ כmε a he. E wa kaseli nε a ha nכhyε ni kpahi. Tsככlכ nε e nyεε kaseli a hε mi kε sεsε nihi nε nכ buimi kε baa he: Nכ builכ ɔ Nכ nε a tכ e nכ nכ Nכ builɔ ɔ e nyεmimε ma a nכ

Tsככlכ nε e kε kaseli nε a sεsε blכhi a nכ nε wa kε baa nכ kε su nε sa kpo jemi.

Kaseli nε a ngma blכ kpakpa etε nכ nε a kε biכ nכ. Kaseli nε a ngma nכ nε sa peemi ke ji kaa nכ ko tכ o nכ.

Page 27: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

14

SENIOR HIGH SCHOOL - JEHA ENY(2)כ MI GBAMI 1:

DANGME GBI KΕ KUSUMI (ILΕTIVI) SILABכSI

FכNכLכJI

Yi mi tomi gbajaa: Kaselכ כ maa/ma

1. kale pεmihi (Pεli kε Pεlכkuhi) 2. je nכ nε ji pεmingu kpo nε kale e lomi bכ slככto כmε

Units/Topics that are not part of a language’s phonology, grammar or culture should be avoided by teachers. For example, Ga and Dangme teachers should avoid the topic

“vowel harmony”

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 1 PΕLI A KALEMI

Kaselכ ma nyε 1.1.1 kale pεli ngε Dangme

mi.

1.1.2 tεni pεlכ daka (vowel chart)

Lilε da he ngε nya mi Lilε nכ hwomi Nya lo כmε a ngεngε mi

b. lokotoo c. gbajaa

Tsככlכ nε e gu a pee kε tsככ nכ kε ye bua kaseli nε a yכse pεmi peemi nihi nε a kε peeכ pεli. Tsככlכ nε e je sisi kε lilε nכ womi, lilε da he, nya lo כmε a ngεngε mi. Tsככlכ nε kudכ kaseli kε tεni daka (vowel chart)

Kaseli nε wo kalemi blכ etε (3) כmε kε kale pεli nε כmε /i:כ:u:e:u/ Tεni pεlכ daka a.

MI DLAMI 2 PΕLכKU KALEMI

1.2.1 kale pεlכkuhi ngε gbi

.mi כ

1.2.2 Tεni pεlכku daka a

Pεlכku kalemi blכ nכ tomi a. gbi b. He nε a peeכ pεmi כ ngε c. Pεmi peemi blכ nכ tomi

Tsככlכ nε e gu pee kε tsככ blכ nכ tomi kε ye bua kaseli nε a je pεlכku peemi nihi kpo. Nn: nyalo, lungu, lilε, nya mi gba etc. Tsככlכ nε e gu a pee kε tsככ blכ nכ nε kaseli nε a tsככ mi gbami ngε niniini (voiceless)kε jejeeje (voiced) pεmihi a kpεti.

Kaseli nε a wo pεlכku kalemi blכ nכ tomi etε (-ø) כmε kε kale pεlכku nε כmε /b/d/f/z/h/ Kaseli nε a tεni pεlכku daka a.

Page 28: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

15

Units/Topics that are not part of a language’s phonology, grammar or culture should be avoided by teachers. For example, Ga and Dangme teachers should avoid the topic

“vowel harmony”

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 3 PΕMINGU

Kaselכ ma nyε

1.3.1 je pεminguhi kpo ngε Dangme mi

Pεmingu blכ nכ tomi/ Pεmingu loloe V o, a, כ CV ka, bo, dε ClV.....pla, klo, nra fla CVn kam kam, mlam.mlam Note: ng, ngm, kp, gb, ny are considered as single consonants.

Tsככlכ nε e wo mungunguhi ngε kadihi (flash cards) a nכ kε ha kaseli nε a tsε konε a to hehi nε a wo mumu ngε he hε. Tsככ nε ha nכhyε ni kpahi kε ha kaseli nε a yכse pεmingu slככto כmε ngε gbi כ mi

Kaseli nε a ha mε nitsεmε a munyunguhi nε a gba kε wo pεminguhi a mi. Tsככlכ nε e ngma munyunguhi ngε ningma tε כ nכ nε kaseli nε a ngma nε a wo kpכhi kε to pεmingu כmε a he so. Nn. da.de.

MI DLAMI 4 GBIMIKכMI (TONE)

1.4.1 tsככ nכ nε ji

gbimikכmi 1.4.2 tsככ gbimikכmi

slככtohi ngε Dangme mi.

1.4.3 ngma gbimikכmi ni

tsumi enyכ loo etε

Gbimikכmi ji pεmi nכ womi loo si bami ngε tumi bכ mi. Gbimikכmi slככtohi: Nn. hiכwe, kpεti, sisi

i. mi gbami ngε wεtso ngua amε a mi.

ii. Munyunguhi nε hεε ngmami bכ

kake se gbimikכmi munomuno. iii. Gbimikכmi ni tsumi ngε

animosa mi.

Tsככlכ nε e ngma munyunguhi nε hεε gbimikכmi munomuno nε e wo kaseli kε gblee a mi. E ye bua kaseli kε yכse gbimikכmi slככto כmε ngε Dangme mi. Tsככlכ nε e wo a pee kε tsככ kε kכ gbimikɔmi nε tlo pεmingu fεε ko ngε munyunguhi a mi. Kaseli nε a je mi gbami כmε kpo. Nn. Hiכwe (/), kpεti (-), sisi (\) Kε gu nihi a he sεsεmi mi כ, tsככlכ nε e ye bua kaseli nε a kε yכse gbimikכmi ni tsumi slככtohi.

Munyunguhi nε hεε gbimikכmi slככtohi a mi gbleemi. Tsככlכ nε e ngma munyungu kpaanyכ ngε ningma tε כ nכ. Kaseli nε a ngma nε a wo gbimikכmi okadi kε fכ a nכ.

MI DLAMI 5 PΕLI A SIBI A SE NYεεNYεε

1.5.1 tsככ nכ nε ji pεli a

sibi a se nyεεnyεε, tsככ nכ he je nε pεli komε nyε we a sibi a se nyεεmi tutuutu.

Pεli a sibi a se nyεεnyεε daka.

Tsככlɔ nε e wa kaseli kε ngma pεli כmε ngε daka mi(kε je muɔ kε ya hiɔ, kε je hiɔwe kε ba sisi) nε e kε pεli ɔmε nε nyεε a bi a se . tutuutu. Nn

a e ε i o ɔ u a aa ae aε ai ao aɔ au e ea ee - ei eo eɔ eu ε - εe εε - εo εɔ εu

Kaseli nε ngma munyunguhi nyכngma nε pεli enyכ nyεε a bi a se tutuutu ngε a mi.

Page 29: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

16

SENIOR HIGH SCHOOL - JEHA ENY(2)כ MI GBAMI 2:

DANGME GBI KΕ KUSUMI (ILΕTIVI) SILABכSI

NI KANEMI SISI NUMI

Yi mi tomi gbajaa: Kaselכ כ maa/ma

1. je ga slככtohi ha ni kanemi sisi numi kpo 2. je sisi jemi ga slככtohi kpo.

Units/Topics that are not part of a language’s phonology, grammar or culture should be avoided by teachers. For example, Ga and Dangme teachers should avoid the topic

“vowel harmony”

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 1 MI KUכMI NI KANEMI MI DLAMI 2*** NI KANEMI GBAJAA (GBAJAA NI KANEMI)

Kaselכ ma nyε maa / ma 2.1.1 kane demiyo loo

womi ngε e dεhe 2.1.2 gu gahi nε a kase

kε kane כmε a nכlaibre womi kε oposide womihi.

Kane womi loo demiyo Kaselia wamihi nε sa mε kanemi ngε laibre כ.

Tsככlכ nε e wa kaseli nε a wo womi biε, munyutso, kε kale nכ nε maa hi womi loo demiyo ko mi. A sεsε aguasemi gbi kε gbi he za woli kpahi a he. Ke e he hia a, tsככlכ nε e pee boboobo kanemi kε tsככ. Niniini kanemi. Tsככlכ nε e kudכ kaseli ngε blכhi a nכ nε a kε kaneכ womi mi.

