daÈl ai soi emigrans 2002.pdf · 2010. 3. 17. · sot dal tÔr - daÈl ai soi emigrans mulin di...

14
SOT DAL TÔR - DAÈL AI SOI EMIGRANS Mulin di Sardon DAÈL AI SOI EMIGRANS cu la colaborasion dal CIRCUL CULTURÂL “NAVARCA” Disens di BRUNO FRITSCH Sot dal Tôr

Upload: others

Post on 05-Mar-2021

2 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: DAÈL AI SOI EMIGRANS 2002.pdf · 2010. 3. 17. · SOT DAL TÔR - DAÈL AI SOI EMIGRANS Mulin di Sardon Mulin di Sardon Andà pasa un secul la meridiana dal mulin di Sardon e a je

SOT DAL TÔR - DAÈL AI SOI EMIGRANS

Mulin di Sardon

DAÈL AI SOI EMIGRANS

cu la colaborasion dal

CIRCUL CULTURÂL “NAVARCA”

Disens di

BRUNO FRITSCH

Sot dal Tôr

Page 2: DAÈL AI SOI EMIGRANS 2002.pdf · 2010. 3. 17. · SOT DAL TÔR - DAÈL AI SOI EMIGRANS Mulin di Sardon Mulin di Sardon Andà pasa un secul la meridiana dal mulin di Sardon e a je

Lâ a Meridianis a DaèlA stin vivint in ains dulà che pâr che la tecnica a vedi ciapât sot al so podè no domo li

fuarsis da natura, ma ancja li’ so dimensiôns di prima impuartansa come al timp e propit

al pasás dal timp, misurât cun tanta precision dai nestris orlois, a l’è stât trasformât in mûs

di misurasions ca van ben par duc’ e cuindi fis, a propi consum da l’omp.

Istes, mai come tal mont di auè a sin cusì pôc parôns dal nestri timp, impegnâs e ciapâs

di mîl robis, s’ciadensis e di un ritmo artificiâl.

Li’ meridianis, straordenari machinis astronomichis, nasudis di un’esperiensa antiga ca si

piart ta storia da l’omp a nus presentin e a nus invidin a una concesion diferenta dal timp,

plui dongia a li’ stagiôns e di conseguensa a un mût di jessi tal mont plui dongia a la na-

tura.

Tirin su i voi par cialâ cualchiduna da nestris meridianis, ca nus compagnaran tai mês ca

nus spietin, in chist percors cal tacâ e al si siara cun doi dai nestris cuatri mulins, al pa-

sa pa vîs, bears, andronis e plasis di Daèl e ancja di Uànis, cialant cun t’un voli atent e

sperin ancja sodisfat, li’ glesis, i palas e li’ ciasis cu li lor’ puartis, barcôns, arbui e ‘sar-

dins, fas cun precision da man esperta di Bruno Fritsch. Chistis ilustrasiôns no ulin jesi

domo un’ocasion par mostrà puesc’che cuasi duc’ a cognosin, ma ulin doventâ un sugeri-

ment par vignî dongia a un rapuart diferent cul nestri timp, par vivilu, come che nus in-

segna ‘na iscrision di una meridiana di Daèl: a plen in ogni moment cal passa.

Daèl e li’ so meridianis si podin ciatâ ancja sul gnûf sito internet dal paîs: “ilpaesedellemeridiane.com”.

Foto copertina: Meridiana tal bears dal Museo da Siviltât Contadina dal Friûl Imperiâl di Daèl.

Page 3: DAÈL AI SOI EMIGRANS 2002.pdf · 2010. 3. 17. · SOT DAL TÔR - DAÈL AI SOI EMIGRANS Mulin di Sardon Mulin di Sardon Andà pasa un secul la meridiana dal mulin di Sardon e a je

SOT DAL TÔR - DAÈL AI SOI EMIGRANS

Mulin di Sardon

Mulin di Sardon

Andà pasa un secul la meridiana dal mulin di Sardon e a je la plui vecia di Daèl.

Cumò però cui cal ciala la ciasa dal mulinâr al viôt domo

un fiar tal mûr dal camin dal fogolâr.

