cumhuriyetin kuruluﬂundan bugüne türk ekonomisinde temel ... 2007 tr/07altay.pdf · serbest...

67

Cumhuriyetin Kuruluflundan BugüneTürk Ekonomisinde Temel Dönüflümler-

Türk Ekonomisinde Temel Yap›salReformlar (1923-2007)

Doç. Dr. N. O¤uzhan Altay

Özet

Serbest piyasa ekonomisini biçimlendiren Klasik İktisadi Düşünce ileonun devamı niteliğindeki Neo-Klasik İktisadi Düşünce, ellili yıllar-dan itibaren daha da geliştirilerek Keynesyen Düşünce’nin yetmişliyılların ortalarında etkinliğini yitirmesi ile son otuz yıldır dünyaekonomisinin egemen iktisat düşüncesi halini almıştır. Günümüzdünyası ekonomisini tanımlayan Yeni Dünya Düzeni veya

K ü reselleşme süreci, klasik düşünce okullarının son halkasınıoluşturan New-Neo Klasik İktisat Düşüncesi’nin biçimlendirdiği birs o n u ç t u r. Türk ekonomisine bakıldığında; seksenli yıllard a ngünümüze gerçekleştirilen yapısal reformlar, mikro anlamda bireylerve işletmelerin, makro anlamda da ulusal ekonominin ve devletin buyeni düzene göre biçimlendirilmesine yönelik önermeleri içermekte-dir.

Cumhuriyet’in hemen öncesinde gerçekleştirilen İzmir İktisatKongresi (17 Şubat-4 Mart 1923) ile yeni Türk devletinin iktisadidüzeni ve sistemi şekillendirilmeye çalışılmıştır. 1923–1929 dönemindepiyasa koşullarının egemen olacağı iktisadi düzenin, kısaca kapita-lizmin yerleştirilmesi için iktisadi, siyasi ve idari re f o r m l a rgerçekleştirilirken, otuzlu yıllar zorunluluklar nedeniyle A t a t ü r könderliğinde Türk tipi bir devletçilik politikasını öne çıkarmıştır.Büyük savaş bir kapanma dönemidir. İkinci Dünya Savaşını izleyen1950–1960 döneminde; yeniden liberalleşme arayışları vard ı r. Budönemde piyasa ekonomisinin ve özel sektörün güçlendirileceği, batıdünyasının ekonomik düzeni ile bütünleşmenin hedeflendiği reform-lar ve politikalar uygulanmaya çalışılmıştır.

Altmışlı ve yetmişli yıllar planlı dönem veya karma ekonomi dönemibiçiminde tanımlanır. Türkiye’nin kalkınmasına yönelik yapısalreformlar, Hollandalı Nobel ekonomi ödülü sahibi J. Tinbergen’inöncülüğünde yürütülen çalışmaların sonucunda ortaya çıkan ve 1963yılından itibaren uygulanan beşer yıllık kalkınma planları kapsamındag e r ç e k l e ş t i r i l m i ş t i r. Dünya ekonomisindeki dönüşümün ve Türkekonomisindeki tıkanmaların bir sonucu olarak 24 Ocak 1980 tarihindeiktisadi istikrar kararlar uygulamaya konularak planlı dönem sona

Cumhuriyetin Kuruluflundan Bugüne Türk Ekonomisinde Temel Dönüflümler - Türk Ekonomisinde Temel Yap›sal Reformlar(1923-2007)

68

e rdirilmiş ve büyük liberalleşme dalgası başlatılmıştır. 1980–1988döneminde dış ticarette, 1989 yılından itibaren finansal liberalleşmehareketlerine uygun ortamın sağlanması için gerçekleştirilen yapısalreformlarla Türk ekonomisi yeni bir ivmenin içerisine girmiştir. Ancak,iktisadi krizler ve yüksek oranlarda seyreden enflasyon sürekli gün-demdedir. Geçmiş dönemlerde olduğu gibi, 1994 krizi sonrasında daUluslararası Para Fonu’nun (IMF) önerdiği yapısal reformlar sözkonusudur. Yapısal reform uygulamalarındaki yetersizlikler ve önlen-emeyen istikrarsızlık 1 Ocak 2000’de yeni bir IMF İstikrar Paketi’niortaya çıkarmış; buna rağmen, yanlış iktisat politikaları Türkekonomisini 21 Şubat 2001’de bir kez daha krize sürüklemiştir. 2001Mayıs’ında uygulamaya konulan ve günümüzde de etkilerinisürdüren Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı (GEGP) kapsamındakireformlarla hem yapısal dönüşüm, hem de istikrar yüksek maliyetler-le kalıcı kılınmaya çalışılmıştır.

Türkiye’de piyasa ekonomisinin işlerliği ve iktisadi istikrar adınauygulanan yapısal re f o r m l a rda iki dışsal unsur öne çıkmaktadır.Bunlar; 1958 yılında tam üyelik için müracaat edilen, günümüzde deaday ülke olarak ilişkileri sürdürülen Avrupa Birliği’ne (AB) uyumsüreci ve IMF öncülüğünde sürdürülen istikrar paketleridir.

Giriş

Osmanlı İmparatorluğu’nda liberal düşüncenin iktisadi ve politikalanlardaki somut etkileri, 1838 Balta Limanı Antlaşması ve hemen biryıl sonrasında ilan edilen Tanzimat Fermanı ile görülür. 1800’lü yıllarınsonları ile 1900’lu yılların başlarında İttihat ve Terakki Fırkası’nın ikti-dara gelmesiyle birlikte sürdürülen liberal ekonomi politikalarındanarzu edilen sonuçlar alınamamıştır. Liberal politikaların önerdiği dış


69

t i c a retin serbestleştirilmesi politikalarının sonucunda gümrüklerinİngiliz ve Fransız firmalar ile Osmanlıda yerleşik azınlıkların lehineuygulanması Ahilik Sistemine dayalı Osmanlı üretim düzenini olum-suz etkilemiş ve Ahilik Sistemi zaman içerisinde yok olmuştur. Ulusalve uluslararası düzeyde serbestliğe dayalı iktisadi liberalizm ya dadiğer bir anlatımla İngiliz Klasik İktisat Düşüncesi’ne yönelik tepkilerbu ve benzeri nedenlerle artarken, Alman romantiklerinin milliyetçidüşünceleri ve uyguladıkları milli iktisat politikalarının başarılarıOsmanlı’da taraftar toplamıştır. Bu süreç, bir yandan Türk mil-liyetçiliğinin gelişimini uyarırken, diğer yandan milli iktisat poli-tikaları Osmanlı’da 1914–1918 döneminde uygulanmıştır. İttihat veTerakki hükümetinin ikinci döneminde uygulanan milli iktisat poli-tikalarının teorik temelleri Alman A. Müller ve F. List’in görüşlerinedayanır. Sözü edilen düşünce akımı İngiliz mallarına karşı gümrükduvarlarının yükseltilmesini ve bu korumacı ortamda milli ser-mayedarın (ulusal girişimci) yetiştirilmesi ilkesine dayanmaktadır(Schmölders,1988:112 ve Savaş,1997:424–425).

Osmanlı İmparotorluğu’nun çökmesi ve Kurtuluş Savaşı sonrası kuru-lan yeni Türk Devleti’nin uyguladığı iktisat politikalarının yönü liber-al politikalarla şekillendirilmiştir. Ancak bu tercih, dönemlere görefarklılık göstermekle birlikte, otuzlu ve kırklı yılların zorunluluktandoğan farklılaşması dışında süreç hep liberal politikaların etkinliğialtındadır. Aşağıda Türk Ekonomisi, 1923 yılında cumhuriyetin kuru-luşundan günümüze dönemler itibariyle incelenirken iktisat poli-tikaları düzen, yapı ve süreç politikaları1 şeklinde ele alınacaktır. Bu


70

1 İktisat politikalarının düzen, yapı ve süreç politikaları şeklindeki ayrım için bkz. Tuchtfeldt,1988:4 ve Erkan, 1990.

doğrultuda bir yandan piyasa sisteminin yerleştirilmesi ve gelişti-

rilmesi, diğer yandan iktisadi istikrarın sağlanmasına yönelik yapısalreformlar ve politikalar sonuçlarıyla birlikte açıklanmaya çalışılacaktır.

1. 1923–1945 Döneminde Ulusal Gelişme Modeli’ni Belirleyen

Yapısal Reform Uğraşları

Yeni Türk devletinin iktisat politikalarının ve bu politikalara yön verenMustafa Kemal’in ekonomi politikası uygulamaları ve bireyin özgür-

leşmesi yönündeki uğraşları 1923–1938 döneminde yaşanmıştır.Atatürk’ün ölümü ve hemen bir yıl sonrasında başlayan dünya savaşı,

doğal olarak Türk Ekonomisi’nin daha da kapanmasına nedenolmuştur.

Cumhuriyet’in kuruluşundan önce Osmanlı kapitülasyonların etkisialtındadır ve bunlar Lozan Antlaşması ile kaldırılacaktır. Atatürk, 1

Mart 1922’de Meclis’te yaptığı bir konuşmada yabancılarınbağımsızlık öncesi elde ettikleri imtiyazları belirttikten sonra şöyledemektedir. “...Artık serbest ve bağımsız bir iktisadi hayata atılan

Türkiye için ekonomik hayatını boğmakta olan kapitülasyonlar yok-tur” (Nebioğlu, 1986:58). Bu ve benzeri görüşlerin şekillendirdiği

gelişme modeli aşağıda dönemler itibariyle açıklanmaktadır. Atatürkdönemindeki iktisat politikaları ve bu bağlamda kapitalist bir ekonomioluşturma çabaları; 1923–1929 döneminde özel girişimci veya özel sek-

tör öncelikli iken, ulusal ve uluslararası koşulların getirdiği sonuçlar1930–1938 döneminde kamu (devlet) girişimciliğine, diğer bir

anlatımla kamu sektörü önceliğine yöneltilmiştir. Kamu sektörününöncelikli olduğu bu dönem, devletçi ekonomi olarak tanımlanırkensosyalist ekonomi modelinden uzaktır.


71

a) Atatürk Döneminde Liberal Ekonominin Tesisi ve Ya p ı s a lReformlar (1923–1929)

Cumhuriyetin ilanından önce ve aynı zamanda Lozan görüşmelerininkilitlendiği bir dönemde düzenlenen İzmir İktisat Kongresi’nin (17Şubat–4 Mart 1923) açılışında yaptığı konuşmada Mustafa Kemal,ülkenin içinde bulunduğu zor koşulları belirterek, iktisadi ve siyasialanda elde edilen zaferlerin iktisadi zaferlerle bütünleştirilmesi gerek-tiğini belirtir. Bu doğrultuda çalışmalara başlayan İzmir İktisatKongresi, ziraat, sanayi, ticaret ve işçi kesimlerinden katılan 1135delege ile toplanmıştır. Kongre sonucunda 12 maddelik “Misak-i MilliEsasları” kabul edilerek bu sonuçlar, TBMM Başkanlığı’na ve BakanlarKurulu’na sunulmuştur. Bu esaslar özetle, Türkiye’nin kendi ulusalsınırları içerisinde bağımsız yaşayacağını, milli egemenliğin her şeyinüzerinde olduğundan hareketle Türk insanının çok çalışkan olduğunu,kesimler arasında herhangi bir çatışma olmadığını, Türklerin servet-lerinin farkında olduğu ve bunları korumak için çok çalışacağını vur-gulamaktadır. Öte yandan bildirinin dokuzuncu maddesinde, kenditoprağına, milletine, dinine, hayatına ve kurumlarına düşmanolmayan milletlerle dost olacağına ve bu yöndeki “ecnebi sermayeye”olumlu yaklaşacağı ifade edilmektedir (Afetinan, 1989).

Atatürk dönemi için çokça tartışılan yabancı sermaye konusunuÖkçün şöyle açıklamaktadır. “Bir başka deyimle, Cumhuriyet Rejimigenel olarak yabancı sermayeye değil, kapitüler ayrıcalık arayanyabancı sermayeye iyi gözle bakmamıştır ve kapitüler ayrıcalık ara-mayan yabancı sermaye de Cumhuriyet’in ilk yıllarında Türkiye’yegirmiştir” (Ökçün, 1971:5). Ancak buna karşın, aynı eserde belirtildiğiüzere, Lewis ve Karpat farklı yorumlar yapmaktadır. Atatürk’ün ve


72

dönemin İktisat Vekili Mahmut Esat’ın açış konuşmasında da yabancısermaye düşmanlığı yoktur ve bu konuşmalar Misak-ı Milli’ye girmişhükümlerdendir. Buradan da anlaşılacağı gibi yeni dönemin ve yeniTürk devletinin iktisat politikalarında yabancı sermaye gerekli bir gir-d i d i r. Çünkü ülkenin hangi koşullara sahip olduğu ortadadır.Ökçün’ün yukarıda kaynak gösterdiğimiz araştırmasında, 1920–1930yılları arasında Osmanlı ve sonrasında Türkiye’de kurulan anonimşirketlerin sermayelerinin yaklaşık yüzde 40’ı yabancı sermayeye aittir.Diğer taraftan, cumhuriyetin ilk yıllarında, özellikle sabit sermayeyatırımlarının (demiryolları, elektrik ve havagazı işletmeleri gibi)millileştirme politikaları da uygulanmıştır. Burada dikkate alınmasıg e reken ölçüt, imtiyaz elde etme amacını güden yatırımlard ı r.Atatürk’ün ekonomi politikaları buna karşıdır.

