czy (i jakie) potrzebne sĄ testy inteligencji?

SEMINARIUM

P O L S K A A K A D E M I A U M I E J Ę T N O Ś C I

2015

J erzy M arian B r ze z iń sk i1

CZY (I JAKIE) POTRZEBNE SĄ

TESTY INTELIGENCJI?

IQ (iloraz inteligencji) jest nie tylko jednym z najbardziej popularnych

terminów naukowych psychologii, ale także i takim, który dalece wykroczył

poza jej granice. Posługują się nim nie tylko psycholodzy i przedstawiciele

innych dyscyplin naukowych (np. socjolodzy, pedagodzy, psychiatrzy), ale

także dziennikarze. Ci ostatni potrafią wypisywać na temat osób o różnym

<co do wysokości!) IQ niekiedy opowiastki kwalifikujące je do tandetnej

literatury science fiction. Popularność IQ nie idzie w parze z właściwym

jego zrozumieniem i - co jest konsekwencją tego pierwszego - użyciem.

To, że błędnie posługują się tym terminem osoby nie związane zawodowo

z psychologią, nie legitymujące się stosownym wykształceniem akademic

kim, to można jeszcze próbować to zrozumieć, ale trudno przejść obojętnie,

gdy błędy popełniają autorzy opracowań mieniących się psychologicznymi.

W dość krótkiej, bo liczącej nieco ponad 100 lat historii, dwukrotnie

nadawano IQ inny sens empiryczny, co wiązało się ściśle z dwoma (też ewo

luującymi w czasie) narzędziami-testami przeznaczonymi do jego pomiaru

(Brzeziński, 2010) - o czym będzie mowa w kolejnych punktach niniejszego

artykułu. Przy zachowaniu zewnętrznej „powłoki” zmienił się zasadniczo

sens empiryczny terminu „IQ” (por. przegląd poglądów na temat IQ: Brze

ziński i Homowska, 1994; Seligman, 1995; Flynn, 2012a; Brzeziński, 2010;

Strelau, 2014).

Testy IQ mają tylu zwolenników co i przeciwników, a zarówno jedni,

jak i drudzy, mają swoje racje, które trudno zignorować (por. Seligman,

1995). Zauważmy jednak, że alternatywne techniki związane z komputero

wym obrazowaniem pracy mózgu lub innymi pomiarami odwołującymi się do

1 Instytut Psychologii UAM; adres do korespondencji: [email protected]

mailto:[email protected]

5 0 J e r z y M a r ia n B r z e z iń s k i

fizjologii mózgu długo jeszcze nie będą łatwo dostępne. Można, rzecz jasna,

krytykować zawodność testów i wybrzydzać na psychometryczne podejście

do pomiaru inteligencji z eksponowaniem IQ (np. Stemberg, 1985), można

też odwoływać się do innych podejść teoretycznych do pomiaru inteligencji

(por. np. Sternberg, 2001; Nęcka, 2000; Strelau, 2014). Warto też - właśnie

z uwagi na powszechną obecność testów IQ w instrumentarium psychologa

(podkreślam to słowo, gdyż tylko, zgodnie ze standardami psychometryczny-

mi i etycznymi, Skalami Inteligencji mogą się posługiwać osoby z dyplomem

magistra psychologii i, dodatkowo, po ukończeniu specjalistycznego szkole

nia) - powinno się je nieustannie poprawiać i poprawnie stosować.

Pierwsze Skale Inteligencji - od Skali Inteligencji Bineta

i Simona do Stanford-Binet Intelligence Scalę: Fifth Edition

Przed Binetem i Simonem - pierwsze „testy umysłowe”

Określenie test umysłowy (ang. mental test) zawdzięczamy uczniowi

ojca współczesnej psychologii, niemieckiego uczonego Wilhelma Wundta

(1832-1920), psychologowi amerykańskiemu Jamesowi McKeen Cattellowi

(1860-1944), który posłużył się nim w artykule: „Mental tests and measure-

ments”, opublikowanym w 1890 roku w amerykańskim czasopiśmie Mind.

Cattell ujął w nim 10 prostych prób (za: Strelau, 2014, s. 20):

siła nacisku mierzona dynamometrem; szybkość ruchów; obszary wrażliwo

ści; wrażliwość na ból; najmniejsza zauważona różnica w wadze; czas reakcji

na dźwięk; czas nazywania kolorów; przepołowienie linii 50-centymetrowej;

ocena czasu 10 sekund; liczba zapamiętanych liter po jednorazowym usły

szeniu.

Badaczem, który zainspirował J. McKeen Cattella do podjęcia próby

mierzenia inteligencji człowieka był antropolog i twórca eugeniki, angielski

uczony Francis Galton (1822-1911). To on uważał, że na podstawie pomiaru

prostych reakcji psychomotorycznych człowieka można wnioskować o wła

ściwościach złożonych struktur poznawczych. Niestety ten obiecujący pro

gram badawczy nie przyniósł spodziewanych rezultatów. Jak napisał polski

wybitny badacz inteligencji, Jan Strelau (2014, s. 158):

Zaledwie kilka lat po wprowadzeniu przez Galtona i Cattella prostych testów

psychomotorycznych do pomiaru inteligencji wykazano, że ocena uzyskana

na podstawie tego typu badań nie pozostaje w związku z osiągnięciami szkol

nymi mierzonymi wysokością uzyskanych stopni. Okazuje się, że powodze

Czy (i jakie) potrzebne są testy inteligencji? 51

nie w nauce zależy od bardziej złożonych funkcji poznawczych, których te

testy psychomotoryczne nie mierzą. Taki stan rzeczy wywołał ostrą krytykę

wspomnianych badań, co spowodowało, że wśród psychologów osłabł entu

zjazm dla ilościowego pomiaru inteligencji. Sytuacja zmieniła się radykalnie

pod wpływem badań francuskiego psychologa rozwojowego Alfreda Bineta,

twórcy pierwszego testu inteligencji.

Skala Inteligencji Bineta i Simona; wprowadzenie term inu:

„iloraz inteligencji”

Przełom w myśleniu o testowym pomiarze inteligencji nastąpił dopiero

za sprawą dwóch francuskich badaczy: jednego z najwybitniejszych w histo

rii psychologów, Alfreda Bineta (1857-1911) i lekarza Theodore’a Simona

(1873-1961), którzy w 1905 roku, w odpowiedzi na zapotrzebowanie władz

oświatowych Paryża chcących otrzymać prostą, łatwą w użyciu metodę se

lekcji uczniów nie dających sobie rady z przyswajaniem standardowych tre

ści programu nauczania, skonstruowali test inteligencji, nazwany przez nich

Skalą Inteligencji (por. Binet i Simon, 1905a, 1905b, 1905c).

Ich, liczący zaledwie 30 zadań o stopniowanej trudności - czyli speł

niających kryterium skali psychometrycznej (ich dokładny opis w: Binet

i Simon, 1905b) test, był przeznaczony dla dzieci w wieku 3-11 lat. Oparty

był na dwóch, jak się później okazało, kluczowych dla pomyślnego rozwo

ju badań nad psychometrycznymi podstawami pomiaru inteligencji założe

niach:

1. inteligencja przejawia się w złożonych procesach umysłowych, a nie - jak

to sugerowali Galton i Cattell - w prostych reakcjach psychometrycznych;

2. inteligencja rozwija się w ciągu życia jednostki (Strelau, 2014, cz. II:

„Inteligencja”, ss. 72-230). Binet (por. Sternberg, 2001, s. 369) doszedł do

wniosku, że „inteligentne myślenie” obejmuje trzy wymiary: wymiar ukie

runkowania, wymiar adaptacji, wymiar krytycyzmu - co, inaczej mówiąc,

można ująć następująco: inteligentne myślenie polega na tym, iż wie się „co”

i ,jak” trzeba zrobić, że wybraną strategię działania trzeba dostosować do

wykonywanego zadania i trzeba kontrolować przebieg jego realizacji, a także

trzeba adekwatnie oceniać własną aktywność.

Słusznie tedy zauważył Robert J. Sternberg (2001, s. 369-370):

Podkreślanie roli ukierunkowania i adaptacji z pewnością pozostaje w zgo

dzie ze współczesnymi poglądami na inteligencję, a Binetowskie pojęcie

krytycyzmu - zważywszy na to, że za podstawowy aspekt inteligencji uważa

się dziś procesy metapoznawcze - można uznać za dowód proroczej intuicji

autora.

52 J e r z y M a r ia n B r z e z iń s k i

Binet i Simon wyrażali wynik swojego nowego testu, a dokładniej jego

drugiej, z 1908 roku, wersji pod postacią „wieku umysłowego”. Jak jednak

podają Anne Anastasi i Susana Urbina (1999, s. 62-63):

W różnych przekładach i adaptacjach skal Bineta termin »poziom umysłowy«

powszechnie zastępuje się terminem »wiek umysłowy«. Ponieważ pojęcie

wieku umysłowego jest dzięki swej prostocie łatwe do zrozumienia, wprowa

dzenie tego terminu niewątpliwie ułatwiło popularyzację testów inteligencji.

Jednakże sam Binet unikał terminu »wiek umysłowy« ze względu na jego

niesprawdzone implikacje rozwojowe i wolał bardziej neutralne określenie,

jakim jest »poziom umysłowy«.

Uzyskany w teście przez badane dziecko wynik odnoszono do wieku

normalnych dzieci, które wykonywały 80-90% zadań testu przewidzianych

na dany wiek ich życia. Ten wiek, który odpowiadał zadaniom pomyślnie

rozwiązanym przez badane dziecko, był traktowany przez twórców testu

właśnie jako jego „poziom umysłowy”. Później rozpowszechniło się-wbrew

Binetowi - pojęcie wieku umysłowego jako bardziej intuicyjne. Zadania w

teście ułożone były w porządku narastającej ich trudności, w grupach od

powiadających poszczególnym latom życia: od 3 do 13 roku. Jeżeli zatem

dziecko dziesięcioletnie z powodzeniem odpowiedziało jedynie na zadania

odpowiadające wiekowi dziecka ośmioletniego, to psycholog uznawał jego

poziom inteligencji jako odpowiadający normalnie ukształtowanemu dziecku

ośmioletniemu - tzn. jego „poziom umysłowy” (wiek umysłowy) wynosił

osiem lat (a nie dziesięć!). Takie dziecko uznawano za upośledzone umysło

wo. Norma, jak nietrudno zauważyć, zakłada równość „wieku umysłowego”

i „wieku życia” („wieku chronologicznego”). Dziecko, którego „wiek umy

słowy” przewyższał „w'iek życia” uznawano za ponadprzeciętnie inteligentne

- np. gdy dziecko ośmioletnie z powodzeniem rozwiązało zadania adresowane

do grupy normalnych dzieci dziesięcioletnich. Jak nietrudno zauważyć, taka

konstrukcja wyniku testowego była bardzo niewygodna i stwarzała kłopoty

interpretacyjne. Trzeba bowiem zauważyć, że uzyskanie „wieku umysłowe

go” równego 8 lat, przez dziecko o „wieku chronologicznym” 10 lat, nie jest

tym samym, co uzyskanie „wieku umysłowego” 8 lat przez dziecko w wieku

6 lat. W pierwszym bowiem przypadku mamy do czynienia z opóźnieniem

umysłowym, a w drugim przypadku możemy mówić o przyspieszeniu roz

wojowym.