Kaseli nε a ha bimihi a heto ngε nכ nε a kaneכ nכ. Kaseli nε a ngma nihi nε kככ womi כmε nε a kaneכ he.

MI DLAMI 2 SISI JEMI

2.2.1 wo ga slככtohi nε a

na a kε je demiyo sisi kε je Blεfo gbi mi kε ba Dangme mi.

Sisi jemi gahi a mi nylכmi.

Tsככlכ nε e kε kaseli nε a pee sisi jemi fuu ngε kukuhi a mi.

Kaseli nε je demiyohi a sisi kε je Blεfo gbi mi kε ya Dangme mi.

Page 30: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

17

SENIOR HIGH SCHOOL - JEHA ENY(2)כ MI GBAMI 3:

DANGME GBI KΕ KUSUMI (ILΕTIVI) SILABכSI

NI NGMAMI

Yi mi tomi gbajaa: Kaselכ כ maa/ma

1. je juεmi mi kuכmi kpo ngε animosa mi. 2. na saneyo ngmami gahi nε mi kuכ

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI

BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 1 OMINEכ KΕ OMINEWE PEEMIMUNYUHI

Kaselכ ma nyε maa / ma tsככ mi gbami nε ngε omineכ kε ominewe peemimunuhi a kpεti. wo omineכ kε ominewe peemimunyuhi kε ee nyuzahi.

Omineכ kε ominewe peemimunyuhi Omineכ peemimunyuhi ngככ nalכ se ominewe peemimnyuhi ngεכ nalכ. Omineכ: ye, kpee, yε, Ominewe: gbo, te, kpe, wa.

Tsככlכ nε e gu bimihi anכ kε hla hetohi ngε kaseli כmε a dε. Nn.

i. Mεni o ye hiε? ii. Mεni be o hwכ si hiε? iii. Kε o pee kε ba sukuu kεε? iv. Mεnכ o na ngε blכ nכ.nε o ma

sukuu כ? Tsככlכ nε ngma kaseli a heto כmε ngε ningma tε se miכnε e kε kaseli nε a sεsε he kε y כn כgbami nε ngε omineכ kε oinewe peemimunyuhi a kpεti.

Kaseli nε a pee munyuza enuככnuכ ngε omineכ kε ominewe peemimunyuhi a nכ.

Page 31: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

18

Units/Topics that are not part of a language’s phonology, grammar or culture should be avoided by teachers. For example, Ga and Dangme teachers should avoid the topic

“vowel harmony”

Units/Topics that are not part of a language’s phonology, grammar or culture should be avoided by teachers. For example, Ga and Dangme teachers should avoid the topic

“vowel harmony”

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 2 BENΕMA, BENΕBE, NYΕNכYAE NGΕNכYAE PEEMIBLכNכ TENSES

Kaselכ ma nyε maa / ma 3.2.1 gbכ be kadili a he

nine nε a ma tsu a he ni ngε a dadε mi.

3.4.1

Benεbe Benεma Nyεnכyae be Daadaa Peemiblכnכ

Tsככlכ nε e ngma munyuza enyכ ngε ngεnכyae kε benεbe mi. Tsככlכ nε e gu nכ he sεsεmi nכ kε je ngεnכyae peemimunyu kε benεbe peemimunyu kpo. Pee ja a kε tsככ mi gbami ngε be tsככmi okadi כmε a he. Ke e maa hia nya tsככmi כ, mo tsu he ni.

Kaseli nε a pee munyuza enyככnyכ ngε “be” slככtohi a mi.

MI DLAMI 3 KUAMI PEEMI NEGATION

3.3.1.tsככ mi gbami ngε kplεεmi kε kuami munyuzahi a mi. 3.3.2.yכse kuami peemi blכ nכ totoehi ngε Dangme animosa mi

Kplεεmi munyuza Kuami munyuza Kuami peemi blכ nכ tomihi

Tsככlכ nε ngma peemimunyu slככtohi ngε a glε slככto כmε a nכ. Tsככlכ nε wa kaseli kε ngma peeminunyu כmε ngε a kuami mi. Tsככlכ nε kudכ kaseli kε gbכ kuami peemi blכ nכ tomihi a he nine.

Kaseli nε a tsake kplεmi munyuzahi kε wo kuami mi.

MI DLAMI 4 PEEMIMUNYUKPכFA VERB PHRASE

3.4.2 kale peemimunyukuu 3.4.3 kale mungunguhi ngε

peemimunyukuu mi. 3.4.4 tsככ peemimunyukuu

dahe ngε munyuza mi

-Dεhe peemimunyu pε -Peemimunyuwalכ + Dεhe -Dεhe peemimunyu: -Kofi tsε Amina -Peemimunyu walכ + Dεhe -Peemimunyu -Kofi ma tsε Amina.

Tsככlכ nε e ngma munyuza kpokploohi ngε ningma tε כ nכ nε e wa kaseli kε je peemimunyukuu כmε kpo kε a dahe ngε munyuza amε a mi.

Kaseli nε a po (pee) peemimunyukuu ekpaakpa kε tsכgbe biεkuu כmε nε a po ngε kekle ni kasemi כmε a nya.

Page 32: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

19

Units/Topics that are not part of a language’s phonology, grammar or culture should be avoided by teachers. For example, Ga and Dangme teachers should avoid the topic

“vowel harmony”

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 5 PEEMIMUNYUHI A SIBI A SE NYΕΕNYΕΕ

Kaselכ ma nyε maa / ma 3.5.1 tsככ peemimunyu a

sibi a se nyεεnyεε.

Peemimunyu nε hiε pe kake nε nyεε a sibi a se nε tsalכ ko pui a kpε.

Tsככlכ nε e ngma munyuzahi ngε ningma tε כ nכ. Tsככlכ nε ye bua kaseli kε gbכ peemimunyuhi nε nyεε a sibi a se he nine ngε munyuza amε a mi. Mε nitsεmε hu a pee munyuza a ekomε nε a gbכ peemimunyu nε nyεε a sibi a se כmε a he nine.

Kaseli nε a ngma munyuza enuכ nε peemiminyu a sibi a se nyεεnyεε ngε a mi.

MI DLAMI 6 MIBLΕKEMI MUNYUKPכFA ADVERB PHRASE

3.6.1 kale miblεkemikuu 3.6.2 gbכ munyungukuu

kpahi nε tsuכ ni kaa miblεkemikuu he nine.

3.6.3 gbכ miblεkemikuu he

nine nε a ma tsu a he ni bכ nε sa.

Miblεkelכ pε Miblεkelכ + miblεkelכ Miblεkelכ + miblεkelכ + miblεkelכ.

Tsככlכ nε e ngma nכhyε nihi ngε ningma tε כ nכ nε kaseli nε a gbכ a he nine nε a sεsε a lomi bכ, a ni tsumi kε a dahe ngε munyuza mi he.

Kaseli nε a po miblεkemikuu ekpaakpa kε gbe/tsכ Peemimunyukuu כmε a nya.

MI DLAMI 7 KALEMI MUNYUKPכFA ADJECTIVE PHRASE

3.7.1 da kaleli a ni tsutsui

ngε munyuza mi loo a dahe nכ kε kale mε.

3.7.2 yכse kaleli slככtohi 3.7.3 tsu kalehi slככto כmε

a he ni bכ nε sa.

Ni Tsutsui Kaleli jeכ biεhi a ngεngε mi kpo. Kaleli slככtohi Hεkpε kaleli Se kaleli

Tsככlכ nε e wo nכhyε nihi kε je biεkuu kε munyukpכ mi kε wa kaseli nε a kε yכse: i. kaleli a dahe kε a ni tsumi ngε biεkuuhi a mi.

Kaseli nε a po munyuza eywiε nε hεε se kaleli kε eyuwiε hu nε a hεε hεkpε kaleli.

Page 33: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

20

Units/Topics that are not part of a language’s phonology, grammar or culture should be avoided by teachers. For example, Ga and Dangme teachers should avoid the topic

“vowel harmony”

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 8 MUNYUNGUKUUWAWI A MI TAPOMI (Tsali, ngwכhebiε, Heninegbכlכ kaleli Nyatsכlכ)

Kaselכ ma nyε: 3.8.1 tapo/yכse

muyungukuu. wawi כmε a ni tsutsui

Munyungukuuwawi Tsali, heninegbכlכkaleli, peemimunyu wali ngwכhebiε, nyatsכlכ.

