Czynniki warunkujące rozwój chorób zakaźnych

Jerzy Kita

Wydział Medycyny Weterynaryjnej AR Wrocław

Powstanie i rozwój zarazy warunkują 3 czynniki:

1. Obecność zarazka2. Czynnik ułatwiający kontakt zarazka (mikro) ze zwierzęciem (makro), czyli przenoszenie i rozprzestrzenianie (ekspozycja).3. Obecność zwierząt wrażliwych.• Powszechnie określa się te czynniki obrazowo: - nasienie - siewca - gleba• Epizootia będzie się rozwijać tylko w przypadku istnienia wszystkich wymienionych czynników. • Brak jednego z nich przerywa łańcuch epizootyczny

Czynniki warunkujące rozwój chorób zakaźnych

• Czynniki te określa się jako pierwszorzędne lub zasadnicze.

• Podlegają one wpływom środowiska zewnętrznego, które

określa się jako drugorzędne.

• Co należy rozumieć przez czynniki środowiskowe?

Współistnienie mikroorganizmów i makroorganizmów.

• Saprofity - to drobnoustroje żyjące kosztem materii martwej.• Komensale - to drobnoustroje żyjące na organizmach roślin i zwierząt lub w nich, ale pozostają wobec nich obojętne (np. włoskowiec różycy, laseczki tężca).• Biocenoza - jako ochrona siebie i potomstwa, łączenie się w zespoły.• Symbioza - w ramach zespołu są organizmy ściśle współżyjące ze sobą, uzależnione od siebie i odnoszące korzyści. Przykłady: bakterie zielonego glonu i grzyba stanowiące porosty na skałach. Bakterie przyswajają azot z powietrza i przetwarzają w związki azotowe potrzebne bakteriom, glonom i grzybom. Glon asymiluje dwutlenek węgla i syntetyzuje węglowodany dla całej kolonii. Grzyb utrzymuje wilgoć i dostarcza sole.

Współistnienie mikroorganizmów i makroorganizmów.

• Pasożytnictwo - jeden gatunek wykorzystuje drugi. Pobyt w organizmie lub na powierzchni, odżywianie się kosztem organizmu żywiciela. W przyrodzie jest dość powszechne. - Salmonella - siedliskiem jest przewód pokarmowy. Załamanie bariery obronnej jelit ułatwia wnikanie do krwi. Rozwinęła się u nich warunkowa zdolność chorobotwórcza. - Pasterele bytują często na błonach śluzowych dróg oddechowych zwierząt: w 80% u bydła zdrowego, 50% u zdrowych owiec i kóz, czasem nawet do 90%. - Pełne pasożytnictwo to wirusy i laseczka wąglika.

Współistnienie mikroorganizmów i makroorganizmów.

• Zdolność bytowania drobnoustrojów chorobotwórczych poza organizmem żywym. Przykłady: - laseczka wąglika, dzięki przetrwalnikom może w ziemi wegetować wiele lat, - prątek gruźlicy do 226 dni w wysuszonej wyksztusinie, w wodzie do 120 dni, w wiadrach, w których pojono cielęta izolowano prątki po 687 dniach. - Brucella w kale do 75 dni, w wodzie do picia 72 dni, w naturalnych warunkach zewnętrznych 160 dni. - Pałeczka nosacizny traci zjadliwość po 14-18 dniach.

Współistnienie mikroorganizmów i makroorganizmów.

• Drobnoustroje warunkowo chorobotwórcze (względnie); pasterele, gronkowce i inne.• Drobnoustroje bezwzględnie chorobotwórcze oporność i

wrażliwość na działanie czynników zewnętrznych, ma duże znaczenie w praktyce zwalczania.

Zakażenie

• Warunkiem powstania choroby zakaźnej jest obecność zarazka w organizmie. Stan taki określa się zwykle jako zakażenie (infectio).• Zakażenie często identyfikuje się z zanieczyszczeniem drobnoustrojami. Mówi się często zakażona woda, przedmioty, zamiast zanieczyszczona.• Zakażenie wg Hirszfelda to jest wniknięcie i rozmnażanie się zarazków w organizmie.• Czy każde zakażenie prowadzi do wywołania choroby?• W praktyce przez zakażenie rozumiemy wniknięcie zarazka (zarazków) do organizmu, usadowienie i rozmnażanie się w nim oraz pobudzanie do odczynów.

