czolg renault-ft-powstanie-budowa-i-uzycie-w-boju-na-froncie-zachodnim

WsT~P

Pojawienie się czołgu na polu walki było wydarzeniem równie ważnym jak wynalezienie prochu.

gen. Jean-Baptiste Estienne ?maja 1921

Historia wojskowości polskiej okresu międzywojennego uważa polską broń pancerną za temat marginalny i zwykle opisywany jest on bardzo pobieżnie.

Jest to wynikiem tradycyjnego polskiego zamiłowania do kawalerii, jak również uznania dominującej roli piechoty i artylerii w siłach zbrojnych. Bronie techniczne są tematem uważanym za dodatek do głównego tekstu szeroko opisującego owiane legendą czyny bojowe naszych ułanów i szwoleżerów. W historiografii wojny polsko-sowieckiej 1920 roku rzadko można znaleźć prace, których autorzy wzmiankują wpływ albo chociażby udział czołgów w operacjach militarnych. Tymczasem w tej wojnie brała udział pierwsza w historii polska jednostka pancerna - l. pułk czołgów, który rozpoczął tradycje polskiej broni pancernej, chlubnie kontynuowane podczas II wojny światowej. Czołgi pojawiły się na polskich polach bitew już w 1919 roku, biorąc udział w natarciu na Bobrujski Dyneburg. l. pułk czołgów odegrał dużą, chociaż niedominującą i już zapomnianą rolę na polach bitew w lecie 1920 roku. Pierwszym wozem bojowym w polskiej służbie był francuski czołg lekki Renault FT, przywieziony do Polski w składzie l. pułku czołgów przez powracającą do kraju Armię Hallera. Renault FT spełnił rolę zaczynu dla nowego rodzaju wojsk w armii polskiej. Przez długie lata był jedynym posiadanym w dużej liczbie czołgiem w Polsce.

Wiedza o udziale w wojnie 1920 roku pierwszego w polskich siłach zbrojnych czołgu, jakim był Renault FT, jest niewystarczająca, a wiadomości na temat działań bojowych l. pułku czołgów w tej wojnie są skąpe, rozproszone i trudno dostępne. Kolejnym faktem, który wpłynął na moje zainteresowanie właśnie tym pojazdem bojowym, była jego niespotykana żywotność. Renault FT brał udział w konfliktach zbrojnych XX wieku od roku 1918 aż do końca II wojny światowej, a nawet jeszcze później. Ostatnie udowodnione użycie tego czołgu w boju miało miejsce w roku 1988 podczas konfliktu w Mganistanie 1• Stwierdzenie tego faktu

1 Wydaje się to nieprawdopodobne, ale dokumentacja fotograficzna dowodzi użycia czołgów Renault FT do walk w Afganistanie w roku 1988. D. Isby, War in Afghanistan 1979-1989. The Soviet Empire at High Tide, Concord Publication Company, HongKong 1979, www.defesanet.corn.br/ft 17 /partel.htm

Przykładowy rozdział książki: Czołg Renault FT Powstanie, budowa i użycie w boju na Froncie Zachodnim i w Polsce

http://grzbiet.pl/sklep/czolg-renault-ft-powstanie-budowa-i-uzycie-w-boju-na-froncie-zachodnim

Książki historyczne Uwaga!

Próbka wygenerowana automatycznie na podstawie tekstu źródłowego, oryginalne wydawnictwo może wyglądać inaczej.

Internetowa księgarnia historii i faktu Grzbiet.pl

68 Cz~ść I

4. NIEPRODUKCYJNE MODELE CZOŁGU RENAULT FT

Jeszcze w czasie trwania wojny i po jej zakończeniu w oparciu o czołg Re

nault FT powstał cały szereg specjalistycznych pojazdów pancernych. Jednak

z różnych powodów żaden z nich nie wszedł do masowej produkcji ani nie

wziął udziału w walkach na Froncie Zachodnim.

W maju 1918, w czasie prób poligonowych czołgu Renault FT w Bourges,

jeden z członków Komisji Konsultacyjnej do Spraw Artylerii Specjalnej i jed

nocześnie Deputowany do Zgromadzenia Narodowego, Jean-Louis Breton, po

raz pierwszy zobaczył czołg Renault FT i bardzo szybko stał się jego entuzjastą.

