Van den vos

Toneelhuis, Muziektheater T

ransparant / FC B

ergman,

Liesa Van der Aa, Josse D

e Pauw &

Solistenensemble K

aleidoskop

donderdag 4 september 2014

© K

urt Van der Elst

2

De plannen om een bewerking van Van den vos Reynaerde te maken lagen al langer op tafel. Wie kwam er met het eerste idee?Marie Vinck: “Muzikante Liesa Van der Aa stelde ons vijf jaar geleden voor om een opera te maken over het verhaal van Reynaert de vos. Intuïtief voelden we meteen dat dit werk overeenstemde met wat wij wilden vertellen. Uiteindelijk konden we het project pas afgelopen seizoen realiseren, onder andere omdat we alle drukke agenda’s op elkaar moesten afstemmen. In het begin zagen we Van den vos nog veel grootser dan nu. Oorspronkelijk wilden we zelfs de Filharmonie op scène zetten. We hebben lang getwijfeld of we de voorstelling zouden zingen of niet, maar uiteindelijk heeft het operagegeven plaatsgemaakt voor muziektheater en werd het idee steeds kleiner en kleiner.”Dirk Roofthooft: “Nu ga je nog bijna zeggen dat jullie een minimalistische voorstelling gemaakt hebben!”Marie: “Nee, dat nu ook weer niet (lacht).”

Je zou jullie producties kunnen onderverdelen in tekstue-le en woordloze voorstellingen. Zien jullie dat zelf ook zo?Marie: “Dat is een beetje een artificieel onderscheid. De voorstellingen met tekst, zoals De Thuiskomst bijvoorbeeld, werden namelijk gemaakt door de afstudeerklas van het Herman Teirlinck Instituut, waar de helft van het huidige FC Bergman in zat. We hebben stevig geworsteld met de verhouding tussen tekst en beeld in Van den vos. Josse De Pauw heeft op onze vraag ontelbare keren zijn tekst aange-past. Gelukkig was hij daar heel flexibel in, want ik heb het gevoel dat we best wel moeilijk konden doen.”

De jury van Het Theaterfestival schrijft over Van den vos in haar rapport: ‘Inhoudelijke kracht en visuele pracht zijn meer dan ooit in evenwicht’. Toch zijn er nog veel mensen die een verhaal missen in de voorstelling. Begrijpen jullie dat?Marie: “Ik denk dat dit komt omdat mensen wel een notie hebben van het verhaal van Reynaert de vos, maar het niet écht kennen. De verwachting kan dan ontstaan dat wij heel het verhaal gaan vertellen, terwijl we er net ons eigen ding mee gedaan hebben. In het begin van de voorstelling, met het gesprek tussen Ysengrym en de koningin in de auto, zetten we nog een plot uit waar we vervolgens heel bewust afstand van nemen. Ik denk dat veel mensen daardoor wat in de war geraken. Omdat er tekst in de voorstelling zit, willen mensen rationeel kijken, terwijl het minstens zo belangrijk is om je te kunnen overgeven aan de beelden-storm op scène.”

De jury schrijft ook: ‘Wij als mensen verafschuwen wat de vos doet, maar kunnen niet ontkennen dat er in elk van ons een potentiële vos schuilt.’ Is dat volgens jullie dé kern van de voorstelling?Dirk: “Het leven is sowieso te complex om in twee delen op te splitsen: goed of slecht. Het ene sluit het andere trou-wens nooit uit. De maatschappij vindt het heel verleidelijk om een zondebok aan te duiden, maar het is duidelijk dat het kwade ook in jezelf zit. De mens moet altijd regels en moraal uitvinden om zichzelf tot te kunnen verhouden. Tot in het absurde toe. Ik moest deze week heel hard lachen om het feit dat je een GAS-boete kan krijgen als je brievenbus te vol zit. Terwijl anderen je brievenbus vol reclame proppen, wordt jij daarvoor gestraft. Je durft haast de deur niet meer uit om te gaan werken uit angst dat de GAS-ambtenaar jouw te volle brievenbus vindt alvorens je terug thuis bent. Een extreem voorbeeld van de mens die codes oplegt die totaal voorbij hun essentie gaan.”Marie: “Ik denk dat al onze voorstellingen gaan over men-sen die de chaos van het bestaan niet verdragen en controle zoeken. Ook in Van den vos blijkt duidelijk hoe de mens zichzelf een moraliteit oplegt.”

Enerzijds is het gruwelijk wat er tijdens de filmfragmen-ten in de voorstelling gebeurt, maar toch fascineert het ons en blijven we er naar kijken. Misschien is het een vergezochte associatie, maar valt dit te vergelijken met de beelden van de onthoofdingen in Irak die momenteel het internet overspoelen?Marie: “Die bedenking is zeker niet vergezocht. Het personage van de koningin, hier vertolkt door Viviane De Muynck, personifieert net die aantrekkingskracht tot het kwade. Ze brengt een ode aan de wreedheid, die iedere mens – weliswaar in mindere mate – ook in zich draagt. Angst en fascinatie voor het kwade liggen dicht bij elkaar. Bij de beelden van die onthoofdingen geldt dit ook.”Dirk: “Pas op: Ik kan echt niet kijken naar zulke gruwelijke beelden, maar dat wil daarom nog niet zeggen dat ik een beter mens ben dan iemand die er wel naar durft kijken. Het leven zit veel ingewikkelder in elkaar dan dat.”

Net als in de vorige producties 300 el x 50 el x 30 el en Terminator Trilogie kozen jullie er in Van den vos voor om figuranten te gebruiken. Waarom?Marie: “We kunnen het niet laten om figuranten erbij te vragen. Zij hebben nog een kwetsbaarheid in zich die veel acteurs – ik spreek ook over mezelf – afgeleerd hebben. De pure, rauwe aanwezigheid blijft heel ontroerend.”

De leden van FC Bergman maakten een bewerking van het

dierenepos Van den vos Reynaerde, een verhaal dat ieder-

een zich nog wel herinnert uit zijn schooltijd: er wordt jacht

gemaakt op de vos Reynaert die het dierenrijk tiranniseert.

In de voorstelling van FC Bergman ligt de focus op Ysengrym (Dirk Roofthooft),

de wolf uit het originele verhaal, die jacht maakt op de vos maar zelf ook niet

onbesproken is.