1. Zakażenie pierwotne: zarazek wnika po raz pierwszy do organizmu zwierząt.2. Zakażenie ponowne (reinfectio): ponowne wniknięcie tego samego zarazka, w którym zakażenie wygasło.3. Nadkażenie (superinfekcja) - ponowne zakażenie dużymi ilościami zarazka - skutki pierwotnego zakażenia jeszcze trwają.4. Zakażenie jednym gatunkiem zarazka.5. Zakażenie mieszane.6. Zakażenie wtórne lub towarzyszące

Rodzaje zakażeń

7. Zakażenie występujące w końcowym etapie choroby.8. Samozakażenie (autoinfekcja).9. Zakażenie utajone - po przebyciu choroby jawnej zarazek pozostaje w organizmie (tężec, bruceloza, NZK i inne).10.Zakażenie bezobjawowe - zarazek jest w organizmie, pobudza

do odczynów, ale nie wywołuje objawów chorobowych.11. Zakażenie latentne - zakażenia bezobjawowe, towarzyszące do

końca życia zwierzęcia.12. Zakażenia poronne - słabo zaznaczone objawy chorobowe.

Rodzaje zakażeń c.d.

Pojęcie zarazka

• W sensie epizootycznym to drobnoustroje napastliwe i rozsiewalne zdolne do przechodzenia z osobnika na osobnika,

prowadzą pasożytniczy tryb życia. • Czyli, nie każdy drobnoustrój chorobotwórczy jest zarazkiem w sensie epizootycznym.

• Nieżytowe zapalenie płuc, obrzęki gazowe, promienica

- są chorobami zakaźnymi lecz niezaraźliwymi.

• Pomór świń, pryszczyca - są chorobami zakaźnymi i zaraźliwymi

Choroby zakaźne i zaraźliwe

Cechy zarazka

• Inwazyjność - umiejętność przenikania do organizmu i szerzenia się w nim

• Zjadliwość - zdolność przełamania sił obronnych i wywołania objawów

• Rozsiewalność - łatwość wydostania się z organizmu chorego zwierzęcia i przechodzenia na inne

Oddziaływanie zarazków na ustrój

l. gwałtowne - doprowadzając do szybkiej śmierci.

2. łagodne - powodują nieznaczne uszkodzenia.

3. działające skrycie - powodują przewlekłe procesy wycieńczające.

Wpływ ilości zarazka na przebieg epizootii

• Wzrost zachorowań zwierząt wrażliwych w stosunku do ilości zarazka w środowisku zewnętrznym.

• Przykład - sezonowość występowania różycy.

Wpływ zjadliwości zarazka na przebieg epizootii

• Zjadliwość jest to zdolność chorobotwórcza - laboratoryjnie określa się zjadliwość za pomocą dawki śmiertelnej DL/50.

• Epizootiolog w praktyce często określa zjadliwość zarazka nasileniem objawów chorobowych, liczbą przypadków śmiertelnych lub przebiegiem epizootii.

• Zjadliwość i zaraźliwość nie są cechami stałymi.

Czynniki powodujące zmienność cech zarazka

• Bakteriofagi.

• Pasaże na zwierzętach wrażliwych.

• Osłabienie organizmu.

• Wpływy atmosferyczne.

• Hodowla w warunkach laboratoryjnych.• Zmienność genetyczna drobnoustrojów.

Przykład

• Zarazek zjadliwy a mało napastliwy daje ciężki przebieg choroby (wąglik, pastereloza), trudno się przenosi, daje sporadyczne zachorowania.

• Zarazek bardzo napastliwy a mało zjadliwy - przebieg choroby lekki a szerzy się szybko.

Źródło zakażenia

• Miejsce pobytu i rozmnażania się zarazka.

• W chorobach zaraźliwych źródłem zakażenia jest zwykle zakażony organizm.

• Źródła zakażenia nie należy utożsamiać z przenoszeniem zarazków przez żywych przenosicieli (komary, muchy itp.). Przykłady:

- wścieklizna - źródłem zakażenia są zwierzęta mięsożerne psy, koty, lisy, wilki.

- bruceloza -bydło jest zasadniczym źródłem, inne wrażliwe zwierzęta są źródłem drugorzędnym.

