IZDANJA MUZEJA GRADA ZENICE

RADOVI SA SIMPOZIJUMA „RUDARSTVO I METALURGIJA BOSNE I HERCEGOVINE OD

PRAHISTORIJE DO POĈETKA 20.STOLJEĆA „

Zenica, 1999.

IZDAVAĈ : Muzeja grada Zenice

ŠTAMPA : GRAFORAD ZENICA

Z.V.

Dr. Borivoj Ĉović, Sarajevo

PRAHISTORIJSKO RUDARSTVO I METALURGIJA U BOSNI I HERCEGOVINI

Stanje i problemi istraţivanja

Uvod

Mada se upravo navršilo 85 godina od poĉetka sistematskog istraţivanja prahistorije naših krajeva i mada je tokom tih

osam i po decenija uĉinjeno veoma mnogo na osvjetljavanju ove epohe u BiH, još nemamo nijednog cjelovitog

sintetskog rada o prahistorijskom rudarstvu i metalurgiji na ovom tlu. Postoje, doduše, pokušaji te vrste. Tako se Ć.

Truhelka1 u više navrata bavio ovim pitanjima, naroĉito ranijim fazama metalurgije. Ali, njegovi su radovi bili, prije

svega, usmjereni na opća teoretska pitanja koja su u njegovo vrijeme zaokupljala evropske prahistoriĉare, kao što su

pitanja podrijetla i puteva širenja metalurških znanja i tehnika, pitanje postojanja samostalnog bakarnog doba, trajanja

bronzanog doba na jugu i jugoistoku Evrope uopće i u B i H posebno, itd. Njegovi osnovni zakljuĉci mogu se, u

najkraćem obliku, ovako rezimirati:

- Ne postoji samostalno bakarno doba, već samo kraći period kad su se istovremeno upotrebljavala kamena i

bakarna oruĊa. To je kratkotrajna, prijelazna faza izmeĊu neolita i bronzanog doba.

- Bronzano doba u BiH trajalo je veoma kratko, jer je bronzu vrlo brzo istisnulo iz uporabe ţeljezo.

Znatno bliţi konkretnim problemima prahistorijskog rudarstva i metalurgije bio je V. Ĉurĉić u svom sintetskom

radu o prahistorijskom rudarstvu i metalurgiji bronzanog doba.2 Stoga mislim da je potrebno neke osnovne Ĉurĉićeve

konstatacije i teze ovdje ponoviti.

Ĉurĉić je prvi ukazao na znaĉaj nalaza iz Tuzle. Radi se o jednoj posudici iz kulturnog sloja naselja neolitske

vinĉanske grupe, posudici na ĉijem je dnu naĊen „mineralni produkt, dobiven time da se pokušavalo rastopiti komad

olovnog sjajnika“.

- U ovom radu prvi put se konstatuje „da je talioniĉka industrija u Bosni bila u bronzano doba veoma razvijena i

usavršena“. „ Na mnogim mjestima“, veli Ĉurĉić, „naĊeni su kalupi u kojima su se izlijevali razni predmeti, napose

oruţje. Radionice su bile obiĉno u našim gradinama koje su sluţile i kao utoĉišta“.

- Najzad, Ĉurĉić je izašao s tezom o mogućnosti domaće rudarske djelatnosti koja je (pored uvoza) pokrivala

potrebe domaće metalurgije bronze. Oslanjajući se na nalaze iz starih rudokopa u gornjem toku Vrbasa, on je poseban

znaĉaj pridavao podruĉju planine Vranice,

1 Ć. Truhelka, Prahistorijski nalazi u Bosni i Hercegovini, GZM XVIII (1906), 111 – 128 i 265 – 276; GZM XIX (1907), 57 -

75; isti, Kulturne prilike Bosne i Hercegovine u doba prehistoriĉko, GZM XXVI (1914), 68 -75. 2 V. Ĉurĉić, Prilozi poznavanju prehistorijskog rudarstva i talioniĉarstva bronĉanog doba u Bosni i Hercegovini, GZM XX

(1908), 77 – 90; isti, Historija rudarstva i topioniĉarstva u Bosni i Hercegovini, Rudarski i topioniĉarski Vesnik 9 (1930), 408 id.

57

odakle se, po njegovom mišljenju, snebdljivala bakarnom rudom talionica u Varvari na vrelu Rame, a i drugi

sliĉni centri u našim krajevima.

Treći pokušaj sintetiziranja, ograniĉen uglavnom na ţeljezno doba, potiĉe od V. Mikoljija.3 Njegov osvrt na

prahistorijsku metalurgiju (pisan kao uvod u razmatranje o razvoju ţeljezarstva u Bosni tokom kasnijih, istorijskih

perioda, ne donosi ništa novo. Zanimljivo je da i V. Mikolji (kao i Z. Radošević u jednoj studiji umnoţenoj za

interne potrebe metalurškog instituta u Zenici), još uvijek podrţava odavno prevaziĊenu tezu da je „sporna

arheološka podjela po kojoj bronzano doba polazi prije ţeljeznog“ i iznosi (prvenstveno tehnološke) argumente

koji bi trebalo da potvrĊuju prioritet proizvodnje ţeljeza.

Nasuprot pomanjkanju cjelovitih sintetskih radova stoje veoma brojni pojedinaĉni podaci o prahistorijskoj

metalurgiji u BiH. Oni su nastali kao rezultat, prije svega, terenskoistraţivaĉkog arheološkog rada, a djelomiĉno i

kao rezultat redovne muzejske djelatnosti na prikupljanju, otkupu i obradi sluĉajno naĊenih arheoloških objekata.

Najzad, mada trajne i sistematske suradnje arheologije i tehniĉkih nauka na ovom planu kod nas do sada nije bilo,

postoje, ipak pojedinaĉna ili parcijalna istraţivanja ove vrste, prije svega, kvalitativne i kvantitativne hemijske i

spektrografske analize bakarnih i bronzanih objekata naĊenih na tlu BiH.

Ove dvije grupe dokumentacije (arheološka i tehnološka), daju osnovu da stvorimo sliku razvoja rudarske i

metalurške djelatnosti prahistorijskog doba u BiH, onakvu kakva se na današnjem nivou istraţenosti moţe stvoriti.

Prije toga, potrebno je reći nešto o osnovnim historijskim pretpostavkama prahistorijskog rudarstva i metalurgije

u ovim krajevima.

Historijske pretpostavke

Sjeverozapadni Balkan, ĉiji centralni dio ĉini teritorij današnje B i H, pripada onim oblastima Evrope koje su

stajale u bliţoj vezi sa starijim kulturnim centrima Bliskog i Srednjeg istoka; u isto vrijeme, svojim geografskim

poloţajem, on je podjednako dio i mediteranskog i podunavskosrednjoeuropskog svijeta. Ovi su faktori bili os

trajnog i opredjeljujućeg utjecaja na privredni, društveni i kulturni razvoj u periodima koji nas ovdje interesuju.

A) Kasni neolit4

Sredinom III. milenija stare ere po klasiĉnoj (kratkoj) hronologiji, odnosno sredinom IV. milenija po „ drugoj“

hronologiji (izraĊenoj na datumima koje daju analize radioaktivnog ugljika – C14

), populacionaa i ekonomsko-

kulturna situacija na tlu današnje BiH je slijedeća:

- Podruĉje gornje i srednje Bosne egzistira veći broj naselja butmirske kulturne grupe.

- U sjeveroistoĉnoj Bosni, sjeverno i juţno od Majavice, postoje brojna naselja vinĉanske kulturne grupe, u to

vrijeme jeden od najvećih kulturnoetniĉkih grupacija u Europi. Postoji dokumentacija i o jednom naselju ove grupe u

gornjem Podrinju.

3 V. Mikolji, Povijest ţeljeza i ţeljeznog obrta u Bosni, Zenica 1969.

4 Za ovaj period upotrebljava se isto kao i naziv eneolit (stariji i srednji eneolit), pogotovo kad su u pitanju oblasti istoĉnog i

centralnog Balkana i Podunavlja u kojim je stvarno došlo do postepenog usvajanja bakarnog oruĊa i oruţja od strane starijih

zemljoradniĉkih neolitskih zajednica. Ipak, da bih izbjegao moguću terminološku zbrku, pogotovu kod ĉitalaca koji nisu

specijalno upućeni u arheološku literaturu, zadrţao sam ovdje „klasiĉni2 naziv „kasni neolit“, dok naziv „eneolit“ upotrebljavam

tek za vrijeme u kojem je došlo do smjene neolitskih populacija novim grupacijama stanovništva, ĉiju kulturu karakteriše izmeĊu

ostalog, masovnija upotreba bakarnog oruţja i oruĊa.

58

- Dio bosanske Posavine, neposredno juţno od Save, zauzima u isto vrijeme slavonsko- srijemska grupa, srodna

vinĉanskoj.

- Dolina rijeke Neretve pripada jednoj drugoj grupaciji stanovništva mediteranskog podrijetla, poznatoj u

arheologiji pod nazivom hvarsko- lisiĉićka grupa.

- Ove populacije su u svojoj osnovi zemljoradniĉke i sjedilaĉke, mada je uloga zemljoradnje u uţem smislu, u

odnosu na stoĉarstvo ili lov, kod pojedinih grupa ili naselja razliĉita. Veoma je razvijena i raznovrsna litiĉka

industrija, što pretpostavlja dobro poznavanje razliĉitih vrsta kamena i njihovih osobina. Isto tako razvijena je i

tehnologija lonĉarstva.

- Dodiri, razmjena materijalnih dobara, a svakako i ideja, tehniĉkih i kulturnih dostignuća izmeĊu ovih grupa,

kao i izmeĊu njih znatno udaljenijih oblasti, jedno je od trajnih obiljeţja ovoga vremena.