12345678910111213141516171819202122232425262728293031

MMJVSDLMMJVSDLMMJVSDLMMJVSDLMMJ

Prin da l’an frêt di cian

Prin da l’anS. BasìliS. Genovefa S. ErmisS. Melia Di sera s’impia la cabossaPifaniaS. LusianS. SeverinS. ‘SulianS. AldoS. Paulin di AquileaS. ModestBatisin di Nestri SignôrS. FelìsS. MaurS. Marcel PapaS. Antoni Abat Si benidisin i nemaiS. Prisc’aS. MarioSS. Fabian e BastianS. Gnesa Fiesta in UànisS. VinsensS. RaimontS. Fransesc di SalesS. DemetriSS. Timoteu e TitoS. Ansula MericiS TomâsS. AquilinS. MartinaS. ‘Suan Bosc

Mulin di Sardon

Page 4: DAÈL AI SOI EMIGRANS 2002.pdf · 2010. 3. 17. · SOT DAL TÔR - DAÈL AI SOI EMIGRANS Mulin di Sardon Mulin di Sardon Andà pasa un secul la meridiana dal mulin di Sardon e a je

SOT DAL TÔR - DAÈL AI SOI EMIGRANS

Borc da Meridianis

Un dai cuatri orlois di soreli ca si ciatin tal borc da meridianis, di pôc batiât cusì, di

banda Cruì, atira l’atension dal voli parse ca l’è sculpît sun t’una piera di una

ciasa di pôc comedada dulà che a sin dà urût picâ ju al vecio intonaco par lasâ li’

pieris a vista e su che plui bocona di che altris, tal mies di doi barcôns a son

segnadis li’ linis da orîs, li’ curvis dai solstisis (21 di ‘suin che sota – 22 di

disembar che parsora) e tal mies di ches dôs ca a je la linea dai ecuinosis (21 di

mars – 23 di setembar). La sornada da l’an, cialant la meridiana a si lei su la

ponta da ombra ca segna al fiar. A San Valantin si spaca la glas cul manarin

Borc da Meridianis

12345678910111213141516171819202122232425262728

VSDLMMJVSDLMMJVSDLMMJVSDLMMJ

S. SevêrMadona CandeloraS. Blâs Fiesta a UrturisS. GjlbertS. AgataS. ArmantS. Romualt Joiba GrassaS. Jovensi di AquileaS. Polonia S. SilvanLa Madona di LourdesS. Laila Ultin di CarnavalLa Sinisa Si mangia la rengaS. Valantin Fiesta a CiavensanS. FaustinS. ‘SulianaI di CoresimaS. SimeonS. CoradoS. EluteriS. NoraS. Margarita di C.S. LivioII di CoresimaS. VitorinS. RomeoS. LeandriS. Roman

Page 5: DAÈL AI SOI EMIGRANS 2002.pdf · 2010. 3. 17. · SOT DAL TÔR - DAÈL AI SOI EMIGRANS Mulin di Sardon Mulin di Sardon Andà pasa un secul la meridiana dal mulin di Sardon e a je

SOT DAL TÔR - DAÈL AI SOI EMIGRANS

Ciasa dal plevan

Tal 1994 a l’era plevan don Andrea Bellavite e propit lui andà urût chista

meridiana, cul fiar a forma di fressa e cu li’ orîs di dilà da Alps, su di una parêt ca

ciala a soreli a mont. Tre a son li’ iscrisiôns, giavadis fûr dal Vanseli di San

‘Suan in lenga originâl, ripuartadis ta meridiana, cun prima segnadis l’alfa e

l’omega, ca disin: “In prinsipi a l’era al verbo”, “Al verbo a si a fat ciar”, “Jo soi la

lûs dal mont”.Li’ Madonis a son bunis chês piciadis

sul mûr e no chês ca ciaminin

Ciasa dal Plevan

12345678910111213141516171819202122232425262728293031

VSDLMMJVSDLMMJVSDLMMJVSDLMMJVSD

S. AlbinS. QuintIII di CoresimaS. MiroS. AdrianS. EzioS. PerpetuaS. ‘Suan di DiuS. Fransesca RomanaIV di CoresimaS. CostatinS. MassimilianS. RugeroS. MatildaS. LuisaSS. Ilari e Tasian Patrons di GurissaV di CoresimaS. SalvadôrS. Josef Si mangia al salampS. SandraS. BenedetS. TavianS. FedêlDomenia UlivaNunsiasion dal SignôrS. ManuelS. GustaS. Speransa Joiba SantaS. Secont Vinars SantS. Irene Sabida SantaPASCA