Wkrótce potem wystąpił do Ministerstwa Uzbrojenia o rozpoczęcie prac kon

strukcyjnych nad działem samobieżnym na bazie podwozia czołgu Renault.

Prototyp wykonano w sierpniu 1918 i poddano próbom poligonowym. Z czoł

gu Renault FT usunięto wieżę i umieszczono na nim armatę lOS mm wzoru

1913 skierowaną wylotem lufy do tyłu. Lufa przechodziła nad przedziałem

silnika, a zamek znajdował się za plecami kierowcy. Ze względu na konstrukcję

działo mogło być używane wyłącznie po zatrzymaniu pojazdu. W kadłubie

zrobiono miejsce dla dwóch żołnierzy obsługi. Naprowadzanie na cel odbywa

ło się za pomocą obracania całego czołgu. Po próbach poligonowych zdecydo

wano, że konieczne jest poprawienie opancerzenia chłodnicy i zbiorników pa

liwa, które przesunięto na boki pojazdu. Projekt porzucono w listopadzie 1918

roku 124•

Zdobyte doświadczenia wykorzystano przy budowie podobnego działa sa

mobieżnego, używając jednak armaty 7S mm model1897. Rozkład podstawo

wych elementów był ten sam i armata była ustawiona wylotem lufy do tyłu.

Prace projektowe rozpoczęto 30 sierpnia 1918, a pojazd poddano próbom po

ligonowym w Bourges we wrześniu 1918. Nowy model armaty samobieżnej

oferował pewne usprawnienia w porównaniu ze swoim poprzednikiem, ale

również nie uzyskał aprobaty armii. Trzecia próba skonstruowania działa samobieżnego została podjęta przez

Section Technique de l'Artillerie (Sekcję Techniczną Artylerii), która między ma

jem a październikiem 1918 wykonała nową wersję działa 7 S mm na podwoziu

czołgu Renault FT. Tym razem działo było skierowane do przodu pojazdu, sil

nik został przesunięty do środka i kierowca umiejscowiony między kołami na

pinającymi. Na tyle umieszczono pług, który po opuszczeniu na ziemię miał

absorbować odrzut działa przy strzelaniu. Pojazd przewoził 90 sztuk amunicji

i był dodatkowo uzbrojony w przeciwlotniczy karabin maszynowy Hotchkiss,

ustawiony po lewej stronie działa. Projekt został porzucony po zakończeniu

działań wojennych. W okresie powojennym czołg Renault FT stał się pojazdem, na bazie które

go budowano różnego typu konstrukcje doświadczalne. Produkcja czołgu była

124 D. Crow red., op. cit., s. 82.






CZOŁG RENAULT FT- POWSTANIE, BUDOWA ... 71

kontynuowana po zakończeniu wojny, a niska cena jednego pojazdu pozwalała na stosunkowo niewielkie koszty doświadczeń. Ponadto po wojnie pozostało wiele czołgów, które ze względu na uszkodzenia nie nadawały się do służby w jednostkach liniowych, natomiast mogły być używane do prac konstrukcyjnych. Fascynacja nową bronią spowodowała, że wielu inżynierów próbowało urzeczywistnić różne, czasem bardzo egzotyczne koncepcje wykorzystania tego pojazdu. Zatem czołg Renault FT idealnie nadawał się do wypróbowania nowych pomysłów uzbrojenia i wyposażenia specjalnego. Do najciekawszych proponowanych rozwiązań należały:

"C har Tracteur" (ciągnik) - po usunięciu wieży, przekonstruowaniu kadłuba i zamontowaniu uchwytów holowniczych wzdłuż podwozia pojazd mógł być wykorzystywany do holowania przyczepy albo działa. Prowadzono nawet próby z ciągnięciem barek wzdłuż rzek. "Char Bulldozer" (buldożer) - wieża i przedni właz były zdjęte i zastąpione prostą nadbudową z blach pancernych. Do podwozia przymocowano długie, wysunięte do przodu uchwyty, na których wisiał szeroki pług. Kierowca prowadził obserwację przez dwa otwory w lemieszu. "Char Cargo" (pojazd transportowy)- ładunek był przewożony w przedniej części pojazdu, natomiast kierowcę przesunięto nad środkową część czołgu do pancernej nadbudówki. W przedniej części przypominającego prostokątne pudło pojazdu umieszczono szerokie drzwi, pozwalające na rozładunek przewożonego materiału. "Char Projecteur" (czołg oświetleniowy) - z czołgu usunięto uzbrojenie, a na wieży umieszczono kilkumetrowy maszt z czterech rur metalowych z dwoma reflektorami na szczycie. Reflektory mogły być obracane z wnętrza czołgu w dowolnym kierunku. Czołg jako jeden z nielicznych zmodyfikowanych Renault FT znalazł zastosowanie w działaniach policyjnych w nocy. Wykorzystywano go przy tłumieniu powojennych rozruchów we Francji. "Char Fascine" (czołg inżynieryjny) - na przedzie pojazdu zamontowano uchwyt na bele faszyny, używanej do wypełniania szerokich okopów. Pomysł był wzorowany na brytyjskim sposobie wypełniania przeszkód terenowych i miał umożliwić czołgom bojowym przekraczanie szerokich rowów i transzei. Faszyna była zwalniana i zrzucana z uchwytów z wnętrza czołgu bez narażania załogi na ogień przeciwnika. "C har Amphibie" (czołg pływający) - czołg bez wieży i nadbudowy, wyposażony w śrubę do poruszania się w wodzie, był wypróbowywany z powodzeniem przez koncern Renault w Sekwanie. "C har Poseur de Pont" (czołg mostowy) - po zdjęciu wieży zmontowano na specjalnych uchwytach jednoczęściowy most, który był przewożony nad czołgiem i wysuwany do przodu w celu położenia na przeszkodzie. Był to pierwszy tego typu czołg inżynieryjny. "Renault FT 31 7,5 mm"- po wprowadzeniu do armii karabinu maszynowego Ml931 A Reibell o kalibrze 7,5 mm zmodyfikowano jarzmo wieży, przystosowując je do nowej broni. W czołgu Renault FT 31 korzystano






72 CzĘść l

z przystosowanego do użycia na pozycjach stałych i w pojazdach opancerzonych karabinu maszynowego piechoty M1924/29, produkowanego przez fabryki rządowe w Chatellerault i St. Etienne. "Renault FT Kegresse-Hinstin"- czołg Renault z gumowymi gąsienicami (Modele 24/25)- był to jedyny model ze zmienionym podwoziem i gąsienicami. Nowe zawieszenie opracowano w zakładach Citroen na licencji Adolfa Kegresse. Pojazd posiadał dodane charakterystyczne koła z przodu i tyłu kadłuba, które poprawiały zdolność przekraczania rowów i wzniesień. Czołg był używany w czasie wojny w Maroku w 1925 roku, ale pomysł szybko porzucono ze względu na nietrwałość gąsienic, które szybko rozpadały się na kamienistej pustyni. Później powstał jeszcze jeden model tego czołgu, "Renault Kegresse-Hinstin M26/27", który miał stalowe wzmocnienia gąsienic i usunięte przednie, dodatkowe koła do przekraczania rowów 125•

Powstały jeszcze inne konstrukcje, z których żadna nie weszła do masowej produkcji. Jedną z najdziwniejszych był czołg Renault FT wyposażony w dwa ogromne wentylatory, którego zadaniem było usuwanie śniegu. Okres powojenny i fascynacja nową bronią, o której krążyła legenda, że wygrała wojnę dla państw Ententy, sprzyjał pojawianiu się najróżniejszych dziwnych innowacji. Niemniej na przebiegu działań wojennych największe piętno odcisnął masowo produkowany Renault FT uzbrojony w karabin maszynowy Hotchkiss albo w armatę Puteaux 3 7 mm.