- Bez obzira koju hronologiju (kratku ili dugu) prihvatili, jasno je da je ove populacije ţive u vrijeme kad se

poznavanje i uporaba metala (bakra i zlata posebno), uzima već kao ĉinjenica, ne samo na Bliskom istoku i istoĉnom

Mediteranu, već i u ĉitavoj jugoistoĉnoj Evropi, pa se poznavanje i upotreba objekata od bakra u okviru ovih

populacija mora uzeti kao pretpostavka.5

B) Eneolit

Neolitske kulturne grupe egzistirale su na ovom tlu pribliţno do kraja III. milenija stare ere6 kad išĉezavaju s

historijske pozornice. Njihova propast rezultat je, djelomiĉno, odreĊenih proturjeĉnosti vlastitog ekonomskog i

društvenog razvoja. Ali, odluĉujuću ulogu u dezintegraciji starih neolitskih zajednica na ovom tlu odigrali su prodori

(u nekoliko uzastopnih talasaa) potpuno novog, prvenstveno stoĉarskog, stanovništva koje na ovom tlu organizira

ţivot na potpuno drugaĉijim osnovama.

Ovi dogaĊaji odigravaju se krajem III. i poĉetkom II. milenija, aproksimativno izmeĊu 2200. – 1800. godine

stare ere. Izraţeno arheološkim terminima, odraţava se to na tlu BiH ovako:7

- U dijelovima sjeverne Bosne (juţno od Save i oko donjih tokova Une, Vrbasa i Bosne, sa krajnjom istoĉnom

toĉkom u Gornjoj Tuzli), širi se najprije lasinjska kulturna grupa. Ona još nema pravi invazijski karakter i moţe se

smatrati preteĉom budućih pokreta.

- Prvi udari nastaju brzim prodorima nosilaca badenske i kostolaĉke kulturne grupe iz Podunavlja prema jugu.

Oni uništavaju neolitska naselja i neolitski naĉin ţivota u sjeveroistoĉnoj i centralnoj Bosni.

- Za ovim odmah slijedi prodor vuĉedolske kulturne grupe u sjeverozapadnu Bosnu (u doline Vrbasa i Sane);

ova grupa širi se otuda u porjeĉje Lašve i zatim u kraj oko gornjeg toka rijeke Bosne.

- Najzad, treba raĉunati sa još nekoliko nedovoljno identificiranih talasa novog stanovništva koje karakterišu

takozvana Litzen keramika, vrpĉasta keramika i inkrustirana keramika jadranskog tipa. Ovi talasi obuhvaćaju i

današnju Hercegovinu, oznaĉavajući kraj

5 Up. A. Benac, Studije o kamenom i bakarnom dobu u sjeverozapadnom Balkanu, Sarajevo 1964, 83 i d; B. Ĉović, Rezultati

sondiranja na prehistorijskom naselju u Gornjoj Tuzli, GYZ NS Arheologija XV – XVI (1960/1961), 127. 6 Ovaj kao i svi drugi datumi, koji se odnose na vrijeme prije XV. stoljeća stare ere, uzet je po tzv. kratkoj hronologiji. Po „

dugoj“ hronologiji (izraĊenoj prvenstveno na rezultatima analiza na C14) kraj ţivota neolitskih populacija padao bi u kraj IV.

milenija, period velikih migracija obuhvatao bi gotovo ĉitav III. milenij, dok bi poĉetak stabilizacije (rano bronzano doba)

odgovarao posljednjim stoljećima III. milenija stare ere. Duga hronologija primijenjena je u referatu B. Jovanovića na ovom

simpoziju. 7A. Benac, Studije ... 131 i d; B. Ĉović, Uvod u stratigrafiju i hronologiju prahistorijskih gradina u Bosni, GZM NS

Arheologija XII (1965), 68- 71.

59

hvarsko- lisiĉićke neolitske kulture.

Za sve ove grupe posvjedoĉena je upotreba metalnog (bakarnog) oruţja i oruĊa.

C) Rano i srednje bronĉano doba

Period stabilizacije koji potom nastupa (rano i srednje bronzano doba, cca 1800.- 1250. godine stare ere) moţe se,

prema našem današnjem znanju, ovako okarakterisati:8

- Rijeĉne doline gube na znaĉenju a postepeno se naseljavaju planine i planinske visoravni ( što odgovara

stoĉarstvu kao novoj ekonomskoj osnovi).

- Naseljenost je, uopće uzevši, rijetka. Naselja su mala i meĊusobno udaljena.

Pri kraju ovog perioda ukupan broj stanovništva je, vjerojatno, u brţem porastu; to je, doduše, samo pretpostavka

zasnovana na jednom primjeru (Glasinac) gdje je takav razvoj moguće pratiti; dokumentacija je u tom pogledu posve

nedovoljna.

Koliko se na sadašnjem stupnju istraţenosti moţe ocijeniti, na tlu BiH ovaj period karakteriše, kulturna, a

vjerojatno i ekonomska stagnacija.

Taj period je, inaĉe, u susjednim velikim oblastima podunavsko- srednjoevropskoj i istoĉno- mediteranskoj,

obiljeţen veoma snaţnim privrednim razvojem u kojem metalurgija bronze igra veoma veliku ulogu. Poĉetkom ovog

perioda je i evropska metalurgija uĉinila odluĉujući zaokret, napuštajući eksperimentisanje s As- i drugim starijim

legurama i prihvatajući Sn – leguru , s kojom i poĉinju metalurgija bronze i bronzano doba u uţem smislu. U toku

ovog perioda evropska metalurgija bronze savladava jedan za drugim razliĉite procese legiranja i obrade bronze, što

sve nalazi svog odraza i u vrsti i kvalitetu bronzanih izraĊevina koje se upotrebljavaju u našim krajevima. Što se tiĉe

fiziĉkog obima upotrebe tih izraĊevina on je bio uslovljen potrebama i mogućnostima stanovništva koje , oĉiglednom

nisu bile naroĉito velike.

D) Kasno bronĉano doba

Period sredine 13. pa do sredine 8. stoljeća stare ere (kasno bronzano doba) je u ĉitavoj srednjoj i juţnoj Evropi

ispunjen veoma dinamiĉnim razvojem. S jedne strane, to je doba najvećeg uspona karpatsko- podunavske industrije

bronze, a s druge strane, to je vrijeme velikih nemira, vojnih sukoba i pokreta masa stanovništva koji zapoĉinju

takozvanim prvim talasom egejske seobe i uništenjem aristokratske ahajske civilizacije u Grĉkoj, a završavaju se

traĉko- kimerskim ratniĉkim pohodom.

Teritorij današnje BiH nije bio u cjelini zahvaćen ovim kretanjima, ali se u toku tih 4-5 stoljeća opća situacija

bitno izmijenila. U najgrubljim konturama ona se da ovako opisati.9

- Mase novog stanovništva prodrle su preko Save u sjevernu Bosnu, krećući se otuda dalje rijeĉnim dolinama i

preko zapadnobosanskih visoravni prema jugu. Ovaj pokret je, kako izgleda, zaustavljen na prilazima centralnoj Bosni

(gdje se, oko gornjeg i srednjeg toka rijeka Bosne i Vrbasa, formira jedna kompaktna kulturno etniĉka zajednica pod

nazivom „ srednjobosanska kulturna grupa“ te ne zahvaća ni jugoistoĉnu Bosnu ni Hercegovinu, ali izaziva izvjesno „

zbijanje“ plemenskih zajednica i u ovim oblastima.

8 B. Ĉović, Uvod... 71 -83.

9 B. Ĉović, Uvod.... 83 -88; Z. Marić, Donja Dolina, GZM NS Arheologija XIX (1964), 58 i d.

60

-Kao rezultat prirodnog priraštaja stanovništva i naglog doseljavanja nove populacione mase, broj naselja je u

brzom porastu, tako da se pri kraju ovog perioda moţe procijeniti na tri do ĉetiri stotine. S malim brojem izuzetaka

naselja su tzv. gradinskog tipa, tj. locirana na mjestima pogodnima za obranu, a većim dijelom i utvrĊena bedemima i

drugim fortifikacijama razliĉitog tipa. Ova ĉinjenica ne da se objasniti samo potrebom obrane od pokreta tuĊih

plemena koji imaju širi, invazioni karakter. Mora se raĉunati da je utvrĊivanje naselja bilo uvjetovano i lokalnim

razvojem, zatvaranjem manjih plemenskih grupa u odreĊene teritorije, porastom lokalnih sukoba koji dobivaju trajan

karakter itd.

Brz porast stanovništva, opći ekonomski polet, povećanje standarda (naroĉito sloja lokalne rodovske aristokratije

koji se u ovom periodu poĉinje uzdizati),a posebno imperativna potreba za naoruţanjem – morali su u ovom periodu

dovesti do naglog povećanja potraţnje bronze i sirovina za njenu proizvodnju

E) Ţeljezno doba

Period od 8. do 1. stoljeća stare ere moţe se oznaĉiti kao vrijeme relativno stabilnog, kontinuiranog razvoja, bez

velikih, katastrofalnih potresa. Na bazi formiranoj tokom kasnog bronzanog doba razvijaju se regionalne kulturne

grupe ţeljeznog doba. U nekim od njih postepeno prepoznajemo neke od velikih etniĉkih zajednica, ĉija su imena

zabiljeţili pisani izvori: Japode, Mezeje, Delmate, Autarijate, moţda i Desitijate.10

Broj stanovništva je u daljem kontinuiranom porastu; većina naselja osnovanih tokom prethodnog perioda

razvija se i dalje, a osnivaju se i mnoga nova. I dalje apsolutno dominira tip utvrĊenog (gradinskog) naselja.