Geri kalmış bir tarım toplumunun bütün özelliklerini sergileyen Türkekonomisinin ilk yıllarında devlet desteğiyle girişimci bir sınıf yaniözel sektör yaratma çabası vardır. Milli İktisat Dönemi’nin korumacıve sanayileşmeci politikaları Lozan Antlaşması’nın sonucunda ortayaçıkan gümrük politikaları nedeniyle uygulama imkânı bulamamıştır( B o r a t a v, 1992:280). 17 Şubat 1923’de İzmir’de toplanan İktisatKongresi’nin sonuçları doğrultusunda piyasa koşullarının egemenolacağı iktisadi düzenin, kısaca kapitalizmin yerleştirilmesi için siyasive idari reformlar yanında iktisadi alanda da uygun politikalar izlen-miş ve reformlar gerçekleştirilmiştir. Bunlar iki noktada toplanabilir:

I. Ulusal girişimcileri özendirici yasal ve kurumsal teşvikler: Ülkeekonomisinin tarım sektörünün ağırlığına (yaklaşık %50) karşınsanayinin desteklenebilmesi için kurdurulan özel sermayeli İşBankası (1924) ile Sanayi ve Maadin Bankası (1927) ve 1927 yılında


73

çıkarılan Teşvik-i Sanayi Kanunu en önemli yapısal re f o r mç a l ı ş m a l a r ı d ı r. Diğer yandan ulusal girişimciliği özendirmeyönünde atılan temel adımlar, Boratav’ın (1992) ifadesiyle de “enetkili ve yaygın yöntem devlet tekellerinin imtiyazlı özel şahıs veşirketler” tarafından işletilmesidir. Kibrit ve çakmak, ispirto vealkollü içkiler, barut ve patlayıcı maddeler, petrol-benzin ithali vedört büyük limanın işletilmesi ile ilgili tekeller hep imtiyazlışirketlere verilmiş ve bu politikaları kurumsal teşvikler olarakdeğerlendirmek mümkündür.

II. Kapitalist bir süreç için gerekli olan kurumsal yapılanma vemülkiyet rejimi: Liberal ekonomi politikalarının uygulanabilmesive piyasa mekanizmasının sağlanabilmesi için gerekli düzenleme-ler için Aşar Ve rgisi örnek gösterilebilir. Tarım sektörününüzerindeki yüklerin kaldırılmasını ifade eden bu verg i n i nkaldırılması sanayi sektörüne sermaye aktarımının geciktirilme-sine neden olduğu söylenebilir. Bu süreç Japon kalkınmasınınkökenleri ile kıyaslandığında tam tersi gerçekleşmiştir.

Yukarıdaki reform niteliğindeki çalışmalarla birlikte; toplumda sosyo-kültürel alandaki yeni yapılanmaların yarattığı isteğe karşın, izlenilenliberal ekonomi politikalarda hedeflenen başarılar sağlanamamıştır.Çünkü teknoloji, parasal ve beşeri sermaye ile girişimci becerisindekieksiklikler bu politikaların başarılı olmasını etkilemiştir. Özetle budönem;

• ekonomik düzenin yerleştirilmesine yönelik politikaların yeter-sizliğine rağmen kapitalizmin temel kurumlarının oluşturulması,

• ekonomik istikrarın sağlanması ile


74

• sektörel destekler ve elde edilen sonuçlar yönünden başarılıdır.

Örneğin; 1923–1929 döneminde sanayi üretimi ortalaması %8,5,tarımsal üretim ortalaması %16,2 ve milli gelirdeki ortalama artış%10,9’dur. Diğer taraftan bu dönem dış dünyaya kapalı da değildir.Milli gelir içerisinde ihracat ve ithalatın payı sırasıyla %11 ve %15düzeylerinde olup bu rakamlar o dönem için küçümsenecek rakamlardeğildir (Altay, 2000:50). Keyder (1982) çalışmasında 1923–1929 döne-minde tarımsal üretimin yüzde 20’sinin ihraç edildiğini bildirmektedir.Boratav (1992) bu rakamı biraz abartılı bulmakla birlikte, aynı oranın1908–1914 dönemi ortalamasına göre yüzde 14 olduğunu yazmaktadır.Ancak kesin olan şey, henüz sanayileşmenin başlarında olan TürkiyeEkonomisi’nde ihracatı oluşturan ana kalemler tarımsal ve mineralhammaddelerdir.

İncelenen bu dönem, bir yandan ekonomik sistem olarak kapitalizmininşası, diğer yandan da ekonomik gelişmenin sağlanmasına yönelikliberal politikaların uygulandığı bir dönemdir. Boratav’ın belirttiğiüzere açık ekonomi koşullarında inşa vardır; ancak buna yönelikreformlar ve liberal iktisat politikaları ulusal iradenin kontrolü ilebelirlenmiş, uygulanmış ve sürdürülmüştür.

b) Atatürk Döneminde Devletçi Uygulamalar ve Yapısal ReformUğraşları (1930–1938)

Liberal politikalar 1923–1929 döneminde nispeten başarılı olsa da bazıiçsel ve dışsal gerekçeler bu dönemde kamu girişimciliğini veya Türktipi bir devletçilik modelini ortaya çıkarmıştır. Devletçilik modelininortaya çıkışı öncesinde yaklaşık iki yıllık bir dönemde korumacı poli-tikalar mevcut olup, devletçilik modeli bunun üzerine oturtulmuştur.


75

Bu dönem Türk ekonomi yazınında çoğunlukla Devletçi EkonomiDönemi olarak tanımlanır. Ancak bu model hem Sosyalist Devletçi

Modelden, hem de Keynesci kamu müdahale politikalarındanfarklıdır. Çünkü merkezi planlama anlayışının olmaması ve özel sek-törün güçsüzlüğü nedeniyle devletin girişimci olarak piyasalarda yer

alması ve Kamu İktisadi Teşebbüsleri’nin (KİT) kuruluşu sosyalistmodelden farklılığı getirmektedir. Keynesyen müdahale

politikalarında kamu işletmeciliğinin öne çıkarılması yerine para vemaliye politikaları ile piyasaya doğrudan ve dolaylı müdahaleler sözkonusudur. Dolayısıyla Atatürk döneminin ikinci yarısındaki poli-

tikalar Türk ekonomisin özgün bir niteliğini göstermektedir. Bu yenidönemi uyaran ve kamu sektörünün öne çıkarılmasını destekleyenunsurlar şöyle sıralanabilir (Parasız, 1998:29; Boratav, 1992:280).

• 1923–1929 döneminde uygulanan liberal iktisat politikalarındanarzu edilen başarıların sağlanamaması,

• 1929 Dünya Ekonomik Krizinin dünya, dolayısıyla ulusalekonomileri olumsuz etkilemesi,

• Klasik iktisat politikalarının arz fazlalığı şeklinde ortaya çıkankrizi yaratması ve devletin ekonomiye müdahalesini savunan ikti-

sadi yaklaşımların tartışılması,

• Sovyetler Birliği’nde uygulanan plana dayalı iktisat politikalarınınnispi başarıları ile bu sonuçların ülkede entellektüel düzeydetaraftar toplaması,

• Lozan Antlaşması’ndaki gümrük tarifeleri için konulan sınırlan-maların 1928 yılında sona ermesi,


76

• Osmanlı borçlarının ilk taksit ödemesinin 1929 yılında başlaması.Türkiye Cumhuriyeti, Lozan’da önüne getirilen savaş tazminat-larını kabul etmemekle birlikte Osmanlı’nın 300 Milyon (Altın)Lira olarak belirtilen ve yeni Türk Devleti’nin ödemesi gerektiğidayatılan borçların 86 Milyon lirasını kabul eder. 1929 yılındabaşlayan ödemeler 1954 yılında sona ermiştir. 1881 yılındaMuharrem Kararnamesi ile kurulan Osmanlı’nın vergi gelirlerineel koyma yetkisine sahip Düyun-u Umumiye ise Osmanlı İmpara-torluğu ile birlikte çökmüştür.

Bu koşullar altında uygulanan kamu (devlet) girişimciliği ekonomininfarklı sektörlerinde oluşturulan Kamu İktisadi Teşebbüsleri (KİT)aracılığıyla yürütülmüştür. Devlete ait büyük ölçekli fabrika ve işlet-melerin kuruluşu, 1933 yılında başlayan ve ikincisi 1936 yılındabaşlatılan beş yıllık sanayi planları kapsamında gerçekleştirilmiştir.Ekonomideki olumlu gelişmeleri yaratan temel dinamikler, özel sek-törün gelişmesini de içine alan korumacı ve dış ticareti denetleyici poli-tikalarla başlatılıp, 1932 yılından itibaren devletçilikle sürdürülen poli-tikalardır. Aynı yıllarda ortaya çıkan Kadrocular da Kemalist ideolojiyisistemleştirme çabası göstermişlerd i r2. Devletçilik, bir ilke olarakekonomik faaliyetler ile üretim ilişkileri ve sermaye birikiminin belir-lenmesinde öne çıkmıştır. Ancak devletçilik uygulaması kapitalistgelişme modelinin bir parçası olup dış dünya ile ülke içindeki zorluk-lardan kaynaklanan bir sonuçtan doğmuştur.

Özetle, devletçilik uygulaması sosyalist modelin devletçiliği değildir.Çünkü 1923 yılında başlatılan özel sektörün desteklenmesi politikaları


77

2 Kadro Hareketi, Kadro Dergisi etrafında 1932–1934 döneminde Türk devriminin ideolojisinisistemleştirme, daha doğrusu Kemalizmi oluşturma görevini üstlenmiştir (Ertan,1994:XIV).

devam etmektedir. Diğer taraftan bu dönemdeki dışa açıklık oranı dasanıldığı gibi Türk ekonomisinde bir kapanmayı değil, en azındandünya ekonomisindeki o yıllardaki gerilemeye rağmen sabit kaldığınıgöstermektedir (Akat,1984:29-30). İncelenen dönemde sanayi üretimiortalama %5 artmış, milli gelirdeki payı ise dönem sonunda yaklaşık%15’e yükselmiştir. Buna karşın tarım sektörü bir önceki döneme göredaha yavaş büyümüş (%0,4), milli gelir içerisindeki payı da %50’den%45’e gerilemiştir. Sanayileşme bu dönemde gerçek anlamda bir poli-tika değişkeni olarak alınmış ve ithal ikameci politikalar ağırlıklıbiçimde tüketim malları üretecek şekilde kurg u l a n m ı ş t ı r. Bununtemelleri 1933 yılında kabul edilip, 1934 yılında uygulamaya sokulanBirinci Beş Yıllık Sanayi Planı ile atılmış ve ilk planın süresi dolmadanhazırlanıp 1936 yılından başlayarak uygulanan İkinci Beş Yıllık SanayiPlanı ile de geliştirilmiştir.

İncelenen dönemin en önemli reformlarından diğer ikisi parasalhareketlerin kontrol altına alınmasını sağlayan yasal düzenleme ile birülke ekonomisinin vazgeçilmez otoritelerinden merkez bankasınınkurulmasıdır. Bunlar sırasıyla;

• 20 Şubat 1930 tarihin de çıkarılan, döviz ve dış ticaretin kontrolünüsağlayan Türk Parasının Kıymetini Koruma Kanunu ile

• 11 Haziran 1930 tarihinde 1715 sayılı yasayla kurulan TürkiyeCumhuriyet Merkez Bankası’dır.

Sözü edilen gelişmelerle birlikte Aşar Vergisi’nin kaldırılmasındansonra uygulanan Yol Vergisi, Lozan Antlaşması’nın hükümleri kap-samındaki dış ticarete yönelik düzenlemeler ile takas sistemi kap-samındaki Kliring (İkili) Anlaşmalar ve yeni kurulan kamu bankaları


78

dönemin ekonomiyi geliştirme adına uyguladığı diğer temel reformçalışmaları ve politikalarındandır.

c) Savaş Yılları Türk Ekonomisinde Yapısal Reformlar (1939–1945)

İkinci Dünya Savaşı yıllarında Türkiye, harp ekonomisi veya Erkan’ın(1987) deyişiyle kumanda ekonomisi koşullarını yaşamıştır. Döneminekonomik sorunlarını Boratav (1992) aşağıdaki şekilde tanımlamak-tadır: “Azalan üretim ve ithalat koşullarında oluşan darlıkların veönlenemeyen enflasyonist baskıların halk yığınlarının tahammülsınırını aşmasını önlemek ve büyük kentlerin beslenmesini, ısınmasınıve giyimini sağlamak”. Bu doğrultuda 1940–1945 dönemi ortalamasıdikkate alındığında;

• milli gelir % 6,3

• sanayi üretimi % 5,6 ve

• tarımsal üretim %7,2 oranında gerilemiştir.

Dönemin en belirgin uygulamaları, 1942 yılı Kasım’ında kabul edilenVarlık Vergisi Kanunu ile 1944 yılında kabul edilen Toprak MahsulleriVergisi’dir. Varlık Vergisi, ırk ve din ayrımına dayalı bir vergi uygula-ması olup, 114.000 vergi mükellefinden 315 Milyon Lira toplanmış,1400 vergi mükellefi vergilerini ödeyemedikleri için Aşkale’ye sevkedilmiştir (Boratav,1992:307). 1943 yılı verileri dikkate alındığındatoplanılan bu vergi milli gelirin %3,5’ine, kamu harcamalarının ise%38’ine denk gelmektedir. Savaş yılları izlenilen kontrollü politikalarısonucunda elde edilen gelirler ağırlıklı biçimde tarımsal ürünlerint i c a retinden sağlanmış, ücretlilerin milli gelirden aldığı paygerilemiştir. 1940 yılında ihracat 81, ithalat 50 milyon US$ olup, dönem


79

sonunda bu büyüklükler sırasıyla 168 ve 97 milyon US$ olarak gerçek-leşmiştir.