Owe trudności interpretacyjne zniknęły, gdy w 1912 roku niemiecki psy

cholog William Stern (1871-1938) (por. Stern, 1912/1914) zaproponował

wyrażanie wyniku testowego pod postacią ilorazu:

Czy (i jakie) potrzebne są testy inteligencji? 5 3

wiek umysłowy (WU)

wiek życia (WŻ)

który nazwał ilorazem inteligencji (Intelligenz quotient - Liick, 1991, s. 133).

Ten nowy termin został „doprecyzowany” przez Lewisa Madisona Termana

(1877-1958): dla wygody użycia przemnożył on ułamek: „wiek umysłowy/

wiek życia” przez 100 i jako: Intelligence Quotient (o dobrze dziś znanym

w świecie skrócie: I Q - por. Hilgard, 1987, s. 464), wykorzystany został przez

niego po raz pierwszy w amerykańskiej adaptacji Skali Inteligencji Bineta- -Simona opublikowanej w 1916 r. pod nazwą: Stanford-Binet Intelligence Scale (por. Terman, 1916):

wiek umysłowy (WU)IQ = --- :-- . ;-- - x 100

wiek życia (WZ)

To dzięki Termanowi, Skala Bineta i Simona - po jej skutecznym „przewie

zieniu” przez ocean do USA - uzyskała „drugie życie”2.

Nawiasem mówiąc, nie we wszystkich opracowaniach wyraźnie wskazu

je się na Sterna jako rzeczywistego twórcę terminu „1Q”. I tak, na przykład,

Daniel Seligman (1995, s. 57) pisze, że ideę Sterna, aby podzielić wiek umy

słowy przez wiek życia i wyrażać w ten sposób miarę inteligencji badanego

dziecka podjął Terman, który „...nazwał ten wynik ilorazem inteligencji”.

Anastasi i Urbina (1999, s. 63) w ogóle nie wymieniają w kontekście IQ

nazwiska Sterna. Z kolei, autor popularnego podręcznika psychometrii Lee

J. Cronbach (1990, s. 233) wyraźnie pisze, iż autorem tego terminu jest Stern; także Robert J. Sternberg (2001, s. 370) wskazuje na Sterna jako autora tego

konceptu.

Podsumowując tę ścieżkę rozwoju testowego pomiaru inteligencji w Ta

beli 1 przedstawiono - z uwypukleniem najistotniejszych zmian - kolejne

wersje Skal Inteligencji wywodzących się od pomysłu Bineta i Simona z 1905

roku.

2 Piszę tak, gdyż pierwsza próba jej przeszczepienia na grunt amerykański dokonana

przez Henry’ego Herberta Goddarda (1866-1957) nie była udana. Goddard poddał adaptacji

(na próbie liczącej 2000 osób) wersję Skali Inteligencji Bineta-Simona z 1908 roku.


Tabela 1. Wersje Skal Inteligencji wywodzące się od Bineta i Simona - w układzie

chronologicznym

Lp. TWORCYDATA

KONSTRUKCJIUWAGI

1Binet i Simon:

Binet-Simon Scale1905

N = 50

(por. Binet i Simon, 1905a,

1905b. 1905c)

2Binet i Simon:

Binet-Simon Scale1908

N = 203; wprowadzono termin:

wiek umysłowy {mental age)

3Binet i Simon:

Binet-Simon Scale1911 Jak w wersji z 1908 r.

4

Terman:

Stanford-Binet Intelligence

Scale;

SB1

1916

N = 1000 dzieci + 400 dorosłych;

wprowadzono (autor: W. Stem,

2012/2014) obliczanie wyniku

pod postacią ilorazu inteligencji,

IQ (intelligence quotient)

(por. Terman, 1916)

5

Terman i Merrill:

Stanford-Binet Scale: Form

L-M;

SB2

1937N = 3184

(por. Terman i Merrill, 1937)

6

Terman i Merrill:


L-M;

SB3

1960

N = 4498; wprowadzono

„dewiacyjny" IQ (deviation IQ)

—jak w Skalach Wechslera! (fi =

100; ale w odróżnieniu od WAIS

a = 16, a nie 15)

(por. Terman i Merrill, 1960)

7

Thorndike:


L-M:

SB3

1973

Restandaryzacja przeprowadzona

w 1972 r. na próbie N = 2100

(por. Thorndike, 1972)

8

Thorndike, Hagen i Sattler:


Scale:

Fourth Edition;

SB4

1986

N = 5013 podzielone na 17 grup

wiekowych - od 2 lat do 23 lata

i 11 miesięcy

(por. Thorndike, Hagen i Sattler,

1986)

9

Roid:


Scale, Fifth Edition;

SB5

2003

Przyjęto, że - podobnie jak w

Skalach Wechslera - o = 16

(por. Roid, 2003a, 2003b, 2003c)

Źródło: na podstawie: Sattler (1988, rozdz. 11), Roid (2005), Roid i Barram (2004).

szarym tłem oznaczono te wersje Skali Inteligencji, które były przełomowe.

Crv (i jakie) potrzebne są testy inteligencji? 55

Nowe podejście do testowego pom iaru inteligencji - dewiacyjny IQ

i jego pom iar za pomocą Skal Inteligencji Davida Wechslera

Thurstone’a i Wechslera krytyka klasycznego ujęcia IQ

W 1926 roku ukazał się ważny dla dalszego rozwoju i doskonalenia psy-

chometrycznego podejścia do pomiaru IQ artykuł wybitnego amerykańskiego

psychologa Louisa Leona Thurstone’a (1887-1955): The mental-age concept (Thurstone, 1926). Jak sądzę, lektura tego artykułu oraz własne przemyśle

nia i bogate doświadczenie kliniczno-diagnostyczne Davida Wechslera

(1896-1981), psychologa klinicznego pracującego przez wiele lat (1932—

1967) w Bellevue Psychiatric Hospital w Nowym Jorku, doprowadziły do

skonstruowania nowej skali inteligencji opartej, jeśli chodzi o pomiar 1Q, na

całkowicie nowych zasadach.

Jak sądzę, dwa główne argumenty przesądziły o losie klasycznie obli

czanego, z wyników surowych testu IQ. Po pierwsze, praktyka posługiwania

się klasycznym (od Sterna) wzorem na IQ ukazała jego ograniczenia w dia

gnozowaniu „wieku umysłowego” osób badanych Skalą Inteligencji Bineta- Termana. Okazało się bowiem, że założenie o linowej zależności „wieku

umysłowego” od „wieku życia”, na którym oparty jest wzór Sterna daje się

utrzymać jedynie dla przedziału: 4-16 lat (por. Jensen, 1980, s. 105)3. Po

drugie, analiza powiązań „wieku umysłowego” i „wieku życia” doprowadziła

Thurstone’a do konkluzji, iż należy zaniechać obliczania „wieku umysłowe

go” z danych surowych testu na rzecz wyrażania wyniku testowego pod posta

cią tzw. wyniku standaryzowanego (z), obliczanego na podstawie rzeczywistej

wartości średniej i odchylenia standardowego rozkładu wyników surowych

testu w reprezentatywnej - i, dodajmy - jednorodnej grupie wiekowej (z da

nego przedziału wiekowego - ich zestawienie dla, przykładowo, dwóch skal

Wechslera podano niżej) do której można przypisać badaną osobę:

wynik surowy danej osoby - średni wynik w danej grupie wiekowej

odchylenie standardowe wyników surowych w danej grupie wiekowej

Analizując rozkłady wyników zaobserwowano występującą zmienność

IQ (wyrażaną pod postacią odchyleń standardowych rozkładów IQ) w po

szczególnych jednorodnych grupach wiekowych. Aby uniknąć niedopusz

czalnych „interpretacji”, należało zmienić obliczanie IQ z surowych danych

testowych w sposób zalecany przez L. L. Thurstone'a. Tym też tropem poszedł

3 Terman zalecał, dla osób starszych aniżeli 16 lat, wprowadzenie do mianownika wzoru

na IQ „wieku życia’' = 16.


D. Wechsler (1939). Wzór na IQ - wedle nowej formuły, uwzględniającej ko

nieczność odnoszenia wyniku testu uzyskiwanego przez jakąś osobę badaną

do średniego wyniku testu jaki uzyskała reprezentatywna grupa odniesienia

(ang. reference group) składająca się z osób w wieku takim samym (albo

zbliżonym) jak wiek osoby badanej, którą to grupę można potraktować jako

jednorodną z uwagi na wiek - zaproponowany przez D. Wechslera przyjął

postać (Brzeziński, 1988, s. 89-95):

IQ 15 Wynik surowy ~ średnia w grupie wiekowej + ^qq

odchylenie standardowe w grupie wiekowej

Z uwagi na sposób obliczania IQ) w skalach opracowanych przez D.

Wechslera (odwołanie się do jednostek odchylenia standardowego, o które

wynik pojedynczej osoby odbiega od średniej) określa się go mianem: „de

wiacyjnego ilorazu inteligencji” (ang. deviation IQ).Zauważmy jeszcze, że, po latach, to podejście D. Wechslera do pomiaru

IQ wyparło ujęcie prezentowane przez L.M. Termana w Stanfordzkiej Skali Inteligencji. Począwszy od jej 3. rewizji (SB 3) - Stanford-Binet Scale: Form L-M z 1960 roku - także i w tej Skali przyjęto koncepcję dewiacyjnego 1Q

i zasady jego interpretacji odpowiadające regule „trzech sigm” rozkładu nor

malnego IQ w populacji - por. Tabela 1 i Rycina 1).

|i-3o |i-2o | i- lc j i+ lc |i + 2a |i + 3o

55 70 85 100 115 130 145 IQ

1 4 7 10 13 16 19 Wyniki pi

Ryc. 1. Rozkład IQ oraz wyników przeliczonych dla testów składających się na Skale Inteligencji Davida Wechslera w populacji (p.= 100; a = 15).

źródło: na podstawie: Brzeziński (2010, s. 886).

Cry (i jakie) potrzebne są testy• inteligencji? 57

W najnowszej wersji tej Skali: SB 5 (Roid, 2003a, 2003b, 2003c, 2005)

badaniom normalizacyjnym poddano grupę liczącą N = 4 800 osób, w wieku:

od 2 lat do 85 lat. W tym było: 1 400 młodszych dzieci w wieku 2-5 lat,

1 000 dzieci w wieku 6-10 lat, 1 322 adolescentów i młodych dorosłych

w wieku 11-20 lat oraz 1 078 dorosłych w wieku 21-80+.