Dirk Roofthooft Marie VinckVan den vos

“Angst en fascinatie voor het kwade liggen dicht bij elkaar”

— M

itch

Van

Lan

degh

em e

n Fi

lip T

iele

ns

3

Na enkele grote samenwerkingen, gaan jullie komend seizoen enkel met de zes Bergmannen de voorstelling Het land Nod maken.Marie: “Al denk ik dat we er deze keer ook weer figuranten zullen bijhalen, hoor (lacht). Tenminste als ze nodig zijn voor onze vertelling natuurlijk. We zullen altijd beeldend blijven denken en bij grote beelden horen nu eenmaal men-sen. Nochtans voelen we de noodzaak om opnieuw back to basics te gaan na zo’n enorm project als Van den vos. Ik kijk er naar uit om weer de confrontatie met ons zessen aan te gaan. We gaan Het land Nod op locatie spelen, ook dat is weer even geleden na enkele zaalvoorstellingen.”

Uit de promotekst valt nog niet veel op te maken.Marie: “Dat is heel bewust. We willen heel organisch te werk gaan en niet alles op voorhand moeten uitdenken, zoals bij een groot project als Van den vos met veel partners wel het geval is.”Dirk: “Het is ook goed om niet alles op voorhand te weten als je naar iets gaat kijken. De kennis van een verhaal verhin-dert wat je ziet. Als ik jou nu bijvoorbeeld zou zeggen dat Marie Vinck een droevige vrouw is, dan slaag je er niet in om haar anders te bekijken. Terwijl als ik dat niet zou zeggen, iedereen een andere interpretatie van Marie Vinck heeft.”

Jullie nemen alle beslissingen met FC Bergman als groep. Moeten er veel compromissen worden gesloten?Marie: “Dat is onvermijdelijk, al zou ik onszelf zeker niet omschrijven als een democratisch gezelschap. Het beste idee wint en het maakt niet uit wie daarmee afkomt. Als iemand héél overtuigend is, volgt de rest wel. Dat is een kwestie van vertrouwen hebben in de ander.”

Moeten alle leden meewerken om van een FC Bergman-voorstelling te kunnen spreken? Bij Van den vos is Matteo Simoni bijvoorbeeld niet betrokken.Marie: “Meestal komt dit door praktische redenen. Het is wel degelijk onze bedoeling met z’n zessen te werken. Maar stel dat Joé (Agemans, red.) bijvoorbeeld zou zeggen dat hij twee jaar wil gaan zeilen, kunnen wij zijn droom niet afpakken. Het is dus vooral belangrijk dat iedereen kan blijven doen waar hij gelukkig van wordt. Anders zijn we slecht bezig.”

Wisten jullie trouwens al van in het begin dat Van den vos bij Toneelhuis gemaakt zou worden?Marie: “Nee. We hebben ons zelfs bij Toneelhuis aange-sloten om Van den vos te kunnen maken. We wisten dat we zo’n groot project niet alleen konden doen, dus vroegen we aan Toneelhuis of zij coproducent wilden zijn. Dat wilden zij niet, maar ze nodigden ons wel uit om vaste bewoner van hun huis te worden. Natuurlijk waarschuwde iedereen ons dat we onze autonomie misschien dreigden te verliezen. Maar we zijn zo blij dat we daar zitten! Tot nu toe is het al-leen nog maar fantastisch gegaan.”

Mogen ze jou nogmaals vragen om met hen mee te spelen, Dirk?Dirk: “Direct!”Marie: “Ja?”Dirk: “Schrik je daar soms van (lacht)?”

Zouden de rollen ook omgedraaid kunnen zijn: dat jij de Bergmannen zou regisseren bijvoorbeeld?Dirk: “Ik zou meteen mijn hele agenda omgooien om eender wat met FC Bergman te kunnen doen. Tot nu toe vind ik het een gigantisch geslaagd huwelijk. Het is heel spijtig dat de tournee van Van den vos bijna afgelopen is en ik zal ze heel erg missen. We spelen Van den vos nu enkel nog op het Theaterfestival en binnen twee jaar nog een keer in Luxemburg. Dit zijn dus onze laatste voorstellingen in België.”Marie: “Met Van den vos zijn we verspreid over een jaar op tournee geweest. Het is heel leuk dat we elkaar zo vaak heb-ben gezien: we hebben een stuk van elkaars leven gevolgd.”

Jullie werk wordt vaak gelinkt aan films van Lars von Trier en David Lynch. Wat als FC Bergman zelf een film zou maken?Marie: “Die droom hebben we al jaren!”Dirk: “Jullie hebben toch alle filmfragmenten uit Van den vos zelf gemaakt. Dat is juist hetzelfde, maar dan met een beperkter budget.”Marie: “Dat is waar, maar een volledige film maken is toch iets totaal anders. Het is een droom die we koesteren en ik hoop dat die ooit waarheid wordt.”

© Veerle E

yckermans

Kw

arti

er v

oor a

anva

ng

Op deze foto zie je Dirk Roofthooft een kwartier voor aanvang van de voorstelling De koning van het plagiaat van Jan Fabre in CC Mechelen. Deze en andere acteurs-foto's van Veerle Eyckermans zijn op groot formaat te bewonderen in het festivalcentrum.

4

Het bovenstaande tafereel speelde zich af op 14 september 1989 in De Singel, net vijfentwintig jaar geleden. En de poppenspeler die, twee dagen vroeger, in zijn kleedkamer ervoer hoe “God een hand op zijn hart had gelegd” was Jozef van den Berg. Over deze onverwachte en drastische ommezwaai schreef Francis Jonckheere een boek. Tijdens het gesprek dat ik in de uitgeverij Lannoo met hem had, vielen er woorden als “verkondiging”, “opdracht”, “getuige-nis”, “ontmoeting”. Woorden die ik na het gesprek met een hoofdletter wou schrijven, want in het verhaal van Jozef van den Berg moet de theatrale context plaats ruimen voor een Hogere Realiteit, een realiteit “voorbij de grens van theater” zoals de auteur het zelf formuleert.

Hoe heeft u kennis gemaakt met Jozef van den Berg?Francis Jonckheere: “Wij ontmoetten elkaar voor het eerst op 9 oktober 1988 na de zondagse matineevoorstelling van O Oceaan. Jozef had mij telefonisch uitgenodigd en na wat plichtmatige opmerkingen kwamen we verrassend snel tot een open en ongedwongen gesprek, dat de volgende maanden en jaren werd verdergezet. Het boek is eigenlijk het resultaat van dit kleedkamergesprek en van de tientallen ontmoetingen die daarop nog volgden.”