Savaş sonrası dönemi tanımlayan 1946–1950 dönemi Türkiye’desiyasal anlamda çok partili yaşama geçiş, iktisadi anlamda da liberalpolitikalara yeniden dönüş süre c i d i r. Savaş henüz sona ermedenAmerika’da gerçekleştirilen Bretton –Woods ekonomik konferansındabatı dünyasının iktisadi şekillendirilmesinin temelleri atılmıştır. Bunagöre dünya ekonomik düzeninin ödemeler dolaşımı, dış ticareti, güm-rük ve diğer para-kredi işlemleri gibi alanları yenilenmiştir. Bu doğrul-tuda ortaya çıkan Uluslararası Para Fonu (IMF) ve Dünya Bankası(WB) gibi ulus ötesi kurumlar aracılığıyla dünya ekonomisininyeniden şekillendirilmesi sürecine Türkiye’de dâhil olmuştur.

Tercihini kapitalist düzenin yerleştirilmesi ve bu doğrultuda açıkekonomi koşullarında fiyat istikrarını sağlayarak büyüyen bir ekono-miden yana koyan Türkiye, maalesef ekonomik istikrarını ilerleyeny ı l l a rda sürd ü re m e m i ş t i r. Seksenli yıllardan itibaren ana yönelimolarak bu hedef yeniden Türk Ekonomisinin merkezinde yer alacaktır.

2. Dünya Ekonomisiyle Bütünleşme Çabaları Altında LiberalPolitikalar ve Yapısal Reformlar (1945–1962)

İkinci Dünya Savaşı sonrasında uluslararası ekonomik düzen yenidenoluşturulmaya çalışılırken, iktisat politikalarına yön veren temel para-digma olan Keynesyen görüş, sabit döviz kuru altında yetmişli yıllarınbaşlarına kadar uygulama olanağı bulmuş ve yapısal re f o r m l a rAvrupa’da olduğu gibi Türkiye’de de Dünya Bankası ve MarshallPlanı kapsamında hız kazanmıştır. Türkiye batı dünyasının iktisadi vesiyasi tercihinden yana tavır koymuş ve tercihini liberal ve demokratik


80

dönüşümden yana kullanarak yapısal reformlar ve politikalarını özelsektör öncelikli belirlemiştir.

Savaş sonrası döneminin gelişmelerine koşut biçimde hazırlanıp,dönemin iktisat politikalarına yön veren 1947 Kalkınma Planı,ulaştırma, tarım ve enerji gibi altyapı yatırımları ile kırsal kesiminkalkındırılmasına öncelik verecek şekilde hazırlanmıştır (Kepenek-Yentürk: 2005:94). 1923–1950 arasında iktidarda olan Cumhuriyet HalkFırkasının (Partisinin), 1950 yılında iktidarı Demokrat Parti’ye bırak-masıyla birlikte Türkiye’de yeni bir dönem başlamıştır. Yeni dönemlebirlikte özellikle altyapı yatırımları hızlanmış, ancak 1950–1960 döne-minde bu faaliyetler yapısal bir dengeleme, zamanlama ve bir pro-gram kapsamında ortaya konamamıştır (Kılıçbay, 1984: 112). Diğertaraftan altyapı yatırımlarının bütçe imkânına bağlı olduğudüşünüldüğünde ellili yılların ikinci yarısındaki iktisadi sıkıntılar buanlamda birtakım sorunları da beraberinde getirmiştir.

Sanayileşme açısından bu dönem incelendiğinde; sistemli bir sana-yileşme politikasının olmadığı görülmektedir. İçe dönük sanayileşmemodelinin desteklenmesi ile birlikte ithalatta bir canlanma olmuş,ancak üretim dışa dönük olmadığı için ihracat sanayi ürünleri yerinegeleneksel ihraç malları olan tarımsal ve mineral hammaddeler lehinegelişmiştir. Bu dönemde sanayinin veya sanayicinin desteklenmesineyönelik ciddi anlamda yasal ve kurumsal bir gelişme de yoktur(Kepenek-Yentürk;2005:112). Dünya Bankası’nın öncülüğünde, TCMBile Hazine’nin katkıları ve özel sektör bankalarının ortaklığındaTürkiye Sınai ve Kalkınma Bankası kurulmuştur. Buna karşın yasaldestekleme yöntemlerine müracaat edilmemiştir. 1927 yılında çıkarılanTeşvik-i Sanayi Kanunu’nun süresi 1942 yılında dolmuş ve kırklı yıllar-


81

daki gibi bu dönemde de yeni bir teşvik kanunu hazırlanmamıştır, taki 1963 yılına kadar. Dolayısıyla Kılıçbay’ın belirttiği sistemli birsanayileşme politikası yoktur önermesinin haklılık payı vardır. Budönemle ilgili çalışma yapan iktisat tarihçilerinin ortak paydası, özel-likle 1946’dan sonra Türk siyasi yaşamının ilklerinden olan çok partiliyaşama geçiş ve ilerleyen dönemlerde köylerden kentlere yönelen göçh a reketleri ve ithalatla desteklenen tüketimdeki aşırı genişlemesanayicilerin özendirilmesini bir reform uygulamasından çokkendiliğinden ortaya çıkan bir sonuç olarak ortaya koymaktadır.Cumhuriyetle birlikte başlatılan ve ilerleyen dönemlerde desürdürülen döviz kazandırıcı işlemlerle kazanılan kamunun dövizvarlıkları, artan ithalatı başlangıç dönemlerinde finanse etmiş, ancakellili yılların ikinci yarısından itibaren süreç tersine işlemeyebaşlamıştır. Örneğin, ilk beş yıl büyüme ortalaması yüzde 11 iken, ikin-ci dönem -3,1’e kadar gerilemiştir. Dönem sonunda Türk Ekonomisi ilkkez kur ayarlaması ve istikrar tedbirleri ile karşılaşmıştır. Enflasyonlamücadele ve ihracatı arttırabilme hedeflerine dönük biçimde 1958yılında Uluslararası Para Fonu (IMF) ile ortaklaşa alınan istikrar ted-birleri kapsamında Türk Lirası (TL) değer yitirmiş 1US$=2,8 TL’den1US$=9 TL’ye düşürülmüştür.

Tarımsal alandaki iktisadi gelişmelerin bir anlamda öncüsü sayılabile-cek en önemli yapısal reform, hem 1945–1950 dönemi, hem de 1950yılında iktidara gelecek parti için çok önem kazanacak 11 Haziran 1945tarih ve 4738 sayılı Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu’dur. Piyasaekonomisinin kurumsal temellerinden birisini oluşturan özel mülkiyetrejimi sözü edilen kanun kapsamında iyi bir politika aracı olarak kul-lanılabilirdi. Fakat ilgili kanunun uygulanması genel anlamda kamuarazilerinin çiftçilere dağıtımı şeklinde gerçekleşmiştir. Bu kapsamda


82

yaklaşık 350.000 aileye 18 milyon dönüm toprak verilmesine rağmen,kanunda belirtilen kooperatifleşme, topraksız ve az topraklı köylününtarımsal üretimini arttırma ve desteklenmesi yönündeki hükümleruygulanmamıştır. Dolayısıyla savaş sonrası tarım sektörünün reformuanlamında çok büyük bir imkân ve zaman yitirilmiştir. Tarımsalreform çalışmaları o yıllarda gerçekleştirilmiş olsaydı, bugün hemülkede iç göç hareketlerinin olumsuz etkileri daha az olurdu, hem detarımsal üretim daha fazla arttırılabilirdi.

Kamu sektöründe üretilen mal ve hizmetlerin fiyatları daha düşüktutularak sanayiye sermaye desteği sağlanmış, diğer taraftan artankamu yatırımları özel sektörün gelişimini desteklemiştir. Bu dönemdekurulan kamu iktisadi teşebbüsleri (KİT) sırasıyla şunlardır. 1950yılında Makine Kimya Endüstrisi Kurumu (MKEK), 1952 yılındaGübre, Et ve Balık Kurumu (EBK), 1953’de Türkiye Çimento Sanayi ileAzot Kurumu, 1954 de Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO),1954 yılında Devlet Malzeme Ofisi (DMO), 1955 de Selüloz ve KağıtKurumu (SEKA) ile 1957 yılında kurulan Türkiye Kömür İşletmeler-i’dir (TKİ). Gerek bu dönemde kurulan kamu işletmeleri, gerekse otuz-lu yıllarda kurulanlar seksenli yıllardan itibaren özelleştirme kap-samına alınarak yerli ve yabancı sermaye kuruluşlarına satılmışlarveya bir kısmı da piyasalarda serbestliği sağlama adınakapatılmışlardır.

İncelenen bu dönemdeki en önemli gelişmelerden birisi de Türkiye’ninRoma Antlaşması’nın 238. maddesi uyarınca AET’ne “ortak üye”olmak amacıyla 31 Temmuz 1959 tarihinde Topluluklar Konseyi’nemüracaat etmesidir. AET Bakanlar Konseyi’nin 11 Eylül 1959’daTürkiye’nin talebini olumlu karşılaması ile ilişkiler resmen başlamıştır.


83

Ellili yılların ikinci yarısından itibaren başlayan ekonomikistikrarsızlık ilerleyen yıllarda siyasi çalkantıları beraberinde getirmişve 27 Mayıs 1960 tarihinde askeri yönetim iktidarı ele geçirmiştir.Altmışlı yılların başlarında hazırlanıp 1961 yılında kabul edilen yenianayasa ile merkezi bir planlama otoritesinin kurulması (DevletPlanlama Teşkilatı-DPT) ve onun hazırlayacağı beşer yıllık kalkınmaplanları yeni dönemin öncül gelişmeleri olmuştur.

3. Planlı Ekonomi ve Bunu Etkileyen Yapısal Reformlar(1963–1980)

Planlı dönem öncesinde kalkınmanın özel sektör veya devlet aracılığıile geliştirilmesi hep tartışma konusu edilmiştir. Ancak dönem dönempragmatik bir tutum içinde her iki kesimden de yararlanılmıştır.Örneğin 1930’larda devlete, 1950’lerde özel sektöre öncelik verilmesitemel politika olmuştur. Üstelik bu uygulamalara rağmen ülkeninkalkınma sorunları henüz çözülmemişti. İşte bu ortamda ve 1961Anayasası’nın “sosyal devlet” anlayışıyla uyum içerisinde, kaynaklarıdaha etkin kullanabilmek adına kalkınma plana bağlanmıştır (Erkan,1987:235). Ellili yılların özel kesime ve dışa açık modeli yerine, kamuişletmelerine ağırlığın verildiği, karma ekonomik sistem tercihiningeçerli olduğu bir dengeleme politikası yeni dönemin iktisat poli-tikalarının özünü oluşturmuştur (Kılıçbay, 1984:118).

Türk ekonomisindeki bu yeni yönelimin gerekçeleri iki noktada ifadeedilebilir. Bunlardan birincisi ellili yılların ikinci yarısındaki enflasyon,döviz sıkıntısı ve üretimdeki gerileme, diğeri de uygulanan poli-tikaların belli bir program ve stratejiden yoksun olması ile istikrarhedefinden uzaklaşılmasıdır. Bu gerekçeler, Kepenek-Yentürk (2005)çalışmasında belirtilen bürokrasinin planlama özlemiyle birleşerek


84

ekonomide planlama anlayışını öne çıkarmış ve Devlet PlanlamaTeşkilatı (DPT) kurulmuştur. Böylece iktisat politikaları ve uygula-maları belirli bir program, strateji, bilimsel yöntem ve tekniklerlesürdürülmüştür. DPT öncülüğünde kamu ve özel sektörün katılımı ilehazırlanan kalkınma planları 22 ve sonrasında 15 yıllık perspektiflerışığında beşer yıllık dönemler için hazırlanmıştır. Genellikle planlarınhedefleri şöyle olmuştur:

• Fiyat istikrarı hedefi ile hızlı büyüme birlikte dikkate alınmıştır,

• Adil ve eşit gelir dağılımı ile milli tasarrufları arttırma hedefivardır,

• İthal ikamesi politikasını izlemek ve Türk Lirasının dış değerinikorumak,

• Ücretleri artırarak sosyal dengeleme ve destekleme politikalarınısavunmak,

• Taban fiyat politikaları ile tarımsal gelirleri arttırmak,

• Kamu harcamalarını arttırma isteğinin vergi politikaları ve denkbütçe ile sürdürülmesi,

• KİT’lerin verimli çalışmasını desteklemek ve fiyat düzenleyicisiolmaları yönünde politikaları sürdürmektir (Kılıçbay,1984:127)

Ancak açıklıkla belirtmek gerekir ki, yukarıdaki hedefler arasındaçatışmalarda kaçınılmaz olmuştur. Sayılan bu hedefler doğrultusundahazırlanıp uygulanılan planlar, kamu sektörü için emredici, özel sektöriçin yol gösterici olmuştur. Dolayısıyla ekonomik gelişme ve karmaekonomik sistem için gerekli yapısal reformlar bu kapsamdadeğerlendirilmiştir.