Tsככlכ nε e wo nכhyε nihi nε e kε kaseli nε a sεsε akplahe munyungukuuhi a ni tsumi he, Nn. Tsali, se, kε aloo

i. se: Kofi ba se Tεtε bε ii. kε: Kofi kε Tεtε ba iii. nε: Nyumu כ ba nε e je iv.

Tsככlכ nε e ngma munyuzahi nε kaseli a poo akplahe munyungu כmε a sisi Kaseli nε a tsככ akplahe munyungu .mε a sisiכ

MI DLAMI 9 SANEYO NGMAMI Jajemi, Saneyo Kalemi saneyo Peemi blכ nכ sane yo NYA SAMI SANEYO

3.9.1 kai gahi nε a kε

ngmaa jajemi saneyo. Peemi blכ nכ tomi saneyo, kalemi saneyo.

3.9.2 je a juεmi kpo

ngε nihi a he .

Jajemi saneyo Kalemi saneyo Peemi blכ nכ tomi saneyo Juεmi kpo jemi kε kplεε loo kε kua nכ ko.

Mi nylכmi – Mo hyε SHS 2.3.6 Tsככlכ ma wo “su mi hyεmi” (valiu kralifikesin) blכ nכ tomi kε je ni tsככmi כ sisi. Nn. Yihi hyεכ we nכ saminya pe nyumuhi.

v.

Kaseli nε a ngma saneyo ngε munyutsohi a nכ. i. Kaseli nε a dla he

ko ha nya sami כ. ii. Tsככlכ nε ha

munyutso nε kaseli nε a da nכ kε ngma nya sami saneyo כ.

SΕ WOMI NGMAMI (MA JUA SΕ WOMI)

3.9.3 ngma majua sε

womi nε a ma tsu gbi nε sa he ni.

Ma jua sε womi Gbimikכmi, munyunguhi a he ni tsumi ngε jua blכ fa mi. Ma jua sε womi ngmami blכ nכ tomi.

Tsככlכ maa ye bua kaseli kε sεsε blכ nכ tomi nε mε a heכ

i. Hihe (adlεεsi) ii. Be iii. Sε gbi vi. Nya muכmi vii. Biε

Kaseli nε a ngma ma jua sε womi ngε munyutso ko nכ.

Page 34: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

21

SENIOR HIGH SCHOOL - JEHA ENY(2)כ MI GBAMI 4:

DANGME GBI KΕ KUSUMI (ILΕTIVI) SILABכSI

Yi mi tomi gbajaa: Kaselכ כ maa/ma

1. nu kusumi ngε e wεtso כmε a mi sisi nε e ma nya he hulכ 2. na gahi nε a kε potaa womi mi nε e maa le womihi nε a ma je kpo ha mε כmε.

Units/Topics that are not part of a language’s phonology, grammar or culture should be avoided by teachers. For example, Ga and Dangme teachers should avoid the topic

“vowel harmony”

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 1 YA NA DIRGES

Kaselכ ma nyε maa / ma 41.1. tsככ yana si fכfεכ 41.2. yana he se nami ha

wεtso כmε.

Nihi nε sa he sεsεmi Gbi כ/munyu he za woli

i. kaa mitimi, henכ ii. lalכ כ ni peepee. He numi ha

(tue buli) se nami.

i. a kε kaiכ nכ nε gbo כ. ii. waa la poli kε lali kε jeכ a

juεmi kpo. iii. e peeכ kasemi nכ ha

jokusεwi. iv. A kε slככ nihi nε e si ngε se כ. v. A kε yeכ kכmכ vi. A kε fiaa yayami peeli a se.

Tsככlכ nε e nyεε kaseli a hε mi kε sεsε yana womi lahi a he. Nכ he nε a poכ kε nכ he je nε a laa mε hulכ. A sεsε ya na womi la pכtεε ko mi munyungu כmε a he.

Kaseli nε a po yana lahi nε hεε munyuza kpaanyכ.

MI DLAMI 2 AJO/AMANכSAA Kε ALOBALO RIDDLES/PUZZLES

4.2.1 tsככ mi gbami nε ngε

ajo/amanכsaa kε alobalo a kpεti

Ajo ji jokuεwi a lilε nכ fiεmi nε a kε taa juεmi mi.

Tsככlכ nε e ye bua nε a kε le ajo kε alobalo a kpε gbami. Tsככlכ nε e ha ajo komε nε kaseli כmε nε a ha heto. Tsככlכ nε e ha ajo komε konε kaseli nε a hla heto כmε.

Tsככlכ nε e gba kaseli kε wo kuuhi a mi kε ye ajo kε alobalo.

Page 35: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

22

Units/Topics that are not part of a language’s phonology, grammar or culture should be avoided by teachers. For example Ga and Dangme teachers should avoid the topic

“vowel harmony”

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 2 AJO/AMANכSAA KΕ ALOBALO

Kaselכ ma nyε maa / ma 4.2.2 tsככ ajo kε alobalohi

a se nami.

Ajo komε a heto כmε ngε glε nכ se ekomε hu be glε nכ Nn. Kom, ka kom Tu tε nכ patafo kuכ mi. ALOBALO Lilε nכ fiεmihi nε a heto כmε hia yi mi susumi wawεε. ALOBALO /AJO LOMI

1. Nya blimi 2. Munyutso 3. Bimi/heto

Tsככlכ nε e ye bua kaseli nε a kε le ajo kε alobalo a kpε gbami. Tsככlכ nε e ha ajo komε nε kaseli כmε nε a ha heto. Tsככlכ nε e ye bua kaseli nε a ha heto. Tsככlכ/kaseli nε a ha ajo komε nε a sibi nε a ha heto. Pee ja a kε ha alobalo Tsככlכ nε e kε kaseli nε a sεsε ajo/alobalo lomi he.

Tsככlכ nε e gba kaseli kε wo kuuhi a mi kε ka a sibi ngε ajo kε alobalo nכ.

MI DLAMI 3 BLEMA SANEHI HISTORICAL NARRATIVES/MYTHS &LEGENDS MI DLAMI 4 LAHI - TכTככMI, NI TSUMI, TA LAHI) SONGS – CRADDLE, OCCUPATIONAL,WAR.

4.3.1 yכse blema sanehi nε a maa sεsε a se namihi a he.

4.4.1 tsככ la amε a sisi kε

a se nami.

Blema Sanehi Blema sane gbagbεε komε nε kככ wεtsohi a blema sane hi a he.

Lahi

i. Tכtככmi lahi ji lahi nε a kε mlככ bimwכwi.

ii. Ni tsumi – Lahi nε a laa kε tsuכ ni.

iii. Ta lahi- Ta kε hεdo be mi lahi.

Se nami i. Hε ja jemi ii. A kε jeכ pכ tכ iii. A haa juεmi iv. A kε woכ jokuεwi a bua

Tsככlכ כ nε e sε hlami kε gba wεtso ko blema sane ko. Tsככlכ nε e wo kaseli gεjεmi nε a gba jamε a blema sane komε nε a nu ngε a wεtso .loo wεtso kpa komε a he כTsככlכ nε e ye bua kaseli kε yכse bכ nε blema sane nε כmε jeכ masu kpo ha. Tsככlכ nε e ye bua kaseli כmε nε a kε yo blema sane כmε a he se nami. Tsככlכ nε e ha nכhyε nihi nε e tsε kaseli nε a ha mε nitsεmε a nihi. Tsככlכ nε e hla la a ekomε ha a he sεsεmi.

Tsככlכ nε e fa kaa kaseli כmε nε a ya gbε si kε hla a wεtso כmε a poku kε a nכ yami. Kaseli nε a ngma la nε .ekomε כ

Page 36: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

23

Units/Topics that are not part of a language’s phonology, grammar or culture should be avoided by teachers. For example, Ga and Dangme teachers should avoid the topic

“vowel harmony”

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 5 NI HIכ NIHI Kε KITAHI TABOOS & OATHS

Kaselכ ma nyε: 4.5.1 yכse ni hiכ nihi kε

kitahi.