Het boek heet eenvoudig “Jozef van den Berg” en draagt als ondertitel “Van poppenspeler tot acteur van Christus”, maar toch is het geen biografie.

“Het was niet mijn bedoeling om een biografie te schrijven. Alle biografische elementen in het boek behoren tot het pu-blieke domein, net als de fragmenten theatertekst en de vele recensies… Het was vooral mijn bedoeling om aan de hand van een collage van allerlei teksten het traject te laten zien dat Jozef al zoekend heeft afgelegd. Het boek wil een uitno-diging zijn om de avontuurlijke tocht van deze talentvolle verhalenverteller te volgen, die – hoe onbegrijpelijk dit ook moge overkomen – een internationale theatercarrière als gerenommeerd poppenspeler opgaf om een geliefd acteur van Christus te worden.”

Op 14 september 1989 slaat Jozef van den Berg, net voor de aanvang van ‘Genoeg Gewacht’ en achter het gesloten theaterdoek, de Bijbel lukraak open en leest hij een zin uit een Paulus-brief, waardoor hij begrijpt dat hij het theater moet opgeven: “Daarom, gaat weg uit hun

midden en scheidt u af, spreekt de Heer, en houdt u niet vast aan het onreine en Ik zal u aannemen en Ik zal u tot Vader zijn.” Het “onreine” gelijk stellen aan de theater-wereld is een gedachte die vandaag toch met fundamen-talisme geassocieerd wordt?

“Dat is een interpretatie, waarvan ik denk dat die onjuist of op zijn minst onvolledig is. Deze tekst uit de Tweede Brief aan de Corinthiërs toonde Jozef op dat ogenblik (van radeloosheid en nood aan een zeker weten) dat het antwoord op al zijn vragen niet langer in de theaterwereld lag. Zijn jarenlange zoektocht op scène en daarbuiten werd abrupt gestopt, toen Christus Zich aan hem openbaarde in een erva-

Het was een van de meest memorabele momenten

uit de recente Nederlandse theatergeschiedenis:

een internationaal gevierde poppenspeler komt

de scène op, maar in plaats van met de voorstel-

ling te beginnen spreekt hij het publiek toe met de

woorden: “Ik zal nooit meer spelen. Ik ben een werkelijkheid genaderd die niet

meer te spelen is.” Het publiek reageert lacherig. Er ontstaat verwarring want

sommigen denken dat het stuk ook zo begint. De acteur licht zijn drastische

keuze toe door te verwijzen naar Christus. Dan wordt het stil in de zaal.

— S

tefa

n M

oens

Francis JonckheereJozef van den BergBoekpresentatie

© H

elena Satter

De bekering van een poppenspeler

5

ring van Liefde. Het theater, waarin de werkelijkheid wordt nagespeeld, is een reële onwerkelijkheid, hoe realistisch de inhoud ook is. Het is een wereld van ‘alsof ’. Daarom kon die reële ervaring, die Jozef met zijn publiek wilde delen en dat nog steeds wil, niet meer in het theater worden meegedeeld, maar diende dat te gebeuren in de realiteit van alledag.”

Een internationale theatercarrière omwille van Christus opgeven is een ding, maar hoe werd de beroemde ex-poppenspeler een Grieks-orthodoxe kluizenaar?

“In december 1989 stelde een vrouw uit Parijs aan Jozef voor om Vader Porphyrios een brief te schrijven: hij was een geliefde en blinde geestelijke vader in Athene, die het hart en de ziel van een mens werkelijk kon doorschouwen. Hij kon de diepste geheimen en twijfels van elke mens ‘lezen’. Deze Griekse Vader bevestigde dat God op die bewuste septemberdagen van 1989 in de Singel in Antwerpen Zich rechtstreeks met Jozefs theater had verbonden en dat alleen het beëindigen van zijn carrière de juiste beslissing kon zijn. Dat vertelde hij aan Jozef tijdens een korte ontmoe-ting in Athene. Verder gaf de orthodoxe priester hem ook de opdracht ‘acteur van Christus’ te worden. Om deze taak tot een goed einde te brengen, moest Jozef wel orthodox worden. Dat was een conditio sine qua non.” Toch onderneemt Jozef nog twee pogingen om voor zijn publiek een nieuwe voorstelling te maken, waarin hij over zijn ontmoeting met Christus wil vertellen. Hij omschrijft ook het nieuwe doel van zijn theater als ‘een uiting geven aan de Geest van Christus’…?

“Inderdaad, maar de beide pogingen (De Omgekeerde Wereld, De Ontmoeting) resulteren niet in een voorstelling. Tijdens het creatieve proces van De Omgekeerde Wereld, neemt de druk toe: het schrijven lukt niet echt, terwijl de voorverkoop van kaarten indrukwekkende cijfers bereikt. Deze vorm van stress leidt tot een complete depressie. Later probeert hij nog een nieuw doel te omschrijven voor de stichting De Dwaas waarin hij zelf werkzaam wordt. Wanneer hij daarin Christus wil vermelden, komt het tot een breuk met het bestuur, waarop enkele dagen later ook het Ministerie de subsidies stopzet: God is in deze wereld niet subsidiabel. In juni 1991 verlaat hij zijn vrouw en vier kinderen. Na een korte zwerf-tocht komt hij aan in het Noord-Brabantse dorpje Neerijnen, waar hij zich na enkele weken ‘definitief ’ installeert in een

openbare fietsenstalling. Omdat dit echter in strijd is met het bestemmingsplan, moet hij na twee jaar opkrassen. Hij verhuist naar een deurloos hutje in de tuin van de bevriende familie Hazelhoff, waar hij nog steeds woont.”