85

Planlı dönem yetmişli yılların ortalarına kadar Türk Ekonomisinde

istikrarlı ve yüksek büyümenin yaşandığı bir dönem olarak tanımla-

nabilir. Dönem başı olan 1963 yılında 1968 yılı üretici fiyatları ile milli

gelir artış hızı yüzde 9,7, 1966’da yüzde12, 1971’de yüzde 10,2 iken

1980 yılında aynı oran yüzde -0,4’e gerilemiştir. Toptan Eşya Fiyatları

Endeksine (TEFE) göre enflasyon sırasıyla 1964 yılında 1,2, 1966’da 4,8,

1971’de 6,7 ve sonrasında iki haneli rakamlarla tanışan Türk

ekonomisinde 1971 yılında enflasyon 15,9 ve 1980 yılında o döneme

kadar tarihinin en yüksek oranı olan yüzde 107,2’dir. Yetmişli yılların

başları Türk ekonomisinin yanısıra dünya ekonomisi içinde bunalımlı

yıllar olacaktır. Çünkü;

1. 1970 yılında ABD’nin Bretton Woods para sistemine son vermesi

ve altına dayalı sabit kur rejiminden serbest (dalgalı-esnek) döviz

kuruna geçmesi,

2. 1973 ve 1974 yıllarındaki petrol krizi,

3. Özellikle Avrupa ekonomisinde çok yoğun görülen stagflasyon

olgusu gibi nedenler dünya ekonomisinin yeni yönünün

uyarıcıları olmuştur.

Bu süreç Kaynesyen iktisat politikaları ile sürdürülen sosyal refah

devleti anlayışı yerine, müdahalelerden kaçınan jandarma devlet

olgusunu ve bunu teorik temellerinin şekillendirdiği New-Neo Klasik

İktisat Politikalarını gündeme getirmiştir. Artık küresel ekonomi

koşulları yeni dünya düzeni tanımlaması altında yetmişli yılların son-

larından itibaren dünya ekonomisinde, 24 Ocak 1980 İstikrar Programı

aracılığıyla da Türkiye’de egemen olacaktır.


86

İncelenen dönemde Av rupa Ekonomik Topluluğu’nda da önemli

gelişmeler ortaya çıkmıştır. Örneğin Avrupa Para Birimi (ECU) ve

Sistemi gibi. Türkiye - Topluluk görüşmeleri 1960–1963 yılları arasında

da sürdürülmüş ve 12 Eylül 1963 tarihinde imzalanıp 1 Aralık 1963’de

yürürlüğe giren Ankara Anlaşması ile her iki taraf açısından yeni bir

dönem ve yükümlülük süreci aralanmıştır. Bu Anlaşma, Türkiye’yi

AET ile Gümrük Birliğine götürecek ve ileride tam üye durumuna so-

kabilecek bir ortaklık belgesidir. Bu nedenle Türkiye, yükümlüklerini

büyük bir özveri ile yerine getirmiş ve bugün de getirmeye devam

etmektedir. Ancak aynı özveri Avrupa Birliği içinde geçerlidir ve bun-

ların karşılanması gerekir. Örneğin mali yükümlülükler gibi.

4. Dünya Ekonomisi ile Yeniden Bütünleşme Süreci ve Finansal

Reformlar (1980–1999)

24 Ocak 1980 istikrar kararları ile Türk ekonomisinin temel paradig-

ması başta olmak üzere ekonomik düzen politikaları, kalkınma strate-

jileri, devletin rolü ve bürokratik mekanizmalar değişime uğramıştır.

Keynesyen iktisadi düşüncenin egemen olduğu dönemler, yerini New-

Neo Klasik politikalara bırakmıştır. Örneğin, monetarist para poli-

tikaları ile devletin sosyal ve ekonomik fonksiyonları yerine klasik ikti-

sadın temel önermelerinden olan devletin küçültülmesi politikaları

siyasi ve ekonomi otoritelerince uygulamaya geçirilmiştir. Ekonomik

düzen ve sistem politikaları kapsamında “Karma Ekonomi” yerine

“Serbest Piyasa Ekonomisi” temel yaklaşım olmuştur. Kalkınma strate-

ji tercihi doğrultusunda ihracata yönelik sanayileşme stratejisi, altmışlı

ve yetmişli yıllarda uygulanan ithal ikameci sanayileşme stratejisinin

yerini almıştır.


87

İstikrar Kararları ile birlikte küresel ekonomiye uyum süre c i

başlatılmıştır3. Seksenli yıllardaki yapısal reform faaliyetleri ve uygu-

lanan iktisat politikaları bu nedenle uyumu gerçekleştirmeye yönelik

k a r a r l a rd ı r. Kararlar yetmişli yılların ortalarından itibaren IMF

öncülüğünde yürütülen klasik istikrar paketlerinin temel unsurlarını

içermektedir. Bu bağlamda 24 Ocak 1980 İstikrar Paketi’nin amaçları;

• ödemeler dengesinin düzeltilmesi,

• enflasyonun kontrol altına alınması ve

• etkin bir kaynak dağılımını sağlayacak bir fiyat sisteminin

oluşturulması ile

• sorunsuz yürütülen bir dış borç düzeninin kurulmasını içermekte-

dir.

Araçlarına bakıldığında;

• para ve döviz piyasalarında faiz oranları ve döviz kuru fiyatları

başta olmak üzere enflasyon oranının altındaki fiyatları ayarlamak

(örneğin, negatif faiz politikası yerine pozitif faiz gibi),

• dış ticarette kontroller gibi piyasa dengesini olumsuz etkileyecek

kamu müdahalelerinin kaldırılması,

• kamu açıklarının kaldırılması ve

• ücretlerin dondurulması uygulamaları görülmektedir.


88

3 Kadro Hareketi, Kadro Dergisi etrafında 1932–1934 döneminde Türk devriminin ideolojisinisistemleştirme, daha doğrusu Kemalizmi oluşturma görevini üstlenmiştir (Ertan,1994:XIV).

Amaçların belirtilen araçlarla gerçekleştirilebilmesi için özellikleyapısal reform kararlarına da ihtiyaç duyulmuş ve bu kapsamda;

• Kamu İktisadi Teşebbüsleri’nin (KİT) rasyonelleştirilmesi,

• dış ticaretin ve finansal kesimin serbestleştirilmesi (liberalleşti-rilmesi),

• vergi sistemi reformu sayılmıştır.

Dikkatle incelendiğinde yeni dönem; küresel ekonomik düzene ente-grasyonla birlikte piyasa ekonomisinin gerçek anlamda kurulmasına

dönük ilk ciddi önlemlerin alınmasını, kamu sektörününküçültülmesini ve ekonomiye müdahale araçlarının daraltılmasınıi ç e r m e k t e d i r. Alınan kararların uygulanabilmesi ve arzu edilen

amaçlara ulaşabilmek için gerekli sosyo-ekonomik ortam ile siyasalistikrar ortamı 12 Eylül 1980 tarihinde sivil iktidarı deviren askeriyönetim tarafından sağlanmıştır. Askeri yönetimle birlikte 1980–1983

döneminde, Kazgan’ın (1994) ifadesiyle tipik bir istikrar programıuygulanması vardır. 1984–1988 dönemi, yeniden demokrasiye geçişlebirlikte ekonomide kamu müdahalelerinin en aza indirgenebilmesini

sağlayan yapısal reformların yanında ihracata yönelik sanayileşmestratejisi ile başlatılan dış ticarette serbestleştirme politikaları vardır.1989 yılındaki Türk Parasının Kıymetini Koruma Kanunu’nda yapılan

değişikliklerle; TL’nin konvertibilitesi, finansal serbestleştirme veözelleştirme süreci aşamasına geçilmiştir (Kazgan,1994:185).

Finansal serbestleştirme seksenli yılların sonlarından itibaren Türkekonomisinin en temel unsurlarındandır. Tarım, sanayi ve bilişim sek-törü bu toplantının başka bir oturumunda tartışıldığı için finans kes-


89

imine yönelik yapısal reformlar yazarın geçmiş çalışmaları da dikkatealınarak daha detaylı incelenmektedir.

a) Finans Kesiminin Liberalleştirilmesine Yönelik Reform vePolitikalar

Bu süreç 24 Ocak 1980 İstikrar Tedbirleri’nden itibaren para-kredi vesermaye piyasalarında aşağıdaki şekilde sürdürülmüştür (Altay,2006):

I. Faiz hadleri serbestleştirilerek, genel olarak pozitif reel faiz uygu-laması geçerli kılınmıştır.

II. Yeni yasal ve kurumsal düzenlemelerle T.C. Merkez Bankası’nın

yetkileri genişletilip, mali sisteme müdahale araçları çeşitlendiril-miştir.

III. Kamu otoritesi olarak Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) oluşturul-

muştur.

24 Ocak 1980 sonrasında piyasa faiz oranlarındaki yükselme, reel gelir-leri düşen kesimlerin ek gelir arayışlarına yanıt vermiş ve bu şekilde

finansal ilişkiler hızla gelişmeye başlamıştır. Söz konusu gelişmelersağlıksız bir biçimde yaşanmıştır. Çünkü;

I. Bu finansal ilişkiler, yasal-kurumsal hiçbir düzenlemenin olmadığıbir ortamda, kendiliğinden ortaya çıkmışlardır,

II. Finansal ilişkiler içerisinde borç-alacak ilişkisi, ortaklık yaratan

sermaye ilişkisi aleyhinde büyümüştür,

III. Sermaye ilişkisinin yanısıra, borç-alacak ilişkilerinde de genelkabul görmüş finansal kurallara uyulmamıştır,


90

IV. Devlet, gelişmelerde düzenleyici ve denetleyici bir rol oynamakyerine, yalnızca izleyici olarak kalmıştır.

Yukarıda açıklanan gelişmelerin ilk sonucu, 28 Temmuz 1981’de kabuledilen ve 30 Temmuz 1981 günü yürürlüğe giren 2499 sayılı SermayePiyasası Kanunu olmuştur. Kanun kapsamında, denetleme vekamuoyunu aydınlatma ilkeleri ağırlık taşımaktadır. Kanun’unçıkarılmasından bir yıl sonra, 1982 yılında sermaye piyasalarınındüzenleme, gözetim ve denetiminden sorumlu bir kamu otoritesiolarak Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) oluşturu l m u ş t u r. Sermayepiyasalarında önemli yenilikler gerçekleştirilmesine rağmen seksenliyılların ilk yarısında hisse senedi piyasasında beklenen ölçüde gelişmesağlanamamıştır. İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’nın (İMKB) 1986yılında faaliyete geçirilmesine kadar, bu piyasa için yeterli alt yapınınolmaması gelişmenin önündeki temel engeldir.

24 Ocak 1980 kararları ile başlatılan finansal sektörün liberalleştirilme-si uygulamalarının iki temel hedefi, iç talebi kısarak artan ölçüde ihraçedilebilir ürün fazlası yaratmak ve iç tasarruf artışıyla cari işlemleraçığını kapatmak suretiyle büyüyen dış borç servislerini karşılamaktı.Bu temel felsefe içinde para ve sermaye piyasalarına adeta tali bir işlevatfedilmişti. Bunun bir nedeninin, bankerler krizi ile yıpranmışpiyasaya fazla güvenilmemesi olduğu söylenebilir. Buradaki önceliğinpiyasadan bir şey beklemek yerine ona çeki düzen vermek olmasıgayet doğaldır. Ancak, borsanın kuruluşu ile yasal düzenlemeleringecikmesi verimliliği olumsuz etkilemiştir. Alt dönemler itibariyleyaşanılan bu olumsuzluklar şunlardır:

*1980–1985 yılları arasındaki dönemde toplam tasarrufların gerilemesiönlenememiş,


91

*1986–1990 döneminde artmaya başlayan özel tasarruf fazlası kamu içborçlanmasına yöneltilmeye başlanmıştır.

*1986–1990 döneminde, İMKB’nin yeniden faaliyete geçmesinerağmen, kamu rasyonel olmayan bir finansal yaklaşımla büyük pro-jelerini kısa vadeli ve yüksek maliyetli fonlarla finanse etmeyebaşlamış ve dolayısıyla sermaye piyasalarının doğru bir çizgidegelişebilmesi engellenmiştir.

*Seksenli yıllar biterken yüksek getirili ve özel vergi teşvikli kamu içborçlanmasının uymadığı bir ekonomi, diğer bir tanımla rantekonomisi ortaya çıkmıştır.

1980’li yıllarda uygulanan ekonomi politikalarının para ve sermayepiyasaları açısından analizinde, dış ticaret ve kambiyo rejiminin libe-ralleşmesi kapsamında gerçekleştirilen Türk Parasının KıymetiniKoruma Yasası’nda yapılan değişiklikler ayrı bir öneme sahiptir. 1984yılından itibaren, Türk vatandaşlarının kaynağı sorulmadan dövizbozdurabilmeleri ya da döviz tevdiat hesabı açtırabilmeleri ile dövizeendeksli borçlanma aracı ihracı ve sermaye hareketlerinin serbestbırakılması mümkün kılınmıştır. Bu sayede, ülkeye yabancı sermayegirişinde bir artış görülmekle birlikte, ekonomide dolarizasyon vesıcak paranın egemen olacağı bir sürecin sinyallerinin görüldüğüsöylenebilir. Kambiyo rejiminin yumuşatılması, vergi düzenlemeleriile yeterince desteklenmiş ve sermaye piyasalarında yabancı portföyyatırımcıları açısından elverişli bir zemin yaratılmıştır.