Page 6: DAÈL AI SOI EMIGRANS 2002.pdf · 2010. 3. 17. · SOT DAL TÔR - DAÈL AI SOI EMIGRANS Mulin di Sardon Mulin di Sardon Andà pasa un secul la meridiana dal mulin di Sardon e a je

SOT DAL TÔR - DAÈL AI SOI EMIGRANS

La Streta

A l’è al fiar che, tant semplis ca sedi, a l’è al cûr da meridiana parse che a l’è propit

lui, sensa sustis, motôrs, energîs e tant mancul mecanismos cal fâs lâ indevant

l’orloi.

Al fiar cal ven fûr dal mûr di un pont definit come “sentro da meridiana” o “pont

radiâl”; a l’è clamât ancja as, chist parse ca l’è fisât paralelamenti a l’as da tiara.

L’iscrision a dîs: “Sine Sole Sileo” (Sensa al soreli a tasi) Ogni mês si fâs la luna, ogni dì s’impara una

123456789101112131415161718192021222324252627282930

LMMJVSDLMMJVSDLMMJVSDLMMJVSDLM

Pascuta Mirinda la da Ancona di ColorêtS. Fransesc di PaolaS. RicartS. DoroS. VinsensS. Selestin PapaOtava di Pasca Fiesta a ParteulisS. RedentS. Maria di CleofeS. TerensioS. LeonS. ‘SenonS. GjldoS. LiduinaS. NastasiaS. BernardetaS. ElìaS. GaldinS. EmaS. SaraS. SelmoS. LeonildaS. ‘SorsS. FedêlS. Marc RogasiônsS. Marcelin PapaS. ZitaS. ValeriaS. Catarina S. Pio V

La Streta

Page 7: DAÈL AI SOI EMIGRANS 2002.pdf · 2010. 3. 17. · SOT DAL TÔR - DAÈL AI SOI EMIGRANS Mulin di Sardon Mulin di Sardon Andà pasa un secul la meridiana dal mulin di Sardon e a je

SOT DAL TÔR - DAÈL AI SOI EMIGRANS

Banda la glesia di San Domeni

Nancia entrâs tal borc dai fraris, a si ciata ‘na meridiana ca parta cun sè

un’iscrision par furlan: “Ogni dì al jeve al soreli par duc’”. Salta cusì fûr che li’

meridianis a podin rapresentâ ancja un spieli dulà ca si riflet al patrimoni culturâl

di un popul e a si pol dî che la meridiana doventa una sfresa di dulà ca si pol dâ

una voglada a li’ tradisiôns, al nestri pasât e ancja a chel ca nus spieta devant. Ognidun ca si neti al cûl cu la so ciamesa

Banda la glesia di San Domeni

12345678910111213141516171819202122232425262728293031

MJVSDLMMJVSDLMMJVSDLMMJVSDLMMJV

S. Josef Lavoradôr Fiesta dal LavôrS. AtanasiSS. Filip e JacunS. FloriànS. Agnul Fiesta tal NauacS. Giudita RogasionsS. Stanislao RogasionsS. Vitôr RogasionsLA SENSAS. TuninS. FabioS. PancrasiS. BertoS. MatiaS. SofiaS. UbaltS PascâlS. VenansiPENTECOSTIS Benidision da machinisS. BernardinS. GiselaS. RitaS. DesidêriLa Madona dal AjûtS. GregoriSS. TrinitâtS. FidrìS. MilioS. MassiminCORPUS DOMINIVisitasion da Madona

Page 8: DAÈL AI SOI EMIGRANS 2002.pdf · 2010. 3. 17. · SOT DAL TÔR - DAÈL AI SOI EMIGRANS Mulin di Sardon Mulin di Sardon Andà pasa un secul la meridiana dal mulin di Sardon e a je