Ponieważ Skale Inteligencji skonstruowane przez D. Wechslera zyskały

w świecie większą popularność - także w Polsce (mamy bowiem popraw

nie sporządzone kulturowe adaptacje i standaryzacje WISC-R i WAIS-R,

a nie mamy takiej adaptacji i normalizacji Skali SB 5, ani jej wcześniejszych

wersji) - więc, w dalszym ciągu, będę pisał o pomiarze testowym IQ w kon

tekście Wechslera trzech rewizji jego skal: WAIS-R (gdyż ta została w Pol

sce poddana adaptacji kulturowej i znormalizowana - por. Brzeziński, Gaul,

Homowska i in., 1996, 2004), WAIS-III oraz WAIS-IV (por. Wechsler,

2008).

W Tabeli 2 ujęto w porządku chronologicznym kolejne wersje Skal In

teligencji skonstruowanych w ujęciu wechslerowskim.

Tabela 2. Wersje Skal Inteligencji Davida Wechslera w układzie chronologicznym.

W ERSJA SKALI DATA KONSTRUKCJIZAKRES W IEKU

POPULACJI

W-B I 1939 Wiek: 7-69

W-B II 1946 Wiek: 10-79

WISC 1949 Wiek: 5-15

WAIS 1955 Wiek: 16-64

1WPPSI 1967 Wiek: 4-6 i 6 mc.

; w is c -r 1974 Wiek: 6-16

WAIS-R 1981 Wiek: 16-74

WPPSI-R 1989 Wiek: 3-7 i 3 mc.

WISC-III 1991 Wiek: 6-16

WAIS-III 1997 Wiek: 16-89

WPPSI-III 2002 Wiek: 2 i 6 mc.-7 i 3 mc.

WISC-IV 2003 Wiek: 6-16

' WAIS-IY 2008 Wiek: 16-90+

W ERSJE POLSKIEi

1996 Wiek: 16-54WAIS-R(PL)“

2004 Wiek: 16-79

WISC-Rb 1991 Wiek: 6-16 i 11 mc.

a - Por. Brzeziński, Gaul, Homowska, Machowski, Zakrzewska (1996); Brzeziński,

Gaul, Homowska, Jaworowska, A., Machowski, Zakrzewska (2004).

b - Por. Matczak, Piotrowska, Ciarkowska (1991)


Rozwinięcie skrótów:

W-B - Wechsler-Bellevue Intelligence ScaleWAIS - Wechsler Adult Intelligence ScaleWISC - Wechsler Intelligence Scale for ChildrenWPPSI - Wechsler Preschool and Primary Scale o f IntelligenceR - Revised

Opracowując tzw. normy dla poszczególnych wersji Skali Inteligencji dla Dorosłych D. Wechslera podzielono populację osób (16 r. życia) na jed

norodne grupy wiekowe. Tytułem przykładu podaję taki podział dla polskiej

wersji Skali i dla jej najnowszej rewizji.

I tak, w WAIS-R(PL) (Brzeziński, Gaul, Hornowska i in., 2004) - wersja

renormalizacyjna z 2004 roku - wyodrębniono 10 jednorodnych grup wie

kowych (N = 1938): 16-17 r. ż.; 18-19 r. ż.; 20-24 r. ż.; 25-34 r. ż.; 35-44

r. ż.; 45-54 r. ż.; 55-64 r. ż.; 65-69 r. ż.; 70-74 r. ż.; 75-79 r. ż. (uwaga: po

grubionym drukiem wyróżniono te grupy wiekowe, które razem tworzą grupę

z którą można porównywać poziom wykonania danego testu przez osobę

w dowolnym wieku; ta grupa osiąga najwyższe rezultaty w większości testów

Skali (ibidem, s. 26).

Z kolei w WAIS-IV (Wechsler, 2008) wyodrębniono 13 jednorodnych

grup wiekowych (TM = 2200): 16-17 r. ż.; 18-19 r. ż.; 20-24 r. ż.; 25-29 r. ż.; 30-34 r. ż.; 35-44 r. ż.; 45-54 r. ż.; 55-64 r. ż.; 65-69 r. ż.; 70-74 r. ż.;

75-79 r. ż.; 80-84 r. ż.; 85-90 r. ż. i 11 mc. (uwaga: pogrubionym drukiem

wyróżniono te grupy wiekowe, które razem, tworzą tzw.„grupę odniesienia”

(ang. reference group): 20-34 r. ż. i 11 mc., która jest wykorzystywana do

przeprowadzania specjalistycznych analiz porównawczych.

Jak skonstruowana jest Skala Inteligencji? - na przykładzie WAIS-R(PL)

W połowie lat trzydziestych D. Wechsler podjął prace nad skonstru

owaniem nowej Skali Inteligencji. To, co stało się bodźcem do podjęcia

tych prac, to przede wszystkim doświadczane niepowodzenia związane ze

stosowaniem Skali Inteligencji Bineta-Termana (pomyślanej przecież jako

metoda poznania inteligencji dzieci) do pomiaru inteligencji osób dorosłych.

Wechsler, dobrze znający stosowane w jego czasach testy (nie zapominaj

my o tym, że uczestniczył on w badaniach selekcyjnych rekrutów do ar

mii amerykańskiej w czasie I wojny światowej, prowadzonych za pomocą

dwóch testów: Army Alpha Test oraz Army Beta Test)4 zdawał sobie sprawę

4 Alpha Army {Test Alfa dla Armii) był testem podobnym do Skali Bineta-Termana i obej

mował zadania słowne. To na nim wzorował się Wechsler konstruując Skalę Słowną W-B I.


z ich ograniczeń, na co dzień miał do czynienia z nietrafnymi decyzjami,

podejmowanymi wobec osób, które mimo osiągania niskich wyników w ów

czesnych testach wcale nieźle sobie radziły w życiu. M. in. ta obserwacja

doprowadziła go do, brzemiennej dla konstrukcji przyszłej Wechsler-Bellevue

Intelligence Scale, zmiany ujęcia problematyki inteligencji - do odejścia od

wąskiego jej pojmowania jedynie w kategoriach zdolności intelektualnych

(por. Hornowska, 1988a, 2004). Wychodząc z tej ogólnej definicji - jed

nakże nie wywiedzionej z jakiejś jednej, precyzyjnej teorii inteligencji5 - i,

co trzeba uwypuklić, z bogatego doświadczenia diagnostyczno-klinicznego,

gruntownej znajomości ważnych ówczesnych teorii inteligencji C.E. Spear-

man’a, L.L. Thurstone’a i R.L. Thomdike’a i, co niebagatelne, trafnej intuicji,

D. Wechsler podjął próbę opracowania nowej baterii testów, która umożli

wiałaby pomiar psychometryczny inteligencji, a zwłaszcza na nowo zdefi

niowanego IQ.

W 1939 roku (Wechsler, 1939), w pierwszym wydaniu podstawowego

swego dzieła dotyczącego pomiaru inteligencji za pomocą nowo skonstruowa

nej Skali Inteligencji w której przedstawiono koncepcję „dewiacyjnego” ilo

razu inteligencji, D. Wechsler (1939/1998, s. 16) tak definiował inteligencję:

[...] jest to zaagregowana (ogólna) zdolność jednostki do podejmowania dzia

łań celowych, racjonalnego myślenia i do efektywnego radzenia sobie we

własnym środowisku. Jest ona globalna, ponieważ charakteryzuje zachowa

nie jednostki jako całości, jest zagregowana, gdyż składa się z elementów

(zdolności), które chociaż nie są całkowicie niezależne, są jakościowo od

różniane. Dokonując pomiaru tych zdolności, dokonujemy w efekcie osza

cowania poziomu inteligencji.

Po latach, w podręczniku do WA1S-R (Wechsler, 1981, s. 10) napisał:

Inteligencja ma wiele postaci i determinowana jest przez wiele czynników.

Zawsze jednak chodzi nie o konkretne zdolności, ale o ogólną kompeten

cję czy zdolność umożliwiającą człowiekowi rozumienie świata i efektywne

Z kolei Beta Army (Test Beta dla Armii) był testem bezsłownym, składającym się ze zadań

niewerbalnych, adresowanym do analfabetów oraz osób nicznających języka angielskiego. Na

nim z kolei Wechsler wzorował Skalę Bezsłowną W-B I.

5 Jak napisano w przewodniku po WAIS-III (por. Kaufinan i Lichtenberger, 1999, s. 3):

“The development of Wechsler’s tests was not based on theory (except perhaps on Spearman’s

(1927) g, or general intelligence theory) but instead on practical and clinical perspectives. (...)

Wechsler's view of IQ tests was that they were a way to peer into an individual’s personality.

Years after the development of the Wechsler scales, extensive theoretical speculations

have been made about the nature and meaning of these tests and their scores, but origi

nally the tests were developed without regard to theory” (podkr. moje - JMB).


w nim funkcjonowanie. Inteligencja jest funkcją osobowości jako całości

i obejmuje także te czynniki, które nie mieszczą się w pojęciu zdolności po

znawczych. Testy inteligencji mierzą z konieczności także i te czynniki.

Kierując się powyższą definicją, D. Wechsler dokonał przeglądu znanych

już i sprawdzonych testowych ujęć różnych zdolności (m. in. wspomniane

testy wojskowe z czasów I wojny światowej), aby układając swoją baterię te

stów - w efekcie uzyskać jak najpełniejszy obraz inteligencji człowieka (por.

Wechsler, 1958, rozdz.5: „Selection and description of tests”, s. 61-85).

Jak wiadomo, kolejne wersje Skali Inteligencji dla Dorosłych D. Wechs-

lera nie podlegały zasadniczym zmianom, jeśli chodzi o dobór testów skła

dowych. Większe zmiany (dodano nowe testy) wystąpiły dopiero w dwóch

najnowszych wersjach: WAIS-II1 i WAIS-IV.

W Tabeli 3 podano nazwy testów wchodzących w skład WAIS-R,

WAIS-R(PL), WAIS-III oraz WAIS-IV oraz tych testów, które nie zostały

przeniesione.

Począwszy od Wechsler-Bellevue Intelligence Scalę (W-B) aż do

WAIS-III testy zostały pogrupowane w dwie skale: Skalę Słowną (ang. Verbal Scalę) i Skalę Bezsłowną (ang. Performance Scalę). W pierwszej znalazło się

5 testów i w drugiej też 5 testów. Test Słownik początkowo nie był przypisany

do żadnej ze skal, ale już od WAIS (1955 r.) był on włączany, jako szósty

test, do Skali Słownej. Nawiasem mówiąc jest to bardzo ważny test w tej li

czącej 11 testów baterii. Z wersji na wersję dokonywano zmian w pozycjach

poszczególnych testów (usuwano te, które były anachroniczne i odwoływały

się do już nieaktualnych doświadczeń życiowych). Wprowadzano też nowe -

uwzględniające współczesny kontekst kulturowy, społeczny, ekonomiczny.