5. UMUNDUROWANIE ZAŁÓG CZOŁGÓW RENAULT FT

W pierwszym okresie istnienia francuskiej broni pancernej załogi czołgów nie miały swojego odrębnego munduru ani kolorów broni. Żołnierze nosili mundury, w których przyszli z innych rodzajów broni, czyli najczęściej jednorzędowe, błękitne kurtki z siedmioma malowanymi na niebiesko guzikami, jakie nosiła piechota francuska. Do tego nosili błękitne spodnie, brązowe sznurowane trzewiki za kostkę i owijacze. Na kołnierzykach kurtki mieli czerwone łapki z wyhaftowanym niebieską nitką numerem jednostki, a brzeg naszywki był haftowany czerwoną nitką. Był to typowy system armii francuskiej, a kolor czerwony wskazywał na przynależność do artylerii jako rodzaju broni. Oznaki stopni o długości 35 mm były haftowane czerwoną albo złotą nitką na zewnętrznej stronie rękawów.

Oficerowie armii francuskiej nosili najczęściej mundury zamawiane u krawców, zatem różniące się od siebie w pewnych detalach. Kurtki mundurowe koloru błękitnego sięgały do połowy uda i mogły mieć kołnierzyk stojący, stojący załamany na końcach albo wykładany; dwie lub cztery kieszenie; guziki zakryte lub nie. Oznaki stopni noszono na rękawach w postaci złotych galonów o długości 35 mm. Oficerowie nosili trzy rodzaje butów: brązowe trzewiki za

125 Ibidem, s. 84.






74 Cz~ść I

- -

Maska na twarz używana (czasem) w czołgach . Maska była produkowana w Wielkiej Brytanii

i pewna ilość została dostarczona do jednostek francuskich.

kostki z owijaczami, trzewiki i skórzane zapinane na paski sztylpy albo sznuro

wane brązowe skórzane buty do kolan. Stroju dopełniał pas skórzany z mosięż

ną skuwką, dla oficerów z koalicyjką przez ramię. Załogi z upodobaniem nosiły

noże bojowe na paskach, a oficerowie służbową broń boczną w dużej, trójkąt

nej, skórzanej kaburze: pistolet Ruby albo 8 milimetrowy rewolwer Modele

d'Ordonnance 1892. Wewnątrz pojazdu noszono minimum wyposażenia,

żeby nie utrudniać sobie ruchów, niemniej każdy żołnierz miał ze sobą maskę

przeciwgazową, a często również chlebak. Wielu członków załóg wewnątrz po

jazdów nosiło czarne, dwurzędowe, skórzane kurtki do pół uda z wykładanym

dużym kołnierzem z czarnego sukna i dwoma rzędami czterech czarnych guzi

ków. Kurtki były wkładane na typowy błękitny mundur albo na granatowy, jed

noczęściowy drelich roboczy. Czołgi po raz pierwszy stały się odrębnym rodzajem sił zbrojnych dopiero