Poĉetak ovog perioda (8.-7. stoljeće stare ere) poklapa se s prevlašću ţeljeza kao osnovnog materijala za

izradu oruţja i oruĊa u juţnoj i srednjoj Evropi. Krajevi u kojim su postojala pristupaĉna leţišta ţeljezne rude sad

dobivaju na znaĉaju, pogotovo stoga što su osnovni metalurški problemi ranog ţeljezarstva već bili riješeni

dugotrajnom praksom starijih, prvenstveno maloazijskih, metalurških centara. Stoga ravna evropska siderurgija nije

morala ponavljati mukotrpni put koji je prelazila metalurgija bakra i bronze u Evropi; bila su dovoljna dva do tri

stoljeća od prvih poĉetaka do masovne produkcije.

Treba istaći da ova promjena nije znaĉila zamiranje ili znatnije slabljenje proizvodnje i obrade bronce. Bronzana

produkcija orijentira se sada, pored izrade nakita i metalnih dijelova odjeće, na metalno posuĊe i na defanzivno oruţje

(šljemovi, štitovi, oklopi). Ipak, mora se pretpostaviti da njen ukupni obim, i pored znaĉajnog porasta broja

stanovništva, nije više rastao ni pribliţno onakvim tempom kao u drugoj polovini II. i poĉetkom I. milenija stare ere.

Vjerojatno je i stagnirao, pa ĉak i opadao. Od politiĉkih dogaĊaja šireg znaĉaja u toku ovog perioda treba posebno

naglasiti:

- Snaţan razvoj grĉkih gradova- drţava i njihovih saveza na istoĉnom i srednjem Mediteranu, te paralelni razvoj

Etrurije, a kasnije Rimske republike na susjednom Apeninskom poluotoku. Njihov utjecaj, kulturni, ekonomski

(trgovaĉki prije svega), a zatim i politiĉki – trajno je prisutan na sjeverozapadnom Balkanu tokom ovog perioda i

stalno se pojaĉava.

- Ilirsku drţavu, koja se razvija na periferiji mediteranskog kulturnog svijeta i koja je u postepenoj ekspanziji

prema sjeveru; u 3. stoljeću stare ere, ona obuhvaća i neke dijelove na jugois-

10

Za opštu orijentaciju v. R, Vasić, Kulturne grupe starijeg gvozdenog doba u Jugoslaviji, Beograd 1973 (sa navedenom

literaturom).

61

toku današnje BiH.

- Keltsku ekspanziju u Podunavlje, sredinom 4. stoljeća stare ere, koja nije izazvala krupnija pomicanja na tlu

sjeverozapadnog Balkana. Stacioniranje Kelta u krajevima sjeverno od Save i uspostavljanje trgovaĉkih veza s njima,

odigrali su ipak, odreĊenu ulogu, posebno u sjevernoj Bosni. Te veze su mogle imati odreĊenog utjecaja i na domaću

proizvodnju ţeljeza, posebno u tehnološkom smislu.

- Utjecaj Rimske imperije koji prerasta tokom 2. st. stare ere u politiĉki i vojni pritisak i najzad u osvajaĉku

ekspanziju, a završava se poĉetkom n.e. definitivnim ukljuĉenjem ovih krajeva u okvir Rimske imperije.

Što se tiĉe unutrašnjeg društveno- ekonomskog i politiĉkog razvoja (koliko se on moţe, na osnovu arheološke

dokumentacije i oskudnih pisanih izvora, rekonstruisati ili bar naslutiti), bilo bi vaţno istaći sljedeće:

- Već u prvim stoljećima ovog perioda zapaţa se dalje društveno raslojavanje. Sloj rodovske aristokratije moţe

se pouzdano dokumentovati. Ovaj proces prati, s jedne strane povećana potraţnja posebno izraĊene bojne opreme i

druge luksuznije robe (bronzano posuĊe, nakit i sl.), koju zadovoljava djelomiĉno domaća produkcija, a djelomiĉno

uvoz, preteţno iz grĉkog svijeta. S druge strane, ovaj proces praćen je postepenim formiranjem jednog novog

društvenog sloja – ratnika, što opet povećava potraţnju oruţja.

- Sredinom ovog perioda se, kako izgleda, poĉinju organizirati veće teritorijalno- politiĉke plemenske

zajednice; sukobi koji se zaoštravaju i dobivaju razmjere ratova dovode do potrebe da se naoruţa preteţan dio za

borbu sposobnog stanovništva, dakle i do neusporedivo veće potraţnje oruţja svih vrsta. Taj proces bio je u toku

vjerojatno već od 5.-4. stoljeća stare ere, a rimskim vojnim pritiskom mogao je biti samo intenziviran.

- Opći društveno- ekonomski razvoj uvjetovao je pretvaranje nekih naselja u znaĉajne proizvoĊaĉke,

trgovinske, a moţda i politiĉke centre koji već imaju neke atribute urbanih naselja (razumije se u zametku). Takav je

sluĉaj npr. S Donjom Dolinom u sjevernoj ili Podom kod Bugojna u centralnoj Bosni; u istoĉnoj Hercegovini,

izloţenoj snaţnim grĉkim utjecajima, formira se i jedno pravo gradsko naselje mediteranskog tipa (Ošanići).

DOKUMENTACIJA O RUDARSKOJ I METALURŠKOJ DJELATNOSTI

Kako je u prethodnom poglavlju data periodizacija one prahistorijske epohe u kojoj su ove djelatnosti na tlu B i H

postojale ili mogle postojati, arheološka i tehnološka dokumentacija bit će ovdje izloţene kronološkim redom, po

periodima.

A) NEOLIT

Osim već spomenutog nalaza iz Tuzle, jednu direktnu dokumentaciju metalurške djelatnosti ovog perioda pruţali

su slojevi vinĉanskog naselja u Gornjoj Tuzli sa dubina izmeĊu 3,73 i 1,10 m. Pored većega broja malih bakarnih

objekata (jedno šilo, jedna igla, dvije udice, sitni nakit), naĊena je u sloju i veća koliĉina grudica bakarnog oksida-

najvjerojatnije nastali obradom bakra (moţda se najprije mogu objasniti kao sitne kapljice metala koje su prskale

prilikom topljenja, odnosno izlijevanjem u kalupe). Jedan valjkasti kameni objekat iz istog

62

Tip Nalazište Sn Pb As Sb Ag Ni Bi An Zn Co Fe

Sjekira

skadarskog

tipa

Debelo

brdo

ostava

3,5

0,11

0

0

0,01

tr.

0

0

0

tr.

0 sloja moţda je „ĉep“ koji se umetao u kalup prilikom izlijevanja bakarnih oruĊa s otvorom za nasaĊivanje. Ovo se

tumaĉenje, meĊutim, za sada mora uzeti s rezervom.11

Direktnih dokaza upotrebe ili obrade bakra u drugim nalazištima ovoga perioda nema. Kao indirektan dokaz

poznavanja bakra u okviru butmirske i hvarsko – lisiĉićke kulturne grupe, mogu se uzeti neke koštane izraĊevine koje

svojim oblikom imitiraju metalne (bakarne) objekte. To su, prije svega, neki tipovi koštanih igala iz Obra II i Lisiĉića.

Ali, samo poznavanje metalnih objekata još uvijek ne znaĉi i postojanje samostalne metalurške djelatnosti u ovim

naseljima.

Nešto drugaĉije stoji stvar s vinĉanskim naseljima tuzlanskog bazena. Gornja Tuzla pruţila je dokaze

samostalne obrade bakra, a Tuzla, ako ništa drugo, dokaz o pokušajima taljenja jednog metalosnog minerala. To nas

navodi da postavimo pitanje izvora iz kojih su se stanovnici ovih naselja snebdljivali bakrom. Spektralna analiza12

jednog objekta iz Gornje Tuzle pokazuje gotovo potpuno ĉisti bakar (što je uopće karakteristika rane metalurgije bakra

u Europi), pa nam malo moţe pomoći za utvrĊivanje podrijetla sirovine. Nalaz iz Tuzle (pa makar se radilo i o

neuspjelom pokušaju taljenja jednog minerala), pokazuje da su vinĉanski stanovnici ovog podruĉja tragali za

metalosnim mineralima i isprobavali njihova svojstva. Koliko su u tome uspijevali, za sada ne znamo. To bi u isto

vrijeme bio i prvi trag rudarstva (ili bar „rudarenja“)

na našem tlu.

B) ENEOLIT

Ovaj je period obiljeţen upotrebom bakra u

znaĉajnijim koliĉinama, a posebno bakarnog oruţja i

oruĊa većih dimenzija i teţine, što i odgovara

mogućnostima razvijene metalurgije. U B i H je

upotreba oruţja i oruĊa dokumentirana dosta

brojnim nalazima ovih objekata, koji se u

arheološkoj literaturi obiĉno oznaĉavaju skupnim

nazivom „sjekire“ (meĊu njima se nalaze,

razumljivo, oruĊa i oruţja

11

B. Ĉović, Rezultati sondiranja..., 8, 102 – 103. 12

Ova, kao i ostale spektralne analize bakarnih i bronzanih objekata koje se dalje citiraju, izraĊena je u laboratoriju Radne

zajednice za istraţivanje metalurgije starog vijeka u Sttutgartu (Arbeitsgemeinschaft fur Metallurgie des Altertums).

63

razliĉitog oblika i funkcije: klinovi, dlijeta, sjekire, ĉekići i kombinovana oruĊa sa 2 sjeĉiva i otvorom u sredini,

bojne sjekire i sl.).

Karakteristiĉno je da se ovi objekti ne samo u B i H već u srednjoj i juţnoj Europi uopće obiĉno nalaze izolovano

od ljudskih naselja, kao pojedinaĉni predmeti ili grupe predmeta zakopanih u zemlju, a samo izuzetno u kulturnim

slojevima prehistorijskih naselja ili u grobovima. Ovo izaziva dosta problema u pogledu utvrĊivanja njihove

hronologije i rasprostranjenosti pojedinih tipova u okviru odreĊenih kulturnih grupa.