Co mierzą poszczególne testy składające się na Skalę Inteligencji

D. Wechslera? Opiszę to na przykładzie Skali WAIS-R(PL). W wielkim skró

cie (wszak niniejsze opracowanie nawet nie może pretendować do statusu

monografii Wechslerowskich Skal Inteligencji), wygląda to następująco (za:

Brzeziński i Homowska, 1998; Homowska 2004):

1. Wiadomości. Test obejmuje 29 pytań (plus jedno „rozbiegowe”, nie-

punktowane). Przykład pytania (spoza polskiej wersji testu): „Gdzie leży

Londyn?”. Test mierzy zakres i głębokość opanowanej przez osobę badaną

wiedzy, rozumienie werbalne i pamięć długotrwałą. Uzyskane przez osoby

badane wyniki są funkcją uzdolnień, zainteresowań, aspiracji, oddziaływań

kulturowych i edukacyjnych środowiska na osoby badane.

2. Powtarzanie Cyfr. Test obejmuje dwa zestawy cyfr liczące, kolejno, od

trzech do dziewięciu cyfr każdy. Zadaniem osoby badanej jest powtórze

nie, „wprost”, przeczytanych przez psychologa cyfr. Następnie osoba badana

( l<m/2<><)4), WAIS-III ( 1997), WAIS-IV (2008)

TESTY

MODELE CZYNNIKOWEPRZYPISA

NIE TESTU

DO SKALI

W: WAIS-R,

WAIS-R(PL),

WAIS-III

PRZYPISA

NIE TESTU

DO WSKAŹ

NIKA CZYN

NIKOWEGO1

(ang. index

scores)

WAIS-R ( 1981 ), WAIS-R( PL ( ! 996/2004)WAIS-III

(1997)

WAIS-IV

(2008)

2-czynnikowy* 3-czynnikowyd’e 4-czynnikowyf 4-czynnikowy* 4-czynnikowy"

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)

Wiadomości

(ang. Information)I I 1 I VC słowna VC1

Rozumienie

(ang. Comprehension)! I 1

poza strukturą

czynnikowąVC słowna

VC I test dodatkowy

Arytmetyka

(ang. Arithmetic)I III III II WM słowna WM1

Powtarzanie Cyfr

(ang. Digit Span)1 III III II WM słowna WMI

Podobieństwa

(ang. Similarities)1 I I I VC słowna VC1

Słownik

(ang. Vocabulary)1 I I I VC słowna VCI

Powtarzanie Ciągów Liter

»Cyfr

(ang. Letter-Niimber

Sequencing )*nie występuje w WAIS-R, WAIS-R(PL)

II WM słownaWMI

test dodatkowy

Symbole Cyfr

(ang. Digit Svmbol-Coding

- WAIS-UI) '

(ang. Coding - WAIS-1V)

II III III IV PS bezsłownaPSI

test dodatkowy

Porządkowanie Obrazków

(ang. Picture Arrangement)II II II

poza strukturą

czynnikową- bezsłowna test usunięty

Tabela 3 cd.

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)

Braki w Obrazkach

(ang. Picture Completion) II II II III PR bezsłownaPRI

test dodatkowy

Klocki

(ang. Block Design) II II II III PR bezsłowna PRI

Układanki

(ang. Object Assembly) II II IIpoza strukturą

czynnikową- bezsłowna test usunięty

Matryce

(ang. Matrix Reasoning)■ nie występuje w WAIS-R, WAIS-R(PL)III PR bezsłowna PRI

Wyszukiwanie Symboli

(ang. Symbol Seatvh)* nie występuje w WAIS-R, WAIS-R(PL) IV PS bezsłowna PSI

Puzle

(ang. ¡Visual Puzzles f nie występuje w WAIS-R, WAIS-R(PL)nie występuje

w WAIS-IIIPR - PRI

Wagi

(ang. Figure Weightsf nie występuje w WAIS-R, WAIS-R(PL)nie występuje

w WAIS-IIIPR -

PRI

test dodatkowy

Wykreślanie

(ang. Cancellation)bnie występuje w WAIS-R, WAIS-R(PL)

nie występuje

w WAIS-IIIPS -

PSI

test dodatkowy

a Nowe testy wprowadzone do WAIS-IIl.

b Nowe testy wprowadzone do WAIS-IV.

c - Por. O ’Grady (1983); Czynnik 1 (VC): Verbal Comprehension; Czynnik U (PO): Perceptual Organization.d - Por. Atkinson (1991), Leckliter, Matarazzo, Silverstein (1986), Geary, Whitworth (1988), Naglieri, Kaufman, (1983); Czynnik I (VC): Verbal Comprehension;

Czynnik II (PO): Perceptual Organization', Czynnik III (M/FDJ: Memory / Freedom from Distractibility.e - Por. Zakrzewska (1995, 1997, 1998,2000); Czynnik I (RW): Rozumowanie Werbalne; Czynnik II (OP): Organizacja Percepcyjna: Czynnik III (P/OD): Pamięć

i Odporność na Dys traktory.f - Por. O ’Grady (1983); Czynnik I (VC): Verbal Comprehension., Czynnik U (PO): Perceptual Organization: Czynnik III (M/FDJ: Memory' / Freedom from Di

stractibility, Czynnik IV (g): g-factor

g - Rekomendowana dla WAIS-III (por. Kaufman, Lichtenberger, 1999,2001; także: Amau, Thomson, 2000; Ward, Ryan, Axelrod, 2000; Saklofske, Hildebrand,

2000) struktura czteroczvnnikowa: Czynnik I (VC): Verbal Comprehension', Czynnik U (WM): Working Memory'', Czynnik III (PO): Peiveptual Organization', Czynnik IV (PS): Ptvcessing Speed.

h - Rekomendowana dla WAIS-IV (por. Wechsler, 2008, s. 8; Lichtenberger i Kaufman, 2009).

i - W WAIS-IV zerwano z dotychczasową praktyką przypisania testów do jednej z dwóch Skal: Słownej i Bezsłownej. Autorzy nowej rewizji Skali Inteligencji D. Wechslera przypisali testy do iedneeo z czterech wskaźników czynnikowych (ang. factor indexes, composite scores)): VCI: Verbal Comprehension Index,


przechodzi do drugiego kompletu też liczącego dwa zestawy cyfr, liczące

od dwóch do ośmiu cyfr. Teraz osoba badana powtarza odczytany ciąg cyfr

„wspak”. Przykład ciągu składającego się z pięciu cyfr: 3-7-2-9-4. Test mie

rzy zakres pamięci bezpośredniej i koncentrację uwagi.

3. Słownik. Test składa się z 35 słów. Osoby badane definiują te słowa.

Przykład: „zagraniczny”. Sama zaś czynność definiowania słów języka oj

czystego traktowana była (i jest) przez psychologów za jedną z najlepszych

miar intelektu. Polski Słownik został pozyskany (za pomocą metody opisanej

przez D. Wechslera) z puli 80 000 słów, którą zawiera trzytomowy Słownik

języka polskiego pod redakcją Mieczysława Szymczaka (1978, Warszawa:

PWN). Metoda konstrukcji Słownika została szczegółowo opisana przez

E. Homowską, autorkę polskiej adaptacj i kulturowej testu (Homowska, 1988b,

s. 178-180). Test mierzy „[...] głównie rozumienie werbalne (rozpoznawanie

i rozumienie bodźców słownych), zdolność reprodukcji przyswojonej wiedzy,

zakres i adekwatność w definiowaniu pojęć (stopień opanowania języka),

a także zdolność uczenia się [...] oraz umiejętność ekspresji siebie za pomocą

słów” (Hornowska, 1988b, s. 168-169).

4. Arytmetyka. Test obejmuje 14 zadań. Przykład: „Jeżeli w jednym pudełku

znajdują się 4 kostki mydła, to ile kostek mydła mieści się w 12 pudełkach?”.

Test traktowany jest jako miarodajna miara inteligencji ogólnej, skupienia

uwagi. Jest też uznaną miarą zdolności do logicznego rozumowania.

5. Rozumienie. Test składa się z 16 zadań-pytań. Przykład (zaczerpnięty

z nieaktualnej już wersji Skali): „Dlaczego place kosztują więcej w mieś

cie niż na wsi?”. Jak pisze E. Hornowska (2004, s. 110), autorka polskiej

adaptacji kulturowej tego testu, bada on: „zdolność rozumienia typowych

zwyczajów, codziennych zwyczajów społecznych, akceptowanych społecznie

zachowań jak i ich przyczyn, także norm i praktyk społecznych charaktery

stycznych dla danej kultury. Jest to test mierzący również pamięć długotrwa

łą, zasób posiadanych doświadczeń, umiejętność korzystania z informacji

w sytuacjach praktycznych. Pozwala zbadać ocenianie, tj. zdolność wyda

wania sądów wartościujących sytuację na podstawie dostarczonych o niej

informacji w terminach znanego standardu”.

6. Podobieństwa. Test składa się z 14 zadań: par słów, jak na przykład: „Pod

jakim względem są do siebie podobne gazeta i radio?” (przykład z pierwotnej

Skali W-B). Test mierzy (por. Homowska, 2004, s. 111): „abstrahowanie

i tworzenie pojęć, zdolność do spostrzegania związków między pojęciami

[...] rozumowanie przez analogię, pamięć długotrwałą”. Jest jednym z naj

czulszych testów niepełnosprawności intelektualnej.

7. Braki w Obrazkach. Test składa się z 18 zadań, które polegają na uzupeł

nianiu braków w rysunkach zamieszczonych na przedstawianych osobie ba


danej kartach (np. w jednym z zadań wersji amerykańskiej WAIS badanemu

przedstawiono obrys (mapa) USA bez Florydy). Celem testu jest, jak pisze

autor polskiej adaptacji Marek Gaul (1988, s. 226): „test ten ma na celu wy

krycie i nazwanie brakującego szczegółu czy elementu przedstawionego na

rysunku obiektu, czy też pewnej sytuacji. [...] Test bada organizację percep

cji, zdolność odróżniania szczegółów istotnych od nieistotnych, identyfikację

znanych przedmiotów (rozpoznawanie wzrokowe), koncentrację na materiale

spostrzeganym wzrokowo, wrażliwość na detale, rozumowanie, organizację

wzrokową, percepcję wzrokową i wzrokową pamięć długotrwałą, a wyniki

uzyskiwane w tym teście przez osobę badaną uwarunkowane są jej doświad

czeniami oraz poziomem zainteresowań otoczeniem”.

8. Porządkowanie Obrazków. Test składa się z 10 zadań polegających na

ułożeniu kart przedstawiających elementy pewnej historyjki, tak, aby zachowa

ny był porządek przyczynowo-skutkowy. Przykład podobny do występujących

w teście (Gregory, 2004, s. 185), to historyjka składająca się z trzech elemen

tów (każdy przedstawiony na odrębnej karcie), która przedstawiana jest osobie

badanej w następującej kolejności: karta 1: gniazdko, a w nim dwójka piskląt;

karta 2: gniazdko, a w nim dwa jajka; karta 3: gniazdko, a w nim siedzący

ptak. Zadaniem osoby badanej jest uporządkowanie tych obrazków zgodnie

z kolejnością zdarzeń. Test mierzy: „zdolność do rozumienia złożonych sytuacji

i sensownego ich ujmowania, przewidywanie i planowanie, ujmowanie całości

i jej stosunku do części, zdolność logicznej organizacji materiału, zdolność

spostrzegania kluczowych informacji” (Homowska, 2004, s. 111).