Voelt Jozef zich nog verbonden met zijn theaterverleden?“Hij denkt er ongetwijfeld met veel warmte aan terug, maar niet vol heimwee. Nee, het is een periode, die allicht niet meer terugkomt. ‘Dat ligt in Gods hand’, zegt Jozef. Hij blijft evenwel een uitzonderlijke verteller en toneelspeler. Toen we onlangs nog even het aandeel van het theater in zijn leven bespraken, herinnerde hij zich de periode waarin hij op het Bisschoppelijk College van Roermond Dagboek Van Een Gek speelde. In 23 scènes speelde hij toen de aftake-ling van een man, zoals Nikolaï Gogol die heeft beschreven. Het was adembenemend om te zien met welk gemak Jozef zich opnieuw in die rol kon inleven: mimiek, intonatie, in-gebouwde stiltes, ritme in de tekstzegging. Ik was waarlijk een bevoorrecht toeschouwer en luisteraar. Jozef is thans enkel nog acteur van Christus. Deze voorstelling is gratis, pro Deo. Het decor is de idyllische omgeving van Neerijnen. Hij maakt stilstaand een pelgrimstocht. Gaandeweg en gaande de weg ontdekt hij niet alleen waarheen de weg hem leidt, maar leert hij ook het ‘hoe?’ en het ‘waarom?’ van de weg te zien. Deze reisimpressies noteert en bestudeert hij. Mensen denken dat hij de dwaas is geworden, die hij speelde in Moeke En De Dwaas, de voorstelling die hem internationa-le roem bezorgde. Jozef was toen de zoekende jongeman die, vermomd als een monnik, ongewild aankomt op de plaats vanwaar elke mensenziel naar de wereld vertrekt. Er zijn echter twee verschillen: Jozef leeft nu bewust en gewild in de nabijheid van God én hij heeft de tekst wél begrepen, die dwaze jongeman niét, zelfs niet na talrijke pogingen, kon begrijpen: ‘Als je alles doet, overal aan denkt en niets vergeet, maar je vergeet dat ene, dan heb je eigenlijk niets gedaan.’”

Na 25 jaar kluizenaarsschap mochten we Jozef van den Berg deze namid-

dag opnieuw verwelkomen in deSingel. Hij woonde de boekpresentatie

bij en zijn terugkeer naar de plaats waar zijn theatercarrière eindigde,

lokte veel belangstelling van publiek en journalisten. Sinds de eeuw-

wisseling verliet Jozef van den Berg immers niet meer het hutje waarin

hij woont. Het is altijd opletten met het predikaat 'historisch', maar deze

namiddag mochten we toch een erg uitzonderlijk moment meemaken

op Het Theaterfestival.

© B

as Mariën

6

Je State of the Union begint met een citaat van en een eerbetoon aan dra-maturge Marianne van Kerkhoven, die exact een jaar geleden overleed. Hoe heeft zij jou geïnspireerd?Ann Olaerts: “Marianne heeft mij erg beïnvloed door theater te definiëren als een in-de-wereld-zijn, maar ook door thema’s aan te brengen die nu nog altijd van cruciaal belang zijn: interculturaliteit, internationalisering, ontwikkelingssamenwerking... En bo-venal: zij heeft mij geleerd om mezelf voortdurend te bevragen. In de jaren 1990 waren wij op het Vlaams Theater Instituut al bezig met het multicul-turele vraagstuk, maar sindsdien is er eigenlijk niet zo veel veranderd . We moeten dringend een tandje bijsteken.”

Is een manier om het anders aan te pakken dan dat we moeten vertrek-ken vanuit de artistieke projecten zelf en minder vanuit de structuren?

“Natuurlijk zijn structuren noodzake-lijk, maar je moet ze ook in vraag dur-ven stellen. Er zijn de laatste twintig jaar alsmaar structuren bijgekomen en weinig verdwenen. We moeten de moed opbrengen om structuren te la-ten verdwijnen. Guy Cassiers (artistiek leider van Toneelhuis, red.) zei ooit: “Het is moeilijk om aan subsidies te geraken, maar het is nog moeilijker om er van af te geraken!” Daar zit een grond van waarheid in. Vandaag is er nog te veel een obsessie om toe te werken naar een structurele subsidiëring, maar er zou juist meer nadruk moeten gelegd worden op de artistieke projecten zélf. Het projectmatige maakt een heel klein percentage uit van de subsidie pot. Minister Schauvliege heeft geprobeerd het tij te keren, maar ook zij heeft in de laatste jaren van haar mandaat jam-mer genoeg middelen afgeleid van de

projectmatige korf naar de structurele. Op die manier wordt de kunstenaar gedwongen om zijn eigen structuur op te richten in plaats van zich in alle vrij-heid te concentreren op zijn project.”

Je hebt een jaar de Toneelacademie in Maastricht geleid, maar je vond dat het managementdenken verhin-derde om met de essentie bezig te zijn. Loopt de theatersector het-zelfde risico?

“We moeten daar toch waakzaam voor zijn. Er gaat té veel energie naar het besturen, het efficiëntie-denken en te weinig naar de kern van de zaak. Ik was in Maastricht niet bezig met inhoud maar wel met administratie. Ik zie dat het beheren en besturen van een organisatie zo veel tijd en energie wegneemt dat er geen ruimte is voor de eigenlijke opdracht. In onze sector is de fusie tussen de Vlaamse opera en het Koninklijk Ballet van Vlaanderen een voorbeeld van een ingreep die niet ingegeven is door een inhoudelijke keuze, maar van een louter bestuurs-matige ingreep. Terwijl het net de inhoud is die zou moeten primeren. Ik stel vast dat het marktdenken de theatersector is binnengedrongen. Kijk maar eens naar het aantal produc-ties: dat is de laatste jaren gigantisch gestegen. Moeten we die productie-drift niet wat in vraag stellen?”

Je legt het accent ook graag op het metier. Vind je dat dit de laatste tijd wordt verwaarloosd?

“Ik heb het dan over het vakmanschap. Spelen en acteren, dat is een vak. Men legt soms te snel de nadruk op het kunstenaarschap, maar het kunstenaar-schap kan niet bestaan zonder vak-kennis, zonder het beheersen van de technische kanten. Dat wordt wel eens

vergeten: iemand heeft een idee en “hop!” men is kunstenaar. Een voetbal-ler, een toptennisser, een muzikant, die moeten toch ook elke dag hard trainen om iets te bereiken?”