SOT DAL TÔR - DAÈL AI SOI EMIGRANS

Borc dai fraris

Chist orloi a si ciata su di una ciasa in t’un androna tal borc dai fraris e a là una

granda lemniscata sul misdì solâr; su li’ meridianis la lemniscata a je che roba in

plui ca rint complet l’orloi di soreli. Su l’ôr da linea a son piturâs i segnos zodiacai

cu li’ lôr’ ‘sornadis. La lemniscata a coventa par savê la coresion in minûs e

secons dal timp par pasâ da ora solâr a l’ora sivîl. Cui cal va a sirilis li’ ciata

123456789101112131415161718192021222324252627282930

SDLMMJVSDLMMJVSDLMMJVSDLMMJVSD

S. JustinS. MarcelinS. LiviaS. QuirinS. BonifasiB. Bertrant di AquileaS. NorbertS. MedartS. EfremS. DianaS. BarnabaS. NofrioS. Antoni di Padua su la mont di MigeaS. Prôt di AquileaSS. Vit e ModestS. AurelianS. RanîrS. MarinaSS. Gervâs e ProtâsS. EtoreS. Luis GonzagaS. NicetaS. VinisioS. TitaS. GjelmoS. VigjliS. Cirîl di AlessandriaS. TilioSS. Pieri e PauliS. Lusina

Borc dai fraris

Page 9: DAÈL AI SOI EMIGRANS 2002.pdf · 2010. 3. 17. · SOT DAL TÔR - DAÈL AI SOI EMIGRANS Mulin di Sardon Mulin di Sardon Andà pasa un secul la meridiana dal mulin di Sardon e a je

SOT DAL TÔR - DAÈL AI SOI EMIGRANS

La Moravissa

La meridiana da Moravissa, cu l’aquila da l’Austria, simbul dai Asburgo a je

siguramenti che plui cialada a Daèl e l’iscrision, ca ripuarta li’ primi peraulis da

l’ino: “Serbi Dio l’Austriaco Regno”, a sta a significâ che in paîs si respira

ancjamò aria asburgica.

Di notà la strica di ciarta cu li’ oris da ‘sornada, sospinduda tal vueit, a visâ che al

timp al passa e nol torna indaûr.Ploja lisera sensa tôns e sensa lamps,

tu tu dâs di bevi ai ciamps

12345678910111213141516171819202122232425262728293031

LMMJVSDLMMJVSDLMMJVSDLMMJVSDLMM

S. EsterS. OtonS. Tomâs ApuestulS. DURÌ Patron di DaèlS. FilumenaS. Maria GorettiS. ClaudioS. GuidoS. VeronicaS. Pio I di AquileaS. OlgaS. Ermacura e FurtunâtS. Rico Imp.SS. Camîl e Indrì S. BunaventuraLa Madona dal CarmeloS. LessioS. FidrìS. RinaS. Elia ProfetaS. DanêlS. Maria MadalenaS. BrigidaS. CristinaS. Jacun Antiga sagra di DaèlSS. Ana e JoachinS. PantaleonSS. Nasar e CelsS. MartaS. PoldoS. Ignasi di Lojola

La Moravissa

Page 10: DAÈL AI SOI EMIGRANS 2002.pdf · 2010. 3. 17. · SOT DAL TÔR - DAÈL AI SOI EMIGRANS Mulin di Sardon Mulin di Sardon Andà pasa un secul la meridiana dal mulin di Sardon e a je

SOT DAL TÔR - DAÈL AI SOI EMIGRANS

Ciasa di contadins daur da’ scuelis

La meridiana prima di dut a je un strument par misurâ al timp cal passa e chist a

pol jessi un motîf par giustificâ, dal punt di vista estetic, al fat di fâ ‘na pitura, che

forsit difisilmenti a vignares fata su di un mûr di una ciasa. In tal câs di chista

meridiana, la passion dal paron di ciasa a là fat sì chel costrutôr dall’orloi a

pituredi dongia da’ oris, una mont, un pocis di stelutis alpinis e un’aquila, cun