w roku 1918. Wtedy po raz pierwszy zaczęto formować kompanie, bataliony

i pułki czołgów, odchodząc od wcześniej używanej struktury artylerii z podzia

łem na baterie. Mundury w jednostkach czołgów pozostały nadal te same, ale

jako kolor nowej broni przyjęto barwę zieloną. Załogi czołgów zaczęły nosić na

kołnierzykach mundurów niebieskie łapki z numerem pułku haftowanym zie

loną nitką, a brzeg naszywki był obszyty na zielono 126•

Typowym nakryciem głowy załóg czołgów był hełm Adrian - często w zmo

dyfikowanej wersji, o czym niżej - przepisowe kepi piechoty, błękitna czapka

126 M. Windrow, Tank and AFV C rew Uniform s since 1916, Patrick Stephens, Cambridge 1979, s. 10.






76 Cz.ęść I

piechoty albo nieprzepisowy, ale popularny czarny lub ciemnogranatowy beret. Ponieważ berety nie zostały uregulowane żadnym rozkazem, miały różny krój i wielkość. Oficerowie nosili granatowe kepi z czerwonym deklem przeciętym skrzyżowanymi złotymi galonami. Załogi czołgów szybko przekonały się, że noszenie typowych hełmów francuskich Adrian wewnątrz pojazdów było niewygodne. Wystający daszek przeszkadzał w prowadzeniu obserwacji przez szczeliny i zahaczał w ciasnym wnętrzu o różne przyrządy. Początkowo członkowie załóg usuwali daszek na własną rękę i czasem przyczepiali wałek ze zrolowanego sukna lub skóry na przedzie hełmu. Ponieważ nie było przepisów odnośnie modyfikacji hełmów, robiono to na różne sposoby. Czasem usuwano daszekhełmu całkowicie, czasem zostawiano około 15 mm daszka, czasem zaś usuwano daszek z przodu i z tyłu hełmu oraz grzebień na górze, który zastępowano wałkiem ze zrolowanej skóry. Część załóg została wyposażona w dostarczone przez armię brytyjską osłony na oczy i twarz. Maska na twarz miała chronić przed przenikającymi przez szpary w pancerzu kawałkami kul karabinowych, drobnymi kropelkami roztopionego ołowiu, powstającymi przy strzelaniu w pancerz z broni ręcznej i maszynowej, oraz kawałkami stali odpryskującymi od wewnętrznych ścianek pancerza. Maska składała się z dwóch części: skórzanej i stalowej. Część skórzana, przylegająca bezpośrednio do twarzy, przypominała z wyglądu duże okulary i od wewnątrz była wyłożona miękkimi, skórzanymi podkładkami. Oczy były chronione przez stalowe zasłony z S wąskimi szczelinami. Poniżej wisiała na dwóch łańcuszkach maska ze stalowych kółek przypominająca fragment kolczugi, która zasłaniała dolną część twarzy. Maska była mocowana za pomocą dwóch par tasiemek wiązanych na tyle głowy. Maski były niewygodne i w ciemnym wnętrzu czołgu ograniczały widoczność, zatem członkowie załóg często rezygnowali z ich użycia.

W połowie 1918 roku gen. Estienne wydał polecenie zaprojektowania i wykonania hełmu przeznaczonego specjalnie dla załóg czołgów. Hełm otrzymał nazwę Modele 1919, ale istnieje prawdopodobieństwo, że został wydany i był noszony przez żołnierzy broni pancernej jeszcze przed zakończeniem wojny. Hełm miał skrócony grzebień, daszek na karku opadający pod ostrzejszym kątem niż w hełmach piechoty i poduszkę skórzaną z trzech warstw skóry przynitowaną na froncie 127•

Oznaki broni pancernej zostały wprowadzone oficjalnie 3 września 1917 roku. Oznaka w formie hełmu rycerskiego skierowanego w lewo i nałożonego na skrzyżowane lufy armatnie była haftowana czerwoną nicią i noszona na lewym rękawie kurtki powyżej łokcia. Oznaki były również noszone na hełmach i beretach, czasem na furażerkach. Oficerowie i podoficerowie nosili oznakę wykonaną ze złota albo srebra, natomiast szeregowi wyszywaną z jedwabiu. Takie insygnia nosił również osobisty proporzec gen. Estienne'a 128•

127 M. Haselgrove, B. Radovic, T he History ofthe Steel Helmet in the First World War, Schiffer Military History, Atglen PA 2006, s. 130.

128 M. Windrow, op. cit., s. 11.






Cz~śćll

CZOŁGI RENAULT FT W WOJSKU POLSKIM

l. POWSTANIE l. PUŁKU CZOŁGÓW

Emigracja polska we Francji od początku wojny starała się o utworzenie polskich jednostek wojskowych u boku Ententy. Pierwszą próbą było powoła