Je koppelt het thema leiderschap ook aan vaste structuren of bewe-gingsloosheid. Toch drukten figuren als Jan Hoet en Gerard Mortier jarenlang hun stempel op de sector waarin ze actief waren…

“Maar zij bewogen! Zij zaten niet de hele tijd op dezelfde stoel. We moeten wat dat betreft echt ruimte maken voor de jongeren. We moeten de transitie voorbereiden: de samenleving verandert en we moeten ervoor zorgen dat de sector daar alert en flexibel blijft op in spelen. Vandaar ook mijn oproep naar de nieuwe Minister van Cultuur: ik hoop dat we in hem een bondgenoot kunnen vinden om die verandering mee gestalte te geven. En het nieuwe kunstendecreet biedt een uitstekende gelegenheid om die om-mezwaai te maken.”

Ann Olaerts slaat in haar State of the Union – en

in het volgende interview – spijkers met koppen.

Structuren dreigen té belangrijk te worden, ten kos-

te van het artistieke project zelf. De sector is te wit.

En de broodnodige veranderingen verlopen aan een gezapig tempo. Toch is de

boodschap die ze wil brengen niet negatief: we mogen terecht trots zijn op hoe

in Vlaanderen de laatste twee decennia theater van topkwaliteit werd gebracht,

maar we mogen niet op onze lauweren gaan rusten.

Ann OlaertsState of the Union

“We moeten durven om structuren te herdenken”

— S

tefa

n M

oens

© Liese Lattrez

7

Freek Vielen studeerde in 2007 af als woordkun-

stenaar. Nadat hij aanvankelijk radiodocumentaires

maakte, zette hij vier jaar geleden zijn eerste stap-

pen als theatermaker. Vorig jaar was een belangrijk

jaar vol ‘eerstes’: Heimat – geselecteerd voor Circuit X – was zijn proefstuk als

regisseur, hij stond voor het eerst op de planken in Dorstig met Hof van Eede

en Dracula was de eerste tekst die hij schreef voor De Tijd. Dit jaar brengt hij

de State of the Youth op Het Theaterfestival.

Jouw State of the Youth is hoopvol te noemen, ondanks een donkere ondertoon.

“De wereld is zoals hij is. Er gaat veel mis, maar tegelijkertijd zijn er een heleboel fijne dingen. Ik probeer altijd hoopvol te zijn, omdat ik anders geen alternatief heb. In het begrip ‘hoopvol’ zit al een bepaald verdriet verborgen. Als alles in de wereld goed zou zijn, hoef je immers niet ‘hoopvol’ te zijn. Het heeft geen zin om enkel boos te reageren op wat er in de wereld mis-loopt, dan is een oplossing ver af.”

Net als Ann Olaerts, die de State of the Union uitspreekt, las je enkele vorige states door en kom je tot de conclusie dat alles al gezegd is.

“Ik vind dat geen verlammende gedach-te. Er wordt toch telkens gereageerd op nieuwe ontwikkelingen. Je zou er cynisch van kunnen worden omdat er niets verandert, maar je moet blijven reageren. De grote bezuinigingen in Nederland zijn deels voortgekomen uit een gebrek aan draagkracht voor kunst in de maatschappij. Het is denk ik altijd belangrijk om te blijven pro-beren verwoorden wat de waarde van kunst is.”

Je wordt gevraagd voor de State of the Youth en niet voor de State of the Union. Je bent 29, zie je jezelf nog steeds als een jonge maker?

“Ik heb het gevoel dat je tegenwoor-dig vrij lang jonge maker blijft. Het kunstenveld zit behoorlijk vol en door een label als ‘jonge maker’ kan je ook weer makkelijker op bepaalde festivals en in projecten als Circuit X terecht, wat natuurlijk heel fijn is. Ik heb het gevoel dat je in Nederland momenteel als pas afgestudeerde veel harder moet knokken om te kunnen doorgroeien

naar het professionele veld, nu bijna alle productiehuizen en ontwikke-lingsplekken er zijn weggevallen. Uiteindelijk gaat dit label ook enkel om de perceptie van mijn werk en niet om de intrinsieke waarde ervan. Ik heb altijd gezegd: ik ben geen jonge maker, want ik ben nog nooit zo oud geweest als nu (lacht).”

“Je bent vaak ook maar zo goed als de laatste voorstelling die je gemaakt hebt. Ik probeer mezelf bij ieder nieuw project dus steeds voor te hou-den: ‘Ok, ik mag nog deze ene voor-stelling maken en dus moet dit mijn ultieme project zijn. Alles wat ik te zeggen heb, moet ik in deze voorstel-ling stoppen.’ Wat je schrijft of maakt begeeft zich immers in de publieke ruimte. Daarom probeer ik altijd zo

‘totaal’ mogelijk te denken.”

Nochtans staat op je website het label ‘Gewoon Freek Producties’.

“Ik denk dat die naam vooral te maken heeft met het feit dat ik het heel lang moeilijk heb gehad om uit te leggen aan anderen wat ik precies doe. Is het acteren? Is het spelen? Ben ik een verhalenverteller? Iedereen vertelt ver-halen. Het is allemaal zo… moeilijk om uit te leggen. Ik wou kunnen zeggen dat ik geen acteur ben, geen cabaretier, en geen schrijver, maar dat ik ‘gewoon Freek’ ben. Dat dit een genre en een kwaliteitslabel op zich wordt (lacht).”

“Kunstenaars moeten niet alleen de realiteit blootleggen, maar ook verbreden”, schrijf je in jouw state. Hoe zie jij jezelf dat doen?Ik vraag me af of dit überhaupt kan. Onlangs zag ik de film Boyhood, waar ik zoveel van het leven in zag. Ik denk dat we de wereld echt kunnen veran-deren door verhalen of ideeën. Dat wat

ik doe de wereld toch een klein duwtje in een andere richting kan geven.”

Wat is jouw volgende project?In december komt mijn nieuwe monoloog uit bij De Tijd. Ik ben Slaughterhouse 5 van Kurt Vonnegut aan het bewerken tot een nieuwe monoloog die ik samen met een impro jazzband zal brengen. Met de makers van Heimat gaan we ook een nieuwe voorstelling maken. Waar we in deze voorstelling vooral in de meest nabije schil rondom een mens opereerden

– vrienden, (groot)ouders en familie – hopen we in Heimat 2 net een stapje verder te gaan in de breedte: de band die we hebben met de plek waar we wonen, onze afkomst, de natuur… Heimat 2 zal gaan over de ontwortelde samenleving waar we in leven.

En Heimat 3 gaat dan over de wereld en Heimat 4 over het universum?