Njihova pojava uzima se obiĉno kao dokaz trgovine ovim objektima, odnosno prisustva putujućih trgovaca ili

majstora – metalurga. Kartiranje ovih nalaza daje nam izvjestan uvid u moguće pravce njihovog kretanja (karta 1).

a) Nalazišta oruĊa i oruţja I. serije:

1. Donja Dolina, Bosanska Gradiška

2. Bosanski Svilaj, Modriĉa

3. Orašje

4. Karavida, Kladari, Bosanska Gradiška

5. Laktaši

6. Dţakule, Graĉanica

7. Tešanj

8. Nemila, Zenica

9. Travnik (okolica)

10. Tiškovac, Drvar

11. Ţdralovac, Livno

12. Gorica, Grude

13. Ljubuški (okolica)

14. Glavska, Trebinje

b) Nalazišta oruĊa i oruţja II. serije:

1. Kozarac, Prijedor

2. Zgon, Kljuĉ

3. Boĉac, Krupa na Vrbasu

4. Griĉa, Baljve, Mrkonjić Grad

5. Vranovići, Graĉanica

6. Lohinja, Graĉanica

64

7. Kosovaĉa, Zvornik

8. Kapova jama, Brani do, Trebinje

c) Livnice:

1. Debelo brdo, Sarajevo

2. Alihodţe, Travnik

U hronološkom pogledu ovi se objekti mogu grubo svrstati u dvije osnovne serije.13

Prvu, stariju seriju (Sl. 1) saĉinjavanju : a) dosta grubo raĊene jednostavne trapezaste sjekire i klinovi, b)

sjekire – ĉekići, takoĊer grubo lijevani, teški, ĉetvrtastog presjeka (moţda je to u stvari samo specifiĉan oblik ingota, a

ne oruĊe već pripremljeno za upotrebu), c) kombinovana oruĊa sa dva sjeĉiva postavljena pod ugl od 180° i s otvorom

za nasaĊivanje u sredini.

Drugu, mlaĊu seriju (sl. 2) saĉinjavaju: d) sjekire s povijenim sjeĉivom i duţom ili kraćom cilindriĉnom ušicom

(vjerojatno bojne sjekire) i e) lagane, tanke lijevane „sjekire“ sa veoma širokom luĉnom oštricom, nalik na lepezu ( i

ovom sluĉaju na mjestu je pitanje da li su ovi objekti stvarno već gotovo oruĊe ili konvenicionalni oblik u kojem se

bakar kao sirovina pojavljuje na trţištu).

Vaţno je istaći da su svi ovi objektu, pa i najjednostavniji klinovi, izliveni u (jednostavnim ili dvostrukim)

kalupima.

Van ove serije stoje:

f) mala, tanka pravokutna sjekira iz Nemile;

g) mala, tanka sjekira s ojaĉanim rubom iz jednog tumula u Ljubomiru.

Kako je već naprijed reĉeno, postoje znatne teškoće u povezivanju pojedinih tipova teţeg bakarnog oruĊa i

oruţja s odreĊenim kulturnim grupama. To je i razumljivo ako se uvaţe dvije ĉinjenice: da se u to doba metal, kao

rijedak i skup materijal, dobro ĉuvao, oštećeni i polomljeni komadi pretapali, ĉime se objašnjava njihov gotovo

potpuni nedostatak u kulturnim slojevima naselja; drugo, pojedini tipovi nisu bliţe vezani za odreĊene kulturne ili

etniĉke zajednice, već predstavljaju rezultat zahtjeva koji u datom momentu stoje pred metalurzima i njihovim

tehniĉkim snagama i mogućnostima.

Uzimajući u obzir (dosta malobrojne) sigurne nalaze sa susjednih teritorija, mogli bismo reći da su svi tipovi

naše prve serije mogli biti u upotrebi već u naseljima vinĉanske, a moţda i ostalih neolitskih kulturnih grupa u

posljednjim fazama njihova ţivota, dakle, već krajem

13

B. Ĉović, Nekoliko manjih praistorijskih nalaza iz Bosne i Hercegovine, GZM NS Arheologija XII (1957), i d., A. Benac,

Studije.... 156 – 160.

65

prethodnog perioda. Isto je tako vjerovatno da su upotrebljavane i poĉetkom ovog perioda, kada na tlo današnje

Bosne prodiru lasinjska, badenska, a moţda i kostolaĉka i vuĉedolska grupa; tipovi b) i c) se uskoro prestaju

proizvoditi, dok se tip a) (jednostavne trapezaste sjekire i klinovi) sigurno proizvode i dalje sve do poĉetka bronzanog

doba.

Što se tiĉe naše druge serije, ona pouzdano pripada završnoj fazi

eneolita koja neposredno prethodi ranom bronzanom dobu.

Sigurno je da znatno veća upotreba ( i potraţnja) bakarnog oruĊa i

oruţja nameće sama od sebe problem snebdljivanja bilo uvozom bilo vlastitom

produkcijom. Taj problem još nije bio posebno akutan u periodu kad jedna nova

grupa vrši invaziju i naseljava se na ovom tlu, a postaje akutan ĉim se odreĊene

zajednice stabilizuju na odreĊenom teritoriju. U toj situaciji moramo

pretpostaviti razvoj domaće izrade bakrenog oruĊa. Dokaze za domaće

postojanje nude, za sada, tri prahistorijska naselja.

1. Debelo brdo na podruĉju Sarajeva14

Ovdje su naĊena 3 primjerka kalupa za

izlijevanje bakrenih sjekira s cilindriĉnom ušicom

(sl.3-5), 2 kalupa za bodeţe (ili koplja) sa uskim,

ravnim listom (sl. 6,7), 2 kalupa za bodeţe (ili

koplja) sa nešto širim listom i ojaĉanim uzduţnim

rebrom (sl. 8,10), te 1 kalup za izlijevanje igala ili

šila. Svi ovi objekti ulaze u red dobro poznatih

tipova razvijenog i kasnog eneolita, pa nema

potrebe da se na njihovim tipološkim i tehniĉkim

osobinama posebno zadrţavamo.

Nuţne su, ipak, 3 konstatacije:

a) Svi kalupi izraĊeni su od gline;

b) Sva tri kalupa za sjekire imaju na

unutrašnjem zid gornje polovine kalupa (koja je

sluţila za izlivanje

14

F. Fiala, GZM VI (1894), 117 i d., GZM VII (1895), 123 i d.

66

ušice), okrugli ţlijeb. Ovaj ţlijeb je, u stvari, leţište za valjkasti ĉep koji

se umeta u gornji dio kalupa regulirajući formiranje i debljinu zida ušice

prilikom lijevanja. To predstavlja znaĉajnu tehniĉku inovaciju u odnosu

na dosad poznate tipove kalupa za ovu vrstu bakarnih sjekira (v.

rekonstrukciju, sl. 11).

c) Tri kalupa su sa vanjske strane ornamentirana. Na većem

ulomku kalupa za sjekiru i na kalupu za igle ili šila (sl. 4 i 10), jasno se

prepoznaje grubo izvedeni motiv „riblje kosti“. Ovaj motiv dobro je

poznat u okviru

d) badenske kulturne grupe, ali je isto tako dosta ĉest i na keramici

vuĉedolske grupe. Keramika obje ove grupe zastupljena je

na Debelom brdu; prema tome, ovi kalupi mogli bi

pripadati bilo (nešto starijem) badenskom, bilo

vuĉedolskom naselju na ovom lokalitetu. Kako su izraziti,

ĉisto badenski elementi na Debelom brdu malobrojni,

nasuprot znatno većoj koliĉini sigurnih vuĉedolskih (a sami

kalupi tipološki odgovaraju najmlaĊim varijantama ovog

tipa sjekira), vjerojatnije je da ovi kalupi pripadaju

vremenu trajanja vuĉedolskog naselja na Debelom brdu.

Ukupan broj kalupa (8 fragmenata) nije velik no ipak je

to, poslije Iga u Ljubljanskom barju,15

najveća kolekcija

eneolitskih kalupa za izlievanje oruţja i oruĊa dosad

poznata na tlu Jugoslavije. To nam daje pravo da Debelo

brdo oznaĉimo kao jedan od centara produkcije bakarnog

oruţja u ovom dijelu Balkana.

2. Gradina u selu Alihodţe u dolini Bile16

15

P. Korošec – J. Korošec, Najdbe s koliĉarskih naselbin prilogu na Ljubljanskom barju, Ljubljana 1969, 20 – 21. 16

A. Benac, Istraţivanja prahistorijskih nalazišta u dolini Bile, GZM NS IV – V (1949 – 50), 15 i d., B. Ĉović, Uvod .... 65 –

68.

67

S ovog lokaliteta potiĉu 3 mala ulomka kalupa, raĊenih takoĊer u keramiĉkoj tehnici. Jedan od njih sluţio je

moţda za izlievanje trapezastih bakarnih sjekira, druga dva, takoĊer mala ulomka većih kalupa, bilo je moguće

pouzdano identifikovati zahvaljujući upravo primjercima sa Debelog brda. To su takoĊer dijelovi kalupa za izlivanje

sjekira sa ušicom snebdljivani sa istim ovakvim okruglim ţlijebom – leţištem za ĉep (sl. 12 i 13).

U ovom naselju moguće je izdvojiti dvije osnovne kronološke i kulturne faze – badensku, kojoj pripada samo

najniţi sloj u tzv. Kućištima i mlaĊu, badensko – vuĉedolsku, kojoj pripada najveći dio kulturnog sloja. Fragmenti

kalupa naĊeni su u kulturnom sloju iznad kućišta broj 1, na dubini od 0,80 m. Na istoj poziciji (iznad kućišta broj 1),

naĊena su i dva tipiĉna vuĉedolska fragmenta (0,80 i 0,95 m). Kalupi, prema tome, pripadaju poĉetku badensko-

vuĉedolske faze u Alihodţama, drugim rijeĉima, vremenu kad se nešto ranije naseljeno „badenskom“ pridruţuje (ili ga

preslojava) novi, „ vuĉedolski“ element koji, kako smo rekli, prodire ovdje najvjerojatnije iz sjeverozapadne Bosne.