Lilε nכ kε he lo nya ni peepee nε a pee we nε daa si ngε jami kε hemi kε yemi ekpa komε a nכ. Ni hiכ ni slככtohi

Lilε nכ ni hiכ nihi - Yo kuasia jεmi - bi nε e ma jε e tse/ nyε ke

hialכ/azεtsε. - nכ ko biε tsεmi nyכ mi kpεti He lo nya ni hiכ nihi Nn - ni mi tsopa womi - la tε loo ni hoomi mihi a puεmi - muכ tsakami - yo kε buami ngε e we mi jemi

be mi loo ngε pu mi. - ni tsumi ngε ngmכ nyεmi ligbi nכ - Nihia a se yami ngε pahi a mi

loo kε pue wכ nya.

Tsככlכ nε e ha kaseli nε a gba lilε nכ ni hiכ nihi kε he lo nכ ni nihi a kpε. Tsככlכ nε e ha kaseli nε a tsε ni hiכ ni komε. Tsככlכ kε kaseli nε a sεsε ni hiכ nihi a poku he. Tsככli kε kaseli nε a gba ni hiכ nihi kε wo lilε nכ kε he lo nya ni hiכ nihi a sisi.

Kaseli nε a ngma lilε nכ ni hiכ nihi eywiε.

Page 37: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

24

Units/Topics that are not part of a language’s phonology, grammar or culture should be avoided by teachers. For example, Ga and Dangme teachers should avoid the topic

“vowel harmony”

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 5 NI HIכ NIHI Kε KITAHI

TABOOS & OATHS

Kaselכ ma nyε maa / ma 4.5.2 tsככ nihi etε he je nε

e sa kaa a tsa ni hiכ ni komε a nכ loo a po a mi.

4.5.3 yכse nε e maa tsככ

nכ nε ji kita. 4.5.4 yכse nε a maa sεsε a

tue gblamihi a he.

- sika kε su kpakpa - hiכ - hihe (Envairomεti) he piε pomi

Kue fami munyu ko nε kככ wכ, sε aloo hεdo nכ ko nε e ba hiε he. E jeכ nכ ko si fimi ngε nכ yami ko he.

Tsככlכ nε e nyεε kaseli a hε mi kε sεsε ni hiכ nihi a he gbajaa. Tsככlכ nε e ye bua kaseli nε a wo ni hiכ nihi kε wo nכ nεmε nε hεε tue gblami kε nכ nεmε nε be tue gblami kε nכ he je nε a ngε ja. Tsככlכ nε e je ni hiכ ni enyכ kpo. Kaseli nε a hyε piכsכ si himi nε a kε sεsε he kε pi si. Tsככlכ ma nyε nε e fכ nכ ko nine kε je ma a mi nε e ba tu munyu kε kכ nכ hiכ nihi a he. Tsככlכ kε kaseli nε a sεsε kitahi a he. Tsככlכ kε kaseli nε a sεsε kitahi kε a he tue gblami he.

Nya sami ngε nכ hiכ nihi a nכ: “Nכ hiכ nihi a he ngε se nami” Ama nyε nε a da jamε a munyutso nε כ nכ kε ngma ni. Kaseli nε a ngma kita enyככnyכ nε kככ wכhi, sεhi kε nכ ko nε ba hiε nכ. Kaseli nε a ngma kita enyככnyכ kε a he tue gblami.

Page 38: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

25

Units/Topics that are not part of a language’s phonology, grammar or culture should be avoided by teachers. For example, Ga and Dangme teachers should avoid the topic

“vowel harmony”

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 6 KUSUMI KOJOMI HE BLכ Nכ TOTOE TRADITIONAL ADMINISTRATION OF JUSTICE MI GBAMI 7 HEWA/Nכ YEMI AUTHORITY

Kaselכ ma nyε 4.6.1 yכse sane slככtohi 4.6.2 yכse blכhi a nכ nε a

guכ kε dlaa sanehi 4.6.3 tsככ sanemi etε nε

ngε kusumi sane dlami he.

4.7.1 tsככ nכ yemi nכ kuכmi

slככtohi 4.7.2 tsככ nכ yeli a ni tsumi

kaa etε ko pε.

- we mi - nכ kake kε ma - ma a mi - kpokpa ngua tsuo mi - ma kε ma a kpεti (mahi a kpεti)

E dlaa nihi a kpεti saminya nε e he jua wε. E ji sane yemi blכ nכ tomi kasemi

- Nכ yemi : E ji hewa nε a kε haa nכ nε e haa nε nihi ngmεכ a blכ nya komε a he nε haa tue mi jכmi kε kake peemi baa.

Nכ yemi nכ kuכmi slככtohi i. we mi ii. sukuu iii. ma mi iv. ni tsumi he v. kpokpa ngua /Ghana

i. nε nihi nε a ye mlaa nכ ii. hyεכ ma nכ yami nכ iii. kε tue mi jכmi baa

Tsככlכ kε kaseli nε a sεsε blכhi a nכ nε a guכ kε dlaa sanehi ngε hehi nε ngε “MI NI” כ mi. Tsככlכ nε e nyεε kaseli a hε mi kε je nכ yami kε si gbeemihi ngε kusumi nya sane dlami mi. Tsככlכ nε e wo bimi kε heto ta kaseli a juεmi mi ngε nכ nε ji nכ yemi he. Mεnכ daa nihi a nya ngε:

i. we mi? ii. sukuu? iii. ma a mi? iv. ni tsumi he? v. Ghana?

Tsככlכ nε e kε kaseli nε a sεsε nya dali/nכ yeli a ni tsumihi pכtεε.

Kaseli ni a tsככ munyuhi nε pככ si temi ngε we, ma, kε nihi nε a pככ munyu כmε a mi hi mi. Kaseli nε a sa nya “Kusumi sane dlami hi pe amlaado כmε a nכ” Kaseli nε a tsככ nכ he je nε fכli nε a daa nihi a nya ngε we mi. Kaseli nε a tsככ nε he je nε tsככlכ nכkכtכma lε daa sukuu nya. Kaseli nε a tsככ nya dali nε כmε a ni tsumi enuככmuכ. i. sukuu bi a nya dalכ

ii. tsככlכ nכkכ tכma iii. matsε iv. MP/DCE/ Asεblemai.

Page 39: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

26

Units/Topics that are not part of a language’s phonology, grammar or culture should be avoided by teachers. For example, Ga and Dangme teachers should avoid the topic

“vowel harmony”

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI GBAMI 7 HEWA/Nכ YEMI AUTHORITY MI DLAMI 8 GBI JUAMIBכ SLככTOHI FORMS OF NON-VERBAL COMMUNICATION MI DLAMI 9 MASU NGMANGMΕΕ & (SANEYO NYATSככ KΕ FIΕMI)

Kaselכ ma nyε maa / ma 4.7.3 tsככ nihi enuכ he je

nε nכ yemi he hia ngε 4.8.1 tsככ blכ slככtohi a nכ

nε adesa sεכ ni nε pi lilε nכ gbi.

4.9.1 tsככ mi gbami ngε

demiyo nyatsככ kε Fiεmi a kpεti.

- kε tue mi jכmi baa - kε nכ bumi baa - kε nכ he nכ yemi baa - haa nε nכ fεε nכ tsuכ e blכ nya ni

saminya. - haa ma weto ni a yi baami peeכ

kpakpa ha ma bi tsuo a se nami - haa nya dalכ he wami kε dlaa

nכ. He lo nya ni sεεmi, bε, miε tsכmi tso zalofoni, biεhi nε a woכ.

Demiyo Nyatsככ kε Fiεmi Demiyo Nyatsככ Nya tsככ setsכ ni ngmami ngε mi dlami kε kukuhi a mi Fiεmi: A ngma nε a ma nyε ma fiε. A ngma lε ngε fiεmi blכ nכ tomi kε lilε nכ munyu mi.