nie do życia 11Legionu Bajończyków" na bazie dekretu Ministerstwa Wojny z 21 sierpnia 1914 roku o wcielaniu obcokrajowców do wojska francuskiego. 11Bajończycy" wzięli udział w walkach na Froncie Zachodnim od kwietnia do czerwca 191 S roku, po czym oddział rozformowano ze względu na duże straty i brak uzupełnień 1• Rosja była przeciwna formowaniu odrębnych polskich jednostek wojskowych we Francji, oficjalnie stojąc na stanowisku, że Polacy są obywatelami rosyjskimi, a w rzeczywistości obawiając się rozbudzenia ducha narodowego wśród Polaków. Ambasador rosyjski w Paryżu kanałami dyplomatycznymi wywarł nacisk na rząd francuski, co spowodowało wstrzymanie tworzenia polskich jednostek wojskowych. Dopiero po obaleniu caratu w Rosji i opublikowaniu przez rosyjski Rząd Tymczasowy odezwy opowiadającej się za odbudową państwa polskiego wrócono do idei zorganizowania armii polskiej we Francji. 4 czerwca 1917 roku prezydent Francji Raymond Poincan! wydał dekret o formowaniu Armii Polskiej we Francji.

Pierwszy obóz wojskowy przyszłej Armii Polskiej powstał w Sille-le-Guillaume w departamencie Sarthe. Akcja werbunkowa we Francji przyniosła tylko częściowy sukces i została przesunięta do Stanów Zjednoczonych, Kanady i państw Ameryki Południowej. Podjęto też wysiłki w celu pozyskania ochotników spośród jeńców narodowości polskiej wcielonych do armii niemieckiej i austro-węgierskiej. W lipcu 1918 roku przybył z Rosji do Francji gen. Józef Haller, który 4 października 1918 roku objął dowodzenie Armią Polską. Z powodu powolnego postępu akcji werbunkowej początkowo utworzono tylko l. i 2. Dywizję Piechoty. Szybki rozwój Armii Polskiej nastąpił dopiero po zawar-

1 W. Gąsiorowski, Historja Armji Polskiej we Francji, Dom Książki Polskiej, Warszawa 1931, s. 135 i dalsze.






232 CzĘść II

nego, że gdy z projektem nazwy 11Czołg" wystąpił por. Władysław Kohutnicki [ ... ] została ona przyjęta i zatwierdzona, a smok ponad to stał się godłem pułku przez cały czas jego istnienia. Obok więc nazwy francuskiej 5 (która przetrwała do 15 października 1919 roku, to jest do przejścia pułku pod dowództwo polskie), pojawiła się nazwa polska: l pułk czołgów, początkowo z dodatkiem 11polskich"6 •

2. ORGANIZACJA l. PUI.KU CZOŁGÓW

l. pułk czołgów powstał z pięciu kompanii czołgów lekkich wydzielonych z francuskiego SOS. pułku czołgów. Skład pułku był oparty na organizacji formacji lekkich czołgów armii francuskiej zatwierdzonych przez Ministerstwo Wojny 8 listopada 1918.

W skład l. pułku czołgów weszły:

l. batalion czołgów • 343. kompania jako l. kompania

344. kompania jako 2. kompania 3. batalion czołgów • 340. kompania jako 3. kompania • 341. kompania jako 6. kompania • 342. kompania jako 7. kompania

oraz pluton transportowo-reperacyjny wydzielony z plutonu transportowo-reperacyjnego SOS. pułku czołgów, posiadający 56 samochodów różnych typów.

l. pułk w początkowym okresie swego istnienia przejął francuskie wzorce organizacyjne i składał się z pięciu kompanii czołgów Renault FT; każda kompania miała 24 czołgi w 3 plutonach po S czołgów (3 uzbrojone w armatki 37 mm i dwa w karabiny maszynowe Hotchkiss) oraz czołg dowódcy kompanii, ponadto S czołgów zapasowych i 3 czołgi w plutonie zaopatrzenia. W sumie na wyposażeniu pułku znalazło się 120 czołgów 7 ( 72 z armatkami Puteaux 3 7 mm i 48 z karabinami maszynowymi Hotchkiss 8 mm), 10 samochodów osobowych, 13 samochodów półciężarowych, 18 samochodów ciężarowych, S ciągników z przyczepkami, 2 ciągniki gąsienicowe, lO motocykli, lO rowerów, 8 kuchni polowych i 8 przyczep warsztatowych 8• Kompanie nosiły numery odpowiadające numeracji dywizji piechoty Armii Polskiej we Francji podległych gen. Józefowi Hallerowi, a zatem: 1., 2., 3., 6. i 7.