68

3. Gradina Zecovi kod Prijedora17

Iz ovog znaĉajnog naselja vuĉedolske grupe potjeĉu dva ulomka glinenih kalupa – jedan za izlievanje trapezastih

plosnatih sjekira ( sl. 14), drugi, vjerojatno za izlievanje klinova (sl. 15); na oba primjerka unutrašnja površina kalupa

je mreţasto narezana.

Taj detalj, koji se da zapaziti i na jednom kalupu za bodeţe (ili koplja) iz Sarvaša,18

najvjerojatnije je

tehniĉkog podrijetla. Sitni urezi na zidovima kalupa sluţili su po svoj prilici zato da bolje prime masu kojom su kalupi

premazivani prije ulijevanja rastopljenog metala.

Najzad, sa nekog nalazišta u Bosni (na ţalost nije bilo moguće ustanoviti lokalitet), potiĉe još jedna polovica

dvostranog kalupa za sjekire sa ušicom. Mada je unutrašnjost kalupa dosta oštećena, ipak se tip sjekire mogao

identifikovati, radi se o dosta rijetkom obliku sjekire – nadţaka, kod kojeg je ĉekićasto produţenje iznad ušice

formirano u obliku kratkog, puno livenog valjka ( sl. 16).

Sasvim razumljivo, ovim je iscrpljena arheološka dokumentacija o eneolitskoj repordukciji bakarnog oruţja i

oruĊa. Sigurno je da su još neki objekti naĊeni u kulturnom sloju pojedinih naselja, sluţili ili mogli sluţiti ovoj

djelatnosti. No, to bi već bila stvar posebne studije.

Zasad, dovoljno je da zakljuĉimo:

1. Produkcija raznih tipova bakarnog oruĊa i oruţja postojala je u toku kasnog eneolita u centralnoj i

sjeverozapadnoj Bosni.

Izgleda da se naselje na Debelom brdu kod Sarajeva moţe oznaĉiti kao dosta vaţan centar ove produkcije.

2. Ova produkcija vezana je, po svoj prilici, za širenje i stabilizaciju nositelja vuĉedolske kulturne grupe u ovim

krajevima.

3. Postojanje ove produkcije ne iskljuĉuje istovremeni uvoz gotovih proizvoda iz drugih metalurških centara,

prvenstveno iz podunavsko – karpatske oblasti. Za nas je, meĊutim, posebno zanimljivo pitanje izvora osnovne

sirovine (bakra) koju su koristile domaće livnice ovog perioda.

Arheološka dokumentacija ne moţe samo po sebi riješiti pitanje izvora (podrijetla) bakra upotrijebljenog za izradu

pojedinih artefakata. U tom pogledu više bi nam mogla pomoći tehnološka dokumentacija, prvenstveno analiza

bakrenih izraĊevina ovog perioda naĊenih na tlu B i H. Na tom planu uĉinjeni su već i prvi ozbiljniji koraci. Najveći

dio dosad pronaĊenih bakarnih oruĊa bio je podvrgnut spektografskoj analizi u laboratoriju Radne zajednice za

istraţivanje metalurgije starog vijeka u Stuttgartu. Ovi su rezultati dosada upotrijebljeni samo u okviru širih

prethodnih studija spomenute institucije, usmjerenih na utvrĊivanje odreĊenih, po sastavu srodnih, grupa eneolitskog

bakarnog oruĊa i njihove rasprostranjenosti u Evropi19

. Korištenje tih podataka za rješavanje uţih problema (npr.

Razvoj tehnologije i pronalaţenja mogućih sirovinskih izvora u pojedinim uţim oblastima), stvar je budućih

interdisciplinarnih istraţivanja. Kao arheolog, ja se, razumljivo, moram zadovoljiti samo iznošenjem nekih posve

oĉevidnih ĉinjenica, te postavljanjem odreĊenih pretpostavki i pitanja.

Evo nekih konstatacija, pretpostavki i problema koji izviru iz tehnološke dokumentacije za ovaj period:

17

A. Benac, Slavonska i ilirska kultura na prethistorijskoj gradini Zecovi kod Prijedora, GZM NS Arheologija XIV (1959), 13

i d. 18

Taj kalup je R.R.Schmidt pripisao badenskom sloju. MeĊutim, kako je pokazao S. Dimitrijević (Prilog stupnjevanju

badenske kulture u sjevernoj Jugoslaviji, Arheološki radovi i rasprave JAZU II, Zagreb, 1962, 244), mnogo je vjerovatnije da

kalup iz Sarvaša pripada vuĉedolskoj fazi tog nalazišta. 19

up. S. Junghans – E. Sangmeister – M. Chroder, Studien zu den Anfangen der Metallurgie I – III, Berlin 1960 – 1968.

69

Bakarna oruĊa i oruţja naše druge (mlaĊe) serije (tipovi d) i e)) karakterizira bakar sa znaĉajnim primjesama

drugih elemenata (tabela II).

Bakarna oruĊa i oruţja koja smo ovdje oznaĉili kao prvu (stariju) seriju (tipovi b) i c)) najvećim dijelom su

izraĊeni od ĉistog bakra, odnosno od bakra sa neznatnim primjesama (tabela I).

Upotreba bakra sa znatnim primjesama u mlaĊoj eneolitskoj produkciji, objašnjava se pretpostavkom da je

starija eneolitska produkcija koristila najprije samorodni bakar, a zatim oksidne i karbonatske bakarne rudaĉe, a da

mlaĊa faza eneolitske produkcije i poĉinje zapravo savladavanjem nove tehnologije, koja je omogućila eksploataciju

sulfidnih ruda, meĊu njima i takvih koje su sadrţavale antimon i arsen (Fahlerze).20

Samim tim, materijal koji pripada

drugoj (mlaĊoj) seriji pruţa više mogućnosti za rad na eventualnoj identifikaciji rudonosnih podruĉja koja su mogla

dati sirovinu za izradu pojedinih objekata. To je, naravno, kompetencija drugih disciplina i arheologija tu moţe

pruţiti samo neke pomoćne koordinate. Tako je, npr. potrebno još jednom podsjetiti na to da su bakarni ( i kasnije

bronĉani) predmeti, kad bi izašli iz upotrebe, bili pretapani, pa su se tom prilikom u istom „loncu“ mogli naći i stariji i

mlaĊi objekti, izraĊeni od bakra prvobitno dobivenog iz razliĉitih leţišta i od razliĉitih ruda.

U takvim objektima npr., primjesa arsena moţe poticati od nekog starijeg objekta izraĊenog s namjernim

dodavanjem arsena (As - legura); upotrebom starog bakra moţe se, moţda, objasniti i znatno variranje vrijednosti

pojedinih oligoelemenata u sastavu pojedinih primjeraka iste vrste oruĊa, naĊenih na istom mjestu (u zatvorenom

nalazu) itd. I arheološka statistika moţe pruţiti odreĊene putokaze. Tako npr., u našoj drugoj (mlaĊoj) seriji imamo

dva razliĉita tipa: bojne sjekire, ĉiji je arsenal rasprostiranja jako širok i lagane, plosnate „lepezaste“ sjekire koje se

susreću samo na jedno usko ograniĉenom prostoru - od istoĉne Slavonije, preko sjeveroistoĉne Bosne (Graĉanica) do

jugozapadne Bosne (dolina Vrbasa- Kljuĉ). Kako ovaj tip uopće nije rasprostranjen u široj karpatsko- podunavskoj

oblasti (gdje su drugi tipovi bakarnog oruĊa i oruţja naĊeni u stotinama primjeraka), oĉito je da centar njegove

proizvodnje treba traţiti u spomenutom prostoru njihova rasprostiranja. Ako pri tom uzmemo u obzir i pretpostavka da

se u sluĉaju „lepezastih sjekira“ ne radi o gotovom oruĊu izraĊenom za upotrebu, već u konvencionalnoj formi odlivka

u kojoj se bakar kao sirovina isporuĉivao na trţište, onda bi naše „lepezaste sjekire“ bile:

a) Produkti topionica bakra (bakrene rudaĉe), a ne livnica bakrenog oruĊa i oruţja i

b) morale bi poticati iz neke rudonosne oblasti unutar podruĉja njihove proizvodnje i rasprostiranja, uz koje su te

topionice morale biti neposredno vezane.

Iz tabele II vidimo da „ lepezaste sjekire“ pripadaju grupi koju karakteriše znatno prisutvo razliĉitih primjesa u

bakru. Tabele I i II izraĊene su tako što su iz svake serije i tipa prikazani ekstremni i prosjeĉni uzorci. Kompletna

usporedba tabela svih analiziranih objekata druge serije (tabla III) pokazuje nešto drugaĉiju sliku. I pored oĉigledne

srodnosti koja se manifestira konstantnim znaĉajnim vrijednostima kod oba tipa, te potpunim odsustvom Sn, Au,Zn,

Co i Fe, postoje i izvjesne razlike: u grupi „lepezastih sjekira“ Pb i As se javljaju rjeĊe i s mnogo manjim

vrijednostima nego u grupi bojnih sjekira; Ni se javlja samo u ovom sluĉaju; nema ni jedne „lepezaste sjekire“

izraĊene od starog, ĉistog bakra bez primjesa, nasuprot takvim primjercima

20

up. H. Otto – W. Witter, Handbuch der aĉtesten vorgeschichtilichen Metallurgie in Mitteleuropa, Leipzig 1952., J.R.

Marechal, Zur Fruhgeschichte der Metallurgie, Aachen 1962.

70

Tip Lokalitet Sn Pb As Sb Ag Ni Bi Au Zn Co Fe

Sjekira sa

ojaĉanim

rubom

Crkvina

Doboj

2,9 0,047 0,40 0 0,019 0,42 tr. 0 0 0 tr.