9. Klocki. Test obejmuje 9 zadań. Materiał testowy, to 9 klocków sześ

ciennych o dwóch ściankach czerwonych, dwóch ściankach białych i dwóch

ściankach czerwono-białych. Badani odtwarzają z klocków wzory, o coraz

bardziej skomplikowanym wzorze, zamieszczone na kartach. Test - zdaniem

D. Wechslera, najlepszy test bezsłowny w całej Skali - mierzy koordyna

cję wzrokowo-ruchową, organizację percepcji, zdolność do analizy i syntezy

wzrokowej.

10. Układanki. Test składa się z 4 zadań. Tymi zadaniami są określone fi

gury „pocięte” na mniejsze kawałki. Zadaniem osoby badanej jest z tych

rozrzuconych kawałków złożyć daną figurę. Test bada koordynację wzroko

wo-ruchową. Jak pisze E. Hornowska (2004, s. 111), test mierzy: „zdolność

do tworzenia całości dzięki wykrywaniu wewnętrznych związków między

elementami tej całości (antycypacja produktu końcowego)”.

11. Symbole Cyfr. Zadanie osoby badanej w tym teście polega na przypo

rządkowaniu 10 cyfrom (od 0 do 9) określonych prostych symboli, np. cyfrze

„2” symbolu „x”, a cyfrze „5” symbolu Test składa się ze 100 zadań

(7 początkowych ma charakter instruktarzowy). Badany rozwiązuje test z

Czy (i jakie) potrzebne są testV inteligencji? 6 3

określonym limitem czasowym. Test bada „zdolność uczenia się nowych

umiejętności” (Homowska, 2004, s. 111).

Uwaga: wszystkie zadania w testach zostały uporządkowane wg ich trud

ności - od najłatwiejszych do najtrudniejszych. Pozycje testów ze Skali Słownej zostały nie tylko przetłumaczone z języka angielskiego na język polski,

ale też poddane adaptacji kulturowej.

Konstrukcja wyników Skal Inteligencji D. Wechslera

Wechsler wprowadził dwie skale wyników transformowanych odwołu

jące się do idei rozkładu normalnego (por. Ryc. 1). Uzyskane, po transfor

macji, wyniki stanowią mocną (w sensie psychometrycznym) podstawę do

przeprowadzania ich analizy ilościowej (odwołującej się do aparatu statystyki

-współczynników korelacji i testów istotności różnic, a także - współcześnie

- do bardzo zaawansowanych analiz czynnikowych.

Po pierwsze, wynik surowy każdego testu był przekształcany na tzw.

wynik przeliczony (ang. scaled score). Rozkład wyników przeliczonych cha

rakteryzowały dwa parametry: średnia = 10 i odchylenie standardowe = 3.

Zakres zmienności wyników wynosił: 1-19. Ponieważ maksymalna spraw

ność intelektualna człowieka (wyrażająca się w uzyskiwaniu przez osoby

z tego przedziału wiekowego maksymalnych wyników w testach uzdolnień)

przypada wg Wechslera na lata życia: 20-34, więc tę grupę wiekową uczynił

on jako tzw. „grupę odniesienia” (ang. reference group). Odnoszenie pozio

mu wykonania poszczególnych testów, przez osoby w różnym wieku, do

przeciętnego poziomu wykonania testów przez osoby z grupy odniesienia, umożliwia przeprowadzanie porównań wyników testów (indywidualny pro

fil Skali Inteligencji, wyrażony za pomocą wyników przeliczonych) osób

w różnym wieku; te porównania nie będą obciążone, tak jak byłyby obciążo

ne analogiczne porównania w pierwszych wersjach skal Binetowskich. Poza

wynikami przeliczonymi, obliczanymi dla ogólnej grupy odniesienia (20-34)

możliwe jest też obliczanie wyników przeliczonych dla poszczególnych grup

wiekowych oddzielnie - 9 grup w WAIS-R, 10 grup w zrenormalizowanej

wersji WAIS-R(PL), 13 grup w WAIS-III oraz 13 grup w WAIS-IV. Tabele

takich wyników, zebrane dla poszczególnych grup wiekowych, umożliwiają

dokonywanie porównań wykonania testów przez osoby w różnym wieku.

Po drugie, wyniki przeliczone przekształcane są na:

WAIS-R i WAIS-R(PL):

IQ; zakres: 45-150, wyrażone w skali standardowej, też opartej na mo

delu rozkładu normalnego, o parametrach: średniej = 100 i odchyleniu stan

dardowym = 15.


WA1S-1H:



dardowym = 15.

wskaźniki czynnikowe (ang. factor indexes, F/)6, zwane też wynikami

czynnikowymi (ang. factor scores, FS); zakres: 50-150.

WAIS-IV:



dardowym = 15.

• wskaźniki czynnikowe (ang. factor indexes, FI)1, zwane też wynikami

czynnikowymi {ang. factor scores, FS)\ zakres: 50-150.

Z kolei interpretacja jakościowa wyników Skal Inteligencji Wechslera

może być prowadzona na trzech poziomach:

poziom ilorazów inteligencji IQ,

• poziom wskaźników czynnikowych FI,

poziom profilu psychometrycznego:

• rozpiętego na wynikach przeliczonych (ang. scaled scores) testów,

• na wynikach przeliczonych testów przypisanych do czynników.

Analiza struktury profilu ma swoją długą tradycję, wywodzącą się od sa

mego Wechslera, który - przypomnijmy - już w pierwszym wydaniu swojego

opracowania Wechsler Adult Intelligence Scale poświęcił jej jedną część (por.

Wechsler, 1941/1988). Także do klasyki literatury psychologicznej należy opra

cowanie Davida A. Rapaporta (1911-1960) dotyczące klinicznej interpretacji

W-B (por. Rapaport, 1945). Z współczesnych opracowań tej problematyki

należy zwrócić uwagę na monografie: Zimmennana i Woo-Sama (por. Zim

merman i Woo-Sam, 1973), Franka (por. Frank, 1984) i Kaufmana (por. Kauf

man, 1990). W Polsce najpełniejsze opracowanie klinicznej interpretacji: W-B,

WAIS, WAIS-R wyszło spod pióra Stanisława Kowalika (por. Kowalik, 1988).

Jak analiza czynnikowa modyfikuje pomiar IQ?

Jak wiadomo, podzielenie przez Davida Wechslera Skali Pełnej W-B,

na dwie skale cząstkowe: Skalę Słowną i Skałę Bezsłowną oraz włączenie do

nich 10 testów (test „Słownik” nie był przypisany do żadnej ze skal, a dopiero

6 Przewidziane standardowo w WAIS-III i później także w WAIS-IV, a nieprzewidziane,

lecz jedynie później wprowadzone przez różnych badaczy w WAIS-R (np. Atkinson, 1991)

i w WAIS-R(PL) (Zakrzewska, 2000).

7 Przewidziane standardowo w WA1S-I1I i później także w WAIS-IV, a nieprzewidzia

ne, a jedynie później wprowadzone przez różnych badaczy w WAIS-R (np. Atkinson, 1991)

i w WAIS-R(PL) (Zakrzewska, 2000).


od wersji WAIS z 1955 roku był przypisany do Skali Słownej) było, w du

żym stopniu, podyktowane jego dobrą orientacją w wówczas stworzonych

testach uzdolnień, doświadczeniem diagnostycznym i intuicją diagnostyczno-

kliniczną. Intensywnie rozwijane przez ostatnie dwadzieścia lat, badania nad

strukturą czynnikową WAIS-R i WAIS-R (zwłaszcza zaś te, które odwoływa

ły się do najnowszego modelu analizy czynnikowej: konfirmacyjnej analizy czynnikowej - por. O ’Grady, 1983; Amau i Thomson, 2000; Zakrzewska,

1975) wskazały na możliwość alternatywnego pogrupowania testów tych

dwóch Skal Inteligencji. Okazało się bowiem, że kierując się zobiektywizo

wanymi metodami analizy czynnikowej można pogrupować testy WAIS-R,

WAIS-III i WAIS-IV w bardziej jednorodne zestawy, aniżeli zaproponowany

w 1939 roku podział na Skalą Słowną i Skalę Bezsłowną. Nie miejsce tu na

przegląd bardzo wielu badań nad strukturą czynnikową (wyłanianą różny

mi metodami, opracowanymi przez lata rozwijania tego bardzo popularnego

w środowisku psychometrów modelu statystycznego) skal Wechslerowskich.

Czytelnikowi mogę rekomendować lekturę opracowania Marzenny Zakrzew

skiej (Zakrzewska, 1988), która dokonała imponującego przeglądu badań

w odniesieniu do W-B, WAIS i WAIS-R.

W Tabeli 3 pokazano kilka alternatywnych (cieszących się dobrą opinią

wśród specjalistów) modeli czynnikowych WAIS-R, jeden model czynnikowy

WAIS-III, który został przedstawiony w podręczniku do WAIS-III oraz stał

się podstawą - o czym pisałem w poprzednim punkcie - obliczania wyników

czynnikowych i wykreślania profilów czynnikowych (te ostatnie kreślone są

na wzór tradycyjnych profilów FS, VS i PS) oraz jeden model czynnikowy

WAIS-IV.L. Atkinson (1991) oraz D.C. Geary i R.H. Whitworth (1988) w odnie

sieniu do WAIS-R, a M. Zakrzewska (2000) w odniesieniu do WAIS-R (PL)

rekomendują model trój czynnikowy WAIS-R (por. Tabela 3). Model ten obej

muje następujące czynniki:

□ Czynnik I (RW): Rozumowanie Werbalne (ang. VC - Verbal Comprehension);

□ Czynnik II (OP): Organizacja Percepcyjna (ang. PC - Perceptual Organization);

□ Czynnik III (P/OD/1 Pamięć i Odporność na Dystraktory (ang. M/

FD - Memory / Freedom from Distractibility).

Z kolei dla WAIS-III rekomendowany jest model czteroczynnikowy

WAIS-III (por. Wechsler, 1997; Kaufman i Lichtenberger, 1999), który obej

muje cztery czynniki:

□ Czynnik I (RW): Rozumowanie Werbalne (ang. VC - Verbal Comprehension);

66 J e r z y M a r ia n B r z e z iń s k i

□ Czynnik II (PR): Pamięć Robocza (ang. WM - Working Memory^',□ Czynnik III (OP): Organizacja Percepcyjna (ang. PO - Perceptual

Organization;

□ Czynnik IV (SU): Szybkość Umysłowa (ang. PS - Processing Speed).