Seksenli yıllar finans sektöründeki yapısal reform uğraşları dikkatealındığında bu gelişmeler sermaye piyasaları açısından dört alt gruptaincelenebilir (Dura, 1993: 16):


92

• 1980–1982 dönemi, Sermaye Piyasası Kanunu’nun çıkarılması veKurul’un oluşturulması dönemini kapsamaktadır.

• 1982–1986 yılları arasında sermaye piyasalarının kurumsal altyapısı düzenlenmeye çalışılmış ve İMKB kurulmuştur. Ayrıca, bi-rincil ve ikincil piyasalarda aracılık edecek kurumların faaliyettanımları ve yetkileri düzenlenmiştir. Kamu işletmelerinin(KİT’lerin) özelleştirilmeleri ve özel firmaların halka arzlarınıdüzenleyecek menkul kıymet ihraçlarının yöntem ve şekilleribelirlenmiştir.

• 1986–1989 dönemi, geçen altı yılda kurulan altyapınınsonuçlarının alındığı yıllard ı r. Bu dönemde nispeten menkulkıymetlerin kullanımı yaygınlaşmış, aracı kuruluşlar ve yatırımfonları gibi kurumlara işlerlik sağlanmıştır. Bankalar açısından çokönemli bir gelişme sermaye piyasası birimlerini kurmalarıdır. Fontalep eden kuruluşlar olarak firmalar, muhasebe standartlarınıSermaye Piyasası Kurulu düzenlemelerine uygun halegetirmişlerdir.

• 1989–1991 dönemi, sermaye piyasası araçlarında ve piyasa hac-minde yaşanan sayısal gelişmelerin yanı sıra, işletmelerin halkaarzlarında hisse senetlerinin nominal değerleri yerine piyasadeğeri yönteminin kullanımı yaygınlaşmıştır. Diğer önemli birniteliksel gelişme, 32 Sayılı kararla birlikte, yabancıların ulusalpiyasalardan hisse senedi almalarının mümkün olabilmesidir.

Yukarıda sözü edilen Yasa’nın uygulanması sırasında Türkiye’de vedünyada görülen hızlı gelişmeler sonucunda, 1992 yılında, bu kez ser-maye piyasalarının daha geniş kapsamlı bir reformlar demeti içindeyeniden ele alınması ihtiyacı ortaya çıkmıştır.


93

b) Türk Finans Piyasalarındaki Yenilenme Gerekçeleri

Türk finans piyasalarındaki yenilenme gerekçelerini kısaca açıklamak-

ta yarar vardır.

I. Kamu Finansmanında Gözlemlenen Sorunlar: Özellikle 1984 son-

rasında uygulanan ekonomi politikaları, kamu borçlanmasını ve

borçlanma gereğini sürekli arttırmış ve kamu kesiminin kaynakları

daha çok yutmasına neden olmuştur. Kamu, banka kaynaklarının

kendine yönelmesini, yüksek reel faiz uygulayarak sağlama yolu-

na gitmiştir. Bu ortamda, uygulanan düşük kur politikası dış

borçlanmanın cazibesini arttırarak, kamu finansmanı üzerinde

büyük bir baskı yaratmıştır. Alt yapı gibi uzun vadeli yatırımlar

giderek daha çok kısa vadeli ve yüksek maliyetli finansal kay-

naklardan sağlanmaya başlanmıştır (Türel,1993:161). Kaynakların

bu şekilde kamuya akması nedeniyle özel sektöre verilebilecek

kredi hacminde daralma baş göstermiştir.

II. Banka Egemenliği: Kamu borçlanma gereğinin hızlı artışına bağlı

olarak bankalar, finans kesiminin adeta tek ekseni haline gelmiştir.

Ancak bankaların iç yapılarındaki, yüksek faize dayalı batık

krediler, iştirak ve gayrimenkul yatırımlarının artması, yüksek

enflasyonda karlılıklarını koruma kaygısı, devletin munzam

karşılık, disponibilite, fon ve vergi yükleri gibi sorun ve bozul-

malar dönemin önemli bir sıkıntı kaynağı olmuştur. Dış ticaret ve

kambiyo rejiminin liberalleştirilmesine koşut olarak ortaya çıkan,

döviz kazandırıcı cazip alternatiflere rağmen bankaların fon aktar-

ma maliyetleri sürekli yüksek kalmıştır.


94

III. Finans Kesiminde Rekabet Eksikliği: Bankalar haricindeki finanskuruluşlarının daha emekleme çağında olduğu bir ortamda, gerekbankalar arası gerekse diğer finans kuruluşları arası rekabetingelişmemiş olması fon aktarma maliyetlerini arttıran diğer bir et-kendir. Sermaye piyasaları tam olarak gelişmediği için menkulkıymet borsaları ve finansal araçlar da yeterince çeşitlenip, zengin-leşmemiş ve bunlar arasında rekabet ortaya çıkamamıştır.Uluslararası piyasalarda bankalar, varlıklarını ve yükümlülükleri-ni oluşturan kalemlerde, diğer finans kurumları ve sermayepiyasalarıyla yoğun bir rekabet içerisindedir. Pasif kalemlerdekirekabet, sigorta şirketleri ve diğer finansal kurumların bankalarınen büyük fon kaynağı olan mevduatlara yönelmesinden kay-n a k l a n m a k t a d ı r. Türk bankacılık sektöründe gerek finansalkurumlar, gerekse bankacılık piyasası içerisinde rekabetin yete-rince gelişemediği görülmektedir. Bunun iki nedeni, bankacılık sis-teminin oligopolcu yapısı ile kamu bankalarının sistem içerisinde-ki alt oligopolcu bir yapı arz etmesidir. Durum böyle olunca sis-temde rekabetten söz etmek mümkün görünmemektedir.

IV. Dünyadaki Hızlı Gelişmelere Uyum Sağlama: Özellikle, 1987krizinin ardından gelişmiş sermaye piyasalarında gözlemlenenderegulation süreci ile emerging market denilen gelişmekte olanpiyasalardaki özelleştirme ve halka açılma salgısının ateşlediğigloballeşme olgusu, bu hızlı gelişmelere ayak uyduracakadımların atılmasını gerektirmiştir.

Ancak tüm bu koşulların yanı sıra, finans kesiminde yenilenmearayışlarını hazırlayan en önemli faktör, serbest piyasa ekonomisianlayışında ve bunun en önemli destekleyicisi konumundaki finanspiyasalarının öneminin kavranmasıyla ilgilidir. Sermaye piyasalarının


95

serbest piyasa düzenine yönelen ekonominin alt yapı eksiklikleriningiderilmesindeki önemi artık kavranmaya başlanmıştır. Ayrıca, dok-sanlı yılların başından itibaren krize hızla sürüklendiği belli olanülkemiz için, sermaye piyasalarının diğer yapısal reformlarla birlikte(kamu kesimi, yerel yönetimler, vergi ve sosyal güvenlik reformlarıgibi) kalıcı çözümler üretilmesindeki anahtar rolü önemsenmektedir.Finansal kesimde sürdürülen yenilenme uğraşlarının altında, sermayepiyasalarının ekonomik ve sosyal tüm alanlarda yaratıcı alternatiflersunma yeteneğinin anlaşılması yatmaktadır. Bu bağlamda özellikle,bölgesel kalkınma, gelir dağılımı adaletsizliği, konut soru n u ,özelleştirme, küçük ve orta ölçekli işletmelerin finansman sorunlarıgibi önemli konularda sermaye piyasalarının işlevinin kavranmayabaşladığı görülmektedir.

c) Finansal Piyasalardaki Reform Uğraşlarının Amaçları veSonuçları:

Finans kesiminde yenilenme, ekonominin belirlenen hedeflereulaşmasında önemli bir rol üstlenmiştir. Reform, öncelikle sermayepiyasalarının yeniden yapılandırılmasına yönelmiş ve bu çerçevede ilkadım olarak 1982 tarihli Sermaye Piyasası Yasası değiştirilmiştir.Finans kesimindeki yenilenmenin amaçları şöyle sıralanabilir:

I. Sermaye piyasalarında açıklığı, istikrarı ve güveni sağlamak,

II. Sermaye piyasalarında piyasa mekanizmasının işleyişiniyaygınlaştırıp, etkinleştirmek için;

• İzin sisteminden kayıt sistemine geçilmesi,

• Gereksinim duyulan finansal araçların ekonomiye kazandırılması,

• Enformasyon miktar ve kalitesinin arttırılması,


96

III. Üretim, yatırım, ihracat ve özelleştirmeye ilişkin finansal altyapıyıgüçlendirmek için;

• Sermaye piyasalarından özel sektörün daha etkin yararlanmasınınsağlanması,

• KİT’lerin mali bünyelerinin düzeltilmesi,

• Bölgesel kalkınmanın kaynak sorunlarının sermaye piyasalarıaracılığı ile çözülmesi,

IV. Yeni finansal araç kurum ve piyasalar ile bunlar arasındaki reka-beti geliştirmeyi ve bu suretle;

• Mali piyasaların zenginleşmesinin ve derinleşmesinin sağlanması,

• Reel kredi maliyetlerinin düşürülmesi,

• Fon aktarma maliyetlerinin azaltılması,

• Faktör fiyat ve paylarında dünya ile bütünleşmenin gerçekleştir-ilmesi,

V. Sermayeyi tabana yayma doğrultusunda;

• Gelir dağılımının düzeltilmesi,

• Ekonomide demokrasinin ve sosyal güvenliğin sağlanması ile

IV. Finansal yapı ve uygulamalarda ileri ülke standartları ile bütün-leştirilmesi amaçlanmıştır.

Avrupa Birliğine tam üyelik yolunda ilerleyen bir ülke açısındanyapılan bu çalışmalar sermaye piyasalarının uyumu için başlangıçadımlarıdır. Türkiye’nin sermaye piyasaları alanında yürüttüğü yeni-l i k l e r, AB ile uyum dışında ekonomik gelişmişlik ve re k a b e t


97

olanaklarını Birlik ülkeleri seviyesine taşıması bakımından da önemkazanmaktadır (Tezcanlı-Erdoğan, 1996:281).

Yukarıda sözü edilen amaçlara ulaşılabilmesi için gerekli araçlaraşağıdaki gibi belirlenmiştir:

i - Yeni finansal enstrümanlar. Örneğin, varlığa dayalı menkulkıymetler, oydan yoksun hisse senetleri, A tipi yatırım fonu katılmabelgeleri, altına ve gayrimenkule dayalı menkul kıymetler gibi.

ii-Yeni finans kurumları. Örnek verilecek olursa, risk sermayesi kuru-mu, genel finans ortaklıkları, portföy yönetimi ve yatırımdanışmanlığı, takas ve saklama kurumu, gayrimenkul yatırımortaklıkları ve rating kuruluşları gibi.

iii-Yeni finansal piyasalar. Örneğin, altın borsası, vadeli işlem ve opsi-yon borsaları, bölgesel borsalar ve elektronik tezgah üstü piyasalar vb.gibi belirlenmiştir.

Para ve kredi piyasalarındaki gelişmeler dikkate alındığında da Türkbankacılık sistemi, küreselleşme eğilimleri ve 1980 sonrası finanspiyasalarında yapılan reformlarla ihtisas bankacılığına doğru yön-lendirilmeye çalışılmıştır. Ancak sistem, Kıta Avrupa’sının üniversal( e v rensel) bankacılık sisteminden kopmamıştır (Türel, 1993:209).Türkiye’de bankacılık özetle, seksenli yılların başlarında ABD veİngiltere’de uygulanan piyasaya dayanan ihtisas bankacılığına doğrukaydırılmaya çalışılmasına rağmen kurumlara dayalı evre n s e lbankacılık modeli etkisini günümüzde de sürdürmektedir. Ancakgünümüzde küresel yabancı bankalar temel aktör olmuşlardır.

Ülkemizde yatırım ve kalkınma bankacılığının ki özel sektörün yoğunbiçimde faaliyet gösterdiği yatırım bankaları bütün destekleri görme-sine rağmen, bankacılık sistemindeki etkinlikleri çok azdır. Türk finans


98

piyasalarında bankacılık sektörü, doksanlı yıllar boyunca kısa vadelifonlarla kamu kaynaklarına yatırım yaparak çalışmıştır. Diğer taraftanilerleyen kısımda da anlatılacağı üzere 2000–2007 dönemindesürdürülen istikrar programlarının ana konularından birisi süreklibiçimde finans (mali) kesimi reformu olmuştur.

Türk finans kesiminin bankacılık sektörü ağırlıklı olması ve uygulananistikrar programlarının gereği “güçlü ekonomi güçlü bankacılık” slo-ganları ile yürütülen bankacılık piyasasına yönelik faaliyetlerin sonu-cunda 1994–2007 yıllarında Türk bankacılık sektörünün gelişimi bankagrupları dikkate alınarak aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.

TABLO 1: TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜNÜN GELİŞİMİ(1994–2007)

K a y n a k : TBB ve BDDK Yıllık Raporlarından derlenmiştir.(www.tbb.org.tr, www.bddk.org.tr).