Sjekira sa

ojaĉanim

rubom

Paklenica

Maglaj

6,7 tr. 0,37 0,10 0,01 0,61 0 0 0 tr. 0,016

Sjekira sa

ojaĉanim

rubom

Donja

Dolina

8,2 tr. tr. tr.

0,01 0,084 0 0 0 tr. 0,039

Kratki

maĉ

Donja

Dolina

7,0 0 2,4 tr. 0,01 0,062 0 0 0 0 0

bojnih sjekira (Kozarac 1, Kozarac 2; Kosovaĉa); najzad, kod dvaju „ lepezastih sjekira“ koje sadrţe As,

vrijednosti su mu veoma niske: 0,10 i 0,16, nasuprot tome kod tri primjerka bojnih sjekira As je zastupljen sa

vrijednostima 2,9, 0,52 i 0,78, dakle, znatno iznad minimuma od kojeg poĉinje legura (As - bronza).21

Razumije se, iz ovog ne treba odmah izvlaĉiti zakljuĉak da je samostalna eksploatacija bakarnih ruda i s njom

povezana talioniĉka djelatnost na tlu B i H u eneolitsko doba već dokazana. To je stvar budućih interdisciplinarnih

istraţivanja. Ja samo ţelim da je takva mogućnost postojala. Direktna arheološka dokumentacija o rudarstvu u ovo

doba ne postoji.

C) Rano i srednje bronzano doba

Ovaj period u B i H je veoma slabo istraţen. Koliko se na osnovu oskudne dokumentacije moţe zakljuĉiti,

upotrebljavala su se na ovom tlu bronzana oruţja, oruĊa i razne vrste nakita koji svojim tehnološkim osobinama

(tehniĉkim i ornamentalnim) posve odgovaraju istovremenim produktima podunavske i srednjoeuropske oblasti.

Analiza metala pokazuje, za ovo doba oĉekivano, kolebanje vrijednosti kositra u leguri.

Dosad nisu bili naĊeni specifiĉni tipovi bronzanih objekata, kao ni kalupi koji bi potvrĊivali postojanje

domaćih livnica bronze ovog perioda. Jedini izuzetak je, moţda, naselje u Varvari na vrelu Rame, meĊu ĉijim brojnim

kalupima ima i oblika koji bi eventualno mogli biti stariji od ostalih, a postoje i neke druge indicije o mogućoj obradi

bronze u periodu starijem od kasnog bronzanog doba na ovom nalazištu. Ipak, to su za sada više pretpostavke nego

ĉinjenice, pa s njima ovdje nećemo raĉunati. Isto tako do sada nije otkrivena arheološka dokumentacija koja bi

potvrĊivala postojanje rudarstva u našim krajevima u ovom periodu.

Na osnovu ovakve, preteţno negativne dokumentacije, mogla bi se dati ovakva pribliţna procjena perioda:

Posljednji talasi novih doseljenika koji u ove krajeve prodiru poĉetkom bronzanog soba doveli su do uništenja ili

dezintegracije starijih, eneolitskih populacija, a , prije svega, vuĉedolske grupe, koja je po svojoj prilici bili osnovni

nositelji metalurške djelatnosti kasnog eneolita na ovom tlu.

21

Nasuprot ranijim gledištima, iznio je E. Sangmeister veoma ubjedljive dokaze za tezu da se kod odreĊenih grupa metalnih

objekata eneolitskog doba (grupa po hemijskom sastavu, ne po obliku i namjeni) već kod prisustva As znatno ispod 1%, praktiĉno

uzevši kod prisustva As 0,2% moţe govoriti o As – bronzi bez obzira na razliĉite tehnološke postupke kojim je legura mogla biti

postizana (Actes du VIIIe Congres international del sciences prehistoriques et protohistoriques, Tome I, Beograd 1971, as. 109 i

d.).

71

- Naĉin ţivota ljudskih zajednica koje su se na ovom tlu formirale i egzistirale u rano i srednje bronzano doba

(sa stoĉarstvom kao osnovno privrednom granom) nije zahtijevao znatniju upotrebu metalnog oruĊa, a relativno

stabilne prilike nisu diktirale potrebu za naoruţanjem u većoj mjeri.

- Za usvajanje nove tehnologije nastojali su pristupaĉno i dovoljni izvori kostira.

- Kao rezultat svih tih okolnosti domaća produkcija metala je zamrla, a relativno male potrebe zadovoljavale su

se uvozom gotovih produkata iz razvijenih proizvoĊaĉkih centara.

Ipak, ovi bi zakljuĉci bili preuranjeni. Moramo prije svega znati da i u eneolitu i u bronzano doba osnovana masa

metalnih objekata koji ĉine vaţan dio arheološke dokumentacije potiĉe iz tzv. ostava – tj. grupa metalnih predmeta

koji su u datom trenutku bili zakopani u zemlju i tu ostali, oĉigledno stoga što njihov vlasnik nije mogao doći da ih

iskopa. To se redovito dogaĊalo u periodima koji su ispunjeni migracijama stanovništva, ratnim sukobima i sl. (kao

što je sluĉaj s odreĊenim fazama eneolita ili s kasnim bronzanim dobom). Kako je rano, a naroĉito srednje bronzano

doba u ovim krajevima bilo vrijeme odreĊene stabilizacije, prirodno je da takvih nalaza nema. Drugi po vaţnosti

izvor dokumentacije ove vrste su grobovi, a i grobovi ovog perioda u B i H su slabo istraţeni: dosad je evidentirano

svega dvadesetak grobova ranog i oko 30 grobova srednjeg bronzanog doba, i to samo u istoĉnoj Bosni i istoĉnoj

Hercegovini. Najzad, naselja (koja daju, doduše, malo metalnih nalaza ali mogu sadrţavati drugu dragocjenu

dokumentaciju – npr. kalupe, peći, trosku i druge tragove metalurške djelatnosti) još su slabije istraţena; jedina

sistematski iskopavana naselja u kojim su otkriveni neporemećeni slojevi ranog bronzanog doba su gradina u

Zecovima kod Prijedora, Pod kod Bugojna i gradina u Varvari, a oĉuvan sloj srednjeg bronzanog doba dokumentovan

je pouzdano samo na ovom posljednjem lokalitetu. Pored ovih, postoji još samo nekoliko drugih lokaliteta sa kojih

raspolaţemo nestratificiranim arheološkim materijalom ranog i srednjeg bronzanog doba.

Prema tome, buduća istraţivanja mogla bi znatnije korigirati naprijed iznesenu promjenu.

D) Kasno bronzano doba

E) Arheološku dokumentaciju ovog perioda saĉinjavaju:

a) Ostave i pojedinaĉni (sluĉajni) nalazi bronzanih objekata. Dosad je evidentirano 26 ovakvih ostava.22

One se

grubo mogu podijeliti na jednu (veću) grupu koja sadrţi uglavnom polomljene ili oštećene predmete, odlivke

(bronzane šipke i sl.), a ĉesto i amorfne grude metala, dakle, materijal koji je bio prikupljen za pretapanje, i drugu

(manju) grupu koja sadrţi ĉitave predmete, namijenjene prodaji. Kartiranje ostava ovog perioda (karta 2), pokazuje

odreĊenu koncentraciju u sjevernim i centralnim krajevima, što ne mora znaĉiti da je stvarni obim upotrebe bronze u

juţnim krajevima bio manji. Ti su krajevi, kako je naprijed bilo istaknuto, bili uglavnom pošteĊeni velikih potresa,

seoba i sukoba koji inaĉe karakterišu ovaj period.

Ipak ako geografski raspored ostava znaĉi neki putokaz o mogućim pravcima kretanja trgovine metalom,

zanimljivo je konstatovati jednu promjenu u odnosu na eneolit. Dok se u kasnom eneolitu zapaţa odreĊeni znaĉaj

doline Vrbasa kao komunikacija (up. Kartu 1), u kasno bronzano doba teţište se pomaklo na dolinu i sliv rijeke Bosne

(karta 2).

22

Jedini cjelovit (mada nepotpun, jer nisu mogle biti ukljuĉene neobjavljene ostave od kojih je najĉešće saĉuvano samo

nekoliko objekata i, naravno, kasnije pronaĊene) pregled ostava kasnog bronzanog doba u BiH, sa datiranjem, dali su Ks. i Y.

Vinski (Proglomena k statistici i kronologiji prahistorijskih ostava u Hrvatskoj, Opuscula archealogica, Zagreb 1956, 72 – 73.)

72

Broj pojedinaĉno naĊenih metalnih objekata ovog perioda (koji su, opet ili ostaci uništenih ostava, odnosno

grobova, ili jednostavno izgubljeni predmeti) ide na nekoliko stotina.

b) Grobovi, koji su otkriveni u znatno većem broju nego oni iz prethodnog perioda, i to u istoĉno, centralnoj i

sjeverozapadnoj Bosni. Iz grobova ovog doba potiĉe uglavnom raznovrstan nakit, sasvim izuzetno oruţje.23

c) Nalazi iz kulturnog sloja naselja ovog doba: bronzani objekti, amorfni metal, kalupi i drugi pribor za lijevanje.

Što se tiĉe samih bronĉanih objekata ovog perioda, za našu temu bitne su ove konstatacije:

- Objekti su tipološki raznovrsni. Zastupljeno je nekoliko vrst maĉeva, bodeţa, kopalja, sjekira, klinova, ĉekića,

probojaka, dlijeta, ĉavala, zakovica, šila, igala, brijaĉa, srpova, noţeva, te veći broj tipova i varijanti raznovrsnog

nakita.

- Preteţan dio tipova oruĊa, oruţja i nakita pripada širokom asortimanu razvijene industrije bronze juţne i

srednje Europe ovog doba.