Tsככlכ nε e wo nihi a he sεsεmi kε ye bua kaseli nε a tsככ nכ yemi he se nami. Tsככlכ nε e nyεε kaseli a hε mi kε yכse ni blכ nכ nε a guכ kε ni nε כmε haa sεgbi ha nε pi lilε nya gbi. Nn: Tsככlכ nε e nyεε kaseli a hε mi kε tsε Saneyo Nyatsככ womihi a biε. Tsככlכ nε ye bua kaseIi nε a tsככ Dangme Fiεmi womihi. Tsככlכ nε e ye bua kaseli nε a tsככ mi gbami ngε fiεmi kε saneyo nyatsככ a kpεti.

Kaseli nε a ngma nכ enuכ he je nε e sa nε kaseli a ye sukuu mlaahi a nכ. Tsככ okadi eywiε kε he lo nכ su eywiε a sisi. Kaseli nε a ngma blכ nכ enyכ nε fiεmi jeכ muno ngε demiyo nyatsככ he.

Page 40: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

27

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 9 MASU NGMANGMΕΕ SANEYO NYATSככ, A PO-NGMA KΕ ANכKUALE NYATSככ SANEYO SANEYO NGMANGMΕΕ (OTI KΕ MUNYUTSO)

Kaselכ ma nyε maa / ma 4.9.2 tsככ mi gbami ngε A-po -ngma “ (fiction) kε “Anכkuale-ngε- mi” (non-fiction ) a kpεti 4.9.3 yכse oti kε munyutso

ngε asilε mi.

A-po- ngma: a kale hε mi kε ngma. Anכkuale- ngε-mi saneyo: E ji saneyo nε jeכ anכkuale nכ ko nε ba nכ ko loo ma ko mi bihi a nכ kpo. Nn. Nכ ko sinimi mi sane (Baografi) Nכ ko ngmaa ngε nכ kpa he. Mo nitsε o he sane. (כtobaografi) Nכ כ nitsε nε e ngma sane nε kככ loo e ba lε nitsε e nכ. OTI: Womi כ kulaa nε a do nכ kε pee munyungu loo Munyungukuu. Munyutso: Tsכsemi nε nכ naa ngε womi כ kanemi mi. A naa oti nε כmε ngε munyutso כ mi. A pככ lε ngmami ngε munyuza kake mi.

Tsככlכ nε e nyεε kaseli a hε mi nε a kε tsake nε a to womi כ nε a to momo כ kε wo “ A- po- ngma” kε “Anכkuale – ngε – mi saneyo” a sisi Tsככlכ nε e nyεε kaseli a hε mi kε gba womi כmε kε wo Baografi kε כtobaografi sisi. Tsככlכ nε e wo asilε, nyazia loo demiyo ko nε a pota mi kε je mi gbami ngε oti kε munyutso. .mε a he kpo nε a sεsε heכ

Kaseli nε a ngma nכ nε ji “a - po ngma kε” “Anכkuale –ngε-mi”Demiyo nyatsככ a mi. Kaseli nε a pota asilε kpiti ko mi kε je munyutso kε oti ngε mi kpo.

Page 41: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

28

SENIOR HIGH SCHOOL - JEHA ETεNE(3) MI GBAMI 1:

DANGME GBI KΕ KUSUMI (ILεTIVI) SILABכSI

FכNכLכJI

Yi mi tomi gbajaa: Kaselכ כ ma

1. yכse nε e maa tsככ bכ nε fכnכlכji blכ nכ tomi ngε ngε Dangme tumi kε e ngmami mi.

Units/Topics that are not part of a language’s phonology, grammar or culture should be avoided by teachers. For example, Ga and Dangme teachers should avoid the topic

“vowel harmony”

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 1 NYA MI GUGWכ MI KΕ GUGWכ MI FA-KΕ-FA PEMIHI ORAL, NASAL, & NASALISED VAWEL

Kaselכ ma nyε maa / ma 1.1.1 kale nya mi kε gugwכ

mi pεmi כmε 1.1.2 yכse gugwכ mi fa kε

fa pεmihi (gugwכ mi pεli)

1.1.3 Tsככ nכ nε gugwכ mi

pεmi tsuכ ngε gbi כ mi.

Nya mi pεmihi Kככhiכ guכ nya mi pε /a, e,…… i p f z …………. / Gugwכ mi pεmihi Kככhiכ guכ gugwכ mi pε: / m n Å ........./

Gugwכ mi fa kε fa pεmihi (gugwכ mi pεli) Kככhiכ guכ nya mi kε gugwכ mi tsuo

/› • ‰ ã Ÿ / Pεli pε a kpε a na a gugwכ mi fa kε fa pεli (gugwכ mi pεli) ngε. Gugwכ mi pεmi ni tsumi

1. a kε poכ munyungu hehi. 2. jeכ mi gbami ngε wεtso ngua amε

a kpεti kpo.

Tsככlכ nε e wo a pee nε a hyε blכ nכ tomi kε tsככ mi gbami ngε nya mi pεmi kε gugwכ mi pεmi a kpεti. i. Tsככlכ nε e nyεε kaseli a hε mi kε ka nya

mi pεlכku komε peemi ngε gugwכ mi. ii. Tsככlכ nε e nyεε kaseli a hε mi kε pee

gugwכ mi pεmi fa kε fa. Tsככlכ nε e kε kaseli nε a sεsε he kε je gugwכ mi pεmi ni tsumihi kpo.

Tsככlכ nε e wo kaseli kε gblee nya mi kε gugwכ pεmi kε gugwכ pεmi ((gugwכ mi pεli) fa kε fa a peemi mi. Kaseli nε a bu tsככlכ tue nε a ngma gugwכ mi pεmi loo gugwכ mi pεmi fa kε fa (gugwכ mi pεli) nε tsככlכ כ maa pee. Ngε kuuhi a mi, kaseli nε a ngma munyungu nyingmi enyככnyכ nε gugwכ mi pεmi ngε mi.

Page 42: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

29

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 2 PεLכ KΕ PεLכKU MIMI KΕ PεLכ KΕ PεLכKU TSAKEMI VOWEL ASSIMILATION MI DLAMI 3 PΕMI BLABLΕ KΕ PΕMI SETSכ (SΕKכDLE ATIKULESII) MI DLAMI 4 ZI WOMI (PΕLI PΕ) (Dilisin)

Kaselכ ma nyε maa / ma 1.2.1 tsככ pεlכ kε pεlכku

mimi kε pεlכku tsakemi ngε Dangme mi

1.3.1 ha hehi munyunguhi

kε munyungukuuhi nε pεmi bablε kε pεmi setsכ ngε mi.

1.4.1 ha nכhyε nihi kε ha

pεlכ zi womi.

Pεlכ kε Pεlכku Mimi Pεmi laa nε e kasa mi pεmi nε jeכ kpo. PΕLכ KΕ PΕLכKU TSAKEMI Pεmi tsakeכ nε pεmi kpa ba daa e nane mi. i. Pεmi blablεhi Nn. /kp, gb, åm/ ii. Pεmi setsכ / kw hw sw .............. Pεlכ zi womi

i. Tsככlכ nε e je pεmi mimi kε gu nכhyε nihi a mi ha kaseli.

ii. Tsככlכ e da kekle nכ כmε a nכ kε tsככ pεmi mimi sisi.

iii. Tsככlכ nε e ha nכhyε nihi kε tsככ hehi nε pεmihi laa nε pεmi kpahi ba daa nane mi.

iv. Tsככlכ nε e wo enε כmε kε tsככ pεlכ kε pεlכku tsakemi.

Tsככlכ nε e wo a pee kε tsככ nε e kε ye bua kaseli nε a yכse pεmi blablεhi kε pεmi setsכhi. Tsככlכ nε wo nכhyε nihi kε ye bua kaseli kε je pεlכ zi womi kpo ngε munyu tumi mi. Kaseli nε hεli si kaa pεmi zi womi ngε munyu tumi mi pε se pi e ngmami mi.

Kaseli nε a ngma munyugu loo munyugukuu enuככnuכ nε Pεlכ kε Pεlכku Mimi loo Pεlכ kε Pεlεku tsakemi ngε mi. i. Kaseli nε a ngma

munyungu ekpa nε hεε pεlכku.

ii. Kaseli nε a ngma munyungu ekpaakpa nε pεmi setsכ ngε a mi.