99

Türkiye Bankalar Birliği (TBB) ile Bankacılık Düzenleme ve DenetlemeKurumu’nun (BDDK) verileri dikkate alınarak oluşturulan yukarıdakiTablo’da görüldüğü üzere doksanlı yılların ortalarından itibaren artanbanka sayısı 1999 yılında 81’e ulaşmış, ancak 2000–2007 dönemindeuygulanan IMF merkezli ve yönlendirmeli istikrar programlarınınsonucunda banka sayısı 46’ya gerilemiştir. Bugün gelinen noktadaTürk Bankacılık sektörü uluslararası bankalar açısından cazip görün-mekte ve banka birleşme ve satın almaları hızlanmaktadır. Finans sek-törünün diğer alt kesimlerini oluşturan sigortacılık ve menkul kıymetpiyasalarında da yabancıların payı sürekli artış halindedir. ÖrneğinEkim 2007 itibariyle İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’nda (İMKB)yabancı payı yaklaşık yüzde 72 seviyesindedir.

Para piyasaları incelendiğinde de seksenli yıllar boyunca TCMB’ning i d e rek artan etkinliği ve ağırlığı görülmektedir (Keyder, 2002).Seksenli yılların ikinci yarısında getirilen yapısal reformlarla;

• TL ve döviz piyasaları Merkez Bankası gözetiminde geliştirilmeyeçalışılmış,

• bankalararası para piyasası (INTERBANK) 1986 yılında oluşturul-muş ve bu işlemler disipline kavuşturulmuş,

• altın piyasasının liberalleştirilmesi yolunda önemli mesafeleralınmış ve Döviz Karşılığı Altın Piyasası 1986 yılında TCMBbünyesinde faaliyetlerine başlamış ve Altın Borsası’nın 1993yılında kurulmasına kadar önemli bir boşluğu doldurmuş,

• 1987 yılından itibaren TCMB, açık piyasa işlemlerine başlamıştır.

Kısaca T.C. Merkez Bankası’nda Döviz ve Efektif Piyasaları, Döviz


100

Karşılığı Altın Piyasası, Bankalararası Para Piyasası (interbank) gibiönemli piyasalar oluşturulmuş, para piyasalarını çok etkin kulla-nabilmek adına gerekli olan Açık Piyasa İşlemleri aracı uygulamayasokulmuştur. Ayrıca TCMB nezdinde 1989 yılında Tasarruf MevduatıSigorta Fonu (TMSF) kurulmuştur. Adı geçen Fon, 2000 yılı başındauygulamaya konulan istikrar programı kapsamında 9 Aralık 1999 ta-rihli IMF’ne verilen Niyet Mektubu’nda bankacılık sektörünün göze-tim ve denetimi amacıyla oluşturulmak üzere taahhüt edilmiş, dahasonra gerekli yasal düzenlemeler yapılarak 31.08.2000’de faaliyeteg e ç m i ş t i r. BDDK’nın kurulması ile birlikte, TMSF bu kuru m ab a ğ l a n m ı ş t ı r. Ayrıca, bankaları denetlemekle yükümlü ve HazineMüsteşarlığı’na bağlı görev yapan Bankalar Yeminli MurakıplarıBDDK’na bağlanmıştır. 2003 yılında da TMSF özerk bir kurum olarakyeniden oluşturu l m u ş t u r. Yapılan düzenlemeler, bankacılık sek-töründe tek düzenleyici ve yönetici kurumun ortaya çıkarılmasınayöneliktir. Özerk bir kurum olarak BDDK’nın doğuşu ile birlikte,TCMB ve Hazine Müsteşarlığı’nın bankacılık sektörüne ilişkindoğrudan görevleri sonlandırılmıştır.

Aslında bankacılık sektörünün düzenlenmesine ve denetlenmesineyönelik bu oluşum aynı dönemlerde diğer piyasalarda da yaşanmıştır.Örneğin petrol piyasası, şeker piyasası ve diğer bazı piyasalardaolduğu gibi...

İncelenen dönemin başlangıç yılı 1980’de yaklaşık %107 olan enflasy-on oranı uygulanmaya başlanılan 24 Ocak 1980 İstikrar Paketi ile bir-likte 1981 yılında %36’ya gerilemiş ve seksenli yılların sonlarına kadarbu oran çoğunlukla yüzde ellinin altında kalmıştır. 1989 yılındanitibaren enflasyon oranı yüzde altmışları geçerken, iktisadi büyüme


101

istikrarsız bir sürece girmiş ve dış açıklar hep sorun olmuştur.Aşağıdaki Tablo 2’den de görüldüğü üzere ekonomideki temelgöstergeler doksanlı yıllar boyunca da istikrarsız bir seyir izlemiştir.1994 yılı kriz yılıdır. 1980 yılı dışında enflasyon oranının yüzde yüz-lerin üzerinde yaşandığı yıl, 1994 olmuştur. Tablodan da görülebileceğiüzere aynı yıl Türk ekonomisi % 6 küçülmüştür.

Kaynak: Maliye Bakanlığı, Muhasebat Genel Müdürlüğü,(http://www.muhasebat.gov.tr/ekogosterge/index.php

Türk ekonomisinin içsel koşulları ile birlikte dikkate alınması gerekentemel unsurlardan birisi de Türkiye-Avrupa Birliği (AB) ilişkileridir.Çünkü doksanlı yılların ortalarında 1 Ocak 1996 tarihinde Türkiye ileAB arasında Gümrük Birliği antlaşması imzalanmıştır. Bu yeni dönem-le birlikte gerek Türk dış ticaretinde, gerekse ekonominin diğer alan-larındaki yapısal reform uğraşları AB’ne tam üyelik hedefi doğrul-


102

tusunda da yürütülmeye başlanmıştır. Seksenli ve doksanlı yıllardaTürkiye-Avrupa Birliği ilişkilerine bakıldığında bu dönemde Birliğinkendi iç dönüşümü kadar genişleme sürecide karşımıza çıkar.Türkiye’nin önündeki Avrupa Birliği hedefi doğrultusunda yapısalreformlar bir zorunluluk olarak ortaya çıkmaktadır. 1980 sonrasındakiekonomik ve siyasi süreç içerisinde; serbest piyasa ekonomisi,demokrasiye geçiş ve dünya ekonomisi ile bütünleşme çabalarıdoğrultusunda Türk Hükümeti, 14 Nisan 1987 tarihinde Topluluğatam üyelik talebinde bulunmuştur. Ancak Topluluk, kendi iç pazarınınoluşumunu tamamlamadan, diğer bir ifade ile 1993 yılından önce yenibir üyeyi kabul edemeyeceğini 18 Aralık 1988’de Türkiye’ye bildir-miştir. Ayrıca, Türkiye’nin Topluluğa katılmadan ekonomik, sosyal vesiyasi gelişmelerini tamamlaması gerektiği açıklanmıştır.

Avrupa Topluluğu’nun bütünleşme hareketleri, 7 Şubat 1992 tarihliMaastricht Antlaşması ile yeni bir döneme girmiştir. Yeni dönemle bir-likte, 1 Ocak 1993’ten itibaren Topluluk içerisinde tek pazara geçiş veüye ülkelerin sınırlarının kaldırılması süreci başlamıştır. Diğertaraftan, tek para ve siyasi birlik antlaşmaları yapılmıştır. MaastrichtAntlaşması’nın 1 Kasım 1993’de yürürlüğe girmesinden sonra AET,AB’ne dönüşmüştür. Ekonomik birlik, artık siyasi ve sosyal birliklebütünleşecektir. Yeni dönem Türkiye-AB ilişkilerinde olduğu kadar,AB’nin kendisi açısından da çok önemlidir. AB’nin genişleme süreci veyönü konusundaki önemli bir diğer gelişme 22 Haziran 1993 tarihindeyapılan Kopenhag Zirvesi’nde alınan kararlardır. Zirve sonucunda,ülkelerin ekonomik performanslarının Kopenhag Kriterleri olaraktanımlanan belirli ekonomik göstergelere uymak zorunda olduklarıa ç ı k l a n m ı ş t ı r. AB’nin geçirdiği bu dönüşüm, Türkiye’nin A n k a r aAnlaşması kapsamında AB ile gireceği “Gümrük Birliği” sürecini de


103

h ı z l a n d ı r m ı ş t ı r. Gümrük Birliği, ekonomik bütünleşme teorisindeortak pazar ve iktisadi birlik öncesi bir birleşme sürecini tanımlamak-tadır. Bununla, birlik üyelerinin kendi aralarındaki ticarette uygulaya-cakları gümrük tarifeleri ve kotaların kaldırılmasının yanı sıra üçüncüülkelere karşı ortak ve tek bir tarifenin uygulanması anlaşılır. Türkiyeekonomisinin ki, aynı zamanda toplumun tüm alanlarını yakındanilgilendiren AB ile ilişkiler doksanlı yılların ortalarında Gümrük Birliğis ü reci ile devam ettirilmiştir. Türkiye-AB arasındaki GümrükBirliği’nin gerçekleştirilme kararı, Ortaklık Konseyi’nce 6 Mayıs 1995tarihinde alınmıştır. Karar yaklaşık yedi ay sonra 13 Aralık 1995’de,Avrupa Parlamentosu’nda onaylanmış ve Gümrük Birliği 1 Ocak1996’da fiilen başlamıştır. Gümrük Birliği yanında Türkiyeekonomisinin gelişim trendi ve Kopenhag Kriterleri’ne uyum yönün-deki reform çabaları aslında, Türkiye ekonomisinin istikrarakavuşturulması için yürütülen politikalar olarak da görülebilir.

Türk ekonomisinin gerek finansal, gerekse reel kesimindeki yapısalreformlar ve izlenilen iktisat politikaları istikrarın sürdürülebilmesinidoksanlı yılların sonu dikkate alındığında çok olanaklı kılmamıştır.1997 yılında Güney Doğu Asya’dan başlayıp önce Rusya’yasonrasında da ülkemizi etkisi altına alan ekonomik kriz 1999 yılındayeni bir istikrar paketini ve bu kapsamda yapısal reformları gündemegetirmiştir. Serbest piyasa ekonomisinin işlerliği ekonomik istikrarortamında mümkün olabilmekte, ancak rekabetin varlığı dayadsınamaz bir gerçektir. Türkiye, Rekabet Kanunu’nu 1994 yılındaçıkarabilmiş, kanunun yürürlüğü ise Rekabet Kurulu üyelerinin 1995yılında atanması ile mümkün olabilmiştir. Örneğin aynı kanunAlmanya’da 1957’de sosyal piyasa ekonomisinin birinci dönemindeçıkarılabilmiştir (Erkan, 1997:115). Ekonomik düzenin ya da diğer bir


104

anlatımla serbest piyasa ekonomisinin tesisi için 1948 yılında ParaReformu gerçekleştirilmiştir.

Bu nedenle, özellikle 2000 yılı başından itibaren IMF ile sürdürülenistikrar paketleri gerek ekonomik istikrar, gerekse serbest piyasaekonomisinin güçlendirilmesi açısından da ayrı bir önem taşırkenAB’ne tam üyelik için iktisadi istikrar olmazsa olmaz koşullardandır.Çünkü Kopenhag Ölçütleri’nden birisi işleyen piyasa ekonomisidir.İşleyen piyasa ekonomisinin temeli de bilindiği üzere istikrarlı birekonomiye dayanmaktadır.

5. Dünya Ekonomisi İle Bütünleşmenin Güçlendirilmesi ve ABTam Üyelik Sürecinde Yapısal Reformlar (1999–2007)

Türk ekonomisinin hem dünya ekonomisi, hem de Avrupa Birliği ilebütünleşme süreci finansal, reel ve kamu kesimlerine yönelik reformuğraşları IMF ile birlikte sürdürülmüştür. Doksanlı yılların sonundaenflasyonla mücadele orta vadeli bir program kapsamındaTürkiye’nin yeniden gündemindedir. Uluslararası Para Fonu (IMF) ile1998 ve 1999 yıllarında devam ettirilen görüşmeler Yakın İzlemeAnlaşması’na dönüşmüş ve sonuçta 9 Aralık 1999 günü Fon’a NiyetMektubu sunularak hazırlanan program uygulanmaya başlanmıştır.Bu tarihten hemen iki gün sonra 10-11 Aralık 1999 tarihinde ABHelsinki Zirvesi’nden Türkiye için tam üyelik yolunda “Aday Ülke”olarak tanımlanmıştır. Dolayısıyla Türkiye-AB arasındaki ilişkileryakınlaştıkça, aynı zamanda yapısal reform uğraşları da hızlanmak-tadır.

IMF öncülüğünde 2000 yılında uygulanmasına başlanılan istikrarpaketi, orta vadeli bir paket olup sabit döviz kuru rejimini içermekte-


105

dir. Orta vadeli bu paket üç yıllık bir dönemi kapsarken temel hedeflersırasıyla;

• ekonominin yapısal sorunlarının çözümlenmesini,

• kamu borçlanma gereğinin düşürülmesini ve

• 2002 yılı sonunda da enflasyonun (TÜFE) yüzde 7’ye çekilmesiniiçermiştir.

T.C. Merkez Bankası (TCMB) üç yıllık dönemde enflasyonu;

• 2000 sonunda %25’e,

• 2001’de %10-12’ye,

• 2002’de %5-8 bandına indirmeyi hedef olarak belirlemiştir. Ancakbu hedefler tutturalamamıştır.

P rogramda enflasyonu düşürmek için kullanılacak çapa (anchor)döviz kuru olup, ilk 18 aya ait kurlar TCMB tarafından öncedenb e l i r l e y e rek bunları piyasalara aylık olarak duyuru l m a s ı n ıkararlaştırmıştır. Daraltıcı maliye ve para politikası temel iktisat poli-tikası araçlarıdır. Ayrıca yıllardır hep gündemin birinci sırasında yeralıp, fakat bir türlü başarıya ulaşamayan özelleştirme de bu program-la tekrar gündeme gelmiş, verimli çalışmayan Kamu İktisadi Teşebbüs-leri’nin (KİT) kapatılması, birleştirilmesi ve satılması ile mevcut atılistihdamın ortadan kaldırılması programın başarısı için önemlisayılmıştır.