t’una iscrison, che come dutis, ûl insegnâ alc e fâ pensâ un moment cui ca la lei,

su robis grandis o semplisis, ma simpri di granda impuartansa: “Nissuna roba dà

felisitât se no si pol dividila cun chei altris”.Cui ca ‘l lavora a là una ciamesa

e cui ca no ‘l lavora a là dôs

Ciasa di contadins daur da’ scuelis

12345678910111213141516171819202122232425262728293031

JVSDLMMJVSDLMMJVSDLMMJVSDLMMJVS

S. FonsoPerdon di AssisiS. LidiaS. IdaMadona da NêfTrasfigurasion dal SignôrS. GaetanS. Domeni Fiesta tal Borc dai FrarisS. RomanS. LurinsS. ClaraS. RufinS. Filis e Furtunât di AquileaS. Massimilian KolbeMadona d’avostS. Roc Fiesta a CiampluncS. JasintS. ElenaS. MarianS. BernardS. Pio X PapaS. Maria RiginaS. Rosa di LimaS. BortolomìoS. LuduìS. SandriS. Monica Si va a BarbanaS. UstinS. DolfoS. FaustinaS. Aristide

Page 11: DAÈL AI SOI EMIGRANS 2002.pdf · 2010. 3. 17. · SOT DAL TÔR - DAÈL AI SOI EMIGRANS Mulin di Sardon Mulin di Sardon Andà pasa un secul la meridiana dal mulin di Sardon e a je

SOT DAL TÔR - DAÈL AI SOI EMIGRANS

Glesia di Santa Gnesa

Su la glesia di Santa Gnesa in Uànis a si pol ciatâ un râr esempli di tre

meridianis, una dongia di che altra su marmul. Li’ linis a son sculpidis su la piera.

Praticamenti a si trata di una meridiana ca segna domo misdì cu la coresion dal

timp tal mies di doi orlois, un banda soreli jevât e un banda soreli bonât.

L’iscrision a je par latin, uruda dal plevan don Mario Lo Cascio, a je giavada fûr di

un toc di Sant’Agostin: “Quod factum permanet – Deus instaurat quod abit” (Se

ca l’è susedût al resta tal timp. Al Signôr al torna a fa se ca l’è passât).

123456789101112131415161718192021222324252627282930

DLMMJVSDLMMJVSDLMMJVSDLMMJVSDL

S. GidioS. ElpidiS. Grivôr al GrantS. RosaliaS. RomulS. PetroniS. RiginaMadona di setèmbarS. SergioS. PulcheriaS. DiomedeNon di MariaS. ‘Suan CrisostomiLa Santa CrôsLa Madona DoloradaSS. Cornèli e CiprianS. RobertS. SofiaMadona di BarbanaS. FaustaS. MateoS. MaurisiS. Lino PapaS. PacificS. AureliaSS. Cosma e DamianS. Vinsens de’ PaoliS. VenceslauSS. Michêl, Gabriêl e RafaelS. Jaroni

Al diau al caga simpri tal grun grant

Glesia di Santa Gnesa

Page 12: DAÈL AI SOI EMIGRANS 2002.pdf · 2010. 3. 17. · SOT DAL TÔR - DAÈL AI SOI EMIGRANS Mulin di Sardon Mulin di Sardon Andà pasa un secul la meridiana dal mulin di Sardon e a je

SOT DAL TÔR - DAÈL AI SOI EMIGRANS

Palas dal cont Frangipane

Sul vieli orloi di soreli dal palas dal cont Frangipane, segnadis tal mûr a si viodin

ancjamò li’ linis da orîs e miesoris. Dutis li’ linis di una meridiana a cambîn la lôr

posision a seconda di se banda ca je la parêt; se la meridiana a ciala ben in musa

al soreli (cuindi a je esponuda a sud) li’ linisi da orîs a si slargin al massimo, come

in chel câs ca. Nuja a l’è bon pai voi

Palas dal cont Frangipane

12345678910111213141516171819202122232425262728293031

MMJVSDLMMJVSDLMMJVSDLMMJVSDLMMJ

S. TaresinaSS. Agnui CustodisS. EdmontS. Fransesc di AssisiS. PlacitS. Bruno Perdon dal RosariMadona dal RosariS. DemetriS. NisioS. Danêl ProfetaS. FirminS. SerafinS. DoardoS. Calist PapaS. TaresiaS. GhitaS. Ignasi di AntiòchiaS. LucaS. Pauli da CrôsS. IreneS. UrsulaS. DonâtS. ManlioS. EnzoS. CrispinS. Varist PapaS. SabinaSS. Simon e TadeoS. ErmelindaS. GermanS. Quintin