Kaseli nε a ngma munyunguhi kε munyungukuuhi nε pεlכ zi womi ngε a mi Kaseli nε a tsככ he etε nε pεlכ zi womi je kpo ngε.

Page 43: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

30

SENIOR HIGH SCHOOL - JEHA ETεNE(3) MI GBAMI 2:

DANGME GBI KΕ KUSUMI (ILεTIVI) SILABכSI

KANEMI SISI NUMI

Yi mi tomi gbajaa: Kaselכ כ maa/ma

1. tsu ni kanemi ga amε a he ni saminya 2. na nכ domi he ga komε. 3. tsu gahi nε a kε jeכ nכ sisi he ni saminya.

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 1 NI KANEMI d. Miku mi e. Gbajaa

A) Skimming

with practice B) Scanning

with practice Nכ DOMI 2 SUMMARY

Kaselכ ma nyε: 2.1.1 kane ni gbajaa

(sikimii) 2.1.2 kane ni kε mi kuכmi

(sikanii) 2.2.1 yכse nε e ma je nכ

domi gahi kpo. 2.2.2 tsu ni tsumi fuu ngε

nכ domi nכ.

Kuku, demiyo loo womi kanemi Munyuza oti kε setsכ munyuza a yכse mi kε a ni tsumihi, munomunohi.

Tsככlכ nε e ye bua kaseli kε kane kekle kuku kε za enyכ nε tsa nכ nε a kε kale nכ nε a susu kaa e maa hi demiyo כ mi. Tsככlכ nε e ye bua kaseli nε a kane demiyo כ tsuo nε a hyε mi kε pi si nε a yכse kכkככ mi nihi ngε mi tuso. Tsככlכ nε e gu nihi a he sεsεmi nכ nε e ye bua kaseli kε yכse munyuza oti kε setsכ munyuzahi ngε kukuhi a mi. Tsככlכ nε e ye bua kaseli kε setsכ munyuza amε a ni tssumi. Tsככlכ nε e ye bua kaseli nε a won כ domi ga slככtohi kε tsu ni.

Kaseli nε a kane kuku loo demiyohi nε a nε hyε nε a ha bimihi a heto. Kaseli nε a do demiyohi a nכ.

Page 44: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

31

SENIOR HIGH SCHOOL - JEHA ETεNE (3) MI GBAMI 3:

DANGME GBI KΕ KUSUMI (ILεTIVI) SILABכSI

NI NGMAMI

Yi mi tomi gbajaa: Kaselכ כ maa/ma 1. tsa munyukpכ kε e kpכ nya amε a kase mi nכ. 2. kase nכ lilε nכ munyu kε nכ nya mi munyu ngmami he blכ nכ tomi. 3. tsa saneyo ngmami he ga amε a mi nylכmi nכ.

Units/Topics that are not part of a language’s phonology, grammar or culture should be avoided by teachers. For example, Ga and Dangme teachers should avoid the topic

“vowel harmony”

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 1 MUNYUKPכ

Kaselכ ma nyε maa / ma tsככ munyukpכ sisi. gba dεhe munyukpכ kε

akplahe munyukpכ a kpε.

i. Dεhe munyukpכ ii. akplahe munyukpכ

Tsככlכ nε e gu nya mi tapomi nכ nε e kε ye bua kaseli nε a yo nihi nε a hia ngε munyukpכ mi. i. Munyukpכ hεε munyungu enyכ kε yaa nε ngε

peelכ kε peemimunyu nε ngε be. 1. Tεtε ho. 2. Yi כmε ma he tade tsכwi כmε. 3. Mawu kle Munyukpכ etε nε כmε tsuo hεε peelכ kε peemimunyu nε ngε be kε sε gbi kake. ii. Akplahe munyukpכ peeכ dεhe munyukpכ nε hεε akplahe munyukpכ tsali. Nn. DH MK Tεtε gbe suכ Akplahe munyukpכ = DH Mk + akplahe munyukpכ tsali Nn. Nε Tεtε gbe suכ כ ii. ke Tεtε gbe suכ כ iii. Benε Na ba a iii. Tsככlכ nε e ye bua kaseli nε a hla akplahe munyukpכ tsali כmε nε a tsu a he ni. Dangme akplahe munyukpכ כ hεε akplahe munyukpכ nya blilכ kε nya muכlכ. (nyatsכlכ).

Kaseli nε a ngma dεhe munyukpכ kε akplahe munyukpכ enuככnuכ. i.

Page 45: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

32

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 2 MUNYUZA SLככTOHI

Kaselכ ma nyε: yכse munyukpכ slככto

mε kε a ni tsumiכ

3.2.1 yכse munyuza slככto

kε a ni כfεכmε a si fכtsumi

Munyukpכ slככto כmε: Biε munyukpכ, kalemi munyukpכ miblεkemi munyukpכ. Munyuza: Slככtohi Si fכfεכ i. munyuza kpokploo ii. Munyuza blablε iii. Munyuza kpanyaa NI TSUMI

i. Dede ii. Bimi iii. Fami iv. Sihεlimi

Tsככlכ nε e wo munyukpכ כmε a ni tsumi kε ye bua kaseli kε je. Biε munyukpכ, Miblεkemi munyukpכ kε kalelכ munyukpכ כmε kpo. Tsככlכ nε e kε kaseli a nylכ munyukpכ mi. Kaseli nε a yכse kaa munyuza kpokploo ji dεhe munyukpכ. Tsככlכ nε e ngma munyuza nε e ye bua kaseli nε a yכse munyuza slככtohi a si fכfεכ kε a ni tsumi b. Ni tsumi Bimi, Dede Fami, Sihεlimi.

i. Kaseli nε a ngma munyuza enyככnyכ ngε munyukpכ nε כmε a nכ. ii. Biε munyukpכ iii. Kalemi munyukpכ Miblεkemi munyukpכ

Kaseli nε a ngma munyuza kpokploo nyכngmanyכngma. Kaseli nε a po munyuza blablε kε kpanyaa nyכngmanyכngma.

Page 46: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

33

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 3 NYA MUNYU

Nכ LILΕ Nכ

MUNYU MI DLAMI 4 MUNYUZA SAAMI (MUNYUZA KPכ NYA)

Kaselכ ma nyε: 3.3.1 yכse mi gbami ngε

lilε nכ munyu kε nya munyu mi.

3.4.1 yכse animosa ni

tsutsui ngε munyuza mi.

Lilε nכ munyu Lilε nכ munyu tutuutu. Okadihi a he ni tsumi Nn.

i kaa (:) ii. ayaade(“)adeta(”) iii. akכnya (,)

Nya munyu - tsakemi baa ngε peemimunyu be, biεnanemidali, be, miblεkeli kε he a mi. A tsu we “ayaade” “kε adeta” he ni. Nya munyu Tsakemi baa ngε Peemimunyu be, miblεkeli, he kε biεnanemidali a mi. A tsu we “ayaade” kε “adeta” he ni. Animosa ni tsutsui Peelכ (PL) Peemimunyu (Pm) Nכnalכ (Nalכ) (Nn) Nyatsכlכ (Nt) Miblεkelכ (Ajכnti) (Mbk) Nyagbelכ (kכplimεti) Nyg

Tsככlכ nε e ye bua kaseli nε a nyε a po munyuzahi nε tsככ lilε nכ munyu.

i. Ma hia blכ hwככ. E ke, “Ma hia blכ hwככ” ii. Hwכ ngε wכ yee

E ke, “Hwכ ngε wכ yee” Tsככlכ nε e ye bua kaseli nε a kε tsake lilε nכ munyu kε wo nya munyu mi.

i. E de ke e maa hia blכ e nכ jena. ii. E de ke hwכ ngε mε yee.

Tsככlכ nε e ye bua kaseli nε a kε yכse animosa ni tsumi nε כmε a dahehi ngε munyuza mi. Nn. Kofi do P Pm Kofi gbe sinכ כ P Pm Nn Nyumu כ kpee yo hiε PL Pm Nn mbk E pee hiכtsε P L Pm Nyg

Tsככlכ nε e ngma lilε nכ munyuza komε nε kaseli כmε a ngכ kε wo nya munyu mi. Tsככlכ nε e ngma munyuza enuכ nε kaseli nε a saa mε.