Wtórne źródło zakażenia

• Miejsce skupienia zarazka poza organizmem zwierzęcym, z którego następuje zakażenie zwierząt wrażliwych. Przykład:

- pastwisko "zakażone" laseczkami wąglika, szelestnicy lub teren w którym są kleszcze przenoszące zarazek piroplazmozy, kleszczowe zapalenie mózgu, choroba Lyme.

- włoskowiec różycy jako przykład drobnoustroju zachowującego dużą zdolność przetrwania biologicznego w środowisku zewnętrznym.

Źródło zarazka

• Przez pojęcie to rozumiemy miejsce, w którym zarazek przechowuje się i ma możność wydostania się na zewnątrz. Np. ogniska gruźlicze u krowy.

• Źródłem zakażenia będzie:

- zwierzę chore,

- zwierzę wrażliwe na daną chorobę

- zwierzęta w okresie wylęgania,

- zwierzęta zdrowe klinicznie - nosiciele zarazka,

- zwierzęta w okresie zdrowienia

Człowiek jako źródło zakażenia

• Dla zwierząt ma małe znaczenie.

• Przykłady:

- gruźlica u ludzi.

- grypa zwierząt i ludzi

Antropozoonozy

• Zwierzęta jako źródło zakażenia dla człowieka.

• Przystosowanie się zarazków zwierzęcych do organizmu człowieka. Przykłady: gruźlica, bruceloza, riketsje.

• Choroby zakaźne zwierząt stanowiące bezpośrednie zagrożenie dla człowieka:

bruceloza, listerioza, gruźlica, wąglik, nosacizna, różyca, salmonelozy, wścieklizna, ornitoza, tularemia, dżuma, pryszczyca, riketsjozy, leptospirozy, grzybice, wirusowe schorzenia układu nerwowego.

Antropozoonozy c.d.

• Zwierzęta - przypadkowi nosiciele swoistych zarazków dla człowieka: maczugowiec błonicy, paciorkowce.

• Zwierzęta - bierni nosiciele zarazków chorobotwórczych niebezpiecznych dla człowieka:

- laseczka tężca

- laseczka obrzęku gazowego.

• Artykuły spożywcze pochodzenia zwierzęcego mogą być także źródłem antropozoonoz np. mleko przy gruźlicy.

Zbiornik zarazka

• Tworzą zwierzęta, w których organizmie zarazek mnoży się i przechowuje.

• Zbiornikiem mogą być zwierzęta jawnie chore oraz bezobjawowi nosiciele zarazka.

• Naturalny zbiornik zarazka tworzą zwierzęta dziko żyjące, ekologicznie związane z danym terenem np. gryzonie- zbiorniki tularemii.

Źródło zakażenia

• homologiczne- zwierzęta tego samego gatunku.

• heterologiczne- zwierzęta różnych gatunków.

Wydalanie zarazków z ustroju

• W okresie wylęgania choroby (wścieklizna, pryszczyca)

• W okresie pełnego rozwoju choroby (rozsiewanie)

• Wydalanie zarazków z wszystkimi wydalinami i wydzielinami (choroby posocznicowe).

Nosicielstwo zarazka • Zwierzęta zdrowe.

Przykłady:

- psy jako nosiciele Salmonella enteriditis,

- owce nosiciele głowicy,

- świnie nosiciele włoskowców różycy

• Nosiciele ozdrowiciele.

Przykłady:

- biała biegunka piskląt (puloroza),

- choroba Rubartha u psów (Hec).

Wpływ ilości zarazka na przebieg zakażenia

• Możliwość zakażenia

• Minimum ilości zarazka potrzebna do wywołania procesu chorobowego zależy od zjadliwości zarazka, szybkości

i rozmnażania się drobnoustrojów, drogi wnikania do ustroju i wrażliwości atakowanego ustroju.

• Przykład:

pryszczyca- zawiesina pęcherza rozcieńczona 1:5 mln

Ognisko zakażenia

• Miejsce w którym znajduje się źródło zakażenia wraz

z przedmiotami zanieczyszczonymi zarazkami.

• Warunkiem istnienia ogniska jest źródło zakażenia i możliwość przekazywania zakażenia.

• Samo źródło zakażenia może być ogniskiem.

• Ogniskiem może być pomieszczenie, zagroda, miejscowość lub terytorium.