W WAIS-IV zaproponowano też model czteroczynnikowy (Wechsler,

2008; Lichtenberger i Kaufman, 2009):

□ Czynnik I (RW): Rozumowanie Werbalne (ang. VC - Verbal Comprehens ion)\

□ Czynnik II (PR): Pamięć Robocza (ang. WM - Working Memory;

□ Czynnik III (OP): Rozumowanie Percepcyjne (ang. PR -

Perceptual Reasoning)',□ Czynnik IV (SU): Szybkość Umysłowa (ang. PS - Processing

Speed).

Jak już zaznaczyłem, w Tabeli 3 znajdzie Czytelnik przyporządkowanie

testów do poszczególnych czynników.

W ostatnich kilkunastu latach podjęte zostały badania nad zastosowa

niem analizy czynnikowej, i to nie tylko do poznania struktury czynnikowej

baterii testów opracowanej przez D. Wechslera, ale głównie, aby zapropo

nować w miejsce tradycyjnego, bo obowiązującego od 1939 roku, podziału

testów baterii Wechslera na nowe, jednorodne z uwagi na mierzone funkcje,

podzbiory testów, dla których można by obliczać swoiste substytuty ilorazów

inteligencji: FIQ, VIQ i PIQ. Mam na myśli tzw. wskaźniki czynnikowe9.1 tak

się ostatecznie stało.

Na gruncie metodologii czynnikowej wypracowane zostały dwie metody

obliczania wyników czynnikowych. Jedna, którą posłużono się do oblicza

nia wskaźników czynnikowych WAIS-III (por. Wechsler, 1997); i znalazła

zastosowanie w pracach nad WA1S-R (por. Atkinson, 1991) i nad WAIS-

R(PL) (por. Zakrzewska, 2000). Wedle pierwszej metody testy wchodzą do

„swoich” czynników z tą samą wagą, tzn. przyjmuje się, że mają one równy

udział w tworzeniu czynnika. Czytelnik zainteresowany szczegółami „tech-

8 Chciałbym zauważyć, że czynnik Pamięci Roboczej obejmujący testy: (1) Arytmetyka, (2) Powtarzanie Cyfr oraz (3) Powtarzanie Ciągów Cyfr i Liter odwołuje się (czy inaczej

mówiąc - angażuje) do tych samych operacji wykonywanych przez człowieka na materiale

przechowywanym w pamięci krótkotrwałej co konstrukt: „pojemność pamięci roboczej” -

jeden z trzech konstruktów występujących w formalnej teorii inteligencji stworzonej przez

Edwarda Nęckę (por. Nęcka, 2000).

9 Por. Ward, Ryan i Axelrod (2000), Arnau i Thomson (2000), Donders, Zsu i Tulsky

(2001), O'Grady (1983).

Czr (i jakie) potrzebne są testy inteligencji? 67

nologicznymi” (wraz z wręcz drobiazgową analizą przykładu z WAIS-R(PL)

i wszystkimi niezbędnymi tabelami) powinien zapoznać się z opracowaniem

Zakrzewskiej, 2000). Jest to, jak na razie, a piszę ten tekst w 2015 r. (!), jedyne

w polskiej literaturze przedmiotu opracowanie na ten temat.

Druga metoda (por. Caruso i Cliff, 1999; Parker i Atkinson,1995) jest

o wiele bardziej skomplikowana i polega na uwzględnianiu wag, z jakimi

poszczególne testy wchodzą do wspólnego czynnika. Po uzyskaniu takiej wa

żonej SWP, chcąc obliczyć wartość wskaźnika czynnikowego, postępujemy

analogicznie jak w metodzie pierwszej.

Być albo nie być testowego pom iaru inteligencji?

Perspektywy

Po przedstawieniu, z konieczności w wielkim skrócie, drogi jaką przeszedł

testowy pomiar inteligencji naturalne będzie postawienie pytania o jego per

spektywy, o to, jak można go udoskonalić. Spróbuje przedstawić swój punkt

widzenia na perspektywy rozwoju (doskonalenia) pomiaru inteligencji (a

więc nie tylko samego IQ) za pomocą Skali Inteligencji typu WAIS.

1. Opracowanie nowych podstaw teoretycznych

Przytoczony w przypisie 4 cytat z podstawowego opracowania Skali Inte

ligencji WAIS-III wyraźnie wskazuje na brak oryginalnych teoretycznych podstaw nie tylko tej wersji Skali Inteligencji, ale także wersji ją poprzedza

jących. W latach, które minęły od daty opublikowania W-B podejmowano

próby dokonania ex post rekonstrukcji teoretycznych podstaw skal Wechsle-

rowskich. Próbowano „ulokować” testy składające się na baterię Wechslerow-

ską w ramach Spearmana teorii czynnika g (badanie nasycenia czynnikiem g

poszczególnych testów - por. Leckliter, Matarazzo i Silverstein, 1986). Dwie

znaczące teorie inteligencji, z którymi usiłowano powiązać testy Wechslera,

to: Raymonda B. Cattella (1905-1998) i Johna L. Homa (1928-2006) teoria

płynnej i skrystalizowanej inteligencji oraz Joya P. Guilforda (1897-1987)

model struktury intelektu. Nie będę tu omawiał tych prób, gdyż bardzo kom

petentnie zrobiła to Elżbieta Homowska (Hornowska, 1988, 2004). Także

w przewodniku po WAIS-III i WAIS-IV wymienia się te próby szukania

teoretycznych podstaw Wechslera Skali Inteligencji (por. Kaufman i Lichten-

berger, 1999; Lichtenberger i Kaufman, 2009).

6 8 J f.r z y M a r ia n B r z e z iń s k i

2. Opracowanie nowych „ warstw wiekowych ”

Skale Wechslerowskie operują-jak wiemy - dewiacyjnym IQ. Jest ono

ściśle skorelowane z wiekowymi grupami odniesienia. Z wersji na wersję

zmieniano liczbę tych grup, a także (chociaż nieznacznie) ich „szerokość”.

Wersja ostatnia: WAIS-11I obejmuje aż 13 grup wiekowych, gdy WAIS-R

uwzględniała 9 grup, wersja WAIS: 7 grup. Co ciekawe, nie zmieniał się za

kres podstawowej grupy odniesienia, który wynosił: 20-34 (jednak w WAIS

i w WAIS-R były to dwie podgrupy: 20-24 i 25-34, ale już w WAIS-III

i WAIS-IV były to trzy podgrupy: 20-24,25-29, 30-34). Kolejne wersje były

też adresowane do coraz to starszej populacji. Najstarsza grupa to: 55-64

w WAIS, 70-74 w WAIS-R, 85-89 w WAIS-III i WAIS-IV.

Uważam, że Skale Inteligencji opracowane przez Wechslera i jego na

stępców, a adresowane do populacji osób dorosłych nie są explicite powią

zane ze współczesnymi teoriami rozwoju człowieka w ciągu całego życia

(tzw. life span development - por. Brzezińska, 2000). Moim zdaniem, rewizji

podziału na bardziej jednorodne, z punktu widzenia specyfiki fazy rozwo

jowej młodego człowieka wymagają fazy życia: (a) wczesnej adolescencji:

13-17 lat, (b) późnej adolescencji'. 18-22 lata i (c) wczesnej dorosłości'. 23-34

(por. Brzezińska, 2000, Tab. 7.3, s. 234-235). Wraz z rozwojem cywilizacyj

nym szybszego tempa nabiera rozwój psychiczny człowieka. To też powinno

być w większym stopniu odzwierciedlone - np. w układzie nowych testów

i w treści zadań.

3. Nowe metody przetwarzania ilościowego i jakościowego wyników

Nie powiem nic nowego, gdy zwrócę uwagę na konieczność bardziej

pogłębionej analizy psychogramu, gdyż - co jest powszechnie przyjmowa

ne w środowisku klinicystów, posługujących się dla celów diagnostycznych

Skalą Inteligencji dla Dorosłych D. Wechslera - najbardziej diagnostycz

ny jest układ wyników przeliczonych poszczególnych testów tworzących

psychogram. Nowoczesne metody analizy intra- i interprofiłowej połączone

z pogłębioną analizą jakościową wykonania poszczególnych zadań testowych

- w duchu wskazówek Davida Rapaporta (1911-1960) (Rapaport, 1945) mogą

znacząco wzmocnić moc diagnostyczną Wechslerowskich Skal Inteligencji.

4. Problem starzenia się norm - efekt Flynna

Nowozelandzki badacz James R. Flynn zwrócił w swoich - przez wiele lat prowadzonych - badaniach nad zmiennością IQ, iż ulega on systema

tycznemu, rok po roku, wzrostowi. Ten wzrost wynosi 3 jednostki IQ przez


dekadę, a w skali jednego pokolenia wynosi on 10 jednostek IQ (Flynn,

2012a, 2012b). Przyczyn tego wzrostu upatruje się, najczęściej, we wzroście

poziomu wyedukowania społeczeństwa, a także w lepszym jego wyżywieniu.

To zjawisko nazwano efektem Flynna. Ma ono też konsekwencje dla kon

struktorów testów inteligencji oraz ich użytkowników. W skrócie, im bardziej

oddalamy się od roku, w którym przeprowadzono badania normalizacyjne, do

których - przypomnijmy - przyrównywane są aktualne wyniki badań osób,

tym bardziej wynik staje się stronniczy. Osoby badane uzyskują - niejako

w sposób nieusprawiedliwiony ich rzeczywistym poziomem inteligencji -

zawyżony wynik IQ. Im dłuższy upływ czasu, tym bardziej zawyżony wy

nik. Jeżeli weźmiemy, przykładowo, wyniki uzyskiwane przez amerykańskie

dzieci i osoby dorosłe w latach 30.-90. ubiegłego wieku, to ów wzrost 1Q

wynosi 3 jednostki IQ na dekadę (Lichtenberger i Kaufman, 2009, s. 33-34).

Polskie badania pokazują, że wyniki uzyskiwane przez dzieci w polskiej

adaptacji Skali Inteligencji WISC-R są zawyżane w stosunku do norm opra

cowanych ponad 20 lat temu o 7-9 jednostek IQ (por. Jaworowska, 2010).

W tej sytuacji A. Jaworowska zaleca, aby uzyskany przez dziecko wynik

obniżać o 7-9 jednostek IQ.

Można zatem mówić o zjawisku „starzenia się” norm testowych. I to

jest jeden - obok też „starzenia się” materiału testowego (zwłaszcza testów

słownych, np. testu Wiadomości) - z powodów dokonywania kolejnych re

wizji Skal Inteligencji. Przypomnijmy, iż w przypadku Skal WAIS były to

następujące daty ogłaszania kolejnych rewizji Skali: 1955 (WAIS) - 1981

(WAIS-R) - 1997 (WAIS-III) - 2008 (WAIS-IV). Kiedy następna rewizja:

WAIS-V?

5. Przydatność Wechslerowskich Skal Inteligencji w diagnostyce klinicznej

Kliniczne wykorzystanie Skal Inteligencji D. Wechslera jest nadal ak

tualne (por. np. Tulsky, Saklofske, Chelune i in., 2003; Homowska, 2004;

Lichtenberger i Kaufman, 2009). Duże znaczenie diagnostyczne przypisuje

się analizie psychogramu. Jego konfiguracja jest dość typowa dla określonych

zaburzeń psychicznych.