5 Nazwą francuską, o której mowa, była: "l-er Regiment des Chars Blindes Polonais", M. Żebrowski, Zarys Historii Polskiej Broni Pancernej 1918-1947, Zarząd Zrzeszenia Polskiej Broni Pancernej, London 1971, s. 31.

6 D. Radziwillowicz, op. cit., s. 52.

' Gen.JózefHallerw swoich wspomnieniach mylnie podaje liczbę czołgów w l. pułku czołgów na 70

sztuk, J. Haller, Pamiętniki, Londyn 1964, s. 188.

• H. Kowalski, Na 50-tą rocznicę przybycia czołgów z Francji do Polski, [w:] "Przegląd Kawalerii i Bro

ni Pancernej", Londyn 1969, Nr 54, s. 399.






252 Cz~ść II

4. CZOŁGI RENAULT FT W OBRONIE RZECZYPOSPOLITEJ. ROK 1920.

Na początku roku 1920 l. pułk czołgów, dowodzony od listopada 1919 roku przez mjr. Bogumiła Skibniewskiego, pozostawał w odwodzie. l. batalion czołgów (l. i 2. kompania) dowodzony przez kpt. AleksandraJózefowicza znajdował się pod komendą Frontu Litewsko-Białoruskiego z miejscem postoju w Wilnie. Kompaniami l. batalionu dowodzili: l.- kpt. Władysław Kohutnicki i 2.- por. Stanisław Jackowski. Dnia 27 maja 1920 l. kompania w składzie: S oficerów, 130 szeregowych, 24 czołgi, samochód osobowy i 4 ciężarówki została przeniesiona do dyspozycji l. Armii. 2. kompania w składzie: 123 szeregowych, 19 czołgów, samochód ciężarowy i 2 samochody półciężarowe została 7 lipca 1920 roku przydzielona do 2. Dywizji Litewsko-Białoruskiej 41 •

2. batalion czołgów (3. kompania i od 4 czerwca 1920 roku 4. kompania), dowodzony przez kpt. Henryka Romiszowskiego, pozostawał w dyspozycji Frontu Południowo-Wschodniego z miejscem postoju w Kijowie. Kompaniami 2. batalionu dowodzili: 3.- por. Władysław Liro i 4.- por. Leonard Lech. 18 maja 1920 roku 3. kompania miała w swoim składzie: S oficerów, 138 szeregowych, 24 czołgi, samochód osobowy i 4 ciężarówki. 4. kompania została powołana na front 30 maja 1920 roku w składzie: S oficerów, 130 szeregowych, 24 czołgi, samochód osobowy i 2 samochody półciężarowe 42 •

Przed rozpoczęciem działań wojennych ukazała się wydana przez Ministerstwo Spraw Wojskowych tajna "Instrukcja Użycia Czołgów" 43 . Instrukcja została zatwierdzona przez MSW 12 maja 1920 roku. W planach jej twórców regulowała zasady użycia i organizacji jednostek czołgów, współdziałania czołgów z artylerią i lotnictwem oraz zasady obrony przed natarciem czołgów.

Instrukcja w dziale "Zastosowanie czołgów" przewidywała, zgodnie z doświadczeniami pierwszej wojny światowej, użycie czołgów do działań ofensywnych przeciwko umocnieniom nieprzyjaciela i wyznaczała im rolę pomocniczą w stosunku do piechoty.

W dziale "Organizacja oddziałów" przewidywano, że w skład pułku czołgów wejdą trzy bataliony oraz kompania zapasowa i kompania reperacyjna. Batalion czołgów Renault FT miał etatowo 72 czołgi w trzech kompaniach. Każda kompania składała się z 24 czołgów i taboru (pięć samochodów ciężarowych i kuchnia polowa). Kompania dzieliła się na trzy plutony oraz czołg dowódcy kompanii i osiem czołgów zapasowych. Plutony składały się z pięciu czołgów każdy, w tym dwa czołgi z karabinami maszynowymi i trzy z działkami. Dodano uwagę, że plutonu nie należy nigdy dzielić.