“Haha, ja, tot we de ultieme voorstel-ling maken en er daarna geen meer nodig is (lacht). Maar voorlopig ben ik nog lang niet uitgedacht.”

Freek VielenState of the Youth

“Ik probeer steeds mijn ultieme voorstelling te maken”

— F

ilip

Tie

lens

en

Est

er T

orre

s Fal

cato

Sim

ões

8

De jury stelde in haar rapport dat het een heel goed theaterseizoen was in vergelijking met het jaar voordien. Was het dit jaar dan mak-kelijker of net moeilijker om een selectie te maken?

“Beide. Er waren dit seizoen veel meer voorstellingen waarover de jury het unaniem eens was om ze op te nemen in de selectie. Vorig jaar was er meer verdeeldheid. Anderzijds waren er zoveel producties die de jury in de selectie wou, dat er toch harde knopen doorgehakt moesten worden.”

Jammer genoeg kunnen enkele geselecteerde voorstellingen niet hernomen worden.

“Dat heeft enkel en alleen te maken met praktische bezwaren. Toneelgroep Amsterdam heeft alle mogelijke sce-nario’s onderzocht om Dantons Dood toch te kunnen tonen, maar omdat ze met Hamlet vs Hamlet bij ons en op Het Nederlands Theaterfestival spelen

– waar ook nog twee andere voorstel-lingen van hen staan – was dit omwille van agendaproblemen onmogelijk. Domo de Europa van Thomas Bellinck had ik ontzettend graag hernomen, maar naast financiële redenen bleek het niet haalbaar om dit grootschalige project op te bouwen voor amper tien dagen zonder partner die het na Het Theaterfestival wil presenteren voor een langere tijd. Voor mij persoonlijk is Domo de Europa nochtans een voor-stelling die iedereen gezien moet heb-ben, zeker hier in Antwerpen. Thomas Bellinck slaagt er op een lucide maar tegelijk erg toegankelijke manier in om de gevolgen van het opkomend nationalisme voor de toekomst van de Europese Unie voelbaar te maken.”

In de plaats daarvan besliste je om al een jaar eerder dan gepland de ‘Golden Oldie’ in te voeren.“Volgend jaar bestaat Het Theater-festival 25 jaar, een ideaal moment dus om terug te blikken op de geschiede-nis van het festival en belangrijke voorstellingen te hernemen. Omdat we dit jaar op vrij korte termijn een ex-tra productie zochten ter vervanging van Dantons Dood, kwamen we uit bij Achter ’t eten van Eric De Volder. Exact tien jaar geleden won deze voorstel-ling de (ondertussen afgevoerde, red.) Grote Theaterfestivalprijs. Omdat ik het altijd bijzonder jammer heb gevon-den dat we met Het Theaterfestival nooit een eerbetoon hebben kunnen brengen aan de veel te vroeg overleden Eric De Volder, wilden we dit pareltje graag tijdens deze editie al tonen.”

Dit jaar valt het festival een week later en overlapt het helemaal met het Nederlands Theaterfestival.

“Ik wou vermijden dat we opnieuw familievoorstellingen zouden tonen in het weekend vlak voordat de kinderen op 1 september weer naar school moe-ten, omdat ouders dan niet snel ge-neigd zijn om naar het theater te gaan. Aangezien we dit jaar meedoen aan Moving Meetings Theatre, een interna-tionaal bezoekersprogramma, kunnen we zo ook een uitwisseling opzetten met het festival in Nederland.”

Circuit X, het spreidingsluik voor jonge makers, heeft ook Nederlandse plannen.

“Klopt. We hebben recent Lisa Wiegel deeltijds kunnen aannemen als coördinator van Circuit X. Door haar Nederlandse achtergrond wordt het vanzelfsprekender dat de geselec-teerde voorstellingen daar ook een

tournee kunnen ondernemen. Circuit X is een beetje mijn kindje, ik ben erg blij dat het stilaan op eigen benen komt te staan (lacht).”

Volgend jaar wordt de jury uitgebreid en is er naast de kinderjury nog een soort publieksjury.

“De professionele jury wordt uitge-breid tot tien mensen, onder wie journalisten Wouter Hillaert, Els Van Steenberghe, Evelyne Coussens, Johan Thielemans en Pieter T’Jonck, maar ook dansprogrammator Samme Raeymaekers, Rits-docent Karel Van Haesebrouck, en de Nederlandse journalisten Robbert Van Heuven en Simon van den Berg maken hier deel van uit. Daarnaast start Mooss met het project Publiek Aan Zet, waarbij een grote groep mensen Het Theaterfestival bevraagt, wat mis-schien wel tot een nieuw luik in het festival komt. Heel spannend allemaal. Mijn doel is altijd al geweest om meer mensen naar theater te brengen. Dit nieuwe project kan het draagvlak hiervoor alleen maar vergroten.”

Voor het vierde jaar op rij staat Els De Bodt aan

het roer van Het Theaterfestival, dit jaar met een

volledig nieuw team medewerkers. Door het inter-

nationale bezoekersprogramma Moving Meetings Theatre, de uitbreiding van

de kinderjury-selectie en het succes van Circuit X, wordt deze editie van Het

Theaterfestival zelfs de grootste tot nu toe.

— F

ilip

Tie

lens

Els De BodtFestivalleiding

© M

aarten Van Nieuw

enhove

“Mijn doel is altijd al geweest om meer mensen naar theater te brengen”

9

Helmut Lotti nam dit jaar de rol van juryvoorzitter

op zich. In het juryverslag wordt zijn taak als volgt

omschreven: “Door zowel met het oog van profes-

sioneel performer als dat van onbevangen toeschouwer de ene voorstelling na

de andere bij te wonen, door de jurydebatten in goede banen te leiden én door

erover te waken dat de juryleden met de voeten op de grond bleven, had hij een

onmisbare, fundamentele bijdrage aan de totstandkoming van deze selectie.”

— R

ini V

ynck

eHelmut LottiJuryvoorzitter

In totaal zag de jury 489 stukken. Daaruit zag je de volledige longlist van wel 25 à 30 stukken. Had je op voorhand een idee waar je aan be-gon toen Els De Bodt je als juryvoor-zitter vroeg?Helmut Lotti: “Mijn vrouw (Jelle Van Riet, red.) is jarenlang voorzits-ter geweest van De Gouden Uil Jeugdliteratuurprijs. Ik wist dus wel dat er heel wat werk komt kijken bij zo’n opdracht en dat daar consciënti-eus over nagedacht en gesproken moet worden. Geen tijd hebben is echter geen excuus, voor zo’n vraag moet je maar tijd maken. Uiteindelijk ben ik erg dankbaar voor alle voorstellingen die ik anders nooit gezien zou hebben.”