Programla birlikte uygulamaya geçirilmesi gereken önemli yapısalreformlar, tarım, sosyal güvenlik, kamu mali yönetimi ve vergi refor-mudur.


106

* * * Tarım reformu ile piyasadaki fiyat istikrarını bozarak kaynakdağılımını olumsuz etkileyen mevcut tarımsal destekleme politikalarıyerine daha etkin doğrudan gelir desteği sistemine geçilmesiöngörülüyordu.

***Sosyal güvenlik reformu ile asgari emeklilik yaşı 58-60’a çekilecek,emekliliğe hak kazanabilmek için gerekli asgari prim ödemesiartırılacaktı. Reform yapılmadığı takdirde sosyal güvenlik sistemiaçığının GSMH’nın %3’ü seviyesindeki boyutundan 2050 yılına kadar%16’sına çıkması beklenmekteyken reform sonrası bu eğilimin tersinedöneceği düşünülmekteydi.

***Kamu mali yönetiminde şeffaflığın sağlanması için bütçenin fiilikapsamının genişletilmesi gerekiyordu. Bunun için 61 bütçe fonundan20’si 2000 Şubat ayına kadar kapatılacak, bütçe içi ve dışı yeni fonlaroluşturulmayacak, hükümet başta devlet garantileri olmak üzere varolan tüm yükümlülüklerinin bir stokunu çıkararak kamuoyuna duyu-racaktı.

*** Vergi reformunda da, net ve basit bir yasa ile geniş tabanlı, düşükve tahmin edilebilir marjinal vergi oranları üzerine kurulu bir yapıhedeflenmişti.

Yapısal reformlarda;

• uygulanan bütçe uyum politikalarını orta vadede sürdürülebilirhale getirme,

• kamu sektörü borcuna ilişkin faiz ödemelerinin yükünü düşürmeile

• şeffaflık ve ekonomik etkinliği artırma hedeflenmiştir.


107

İstikrar paketi ağırlıklı biçimde kamu yönetiminin iktisadi faaliyet-lerinin düzenlenmesine yönelik hükümleri içerirken sanayi sektörü veKOBİ konuları dışlanmıştır. Uygulanmaya başlanan istikrar programıözellikle döviz kurlarının planlanan doğrultuda artmasına karşılıkenflasyonun aylık olarak beklenenden daha hızlı gelişmesi TL’nin reelolarak değerlenmesine, bu yüzden ihracatın ve reel sektörün önemlisorunlarla karşı karşıya kalmasına yol açmıştır. 2000 sonunda Türkekonomisi %6,3 oranında büyümesine rağmen, tarım sektöründebüyüme %3,9 olarak gerçekleşmiştir. Sanayideki büyüme %6 olarakgerçekleşmiş fakat bu büyüme sermaye malı üretiminden çok tüketimmalları üretimindeki artıştan kaynaklanmıştır. Hizmetler sektöründekibüyüme %8,9 olarak gerçekleşerek son 10 yıldaki ikinci en büyükbüyüme hızına ulaşmıştır. Doğrudan yabancı yatırımlar çok arzulan-masına ve bunun için uluslararası tahkimde kabul edilmesine karşınnet doğrudan yabancı yatırımlar 982 milyon US$ gibi düşük birdüzeyde gerçekleşmiştir.

İstikrar programı uygulanırken Kasım 2000’de yaşanılan ve gecelikfaiz oranlarının yüzde ikibinler seviyesine ulaşması ile yaşanılanLikidite Krizi’nden sonra Aralık 2000 tarihinde IMF’ye yeni bir NiyetMektubu sunulmuştur. Bu mektupta yapısal reformlar alanında belir-lenen temel hedefler şunlardır:

• Bankaların satışına ilişkin bilgi sağlanması, ayrıntılı bilgiye erişimhakkı verilmesi.

• Satışa sunulacak bankalarla ilgili teklif verilmesi ve alıcıların seçi-mi.

• Etibank ve Bank Kapital'in mali açıdan yeniden yapılandırılarak,


108

bu konuda kamuoyunun bilgilendirilmesi,

• Kamu kuruluşu olan Türkiye Elektrik Kurumu Anonim Şirketi’nin(TEAŞ) elektrik üretim, dağıtım ve satış şirketi olarak ayrılarakyeniden yapılandırılmasına ilişkin yasal düzenleme,

• Tarım sektöründe Doğrudan Gelir Desteği Sistemi ile ilgili pilot

uygulama başlatılması ve yaygınlaştırılması,

• Kredi sübvansiyonlarının kaldırılması,

• Gübre ve diğer girdi sübvansiyonlarının sabit tutulması.

• Tarımsal ürünlere yönelik destekleme alımları ile ilgili kanunçıkarılması.

• Tüm dolaylı destek politikalarından kademeli olarak vazgeçilme-si,

• Buğday destek alım fiyatlarının hedeflenen enflasyon seviyesiniaşmayacak bir oranda artırılması ve dünya fiyatları ile arasındakifarkın en fazla %20 olması,

• Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş.’nin diğer şeker fabrikalarınınÖzelleştirme İdaresinin portföyüne transfer edilmesi,

• Şeker Kanunu'nun onaylanması,

• TEKEL’i yeniden yapılandıran bir kararname ve TEKEL’in tümtütün işleme birimlerini Özelleştirme İdaresi portföyüne devrineizin veren Özelleştirme Yüksek Kurulu kararının çıkarılması,

• Gümrük düzenlemeleri,


109

• Dış borçların zamanında ödenmesi,

• Uluslararası cari işlemlere yönelik kısıtlama getirilmemesi,

• Ödemeler dengesine yönelik kısıtlama getirilmemesi,

• Merkez Bankası Kanununda Merkez Bankası'na ödemeler dengesiistatistiklerini derleme görevini verecek şekilde değişiklikyapılması,

Yukarıda sıralanan hedefler ülkemizde piyasaların deregülasyonu içinatılmış çok önemli adımlardır. Ancak burada dikkate alınmayan birkesimi belirtmekte yarar vardır. Bu, gerek ABD, gerekse AB içindesteklenmekten hiçbir zaman vazgeçilmeyen Küçük ve Orta Ölçekliİşletmeler (KOBİ) konusudur. Türk imalat sanayinin yaklaşık yüzdedoksanını oluşturan bu kesim ciddi finansman sorunları ile karşıkarşıya olmasına rağmen, bunları destekleyen kamu sermayeli HalkBankası’nın özelleştirilmesinin istenmesi de bir paradoks olarak kabuledilebilir.

Yapısal reformlarla birlikte 2000 yılı başında hedeflenen TüketiciFiyatları Endeksi’nde (TÜFE) % 25, Toptan Eşya Fiyatları Endeksi’ndede (TEFE) % 20’lik hedeflere ulaşılamamış ve bu oranlara yıl sonundasırasıyla TÜFE % 39, TEFE % 32,7 olarak gerçekleşmiştir (bkz. Tablo 3).Döviz kurlarında 1$+0,77Euro’dan oluşan döviz sepeti %20 değerkazanmış, GSMH’daki artış % 4’ü aşarak % 6,3 olmuştur. İhracat 27,775milyar US$, ithalat 54,503 milyar US$ olarak gerçekleşirken ihracatınithalatı karşılama oranı %51’dir.

Türk Ekonomisi bu göstergelerle 2001 yılına Kasım likidite kriziningölgesinde girmiş ve 21 Şubat 2001 tarihinde büyük bir iktisadi kriz


110

yaşamıştır. Türk ekonomisini yeniden krize sürükleyen unsurlar;

• yapısal reformların tamamlanamaması,

• programın başında düzeltici bir devalüasyonun yapılamaması,

• yüksek tüketim eğiliminin dikkate alınmaması,

• kısa dönemli sermaye girişlerine karşı gereken önlemlerinalınamaması,

• dönem başında bankacılık reformunun yapılamaması şeklindesayılabilir (Kepenek-Yentürk, 2005:591-592).

21 Şubat 2001 Krizi ile birlikte sabit döviz kuru terkedilmiş ve esnekkur politikasına geçilmiştir. Bütün bunların sonucunda 2001Mayıs–2007 Aralık dönemindeki tüm iktisat politikalarını belirleyenGüçlü Ekonomiye Geçiş Programı (GEGP) hazırlanarak Mayıs ayındauygulamaya konulmuştur. Yeni programın temel amacı, sabit kur reji-minin terk edilmesi nedeniyle ortaya çıkan güven bunalımı veistikrarsızlığı ortadan kaldırmanın yanısıra kamu yönetimi ile ekono-minin yeniden yapılandırılmasına yönelik altyapıyı oluşturmaktır. Budoğrultuda program aşağıdaki temel unsurları içermektedir:

• Öngörülen hedeflere ulaşılması ve ekonominin yenidenyapılandırılması konusunda kesin bir siyasi taahhüdü ve desteğiiçermektedir,

• Kamuda kaynak tahsisi sürecinde şeffaflık ve hesap verilebilirliğinsağlanması, rasyonel olmayan müdahalelerin bir daha geri dönüşüolmayacak şekilde önlenmesi, iyi yönetişimin güçlendirilmesi veyolsuzlukla mücadelenin önlenmesi hedeflenmektedir,


111

• Bütün bunlarla, katlanılan fedakârlıkların boşa gitmesinin önlen-mesi ve piyasalarda güven ortamının yeniden sağlanması

amaçlanmaktadır.

Yeni program bu temel unsurlar kapsamında;

• Esnek kur sistemi içinde enflasyonla mücadeleyi kesintisiz vekararlı bir biçimde sürdürmeyi,

• Bankacılık sektöründe, kamu ve Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu(TMSF) bünyesindeki bankalar başta olmak üzere hızlı ve kap-samlı bir yeniden yapılandırılmayı, böylece bankacılık kesimi ilereel sektör arasında sağlıklı bir ilişki kurmayı,

• Kamu finansman dengesini güçlendirmeyi,

• Toplumsal uzlaşmaya dayalı, fedakârlığın tüm kesimlerce adil bir

biçimde paylaşılmasını öngören ve enflasyon hedefleri ile uyumlubir gelirler politikası sürdürmeyi ve

• Bütün bunları etkinlik, esneklik ve şeffaflık ile sağlayacak yapısal

unsurların yasal altyapısını oluşturmayı kendisine alt hedeflerolarak seçmiştir.

Program’da serbest piyasa ekonomisinin işlerliği ve kamunun müda-halesinin en aza indirilmesini hedefleyen yapısal reformlar dört anaalanda yoğunlaşmıştır.

*Mali Sektörün Yeniden Yapılandırılması:

• Bankaların mali bünyelerinin sağlıklı bir yapıya kavuşturulmasıgerekçesinden hareketle Bankalar Kanunu’na ilişkin yasal süreç


112

başlatılmış ve gerekli değişiklikler yapılmıştır.

• Bu kapsamda bankacılık piyasasının düzenlenmesi ve denetlen-mesine yönelik faaliyetlerde bulunmak üzere BankacılıkDüzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) oluşturulmuştur.

• Bunu takiben, seksenli yılların ortalarında mevduat sahibinin

korunması için T.C. Merkez Bankası bünyesinde oluşturulmuşTMSF, önce BDDK’ye bağlanmış, daha sonra ayrı bağımsız birkamu otoritesi şeklinde düzenlenmiştir.

*Ekonomide Rekabeti ve Etkinliği Artıracak Düzenlemeler;

• Şeker Kanunu

• Tütün Kanunu

• Doğalgaz Kanunu

• Türk Telekom’un Özelleştirilmesi

• Sivil Havacılık Kanunu

*Sosyal Dayanışmayı Güçlendiren Düzenlemeler

• İş Güvencesi Yasası: Avrupa Birliği Ulusal Programında kısa vadeliöncelikler arasına alınmıştır.

• Ekonomik ve Sosyal Konsey Yasası: Ekonomik ve sosyal poli-tikaların oluşturulmasında toplum kesimleri arasında uzlaşma veişbirliğinin geliştirilmesi amaçlanmaktadır. Kamu kesimi, işçi,işveren ve diğer sivil toplum örgütlerini bir araya getiren konseyleilgili yasa çıkarılmıştır.


113

*Reel Ekonomiye Yönelik Önlemler

• İhracatın artırılmasına yönelik ilave tedbirler alınacaktır.

• Bütçeden ve diğer kaynaklardan sağlanacak finansmanlarçerçevesinde Eximbank’ın kredi imkânları artırılacaktır.

• İhracatta KDV ödemeleri hızlandırılacaktır.

• Desteklerle ilgili uygulamalarda bürokratik işlemler azaltılacaktır.

Uygulanmaya konulan yapısal reformların nihai amacı, ekonomidefiyat istikrarını ve sürdürülebilir bir gelişme ortamını sağlayarak, dışaaçık bir yaklaşımla piyasa koşullarında ülkenin rekabet gücünügeliştirmektir. Aynı dönemlerde AB ile ilişkilerde yeni bir dönemeceg i r i l m i ş t i r. AB Konseyi, 10–11 Aralık 1999’da Helsinki’de yaptığıtoplantıda Türkiye’nin ekonomik ve diğer alanlarda gösterdiği olumlugelişmeleri dikkate alarak, Türkiye’yi aday ülke olarak tanımlarken,bir “Katılım Ortaklığı Belgesi” hazırlaması kararını da almıştır.