W systemach klasyfikacji zaburzeń psychicznych (ang. mental disorders)

- międzynarodowych (ICD-10 - por. WHO, 1993/2008) i amerykańskich

(DSM-IV-TR - por. APA, 2000/2008 i DSM-V - por. APA, 2013) - mię

dzy innymi Skala Inteligencji D. Wechslera stosowana jest do klasyfikowa

nia niepełnosprawności intelektualnej (dawnej: upośledzenia umysłowego)™.

10 Przez dziesiątki lat posługiwano się terminem: „upośledzenie umysłowe” (ang. men-


Granicą niepełnosprawności intelektualnej wg kryterium psychometrycznego

(wartość dewiacyjnego IQ: średnia = 100 i odchylenie standardowe = 15) jest

przedział IQ: 70 +/- 5 pkt, czyli: 65-75 pkt IQ (APA, 2014, s. 37).

Przydatność IQ w Wechslerowskim ujęciu dla praktyki klinicznej była

przedmiotem analizy wielu psychologów klinicznych. Wyniki tych prac (nad:

W-B, WAIS, WAIS-R) podsumował Stanisław Kowalik (1998, s. 402):

Wechslerowski iloraz inteligencji może być uznany za wartościowy wskaź

nik przydatny w pracy psychologom klinicznym. Co prawda stosowanie go

w diagnozie różnicowej zaburzeń psychicznych pozostawia ciągle wiele nie

jasności, jednak jest on powszechnie uznawanym sposobem diagnozowania

upośledzenia umysłowego, a w ostatnich latach jest coraz częściej wykorzy

stywany do prognozowania sukcesów lub niepowodzeń pacjentów podejmu

jących próby sprostania wymaganiom społecznym.

Literatura przedmiotu jest bardzo bogata, jeśli chodzi o analizy wyników

badań (zwłaszcza tych pod postacią psychogramu) prowadzonych za pomocą

Skal Inteligencji D. Wechslera na grupach osób z różnymi problemami zdro

wotnymi (Wechsler, 1939; Rapaport, 1945; Zimmerman i Woo-Sam, 1973;

Frank, 1984; Kowalik, 1998; Tulsky, Saklofske, Chelune i in., 2003; Lich-

tenberger i Kaufman, 2009).

Za i przeciw - podsumowanie

Gdybym miał odpowiedzieć jednym słowem: „za” albo „przeciw”, to

wybrałbym odpowiedź: „za”, ale ze świadomością ograniczeń testowego po

miaru inteligencji. Przede wszystkim testy inteligencji (zwłaszcza z rodziny

WAIS) okazały się bardzo przydatne w diagnostyce klinicznej. Świadczyć

o tym może chociażby ujęcie diagnozy testowej poziomu inteligencji w sys

temie diagnostycznym DSM-Y i ICD-10.

tal retardation), ale współcześnie poprawne określenie (przynajmniej w pracach naukowych

i specjalistycznym orzecznictwie), to „niepełnosprawność intelektualna” (ang. intellectual disability' - co podkreślają autorzy najnowszej wersji amerykańskiej klasyfikacji zaburzeń

psychicznych DSM-V (por. APA, 2014, s. 33):

The diagnostic term intellectual disability is the equivalent term for the ICD-11

diagnosis of intellectual developmental disorders. Although the term intellectual disability is used throughout this manual, both terms are used in the title to clarify relationships with

other classification systems. Moreover, a federal statute in the United States (Public Law

111-256, Rosa’s Law) replaces the term mental retardation with intellectual disability, and research journals use the term intellectual disability. Thus, in tellectual disability is

the term in common use by medical, educational, and other professions and by the lay

public and advocacy groups.


Wyniki Skal Inteligencji sprawdzają się jako element składowy złożonej

procedury diagnostycznej i prognostycznej (chciałbym jednak bardzo wyraź

nie zaznaczyć, że badanie Skalami Inteligencji powinno być poprowadzone

przez doświadczonych psychologów!). Wreszcie za stosowaniem testów inte

ligencji przemawia ich względna prostota i dostępność. Złożone i dziś jeszcze

bardzo drogie i z mocno ograniczonym dostępem metody odwołujące się do

neuroobrazowania nie zastąpią testów inteligencji (w rękach profesjonalisty).

Z kolei zarzuty podnoszone wobec testów inteligencji związane są z tym,

że mierzą raczej aktualne możliwości umysłowe. Sprawdzają się w sytuacjach

„edukacyjnych”. Pewnym problemem jest odrzucanie - w procedurze oceny -

odpowiedzi niekonwencjonalnych (być może twórczych?) udzielanych przez

osobę badaną. Bywa, że ich rola redukowana jest tylko do oceny wartości

wskaźnika IQ. Problem „starzenia się” treści testów słownych i norm testo

wych jest problemem rozwiązywalnym. Po prostu, testy powinny być co jakiś

czas aktualizowane.

Jednym zdaniem. Skale Inteligencji typu WAIS są sprawdzonym i -

w rękach doświadczonego psychologa - bardzo użytecznym narzędziem dia

gnostycznym11.

Bibliografia

Anastasi, A., Urbina, S. (1999). Testy psychologiczne. Warszawa: Pracownia Testów

Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.

APA, American Psychiatric Association (2000/2008). Kryteria diagnostyczne według

DSM-IV-TR. Wrocław: Elsevier Urban & Partner (redakcja naukowa I wy

dania polskiego Jacek Wciórka).

APA, American Psychiatric Association (2013). Diagnostic and statistical manual o f

mental disorders. Fifth edition DSM-V. Arlington, VA: American Psychiatric

Publishing.

Amau, C. R., Thomson, B. (2000). Second-order confirmatory factor analysis of the

WA1S-III. Assessment 7, 237-246.

Atkinson, L. (1991). Some tables for statistically based interpretation ofWAIS-R fac

tor scores. Psychological Assessment: A Journal o f Consulting and Clinical

Psycholog}> 3, 288-291.

11 Przygotowując wykład na seminarium PAU (17 listopada 2014) skorzystałem z mojej,

napisanej 13 lat temu pracy (Brzeziński, 2003). Część tekstu nie straciła na swojej aktualności

i mogła być, po uzupełnieniach i przeredagowaniu, włączona do niniejszego opracowania. Jed

nak po 2002 roku ukazały się nowe publikacje i, co najistotniejsze, ukazały się dwie najnowsze

wersje Skat Inteligencji'. Stanford-Binet Intelligence Scales. Fifth Edition (SB 5) oraz Wechsler Adult Intelligence Scalę - Fourth Edition (WAIS-IV). Należało je omówić w tym opracowaniu.

Znacząco też uzupełniłem bibliografię.


Binet, A., Simon, T. (1905a). Sur le necessitéd’établit un diagnostic scientifique des

état sinferieurs de l’intelligence. L ’Annépsychologique 11, 163-190.

Binet, A., Simon, T. (1905b). Méthodes nouvelles pour le diagnostic du niveau intel

lectuel des anormaux. L ’Anné psychologique 11, 191-244.

Binet, A., Simon, T. (1905c). Application des méthodesnouvelles au diagnostic du

niveau intellectuel chez enfants et norm aux d’hospice et d’école. L ’Anné

psychologique 11, 245-366.

Brzezińska, A. Społeczna psychologia rozwoju. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe

Scholar.

Brzeziński, J. (1998). Standardowe skale wyników WA1S-R: skala dewiacyjnych

ilorazów inteligencji i skala wyników przeliczonych. W: J. Brzeziński, E.

Hornowska (red.), Skala Inteligencji WAIS-R Wechslera. Polska adaptacja,

standaryzacja, normalizacja i wykorzystanie w diagnostyce psychologicznej

(wyd. 2, s. 84-89). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Brzeziński, J. (2003). Jak to z pomiarem testowym IQ było? W: Z. Piskorz, T. Zaleś-

kiewicz (red.), Psychologia umysłu (s. 96-111). Gdańsk: Gdańskie Wydaw

nictwo Psychologiczne.

Brzeziński, J. (2010). O dwóch sensach empirycznych terminu: „iloraz inteligencji”

(IQ). W: J. Strelau, D. Doliński (red.), Psychologia akademicka. Podręcznik

(t. 1, s. 884-887). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Brzeziński, J., Gaul, M., Hornowska, E., Jaworowska, A., Machowski, A., Zakrzew

ska, M. (2004). Skala Inteligencji D. Wechslera dla Dorosłych. Wersja Zre

widowana - Renormalizacja WAIS-R(PL). Podręcznik. Warszawa: Pracow

nia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.

Brzeziński, J., Gaul, M., Hornowska, E., Machowski, A., Zakrzewska, M. (1996).

Skala Inteligencji D. Wechslera dla Dorosłych. Wersja Zrewidowana WAIS-

R(PL). Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Pol

skiego Towarzystwa Psychologicznego.

Brzeziński, J., Hornowska, E. (red.). (1998). Skala Inteligencji WAIS-R Wechslera.

Polska adaptacja, standaryzacja, normalizacja i wykorzystanie w diagnos

tyce psychologicznej (wyd. 2). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Caruso, J. C., Cliff, N. (1999). The properties of equally and differentially weight

WAIS-II1 factor scores. Psychological Assessment 11, 198-206.

Cronbach, L. J. (1990). Essentials o f psychological testing. New York: Harper Collins

Publ.

Donders, J., Zsu, J., Tulsky, D. (2001). Factor index score patterns in the WAIS-III

standardization sample. Assessment 8, 193-203.

Flynn, J. R. (2012a). O inteligencji inaczej. Czy jesteśmy mądrzejsi od naszych przod

ków. Sopot: Smak Słowa.

Flynn, J. R. (2012b). Are we getting smarter? Rising IO in the twenty-first century.

Cambridge: Cambridge University Press.Frank, G. (1984). Wechsler enterprise. Oxford: Pergamon Press.

Gaul, M. (1988). Braki w Obrazkach, [w:] J. Brzeziński, E. Hornowska (red.), Skala

Inteligencji WAIS-R Wechslera. Polska adaptacja, standaryzacja, normali-


zacja i wykorzystanie w diagnostyce psychologicznej (wyd. 2, s. 225-240).

Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Geary, D., C., Whitworth, R. H. (1988). Dimensional structure of the WAI-R: A Si

multaneous multi-sample analysis. Educational and Psychological Measure

ment 48, 945-956.

Gregory, R. J. (2004). Psychological testing. History, principles, and applications.

Boston: Pearson.

Hilgard, E. R. (1987). Psychology> in America. A historical survey. New York: Harco-

urt Brace Jovanovich.

Homowska, E. (1988a). Skala inteligencji Davida Wechslera w świetle teorii inteli

gencji. [w:] J. Brzeziński, E. Homowska (red.), Skala Inteligencji WAIS-R

Wechslera. Polska adaptacja, standaryzacja, normalizacja i wykorzystanie

w diagnostyce psychologicznej (wyd. 2, s. 21-48). Warszawa: Wydawnictwo

Naukowe PWN.