Page 13: DAÈL AI SOI EMIGRANS 2002.pdf · 2010. 3. 17. · SOT DAL TÔR - DAÈL AI SOI EMIGRANS Mulin di Sardon Mulin di Sardon Andà pasa un secul la meridiana dal mulin di Sardon e a je

SOT DAL TÔR - DAÈL AI SOI EMIGRANS

Al Bears da Meridianis in tal Museoda Siviltât Contadina dal Friûl Imperiâl

Cul pasâ dai secui e la manciansa di strumens cun mecanismos par calcolâ al

pasâ dal timp, a l’omp andà giavât fûr a vonda cualitâs di meridianis, a seconda

da diferentis esigensis di vita.

Tal bears dal Museo, che al 10 di ‘suin dal 2001 a l’è stât inaugurât cun t’una

granda fiesta come Bears da Meridianis, a si ciatin ben dodis esemplis di orlois di

soreli a orîs fransesis, babilonichis, canonichis… e cusì via di lunc; li’ meridianis a

son stadi’ fatis dai miôrs espers da region.

Al Bears da Meridianis in tal Museo da Siviltât Contadina dal Friûl Imperiâl

Sant’Andrea al pursit su la brea

123456789101112131415161718192021222324252627282930

VSDLMMJVSDLMMJVSDLMMJVSDLMMJVS

I SANSI MuarsS. JustS. CarloSS. Martars di AquileaS. LenartS. NestoS. GofrêtS. OresteS. Leon Marciât a DaelS. MartinS. RenatoS. DiegoS. GiocontS. Berto S. MargaritaS. Lisabeta d’OngiariaS. Fredian Marciât a SarvignanS. FaustS. TavioMadona da SalûtS. CeciliaS. Clement PapaCristo Re Marciât a RomansS. CatarinaS. LenartS. Valerian di AquileaS. MansuêtS. GjraltS. Andrea Al doi di disèmbar Marciât a Gurissa

Page 14: DAÈL AI SOI EMIGRANS 2002.pdf · 2010. 3. 17. · SOT DAL TÔR - DAÈL AI SOI EMIGRANS Mulin di Sardon Mulin di Sardon Andà pasa un secul la meridiana dal mulin di Sardon e a je

SOT DAL TÔR - DAÈL AI SOI EMIGRANS

Nauac

Ancja sal timp a l’è passât e tal vieli mulin dal Nauac, dulà che ja stada fata ‘na

meridiana, no si masana plui, al fiar al va indavant a segnâ al timp cal passa.

Ogni orloi di soreli andà al so caratar, la so anima, si pol dî propit ca l’è unic. Cal

sedi a sercli, quadrât o qualsiasi altra forma; dûr, sclet, elegant o schersôs, al so

destin a l’è leât a un lûc, ai soi abitans e a la lôr storia.

12345678910111213141516171819202122232425262728293031

DLMMJVSDLMMJVSDLMMJVSDLMMJVSDLM

I di Avent Marciât di San NicolòS. Cromassi di Aquilea Votsent ains di DaèlS. Fransesc SaveriS. BarbaraS. DalmasiS. NicolòS. AmbrôsMadona di disèmbarS. SîrMadona di LoretoS. DamâsS. MaliaS. LussiaS. ‘Suan da CrôsIII di AventS. AlbinaS. LazzarS. GrassianS. DarioS. LiberâtS. SeverinIV di AventS. VitoriaS. DelfinNADÂL di Nestri SignôrS. S’ciefinS. ‘Suan EvanselistSS. InosensSacra FameaS. GenioS. Silvestri Veglion

Nauac

Ogni vila la so usansa, ogni ciasa al so custum