Postoji i odreĊen broj specifiĉnih tipova i varijanti bronzanog oruţja i nakita koji su preteţno ili iskljuĉivo

koncentrisani u odreĊenim dijelovima Bosne i predstavljaju sigurno ili vrlo vjerovatno rezultat samostalne domaće

produkcije.

Samostalna produkcija bronze na tlu današnje B i H u ovom periodu dokumentovana je i na direktan naĉin

nalazima iz kulturnih slojeva pojedinih naselja. Kao znaĉajni produkcijski centri istiĉu se, prije svega:

1. Velika gradina u Varvari na vrelu Rame.24

Pored velikog broja (preko 30 primjeraka) kalupa, naĊeni su u

Varvari i drugi tragovi metalurške djelatnosti ĉije detaljnije prikazivanje moramo ovdje izostaviti. Sami kalupi

pokazuju da je livnica u Varvari proizvodila više tipova maĉeva, bodeţa i noţeva, više tipova kopalja, sjekire, srpove,

ĉekiće probojce, dlijeta, bronzane šipke (polufabrikat), te više vrsta bronzanih igala i nekog drugog nakita. Detaljna

tipološka analiza ovih objekata mogla bi dati raznovrsne podatke, zanimljive i za našu temu, ali to bi prelazio okvire

jednog ovakvog referata. Primjera radi, spomenut ću samo jedan detalj. MeĊu kalupima iz Varvare nekoliko

primjeraka sluţilo je za izlivanje dekorativnih korica ili dijelova za korice za jedan specifiĉan tip maĉeva koji moţemo

nazvati „bosanski“. Ĉinjenica da je, osim nekoliko primjeraka ovakvih maĉeva sa relativno bliskih lokaliteta, jedan

primjerak ovog maĉa sa tipiĉnim metalnim dijelom korica naĊen kod Benkovca u Dalmaciji, govori dosta o širini

trţišta za koje je ova ili moţda neka druga srednjobosanska livnica radila.

2. Donja Dolina kod Bosanske Gradiške.25

Nekoliko primjeraka kalupa bilo je naĊeno u toku sistematskih

iskopavanja na ovom lokalitetu. Najveći dio (od nešto preko 30 koji se mogu pripisati ovom periodu) potiĉe iz slojeva

Starijeg naselja, uništenih prilikom kopanja zemlje za savske nasipe. Ĉinjenica da je ovoliki broj kalupa s ovog

lokaliteta pribavljen nesistematskim skupljanjem tokom graĊevinskih radova 1908. godine (tom prilikom je sigurno

daleko veći broj kalupa a vjerovatno i drugih objekata, vezanih za ovu djelatnost, nepovratno propao), pokazuje da je

u okviru Starijeg naselja u Donjoj Dolini postojala veoma razvijena produkcija bronzanih objekata. Uzimajući u obzir

ove kalupe, kao i gotove metalne izraĊevine naĊene na

23

v. A. Benac – B. Ĉović, Glasinac I, Sarajevo 1956 (gdje su, osim glasinaĉkih, pomenuti i ostali istovremeni grobovi iz

centralne Bosne). Od novijih nalaza grobova naroĉito su vaţni oni iz sjeveroistoĉne Bosne od kojih neki idu i u kasno bronzano

doba (v. M. Kosorić, Ĉlanci i graĊa za kulturnu istoriju Bosne i Hercegovine, knj. VIII (1970), 23 i d; knj. IX (1972), 9 - 27, 33 -

36, 75 – 78). 24

A. Ĉurĉić, Gradina na vrelu Rame, prozorskog kotara, GZM XII (1900), 99 – 118, v. i B. Ĉović, Uvod.... 42 – 47. 25

v. Z. Marić, Donja Dolina..., sa citiranim izvještajima Ć. Truhelke.

73

istom prostoru, moţemo konstatovati da je livnica u Donjoj Dolini

proizvodila maĉeve, bodeţe, koplja, noţeve, ĉekiće, dlijeta,

probojce, srpove, britve, razne vrste nakita, te bronzane šipke

razliĉitog profila koje su sluţile za dalju kovaĉku, odnosno

kujundţijsku obradu.

Kao i u Varvari i ovdje su nalaţeni i drugi objekti koji su sluţili

(ili mogli sluţiti) u metalurškoj djelatnosti. Na njihovoj analizi se,

meĊutim, ne moţe zadrţavati.

3. Ripaĉ, juţno od Bihaća.26

Iako osnovano tek krajem kasnog

bronzanog doba (krajem 10. ili 9.stoljeća pr.n.e.), razvilo je i ovo

naselje dosta znaĉajnu reprodukciju bronzanih objekata. Ukupno je

naĊeno 13 kalupa koji pripadaju ovom dobu, a lijevana su: koplja,

sjekire, ukrasne igle i polupreraĊevine (bronzane šipke).

4. Po broju naĊenih kalupa (7 primjeraka za koplja, kratke maĉeve i nakit), a još više po ostacima troske,

otpacima bronzanih objekata i cijelim objektima naĊenim u sloju, dosta vaţno mjesto pripada i Debelom brdu kod

Sarajeva.27

5. Zanimljivo je da je veći broj kalupa (ukupno 5 dijelova kalupa za lijevanje sjekira i kopalja) naĊeno i na

gradini Ĉungar juţno od Cazina,28

naselju koje je osnovano u 9. ili 8. stoljeću pr.n.e., dakle na samom kraju bronzanog

doba.

Pribliţno u isto vrijeme djelovala je u juţnim krajevima, izgleda dosta vaţna, livnica u naselju Gradina u Koritima

(Buško Blato), gdje su, osim kalupa, naĊeni i drugi karakteristiĉni objekti i tragovi lijevanja bronze.

Pored ovih 6 lokaliteta, sigurni tragovi postojanja livnica (sa 1-4 primjerka kalupa) otkriveni su na još 9

naselja ovog perioda.29

Njihov geografski raspored prikazan je na karti 2.

MeĊu njima zasluţuje da se posebno spomene nalaz iz Pivnice kod Odţaka30

ne samo zbog toga što kompletni

kalupi iz tog nalazišta pruţaju mogućnost za upoznavanje tehnike lijevanja, već i zato što se radi o jednom

specifiĉnom tipu kopalja. Taj tip proizvoĊen je u Bosni na više mjesta što dokazuju ne samo dosta brojni primjerci

samih kopalja naĊenih na više lokaliteta, već i kalupi za ovaj tip otkrivenih pored Pivnica u Donjoj Dolini i Varvari.

a) Ostave:

1. Šumetac, Cazin

2. Osredak, Mala Ruiška, Bosanska Kupa

26

V. Radimski, Prehistoriĉka sojenica kod Ripĉa u Bosni, GZM XVII (1895), 309 i d; V. Ĉurĉić, Prehistoriĉka sojenica u

Ripĉu kod Bihaća, GZM XII (1908), 149 i d. 27

v. napomenu br. 14. 28

V. Radimski, Gradina Ĉungar kod Cazina, GZM VI (1894), 495 id. 29

(v. popis uz Kartu 2). 30

A. Benac, Kameni kalupi sa Pivnice, GZM NS Arheologija XXI/XXII (1966-67), 155 i d.

74

3. Maĉkovac, Bosanska Gradiška

4. Gornja Moĉila, Sijekovac, Bosanski Brod

5. Novi Grad, Bosanski Šamac

6. Brezovo Polje, Brĉko

7. Medeno Polje, Banja Luka

8. Grapska, Doboj

9. Monj, Dobrovci, Graĉanica

10. Drenov Do, Šibošnica, Lopare

11. Lauševići, Kotor Varoš

12. Mladikovina, Blatnica, Tešanj

13. Tešanj

14. Srpska Varoš, Tešanj

15. Gradina, Korita, Buško Blato

16. Boljanić, Graĉanica

17. Jadrina, Bosansko Petrovo selo, Graĉanica

18. Lukavac, Tuzla

19. Hrge, Maglaj

20. Perin Grad, Korijen, Vlasenica

21. Nova Kasaba, Vlasenica

22. Veliki Mošunj, Travnik

23. Motke, Donja Zgošća, Kakanj

24. Prozor (okolica)

25. Debelo Brdo, Sarajevo

26. Otok, Vitina, Ljubuški

27. Ljubuški (okolica)

28. Krehin Gradac, Ĉitluk

b) Livnice :

1. Ĉungar, Osredak, Cazin

2. Ripaĉ, Bihać

3. Kekića glavica, G. Petrovići, Bosanska Krupa

4. Donja Dolina, Bosanska Gradiška

5. Bjelaj, Bosanski Petrovac

6. Gradina, Zecovi, Prijedor

7. Hrustovaĉka pećina, Hrustovo, Sanski Most

8. Gradina, Radamanići, Banja Luka

9. Crkvina, Makljenovac, Doboj

10. Pivnica, Potoĉani, Modriĉa

11. Pod, Bugojno

12. Debelo brdo, Sarajevo

13. Velika gradina, Varvara, Prozor

14. Gradina, Mokro, Lištica

Zbog rane pojave većeg broja primjeraka i naĊenih kalupa u našim krajevima, Z. Marić je s pravom pretpostavio da

su (preteţno mlaĊi) primjerci ovakvih kopalja naĊeni u drugim krajevima (npr. u sjevernoj Italiji) produkti bosanskih

radionica koje su radile i za izvoz.31

31

Z. Marić, Donja Dolina.... 27

75

Najzad, treba pomenuti još jednu ĉinjenicu koja govori o dometu domaće produkcije bronze u ovom periodu.

To je serija nalaza – preteţno bojne opreme i nakita luksuznije izrade, kao što su primjerci iz ostava Veliki Mošunj i

Krehin Gradac ili iz nekih grobova glasinaĉog podruĉja i iz male nekropole u Tešnju.32

Svi ovi objekti imaju

specifiĉne tipološke odlike, a ukrašeni su fino urezanim geometrijskim motivima koji u cjelini pripadaju

ornamentalnom stilu srednjobosanske grupe kasnog bronzanog doba.