Homowska, E. (1988b). Słownik. W: J. Brzeziński, E. Homowska (red.), Skala Inte

ligencji WAIS-R Wechslera. Polska adaptacja, standaryzacja, normalizacja

i wykorzystanie w diagnostyce psychologicznej (wyd. 2, s. 168-182). War

szawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Hornowska, E. (2004). Skale Inteligencji dla Dorosłych Davida Wechslera WAIS-R

oraz WAIS-III. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Jaworowska, A. (2010). Starzenie się norm w testach inteligencji. Efekt Flynna na

przykładzie wyników WISC-R. W: K. Wiejak, G. Krasowicz-Kupis (red.),

Kliniczne zastosowania skal inteligencji D. Wechslera (s. 17-31). Warszawa:

Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicz

nego.

Jensen, A. R. (1980). Bias in mental testing. New York: Free Press.

Kaufman, A. S. (1990). Assessing adolescent and adult intelligence. Boston: Allyn

& Bacon.

Kaufman, A. S., Lichtenberger, E. O. (1999). Essentials o f WAIS-III Assessment. New

York: Wiley.

Kaufman, A. S., Lichtenberger, E. O. (2001). Two- and three-factor solutions of the

WAIS-III. Assessment 8, 267-280.

Kowalik, S. (1988). Diagnostyczne i kliniczne właściwości Skal Inteligencji: W-B 1/

II, WAIS, WAIS-R. W: J. Brzeziński, E. Hornowska (red.), Skala Inteligencji

WAIS-R Wechslera. Polska adaptacja, standaryzacja, normalizacja i wyko

rzystanie w diagnostyce psychologicznej (wyd. 2, s. 386-462). Warszawa:

Wydawnictwo Naukowe PWN.

Leckliter, I. N., Matarazzo, J. D., Silverstein. A. B. (1986). A literature review of

factor analytic studies of the WAIS-R. Journal o f Clinical Psychology 42,

322-342.

Lichtenberger, E. O., Kaufman, A. S. (2009). Essentials o f WAIS-IVAssessment. New

York: Wiley.

Liick, H. E. (1991). Geschichte der Psychologie Strömungen, Schulen, Entwicklun

gen. Stuttgart: Verlag W. Kohlhammer.


Matczak, A., Piotrowska, A., Ciarkowska, W. (1991). Skala Inteligencji D. Wechslera

dla dzieci - Wersja Zmodyfikowana WISC-R. Podręcznik. Warszawa: Pra

cownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologiczne

go-Naglieri, J. A., Kaufman, A. S. (1983). How many factors underlie the WAIS-R? Jo

urnal of Psychoeducational Assessment, 2, 273-277.

Nęcka, E. (2000). Pobudzenie intelektu. Zarys formalnej teorii inteligencji. Kraków:

Universitas.

O ’Grady, K. E. (1983). A confirmatory maximum likelihood factor analysis of the

WAIS-R. Journal o f Consulting and Clinical Psychology, 51, 826-831.

Parker, K. C., Atkinson, L. (1995). Computation ofWechsler Adult Intelligence Scale-

Revised factor scores: Equal and differential weights. Psychological Assess

ment, 7, 456—462.

Rapaport, D. A. (1945). Diagnostic psychological testing (vol. 1). Chicago, IL: Year

book Publ.

Roid, G. H. (2003a). Stanford-Binet Intelligence Scales. Fifth Edition. Examiners

manual. Itasca, IL: Riverside Publishing.

Roid, G. H. (2003b). Stanford-Binet Intelligence Scales. Fifth Edition, Interpretive

manual. Itasca, IL: Riverside Publishing.

Roid, G. H. (2003c). Stanford-Binet Intelligence Scales. Fifth Edition, Technical man

ual. Itasca, IL: Riverside Publishing.

Roid, G. H. (2005). Stanford-Binet Intelligence Scales, Fifth Edition, [in:] R. A.

Spies, B. S. Plake (red.), The Sixteenth Mental Measurements Yearbook (s.

975-984). Lincoln, NE: The Buros Institute of Mental Measurements, The

University of Nebrasca-Lincoln.

Roid, G. H., Barram, R. A. (2004). Essentials o f Stanford-Binet Intelligence Scales

(SB5) Assessment, New York: J. Wiley & Sons.

Saklofske, D. H., Hildebrand, D. K. (2000). Replication of the structure of the

Wechsler Adult Intelligence Scale-Third Edition with a Canadian sample.

Psychological Assessment, 12,436-439.

Sattler, J. M. (1988). Assessment o f children (ed. 3). San Diego, CA: Jerome M. Sat-

tler, Publ.

Seligman, D. (1995). O inteligencji prawie wszystko. Kontrowersje wokół ilorazu in

teligencji. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Spearman, C. E. (1927). The abilities o f man. New York: Macmillan.

Stem, W. (1912/1914). The psychological methods of testing intelligence (przekład

na j. angielski: Uber die psychologischen Methoden der Intelligenzprufung,

1912, „Ber. V. Kongress Exp. Psychol.”, 16, 1-160). Education Psychologi

cal Monographs, No. 13. Baltimore: Warwick & York.

Sternberg, R. (1985). Beyond IQ. A triarchic theory o f human intelligence. Cambrid

ge: Cambridge University Press.

Sternberg, R. (2001). Psychologia poznaw cza. Warszawa: Wyd. Szkolne i Pedago

giczne S.A.

Czy (i jakie) potrzebne są testV inteligencji? 75

Strelau, J. (2014). Różnice indywidualne. Historia - determinanty - zastosowania.

Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Terman, L. M. (1916). The measurement o f intelligence. Boston: Houghton Mifflin.

Terman, L. M., Merrill, M. A. (1937). Measuring intelligence. Boston: Houghton Mif

flin.

Terman, L. M., Merrill, M. A. (1960). Stanford-Binet Intelligence Scale: Manual for

the Third Revision, Form L-M. Boston: Houghton Mifflin.

Thorndike, R. L. (1973). Stanford-Binet Intelligence Scale 1972 norms tables. Bos

ton: Houghton Mifflin.

Thorndike, R. L., Hagen, E. R, Sattler, J. M. (1986). The Stanford-Binet Intelligence

Scale: Fourth Edition. Chicago: Riverside.

Thurstone, L. L. (1926). The mental-age concept. Psychological Review, 33, 268-278.

Tulsky, D. S., Saklofske, D. H., Chelune, G. J., Heaton, R. K., Ivnik, R. J., Bomstein,

R., Prifitera, A., Ledbetter, M. F. (red.). (2003). Clinical interpretation of the

WA1S-III and WMS-III. San Diego, CA: Academic Press.

Ward, L. Ch., Ryan, J. J., Axelrod, B. N. (2000). Confirmatory factor analysis of the

WAIS-1I1 standardization data. Psychological Assessment, 12, 341-345.

Wechsler, D. (1939). The measurement of adult intelligence. Baltimore: Wiliams &

Wilkins.

Wechsler, D. (1939/1998). Definicja i natura inteligencji. W: J. Brzeziński, E. Hor-

nowska (red.), Skala Inteligencji WAIS-R Wechslera. Polska adaptacja,

standaryzacja, normalizacja i wykorzystanie w diagnostyce psychologicznej

(wyd. 2, s. 15-20). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Wechsler, D. (1941/1998). Diagnostyczne i kliniczne właściwości Skali Wechsler-

Bellevue. W: J. Brzeziński, E. Hornowska (red.), Skala Inteligencji WAIS-R

Wechslera. Polska adaptacja, standaryzacja, normalizacja i wykorzystanie

w diagnostyce psychologicznej (wyd. 2, s. 363-385). Warszawa: Wydawnic

two Naukowe PWN.

Wechsler, D. (1955). WAIS Manual. Wechsler Adult Intelligence Scale. New York:

The Psychological Corporation.

Wechsler, D. (1958). The measurement and appraisal of adult intelligence. Baltimore:

The Williams Co.

Wechsler, D. (1981). WAIS-R Manual: Wechsler Adult Intelligence Scale - Revised.

New York: The Psychological Corporation.

Wechsler, D. (1997). WAIS-III. Wechsler Adult Intelligence Scale - Third Edition.

Administration and scoring manual. San Antonio, TX: The Psychological

Corporation.

Wechsler, D. (2008). WAIS-IV. Wechsler Adult Intelligence Scale - Fourth Edition.

Technical and interpretive manual. San Antonio, TX: Pearson.

WHO, World Health Organization (1993/1998). Klasyfikacja zaburzeń psychicznych

i zaburzeń zachowania w ICD-10. Badawcze kryteria diagnostyczne. Kra-

ków-Warszawa: Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius”; In

stytut Psychiatrii i Neurologii.


Zakrzewska, M. (1995). Konfirmacyjna analiza czynnikowa polskiej adaptacji ska

li inteligencji Wechslera WAIS-R (PL). Wyniki wstępne. W: J. Brzeziński (red.), Z zagadnień diagnostyki psychologicznej (s. 53-74). Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora.

Zakrzewska, M. (1997). Konfirmacyjna analiza czynnikowa WAIS-R (PL). Wyniki dla osób od 16. do 54. roku życia. Przegląd Psychologiczny, 40, 419-442.

Zakrzewska, M. (1998). Analiza czynnikowa wyników: W-B I, WAIS, WAIS-R. W:

J. Brzeziński, E. Homowska (red.), Skala Inteligencji WAIS-R Wechslera. Polska adaptacja, standaryzacja, normalizacja i wykorzystanie w diagno

styce psychologicznej (wyd. 2, s. 295-326). Warszawa: Wydawnictwo Na

ukowe PWN.Zakrzewska, M. (2000). Trzy różne ilorazy inteligencji: Interpretacja polskiej wersji

Skali Inteligencji dla Dorosłych [WAIS-R(PL)]. Czasopismo Psychologicz

ne. 6, 159-169.Zimmerman, I. L., Woo-Sam, J. M. (1973). Clinical interpretation of the Wechsler

Adult Intelligence Scalę. New York: Grune & Stratton.

Wykład wygłoszony w Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie, 17 listopada 2014.

Tekst otrzymany od Autora 1 kwietnia 2015.

J e r z y M a r i a n B r z e z i ń s k i , psycholog; profesor zwyczajny - Uniwersytet im. Adama

Mickiewicza w Poznaniu, dyrektor Instytutu Psychologii; członek rzeczywisty PAN, członek Prezydium PAN; członek Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytułów; członek Komitetu Psychologii PAN oraz Komitetu Etyki w Nauce PAN; redaktor

naczelny kwartalnika PAN: Nauka; zainteresowania naukowe: metodologia badań społecznych, diagnostyka psychologiczna, psychometria, etyka badań naukowych, idea uniwersytetu, naukometria; adres do korespondencji: [email protected]

mailto:[email protected]

czy (i jakie) potrzebne sĄ testy inteligencji?

Documents