Page 47: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

34

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 5 a. SANEYO i. Amaniεb ii. Kalemi iii. Peemi Blכ

Nכ b. Nya Munyu (Spiitsi) c. Sε Womi Sε Womi pכtεε.

Kaselכ ma nyε maa / ma 3.5.1. nylכ saneyo ngmami

glε כmε a mi. Jajemi Kalemi Blכ Peemi Blכ Nכ Nya Sami 3.5.2 tsככ nya nyumu

ngmami he blכ nכ tomi. 3.5.3 ngma nya munyu jemi

saneyo nε e hi saminya.

3.5.4 le sε womi pכtεε e kpכ

nya amε. 3.5.5 tsu munyungu pכtεε kε

gbi tso nε a kε ngmaa sε womi pכtεε he ni.

3.5.6 ngma sε womi pכtεε

ngε munyutso fεε ko nכ.

Jajemi Kalemi Blכ Peemi Blכ Nכ Nya Sami E sa nε Juεmi kpo jemi / Nya munyu saneyo nε e hi: i. Yi ii. Ngami iii. Munyutso iv. Nya muכmi Ngami (kε je nכkכtכma kε kple si) Nn. Sεnכhilכ, Nεnεmε, Nanamε ……………….. ma bi.

Sε womi pכtεε kpכ nya

a. Adlεεsi (Hihe) (Ngmalכ) b. Be c. Sכlelכ Hihe (Adlεεsi) d. Ngami e. Yi f. Munyutso g. Nyamuכ h. Sε yemi i. Nine kε sisi womi j. Ngmalכ biε

Mo hyε (SHS 3) Mi gbami 3 Mi dlami 9 Tsככlכ nε e bi kaseli kaa a nu loo a kane juεmi kpo jemi hiε lo. E da kaseli a nya jemi כmε a nכ nε e kε je juεmi kpo jemi ngmami blכ nכ tomi kpo. Tsככlכ kε kaseli nε a sεsε mi ni כmε a he se namihi a he. Tsככlכ kε kaseli nε a sεsε sε womi pכtεε kpכ nya amε a he.

Kaseli nε a ngma saneyo ngε munyutsohi nε tsככlכ ha mε a nכ. Kaseli nε a ngma juεmi kpo jemi saneyo ngε munyutso nε tsככlכ ha mε nכ. Kaseli nε a ngma sε womi pכtεε ngε munyutso ko nכ.

Page 48: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

35

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 5 Pijua Sε Womi GBI Juami Saneyo (Dibeti) e. Ni Sεεmi Saneyo (dialכgi)

Kaselכ ma nyε maa / ma 3.5.7 tsu munyungu pכtεε

kε gbi tso nε a kε ngmaa pi jua sε womi he ni.

3.5.8 ngma gbi juami kpכ

nya amε. 3.5.9 ngma gbi juami

saneyo ngε munyutso fεε nכ.

3.5.10 Tsככ ni sεεmi

ngmami kpכ nya amε nε a ma tsu a he ni.

Sε womi kε ha nihi nε bu ngε a kpεti Kpכ nya Hihe (Adlεεsi) Be Ngami Munyutso – (bu nε himi) Nyamuכ Sε yemi Ngmalכ biε Nya blimi + Munyutso, Nכ kplεεmi kε kuami, Gbi he ni tsumi (bu nε e hi mi) Nya muכmi nε e ma dahe kε nihi nε haa nε dahe כ peeכ gbugbugbu כ nכ mi. Ni sεεmi ngmami kpכ nya Munyu tulכ biε Lilε nכ munyu kε e mi pomi.

Tsככlכ kε kaseli nε a sεsε Pijua sε womi kpכ nya amε a he. Tsככlכ nε e ha munyutso nε kaseli nε a je he nכ ngε nכ kplεεmi kε kuami mi. Tsככlכ nε e je munyutso kpo. Tsככlכ nε e ha nε kaseli enyכ nε a sεsε munyutso ko כ he. Kaseli nε a de “nכ nε a pee nε a hyε” bi כmε de כ pεpεεpε. (Lilε nכ munyu)

Kaseli nε a ngma pijua sε womi ngε munyutso ko nכ. Kaseli nε a ngma nכ jemi saneyo ngε munyutso ko nכ. Kaseli nε a ngma ni sεεmi saneyo ngε munyutso ko nכ.

Page 49: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

36

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 5 f. Juεmi tsככmi/nya munyu/saneyo (Atikeli)

Kaselכ ma nyε maa / ma 3.5.11 tsככ juεmi tsככmi

saneyo kpכ nya amε.

Kpכ nya Yi Munyutso (Gbi pכtεε, Nכ bumi, gbi he ni tsumi ngε glε nכ) Nyamuכ Biε kε Hihe (adlεεsi) (foomi nכma)

Tsככlכ nε e je munyutso kpo ha he sεsεmi. A gba munyutso kε wo kukuhi a mi. Kuku fεε kuku nε e tu nכ pכtεε ko ngε munyutso mi he munyu. Nyamuכ nε e da munyuza oti, ngε nya blimi kuku כ mi כ nכ.

Kaseli nε a ngma Juεmi tsככmi saneyo ngε munyutso ko nכ.

Page 50: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

37

SENIOR HIGH SCHOOL - JEHA ETεNE(3) MI GBAMI 4:

DANGME GBI KΕ KUSUMI (ILΕTIVI) SILABכSI

MASU KΕ KUSUMI

Yi mi tomi gbajaa: Kaselכ כ maa/ma

1. yכse ma su kpo jemi ngε blכ slככtohi a nכ kε wa piכsכ si fכfεכ. 2. kane womihi nε a hla amε kε sisi numi nε mi kuכ.

Units/Topics that are not part of a language’s phonology, grammar or culture should be avoided by teachers. For example, Ga and Dangme teachers should avoid the topic

“vowel harmony”

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 1 ABΕHI

Kaselכ ma nyε maa / ma 4.1.1 tsככ abε sisi 4.1.2 tsככ abε suhi

Anכkuale munyu kukuyoo nε hεε slככmi gbi. Abε

a. munyu kuku b. jeכ anכkuale kpo c. hεε slכmi gbi d. hεε kpo nכ kε kכkככmi sisi

numi

Tsככlכ nε e bu abε yo ko nε e ye bua kaseli nε a tsככ sisi. Tsככlכ nε e bu abε nε e ye bua kaseli nε a kε na behi nε jamε abε כmε sa bumi. Tsככlכ nε e gu ni hi a he sεsεmi mi kε ye bua kaseli kε yo abε suhi nε a ngma ngε mi ni כ mi .כ

Kaseli כmε nitsεmε nε a ngma abε enyככnyכ, nε a tsככ a sisi kε behi nε a sa bumi. Kaseli nε a ngma abε enyככnyכ nε a tsככ slכmi gbihi nε abε כmε hεε.

Page 51: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

38

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 1 ABΕHI MI DLAMI 2 TΕLIMI (Kusumi kue fami)

Kaselכ ma nyε maa / ma 4.1.3 a yכse abε glε slככto

.mεכ 4.1.4 tsככ abε he se nami.

4.2.1 tsככ tεlimi sisi. 4.2.2 yesכ behi nε a tεliכ

Abε poku munomuno כmε. Nn. suכmi kake peemi hε mi wami kpεle he nכ womi nכ bumi he si bami ka peemi

- a poכ munyu kpiti - a woכ munyu mi nglomi - a haa slכmi - a kε tsכseכ nכ - jeכ anכkuale kpo. Kusumi kue fami nε wa kε jeכ hemi kε yemi kpo.

Behi nε a tεliכ: - yo ngכmi, biε womi, bi fכmi, gbenכ, nכ pumi kε ya peemi, he tsumi, hiכ, jeha yemi.