Ben je met bepaalde criteria in je achterhoofd naar die stukken gaan kijken?

“Ik ben naar de stukken gaan kijken zoals ik altijd naar theater ga kijken. Zonder me te concentreren op techni-sche elementen, heb ik die voorstellin-gen onbevangen op mij af laten komen. Ik ben ook iemand die gemakkelijk geëntertaind wordt. Ik ga niet op voor-hand met een kritische houding ergens naartoe. Je kan mij gemakkelijk naar iets nieuws meenemen en dan zal ik daar ook met een open blik naar kijken. Bovendien vind ik het leuk om mensen op een podium bezig te zien die iets anders doen dan zingen. Voor mij is het belangrijk dat ik er iets bij voel, dat ik iets leer dat ik nog niets wist, dat ik ver-rast word. Dat kan op heel veel verschil-lende manieren gebeuren. Zo gebeurt het soms dat een theatervoorstelling onmiddellijk na afloop leuk is, maar dat je ze na drie dagen alweer bent verge-ten. Terwijl een andere voorstelling pas na een halve week doorsijpelt en beter wordt naarmate de tijd verstrijkt.”

Het brede publiek associeert jou misschien niet meteen met theater. Toch werkte je voor je videoclip van Roofdier! al samen met Abattoir Fermé. Is theater een recentere invloed voor jou?

“In de praktijk is het verschil tussen de verschillende kunsten helemaal niet zo afgebakend. Er ligt volgens mij meer verantwoordelijkheid bij hoe de media dat onderscheid weergeeft dan hoe een publiek daar tegenover staat. Iemand kan perfect genieten van een schlager, maar tegelijk ook van een abstract kunstwerk. In de praktijk werkt het ook zo bij kunstenaars: muzikanten werken vaak samen met kunstenaars of modeontwerpers voor hun videoclip. Schrijvers die ook een muziekinstru-ment bespelen, leggen bijvoorbeeld een andere ritmiek in hun teksten dan zij die geen instrument bespelen, zeker wanneer het over dichters gaat. Samenwerkingen kunnen alleen maar leiden tot een ruimere blik.”

Hoe heb jij je als juryvoorzitter gepositioneerd?

“Tijdens het laatste juryweekend lagen er nog 28 voorstellingen op tafel waarover we discussieerden. Wanneer er verschillende meningen over een voorstelling waren, zorgde ik er wel voor dat de argumenten duidelijk naast elkaar werden gelegd. Op die manier konden we bekijken welke argumenten nu net sterker of belang-rijker waren en van daaruit verder discussiëren. In het algemeen ging het er eigenlijk heel democratisch aan toe en was ik ook gewoon een jurylid als alle anderen.”

Je keek niet op een andere manier naar theater dan je collega’s?

“Toch wel, omdat ik in de hoedanig-heid van podiumartiest en muzikant mee aan tafel zat. Toch heb ik ook heel wat ervaring in het kijken naar theater. Ik heb een abonnement in deSingel, maar ga ook vaak naar Theater Zuidpool en Toneelhuis. Als juryvoorzitter keek ik dan ook naar de voorstellingen zoals een gemiddelde theaterganger. Zolang een jury flexibel en bereid is om naar die mening te luisteren, zal ook de mening van het publiek goed vertegenwoordigd zijn in de uiteindelijke selectie. Aan het einde van de rit komt wat het theater-publiek graag ziet en wat kwalitatief goed is meestal op hetzelfde neer.”

“Wat het publiek graag ziet en wat goed is, komt vaak op hetzelfde neer”

© R

olf Gerlach

10

Fest

ival

cent

rum

— K

oen

Ael

term

anSl

eute

lmon

oloo

gHamlet vs Hamlet

To be or not to be

Er zijn of niet? Er is geen vraag dan die.

Wat is het meest integer? In je geest

De pijl- en kogelregens te verdragen

Van ons uitzinnig lot? Ofwel, gewapend,

Een zee van catastrofes te bestormen

En in die stormloop om te komen… Sterven?

Slapen. Meer niet. Maar stel dat slaap volstaat

Om het gepieker en de duizend pijnen

Te staken die ons lichaam heeft geërfd –

Wie smeekte niet met vuur om zulk een kuur?

‘Creperen’? Slapen! ‘Slapen’? Soms ook ‘dromen’!

Daar ligt de knoop. Al wat men, eens ontdaan

Van het rumoer van ’t aards bestaan, kán dromen,

Zet aan tot nog meer twijfel. ‘Peinzen’ is

Wat zo’n beproeving maakt van ons lang leven.

De haat en nijd van deze tijd – wie droeg ze?

Wie boog het hoofd voor onrecht van tirannen,

Voor traagheid en corruptie van ons recht,

De smaad van onaantastbare bankiers,

De arrogantie van de macht, de spot

Van parvenu’s voor wat oprecht en echt is,

De plagen en de slagen van de liefde…

Wie droeg ze, als men ze kon delgen – zelf,

Met slechts de steek van slechts één mes? Men zwoegt

En knarsetandt een leven lang, als vee

Onder het juk – toch trekt men steeds die ploeg

Uit angst voor ‘iets’, na afloop van de dood.

De dood? (lacht) Dat ‘iets’?

Dat onontdekte continent, waaruit

Geen reiziger ooit keert, verlamt de wil.

Het leert ons van vertrouwde kwalen houden

En kwalen vrezen die we nog niet kennen.

Zo maakt ons denken van elk mens een lafaard…

De kwieke blos van vastberadenheid

Wordt bleek en bros, verteerd door ons getob.

De daad, gediend door vaart en energie,

Vertraagt eerst door een overdaad aan wikken,

Tot ze verzandt in lethargie. Maar zie?

Mooie Ophelia! Zo heel alleen?

En met een boek! U aan ’t bidden, zeker?