AB Komisyonu, “bir yol haritası” anlamında tanımladığı veTürkiye’nin tam üyelik stratejisini tek taraflı olarak belirlediği KatılımOrtaklığı Belgesi ile kısa ve orta vadeli öncelikleri, ara hedefleri, siyasive ekonomik ölçütler ışığında, katılım hazırlıklarının hangi koşullaraltında gerçekleşeceğini ve Üye Devletin, Birlik müktesebatını üstlen-me, uygulama ve hayata geçirmeye ilişkin yükümlülüklerini tanımla-makta ve izleme mekanizmaları oluşturabilmektedir. Bu amaçla,Ortaklık Komitesi altında sekiz komite kurulmuştur. Türkiye, AB’ninbu girişimi karşısında Katılım Ortaklığı Belgesi’ni dikkate alarak bir“Ulusal Program” hazırlamakla ve bunu kabul etmekle yükümlükılınmıştır. Bu doğrultuda Türk Hükümeti, bir Ulusal Program hazırla-


114

yarak bunu kabul ettiğini beyan etmiş ve Program’ı 17 Nisan 2001 ta-rihinde Avrupa Birliği’ne sunmuştur. AB normlarına her yönüylehazırlanma sürecini kısa ve orta vadelere yayarak yeni bir sayfa açanTürkiye, 3 Ekim 2005'te Müzakere Çerçeve Belgesinin AB Konseyitarafından kabul edilmesi ile resmen müzakere sürecine başlamayahak kazanmıştır. Günümüzde ilişkiler müzakere süreci ile devametmektedir. IMF öncülüğünde sürdürülen istikrar paketleri ve AB’netam üyelik yolunda gerçekleştirilen yapısal reformların sonuçlarıaşağıdaki tablodaki temel ekonomik büyükler aracılığı ile izlenebilir.

Kaynak: Maliye Bakanlığı, Muhasebat Genel Müdürlüğü,(http://www.muhasebat.gov.tr/ekogosterge/index.php)

Tablo 3, 1999–2006 gerçekleşmeleri ve 2007-2008 dönemini öngörüleriile birlikte göstermektedir. Enflasyon oranlarındaki gerilemelerin yanısıra kişi başına düşen milli gelir artışı olumlu bir seyir izlemekte, ancaktablonun son satırında yer alan cari işlemler dengesi açığı çok hızlı bir


115

şekilde büyümektedir. Diğer taraftan ekonominin genel finansmandengesi dikkate alındığında da, yaşanılan nispi istikrarın altındaönemli ölçüde borçlanma politikaları bulunmaktadır. Örneğin Ekim2003 yılındaki iç borç stoku 144 milyar US$ iken, Ekim 2007’de 258 mil-yar US$’a yükselmiştir. Aynı tarihler dikkate alındığında dış borçlar130 milyar US$’dan 226 milyar US$’a yükselmiştir. Yukarıdaki tablodadikkate alınması gereken önemli bir diğer unsur da ortalama dövizkurunun seyrine ilişkindir. 2005 yılında Türk Lirası’ndan (TL) altı sıfıratılmış ve Yeni Türk Lirası (YTL) dolaşıma sokulmuştur. Bununla bir-likte Ekim 2007 YTL/$ ortalaması dikkate alındığında, döviz kuru2001 seviyesinin, diğer bir ifade ile 1,223 seviyesinin altındadır. Bunundış ticarete etkileri ve genelde de cari açık üzerine etkileri tartışılabilir.İşçi dövizleri gelirlerinde 2003 yılında başlayan gerilemenin altında daAvrupa Birliği’nde Euro’nun dolaşıma geçmesinin sonuçları ve bubağlamda Türk vatandaşlarının yoğun biçimde yaşadığı üye ülkelerdeyaşanılan iktisadi sorunlar gösterilebilir.

Sonuç

2007 yılı sonlarına gelindiğinde Türk Ekonomisi, birikimli bir şekildegeçmişten günümüze gerçekleştirilmiş yapısal reformlar vesürdürülen iktisat politikaları ile bir yandan istikrarı, diğer yandanişleyen bir serbest piyasa ekonomisini sağlamaya çalışırken, bütünbunlar yaklaşık otuz yıldır iki uluslararası merkez aracılığıylasürdürülmektedir. Bunların birincisi Washington merkezli IMF ve WB,diğeri de Brüksel merkezli AB’dir. Ancak yirmiye yakın istikrar paketive AB’ne uyum yönünde gerçekleştirilen paketlerdeki yapısal reform-lara rağmen henüz ekonomik istikrar gerçek anlamda kalıcıkılınamamış, enflasyon, işsizlik, dış ticaret açığı ve gelir dağılımısorunları çözümlenememiştir.

Önümüzdeki dönemlerde dikkate alınması gereken ekonomik istikrarhedeflerinde özellikle işsizlik, cari açık ve gelir dağılımı öncelikli


116

olmalıdır. Dünya Bankası kaynakları ile gerçekleştirilecek yoksulluğuönleme, işsizliği azaltma projeleri ve reform önerileri gibi projelerle busorunların önlenmesi zor görünmekle birlikte sürdürülebilir olmaktanda uzaktır. Çünkü finansman kaynakları dışsaldır ve istikrar paket-lerinin bedelleri ayrı sorunları getirmektedir. Bu nedenle; belirtilensorunların çözümüne yönelik tedbirler temel öncelikli iktisadi hedeflerolarak alınmalıdır. Diğer taraftan, doksanlı yıllar ile iki binli yıllarınbaşlarından itibaren yürütülen reform çalışmaları finans sektöründeyabancı payının artmasına neden olmuştur. Bankacılık sektöründeyabancı payının çok hızlı artışı ve çok kısa bir dönemde yüzde kırklaraulaşması Türk Bankacılığı kavramını da tartışılır hale getirmiştir.Sermaye piyasaları açısından bakıldığında da Ekim 2007 itibariyle,İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’nda yüzde yetmişler seviyesindeyabancı payı söz konusudur. Sigortacılık sektöründe de durum pekfarklı olmamıştır.

O halde Türkiye gibi ülkeler açısından aşağıdaki soruyu sormak her-halde yanlış olmayacaktır: Acaba yapısal reformlar, ulusal ekonomi-lerin gelişmesini mi, yoksa küresel sermayenin yeni pazarlar edin-mesini mi önermektedir?

Mustafa Kemal Atatürk 17 Şubat 1923’de İzmir İktisat Kongresinin açışkonuşmasında Nutuk’taki geçtiği şekli ile şöyle demektedir.“Efendiler, iktisadiyat sahasında düşünürken ve konuşurken zanolun-masın ki, biz ecnebi sermayesine hasım bulunuyoruz. Hayır, bizimmemleketimiz çok vasidir. Çok say ve sermayeye ihtiyacımız vardır.Binaenaleyh kanunlarımıza riayetkâr olmak şartıyla ecnebi ser-mayelerine lazım gelen teminatı vermeye her zaman hazırız ve şayan-ı arzudur ki, ecnebi sermayesi bizim sayimize ve servet-i sabitemizeinzimam etsin. Bizim için ve onlar için faideli neticeler versin; fakateskisi gibi değil.”

Türk ekonomisi için sanırım öncelikli hedef günümüzde de böyle


117

olmalıdır. Ulusal iradenin belirlediği ve yürüttüğü iktisat politikalarıile işleyen bir piyasa ekonomisi, dünya ekonomisinde rekabet edebilenistikrarlı bir ekonomi ve Avrupa Birliği üyesi bir Türkiye. Gelişmişülke ekonomilerinde, örneğin Almanya’da olduğu gibi…

YARARARLANILAN KAYNAKLAR

AFETİNAN, AYŞE (1989); İzmir İktisat Kongresi 17 Şubat–4 Mart 1923,Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu- Türk Tarih KurumuYayınları, XVI. Dizi-Sa. 46a, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.

ALTAY, N. OĞUZHAN (2000); “Türkiye’de İktisadi DönüşümlerinSosyo-Ekonomik Sonuçları Üzerine Bir Deneme”, Dokuz EylülÜniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 15, Sayı 2.

ALTAY, N. OĞUZHAN (2006): Türk Bankacılık Sistemi, EÜ İİBFYayınları No:5, Ege Üniversitesi Matbaası, İzmir.

ATATÜRK, MUSTAFA KEMAL, NUTUK, Cilt 1- 2, Yay. Haz. ZeynepKorkmaz, Ankara.

AYSAN, MUSTAFA (1987); “Atatürk’ün Ekonomik Görüşü”, AtatürkYolu, Ed. Turhan Feyzioğlu, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih YüksekKurumu- Atatürk Araştırma Merkezi, Türk Tarih Kurumu Basımevi,Ankara.

B O R ATAV, KORKUT (1992); Türkiye Tarihi 4-Çağdaş Türkiye1908–1980, Yay. Haz. Sina Akşin, Cem Yayınevi, İstanbul.

DURA, NEJAT (1993); “Yeni Sermaye Piyasasının Getirdikleri”, 1993Yılı Başında Türk Sermaye Piyasası, Seminer, Panel, Te b l i ğ l e r,9.04.1993, İKV-SPK, İstanbul.

ERKAN, HÜSNÜ (1987); Sosyal Piyasa Ekonomisi, Silm Ofset, İzmir.

ERKAN, HÜSNÜ (1990); Ekonomi Politikasının Temelleri, Ay d ı n


118

Yayınevi, İzmir.

EROĞLU, HAMZA (1987); “Milli Egemenlik”, Atatürk Yolu, Ed.Turhan Feyzioğlu, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu-Atatürk Araştırma Merkezi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.

ERTAN, TEMUÇİN FAİK (1994); Kadrocular ve Kadro Hareketi, T.C.Kültür Bakanlığı, Başvuru Kitapları Dizisi:29, Milli KütüphaneBasımevi, Ankara.

ERTUNA, CANER-N.O. ALTAY (1996); Ege Finans Merkezi İzmir,İzmir Ticaret Odası Yayını, Tükelmat Matbaası, İzmir.

KEPENEK, YAKUP, N. YENTÜRK (2005); Türkiye Ekonomisi, 18.Basım, Remzi Kitapevi, İstanbul.

KILIÇBAY, AHMET (1984); Türkiye Ekonomisi, T. İş Bankası Yayınları,Ankara.

KEYDER, ÇAĞLAR (1982); Dünya Ekonomisi İçinde Türkiye(1923–1929), Yurt Yayınları 3, İstanbul.

KEYDER, NUR (2005); Para, Teori–Politika–Uygulama, 10. Baskı,Bizim Büro Basımevi, Ankara.

NEBİOĞLU, OSMAN (1986); Bir İmparatorluğun Çöküşü veKapitülasyonlar, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Genel Yayın No276, Ekonomi Dizisi 20, TİSA Matbaası, Ankara.

ÖKÇÜN, GÜNDÜZ (1968); I. İktisat Kongresi Belgeler-Açıklamalar,Ankara.

ÖKÇÜN, GÜNDÜZ (1971); 1920–1930 Yılları Arasında Kurulan TürkAnonim Şirketlerinde Yabancı Sermaye, AÜ SBF Yayınları No 324,Ankara.


119

PARASIZ, İLKER (1998); Türkiye Ekonomisi-1923’ten Günümüze İkti-sat ve İstikrar Politikaları, Ezgi Kitapevi Yayınları, Bursa.

SAVAŞ, VURAL (1997); İktisatın Tarihi, Avcıol Basım-Yayın, İstanbul,1997.

SCHMÖLDERS, GÜNTER (1988); “Historische Schule”, Ed: O. Issing,Geschichte der Nationalökonomie, 2. Auflage, Verlag Franz Vahlen,München.

SPK (1988), Sermaye Piyasası Mevzuatı, SPK Yayın No: 1, 2. Baskı,Ankara.

TEZCANLI MERAL V. ve O. ERDOĞAN (1996); Av rupa BirliğiSermaye Piyasalarının Entegrasyonu ve İstanbul Menkul KıymetlerBorsası, İMKB-Araştırma Yayınları/No: 8, Denge Matbaacılık, İstan-bul.

TOBB, Planlı Dönemde Rakamlarla Türkiye Ekonomisi, MN Ofset,Ankara.

TOPRAK, ZAFER (1982); Türkiye’de “Milli İktisat” (1908–1918), YurtYayınları 2, İstanbul.

TUCHTFELDT, EGON (1988); “Grundlagen der Wirtschaftspolitik”,Ed: O. Issing, Allgemeine Wirtshaftspolitik, 2. Auflage, Verlag FranzVahlen, München.

T U N Ç AY, METE (1982); Türkiye Cumhuriyeti’nde Te k - P a r t iYönetimi’nin Kurulması (1923–1931), Yurt Yayınları 1, İstanbul.

TÜREL, OKTAR (1993); “Türkiye’de Finans Sisteminin Geleceği Üze-rine Düşünceler”, içinde: Türkiye’de Kamu Maliyesi, Finansal Yapı vePolitikalar, Türkiye Araştırmaları İktisat Politikası Seçenekleri 2, İ,Önder, O. Türel, N. Ekinci, C. Somel, Genel Editörler: T. Berksoy, K.Boratav, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.


120

cumhuriyetin kuruluﬂundan bugüne türk ekonomisinde temel ... 2007 tr/07altay.pdf · serbest...

Documents