Tsככlכ nε e wo kaseli gεjεmi nε a bu abεhi. Tsככlכ nε e ngma abε כmε ngε ningma tε כ nכ nε e ye bua kaseli nε a kε to mε kε wo a poku כmε a nya. Nn. he si bami Hεkכ Tsui si tomi Tsככlכ kε kaseli nε a sεsε abε he hiami he. Tsככlכ nε e fכ nכ ko nine nε a ba pee tεlimi. Tsככlכ nε e wo kaseli gεjεmi kε sεsε tεlimi kpכ nya amε a he. Tsככlכ nε e ye bua kaseli nε a je be kpa komε hu nε a tεliכ kpo.

Kaseli nε a ngma abε enyככnyכ ngε abε poku nε כmε a nכ he si bami, hεkכ. Kaseli nε a ngma abε he hiami enuככnuכ. Kaseli nε a su nimeli a he nε a kase tεlimi kpכ nya amε nε a ngma tεlimi. Kaseli nε a ngma tεlimi be munomuno nyכngma.

Page 52: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

39

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 6 PISככ NΕ כ, ADESA SI HIHII, ADESA SU KΕ SIKA NYAGBAHI MI DLAMI 7 GBA HAMI KΕ GBA MI POMI

Kaselכ ma nyε maa / ma 4.6.1 yכse piכsכ adesa su, adesa si hihii kε sika he nyagba komε. 4.6.2.yכse ni komε nε woכ si hihii, su kε sika nyagbahi kε baa. 4.6.3 yכse nε a maa sεsε tsaba komε ha nyagba nε .mεכ 4.7.1.tsככ nכ nε ji gba kε e he se nami 4.7.2.yכse gba slככtohi

Su, si hihii kε sika he nyagba komε.

- ojo fiami - ba kε tsopa yaya numi - zangmawi ajuama bכ - mumu yayami a se nyεεmi - jokyεwi a nyכguε peemi - da tכmi

he guεgbe. Nihi nε woכ nyagbahi kε baa Nn.

- Ohia - ni tsumi - fכli nε a hyε we a bimε hyεmi - nihi a si kpami - huε bכmi

Tsaba komε - fכli a hε ngmε nε e ya a bimε a

he. - Sukuu yami - Su kpakpa hεεli a hyεmi

Gba: Kake peemi ngε nyumu kε yo a kpεti nε peeכ mε huno kε yo, nε weku enyכ כmε tsuo kplε nכ, nε a tsu kusumi tsuo nε sa peemi. Se nami - bi fכmi - sa mi yami ngε mε pε a kpεti - a sibi a wami Kusumi gba hami, kככtu/mlaa nya gba hami, Klistofohi / klamכ sכlemi bi a gba hami.

Tsככlכ nε e wo kaseli gεjεmi nε a kε je nyagbahi nε ngε a kpכ (hi he) כmε kpo. Kaseli nε a yכse ni komε nε woכ nyaba nε כmε kε baa. A gba kaseli kε wo kuuhi a mi nε a sεsε nihi nε woכ nyagba nε כmε kε baa a he. Tsaba ha piכsכ nyagba komε nε pכ he a he sεsεmi. Tsככlכ nε e nyεε kaseli a hε mi kε yכse nכ nε ji gba ngε a wεtso כmε a mi. Tsככlכ nε e nyεε kaseli a hε mi nε a kε yכse gba slככto כmε ngε a kutso כ mi.

Tsככlכ nε e gba kaseli kε wo kuuhi a mi nε sεsε nyagba amε a he. Kuu כmε a pεdiyo כmε nε a ba kane nihi nε a na amε. KUU MI NI TSUMI Kaseli nε a sε kuuhi a mi. Kuu כmε a hla nyagba kakaaka nε a sεsε nihi nε kε mε baa, si gbeemi nε a kε baa kε a tsabahi. Kaseli nε a pee-nεa-hyε Yo he ni tsumi. Kaseli nε a ngma kusumi nya gba hami munomuno enuכ.

Page 53: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

40

MI DLAMI

YI MI TOMI PכTΕΕ

MI NI

NI TSככMI KΕ NI KASEMI BLכ Nכ TOMI

NI TSUMI

MI DLAMI 7 GBA HAMI KΕ GBA MI POMI MI DLAMI 8 MASU NGMANGMΕΕ

Kaselכ ma nyε maa / ma 4.7.3 tsככ blכhi/ nihi a nכ nε sa dami kε hla he piεlכ. 4.7.4 tsככ nihi enuכ nε kε gba puεmi baa. 4.8.1 tsככ asilε suhi

Nihi nε sa hyεmi - jeha nε a ye - nihi nε e suכ kε nihi nε e sume - e je he - sכlemi nε e yaa - e subai. Ni komε nε haa nε gba puεmi baa. - wεmi (juεmi mi kuכ we mi) - jumi - se popoe/fכmi - nכ buimi - ni peepee nε nכ kuכ tsכ. - a ngmaa ngε zahi kε kukuhi a

mi. - a tsuכ munyungu nyafi pε he ni. - asilε be glε. - munyu he za woli kε kpatu

tsakemi sכuu ji mi. - a pככ ngmami ngε Womi כ kpεti. - za fεε za pככ sisi jemi kε ningma

okadi ngua.

Tsככlכ nε e nyεε kaseli a hε mi kε sεsε nihi nε sa hyεmi kε hla he piεlכ כ he. Tsככlכ nε e ye bua kaseli kε sεsε nihi nε a kε gba puεmi baa he. Tsככlכ nε e wo womihi ngε fiεmi, saneyo nyatsככ kε asilε nכ kε ba sukuu tsu כ mi. Tsככlכ nε e gba kaseli kε wo kuuhi a mi nε e ha kuu כmε womi kakaaka ngε fiεmi, saneyo nyatsככ kε asilε nכ. Tsככlכ nε e nyεε kaseli a hε mi kε sεsε asilε su .mε a heכ

Kaseli nε a hi kuuhi a mi kε sεsε nihi enuכ nε sa hyε mi ngε he piεlכ hlami mi. Kaseli nε a ngma nihi blכ nכ tomi eywiε nε ma ha nε gba maa da si. Kaseli nε a ngma asilε suhi eywiε.

Page 54: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

41

MUNYUTSO KOMε Kε HA SANEYO NGMAMI

MUNYUTSO (SOME SUGGESTED TOPICS FOR ESSAY WRITING )

(REGENERATIVE HEALTH & NUTRITION)

i. Nyu nahehi

a. Hiכmi

b. Pahi/dכhi

c. Takuhi

d. Vu/asa

e. Paipu

f. Dכ nya nyu

ii. Senami nε ngε nyu he

a. Nyu haa wami

b. Tsopa ji nyu

iii. He jככmi

a. He jככmi waa adesa

b. He jככmi hu tsopa i

iv. Wa yi nכ jamihi a mi sanehi

a. He dlami

b. Yo ngכmi

c. Blemi kusumihi

d. Yapeemi

e. Ngmכnyε ligbi

f. Ninyε ni, kita kε kכhi

v. Nihe kε zangma a tsopa kε ba yaya he fiεmi(drug

abuse)

a. Da, sigaleti, wii, taba, kokee

i. Nihi nε kε baa -Causes

ii. Nyagbahi -effects

iii. Nya kumi he blכ nכ tomi -intevention

vi. Ba hכ ngכmi aloo nakutso nya hכ ngכmi

i. Nihi nε kε baa -Causes

ii. Nyagbahi -Effects

iii. Tsaba hlami -Solution

vii. He wami namI kε falefale peemi (Health & Sanitation)

viii. Fכlכ kake bi lεmi (single parenting)

ix. Adebכ hε mi kpatami: kככhiכ mi, pahi, zugba, kε paka

mi etc

x. Hue tso yi baami kε hε mi kpatami

xi. Niye ni mi duכ womi

xii. Osla –lכle, oslaba, la, pa, tso, lohwe, etc.

xiii. Nihewi kε yihewi a he dlami, he kpכmi

xiv. Kusumi ni tsumi – humi, sכmi, puεmi etc

xv. Hεja jemi

Page 55: Dangme gbi kusumi kasemi - GH Studentsghstudents.com/wp-content/uploads/2019/03/dangme-syllabus.pdfGbi hu ji nכ pכtεε nε a daa nכ kε duכ kusumi kε gbi כ mi blכ nכ tomi

1