© Tom Lanoye

© K

oen Aelterm

an

11

— S

teff

Wuy

tsfABULEUS stuurt acht moedige, nieuwsgierige jongeren op

mysterieuze missie tijdens het Theaterfestival. Hun opdracht:

infiltreer in het universum van een theatermaker. Voor de één

eindigt het in een ontmoeting. Voor de ander in een vers voet-

spoor. Volg alles op blog.fabuleus.be.

The dog days are over

Plutôt souffrir que mourir, c’est la devise des hommesaka: Liever lijden dan sterven, dat is de stelregel der mensen. © Jean de La Fontaine

Geef iemand, met een panische angst voor dieren, een dansvoorstelling met de titel The dog days are over en je krijgt het verhaal van mijn zomervakantie. Ik moest verliefd worden op Jan Martens zijn dansvoorstelling. Het resultaat zie ik zelf pas vanavond (donderdag 04/09/2014), maar mijn zoektocht was onbeschrijfelijk leuk en ik heb alvast enkele elementen uit de voorstelling kunnen halen: springen en afzien. Ik heb deze zomer een blog bijgehouden en die is nog steeds te bewonderen. Ik geef jullie hier alvast een overzicht van mijn zoektocht: 15/07/2014 mijn eerste echte blog waarbij ik mezelf voorstel

01/08/2014 POST! ik kreeg een brief met instructies

06/08/2014 ik volg een instructie op en film dit

11/08/2014 reclame voor de voorstelling met 25 redenen

17/08/2014 ik heb al lang contact met Jan en maak dit nu bekend

23/08/2014 Jan stelt zich creatief voor

24/08/2014 Jan liket een foto van mij op Facebook

28/08/2014 puzzelen met alle factoren die ik heb

28/08/2014 bezoekje aan deSingel

30/08/2014 artikel in De Standaard met Jan

30/08/2014 Samson en Jan?

30/08/2014 het juryrapport

02/09/2014 stress

03/09/2014 meer stress

Heb je zin om Jan Martens te leren kennen? Hem misschien (net als ik) als vriend te beschouwen? Of misschien ben je al wel een vriend en wil je gewoon Jan nog beter leren ken-nen? Ik heb Jan gevraagd om leuke weetjes over zichzelf te vertellen en daarna heb ik een blog geschreven waarin ik me inleefde in hem: Jan Martens — 18/08/2014 Dag Allemaal, Mijn naam is Jan en ik woon in Antwerpen. Moesten jullie nu zin hebben om mij te komen stalken? Dan kan je beter tot in Amsterdam komen , daar woont mijn lief en daar zit ik dus vaker. Dansen is niet de enige passie die ik heb: ik hou ook heel erg van mensen observeren (dit beschouw ik als mijn hobby) en van schrijven, daarom wil ik graag ooit in mijn leven nog een roman schrijven maar nu heb ik het dus superdruk met de voorstelling The dog days are over. Weten jullie trouwens wat de verklaring voor die titel is? Vroeger heb ik hondjes gehad en nu niet meer… zo simpel is het! Natuurlijk reis ik ook veel met mijn voorstelling en dan hou ik ervan om naar de kapper te gaan in een andere stad (bijvoorbeeld Londen , Belfast, Oostende , ...) Als laatste wil ik nog zeggen dat ik misschien wel een beetje een controlefreak ben. Blaf, Jan Martens en Steff Wuyts

Lees hier alle blogs die Steff schreef: http://barbaren.tumblr.com/tagged/DOG/chrono

Het bewijs dat Jan mij aan-schouwt als vriend.

HOOFDREDACTIE Filip Tielens REDACTIE Stefan Moens, Ester Torres Falcato Simões, Rini Vyncke, Mitch Van LandeghemTHEATERTEKENAAR Koen AeltermanVORMGEVING Mies Van Roy

donderdag 4 september 2014

Expo Kwartier voor aanvang Veerle Eyckermans deSingel (festivalcentrum)16:00 Infosessie archief en collectie TRACKS-helpdesk deSingel (festivalcentrum)16:00 Boekpresentatie Jozef van den Berg deSingel (blauwe zaal)18:00 Opening Het Theaterfestival State of the Union / State of the Youth deSingel (blauwe zaal)20:00 Van den vos Toneelhuis, Muziektheater Transparant / FC Bergman, ... deSingel (rode zaal)20:00 The dog days are over Jan & ICKamsterdam / Jan Martens ( ) deSingel (theaterstudio)20:00 Hamlet vs Hamlet Toneelhuis & Toneelgroep Amsterdam / Guy Cassiers & Tom Lanoye Bourlaschouwburg22:00 DJ set FC Bergman deSingel (festivalcentrum)

vrijdag 5 september 2014

Expo Kwartier voor aanvang Veerle Eyckermans deSingel (festivalcentrum)16:30 Zoutloos Studio Orka Solvynstraat 80, 2018 Antwerpen19:00 Inleiding Jan Martens deSingel (naast theaterstudio)20:00 Van den vos Toneelhuis, Muziektheater Transparant / FC Bergman, ... deSingel (rode zaal) 20:00 The dog days are over Jan & ICKamsterdam / Jan Martens ( ) deSingel (theaterstudio)20:00 Hamlet vs Hamlet Toneelhuis & Toneelgroep Amsterdam / Guy Cassiers & Tom Lanoye Bourlaschouwburg

In het festivalcentrum kan je dagelijks de inwendige mens versterken door de catering van ‘Lara kookt voor u’. — “Het zal moeilijk zijn om een avondje thuis te zijn de

volgende tien dagen,” postte de deSingel-direc teur Jerry Aerts op Facebook. Wij ver-ontschuldigen ons nu al bij zijn familie en vrienden. — Het vreemde stoel icoontje

hieronder bij The dog days are over staat voor De Biechtstoel van De Zen delingen. Daar kan je na afl oop van de voor-stellingen eens goed je hart luchten over al dat gespring.

Loop ook niet de Zuil voor-bij in het festivalcentrum waar je jouw mening en kan-didatuur als volgende State of the Union-spreker kan achter-laten. — Tot morgen!

Ann Olaerts State of the Union

WORDCLOUD Bregt Van Wijnendaele — www.zendelingen.beREACTIES fi lip@theaterfestival.be FESTIVALKEUKEN doorlopend geopend van 17u tot 20u in deSingelONLINE www.theaterfestival.be, www.facebook.com/het.theaterfestivalLEES ALLE DAGKRANTEN OP www.issuu.com/hettheaterfestival

Age

nda

Tele

xW

ordc

loud