41 M. Piwoszczuk, op. cit., s. 52. 42 Ibidem, s. 31.

43 "Instrukcja Użycia Czołgów", MSWojsk., Warszawa 1920, CAW Sygn. 12, Nr Inw. 1235, 1236.






CzoŁGI RENAULT FT w WOJSKU PoLSKIM 253

Dział 11Główne zasady użycia czołgów" podawał, że czołgi nie mogły być

użyte w oderwaniu od innych rodzajów broni, a szczególnie piechoty. Podkre

ślano konieczność zaskoczenia przeciwnika nagłym natarciem czołgów i wy

korzystania ich tylko w dużej liczbie. Instrukcja kładła nacisk na rozpoznanie

terenu natarcia, maskowanie i zwalczanie artylerii przeciwnika.

Dalsze działy opisywały sposoby transportu w pobliże frontu, współpracę

z artylerią i lotnictwem oraz współdziałanie z piechotą w natarciu. Piechota po

natknięciu się na opór przeciwnika miała pozwolić czołgom wysunąć się do

przodu i po przełamaniu obrony posuwać się w kierunku, w jakim idą czołgi. In

strukcja dopuszczała użycie czołgów do działań obronnych i wsparcia kontrata

ków piechoty. O kreślono wyraźnie odstępy między czołgami w natarciu na SO do

100 kroków. Łączność z dowództwem miała być utrzymywana przez gońców,

a na polu walki przez chorągiewki wysuwane z czołgu albo niesione przez piechotę.

Przewidywano również łączność radiową przez czołgi Renault TSF, ale dodano, że

takich pojazdów Polska nie posiadała. Podkreślano konieczność wykonania czte

rech do pięciu ćwiczeń piechoty z czołgami przed wykonaniem natarcia.

Na podstawie znajomości słabych punktów czołgu Renault FT instrukcja

podawała także sposoby zwalczania ataku czołgów. Kładziono nacisk na budo

wanie przeszkód terenowych, użycie dział polowych do strzelania na wprost

i środków bojowych piechoty. Jako słabe punkty czołgu wyliczono szczeliny

obserwacyjne i pokrywę silnika. Instrukcja była wzorowana na podobnych dokumentach francuskich, co spo

wodowało, że była bliższa warunkom Frontu Zachodniego niż warunkom, w ja

kich walczono podczas wojny 1920 roku. Organizacja pułku czołgów w sytuacji

Polski nie mogła być dotrzymana z powodu braku dostatecznej liczby wozów

bojowych i skromnego zaplecza technicznego. Instrukcja przewidywała trzy ba

taliony czołgów po 72 wozy bojowe w pułku, podczas gdy w tym okresie całko

wita liczba czołgów w Polsce nie przekraczała 120. W działaniach wojennych na

terenie Polski rzadko napotykano przygotowane i odrutowane pozycje obronne,

natomiast często dochodziło do walk spotkaniowych. Z tego powodu współdzia

łanie z artylerią i skromnym lotnictwem nie zdarzało się często. Masowe użycie

czołgów nie zostało wprowadzone w życie ani razu, a poszczególne kompanie

często działały w rozproszeniu. Zasada nie dzielenia plutonu czołgów była na

gminnie łamana, a piechota rzadko miała możliwość przeprowadzenia ćwiczeń z

czołgami. Dlatego 11lnstrukcja użycia czołgów" miała tylko nikły wpływ na spo

sób prowadzenia działań czołgów podczas wojny.

4.1.1. BATALION CZOŁGÓW

l. kompania l. batalionu czołgów została powołana na front 28 maja 1920

roku, już po rozpoczęciu majowej ofensywy Tuchaczewskiego. 31 maja 1920

roku l. kompania wraz z XXXIV Brygadą Piechoty wyruszyła na wypad w kie

runku Żar. Czołgi przewiezione koleją z Wilna wyładowano na stacji Krzywi

cze i nocnym marszem przesunięto na pozycje wyjściowe pod Żarami. Tym-






czolg renault-ft-powstanie-budowa-i-uzycie-w-boju-na-froncie-zachodnim

Education