Taj stile je, u okviru ove grupe, bogato dokumentiran na brojnim keramiĉkim izraĊevinama, dakle, na

predmetima pouzdano domaće proizvodnje, što je sigurno jak argument za autohtonost spomenutih bronzanih

proizvoda. Kako ova kulturna grupa zauzima prostor oko gornjeg i srednjeg toka Vrbasa i Bosne, oĉito je da na tom

prostoru moramo pretpostaviti postojanje još neidentifikovanih radionica (livnice i dr.) koje su proizvodile ovu robu.33

Mora se, naravno, još jednom naglasiti da ovakav razvoj nije nimalo neoĉekivan, on se odigrava u vrijeme najvećeg

procvata produkcije bronze u Evropi, a po svom fiziĉkom obimu produkcija bronzanih objekata u Bosni još uvijek je

znatno ispod nivoa one u podunavskim zemljama ovog doba. Pa, ipak, njen se znaĉaj ne moţe potcijeniti. Naprotiv,

moţe se reći da, nakon duţe stagnacije (tokom ranog i srednje bronzanog doba), sada nastupa ponovno jaĉanje

metalurške djelatnosti u ovim krajevima: kako izgleda, ova aktivnost dostiţe najveći domet u mlaĊoj fazi ovog

perioda, pribliţno izmeĊu 1000. i 800. (750.) godine stare ere, dakle, neposredno pred poĉetak ţeljeznog doba.

Svakako da za dalji razvoj nije bila bez znaĉaja ĉinjenica da su, upravo u vrijeme kad se ţeljezo poĉinje uvoditi u

upotrebu, postojale u velikom broju naselja livnice i druge radionice za obradu bronze sa većim brojem

zanatlija/viĉnih ovim poslovima.

Odvelo bi nas suviše daleko kad bismo pokušali analizirati sve uzroke koji su mogli dovesti do naglog porasta

produkcije bronze u ovom periodu. Izdvajam stoga samo jedno pitanje, posebno interesantno za našu temu, pitanje, iz

kojih se izvora snebdljivala sirovinama domaća produkcija? Postoji više odgovora koji se meĊusobno ne iskljuĉuju.

Na prvom mjestu, i zbog same snage podunavsko – srednjoeuropske produkcije ovog doba, a i zbog

tipoloških karakteristika velikog broja naĊenih produkata, mora se uzeti u obzir pretpostavka da je dobar dio potreba i

u ovom periodu bio zadovoljavan uvozom gotovih predmeta. Znatno povećana koliĉina bronze u opticaju (trgovini i

upotrebi) predstavljala je samo po sebi izvjesnu sirovinsku bazu (podsjetimo se još jednom da je prikupljanje i

pretapanje neupotrebljivih bronznih predmeta bila redovna praksa u ovo doba.)

Drugo, moţe se raĉunati i na uvoz polufabrikata, najĉešće u obliku manjih bronzanih šipki, vjerojatno i na

uvoz bronze u obliku „pogaĉa“ ili prostih, amorfnih grumenja, kakvi se ĉesto susreću u ostavama, a ponekad i u

kulturnom sloju naselja. Ostaje otvoreno pitanje da li je bilo i uvoza sirovog bakra i kositra. Najzad, u ovom periodu

treba dosta ozbiljno raĉunati i na mogućnost eksploatacije lokalnih izvora bakarne rudaĉe. Naime, postoje egzaktni

dokazi da su rudarske jame u Mraĉaju i Maškari, u podruĉju gornjeg Vrbasa, bile otvorene još u prahistorijsko doba.

Na ţalost, malo se pazilo na arheološke nalaze prilikom ponovnog otvaranja ovih jama poĉetkom ovog stoljeća, a i

ono malo prikupljenog arheološkog materijala nije dospjelo u muzejske zbirke i najvećim dijelom je izgubljeno. Ipak,

zahvaljujući publikaciji V. Ĉurĉića34

moţemo konstatovati:

32

up. Ć. Truhelka, Nalzi broncane dobe iz Tešnja i okolice, GMZM XIX (1907), 62 – 72, isti, Jedan odliĉan nalaz broncanog

doba, GZM XXV (1913), 325 i d; A. Benac – B. Ĉović, Glasinac I, Sarajevo 1956, 33 i d. 33

v. B. Ĉović, Uvod.... 59, 86- 87. 34

GZM XX (1908), 86 -88, sl. 1 – 5.

76

1. Prilikom kopanja jama i hodnika, prahistorijski rudari u Mraĉaju i Maškari koristili su se poznatom metodom

zagrijavanja stijena vatrom i naglog hlaĊenja vodom nakon ĉega je ispucala stijena razbijana kamenim maljevima.

2. Jedan objavljeni fragment keramike, naĊen u sloju rudarske jame, meĊu jalovinom i pepelom, pokazuje da je

ta jama (Mraĉaj) korištena i u ovom periodu (kasno bronzano doba).

MeĊutim, dok je Ĉurĉić veoma kategoriĉan u tvrdnji da su rudnici u Mraĉaju i Maškari davali bakarnu

rudu(on smatra da se otud snebdljivala i livnica u Varvari), Kacer35

je u tom pitanju dosta neodreĊen. Ostaje, ipak,

ĉinjenica da je rudarstvo kao djelatnost dokumentovano u ovom periodu. da li i u kojoj mjeri ta djelatnost osiguravala

osnovnu sirovinu za rad domaćih livnica, ostaje tek da se ispita. A tu je potrebna interdisciplinarna suradnja,

prvenstveno sudjelovanje egzaktnih nauka u istraţivanju.

Geološka, mineraloška, spektrografska i druga ispitivanja uopće su neophodna, ako ţelimo da doznamo nešto

više ne samo o podrijetlu sirovina koje je koristila domaća produkcija bronze već i o njenoj tehnici i tehnologiji. U

tom pogledu dosad je uĉinjeno veoma malo, nemamo ĉak ni osnovni uvid u sastav metala znaĉajnih za grupu nalaza,

kao što je to sluĉaj s eneolitom. Neka parcijalna istraţivanja su, ipak, vršena i moţda će biti od koristi ako se o njima

ovdje ukratko referiše.

1. U ostavi bronzanih objekata Šumetac kod Cazina (stara bronza prikupljena za pretapanje) naĊen je i 1 grumen

rudaĉe, koji, po Kacerovoj analizi, predstavlja „bogatu kristaliziranu crvenu rudaĉu“ (kuprit).36

2. U sojeniĉkom naselju Ripaĉ, u kojem je postojala jedna od većih livnica ovog perioda, naĊena je „stvrdnuta

metaliĉna masa“ oblika zdjele (oĉito, oblik je nastao taljenjem u odgovarajućoj keramiĉkoj formi). Analiza te mase

dala je ovaj rezultat:

Pb.........................................…..44,26

Cu..........................................….18,84

Sn............................................….6,61

Bi…................................................ -

Ni…........................................... 1,90

Zn..............................................…. -

Glina koja sadrţi ţeljezo ….......6,30

Vapno.....................................….4,10

SiO2 .....................................…. 2,50

Mg….......................................…0,40

Ugljiĉna kiselina(izraĉunata)….3,60

Kisik (izraĉunat)..................….10,40

Unutar ove mase zapaţena je veća koliĉina kompaktnijih metalnih zrnaca koja su posebno analizirana, s ovim

rezultatom:

Cu.......................................…. 81,41

Sn…........................................ 15,78

Sb...........................................….0,25

Pb…......................................... 0, 20

35

F. Katzer, Uber die Quarzporphyre der Vratnica planina in Bosnien und uber einem Fund von Rillensteinen in einem alten

Bergbau.... Centralblatt fur Mienralogie, Jahrg. 1905, No 12. 36

v. GZM IV (1892), 120 -121.

77

Ag…............................................. +

Bi..............................................…..-

Ni….......................................... 0,83

Fe..........................................… 0,16

Zn…................................................ -

Prof. Karl Balig (Pribram), koji je u ti vrijeme obavio ove analize, bio je mišljenja da je spomenuta „metaliĉka

masa“ rezultat postupka rafiniranja bronze - odstranjivanja štetnih primjesa, prije svega nikla, uz pomoć olova.37

3. Jedan mali broja metalnih objekata ovog perioda bio je obuhvaćen spomenutim programom istraţivanja

metalurgije starog vijeka i podvrgnut spektralnoj analizi u laboratoriju u Stuttgartu. Evo tih rezultata:

- Jedan sjekira „skadarskog„ tipa, naĊena u ostavi blizu Debelog brda zajedno sa nekim drugim objektima koji

se datiraju u kasno bronzano doba, pokazuje, uz relativno ĉist metal, veoma nizak postotak kositra; ako sam primjerak

i pripada kasnom bronzanom dobu, on je oĉito raĊen u livnici koja se još drţi starije tehnologije.

- Zanimljivo je poreĊenje metala jedne sjekire sa ušicom, naĊene u ostavi Debelo brdo, sa jednim na oko

sliĉnim objektom iz ostave Maĉkovac.

Oba ova primjerka bila su u literaturi oznaĉena kao sjekire, uz napomenu da je primjerak iz Maĉkovaca „neodreĊen

odljevak“ jedne sjekire ovog tipa.38

Analiza metala upućuje, meĊutim, na drugo tumaĉenje. Primjerak iz Debelog brda

je sjekira sa, za ovo doba uobiĉajenim postotkom kositra u leguri. Primjerak iz Maĉkovaca nije ni neuspjeli odljevak,

niti grubo izliveni predmet koji je trebalo kovanjem dotjerati, nije uopće nikakvo oruĊe ili oruţje od bronze. To je

sirovina, bakar za dalju preradu, isporuĉen na trţište u obliku koji prividno liĉi na jedan tip sjekira ovog doba.

4. Najzad, malobrojnoj tehnološkoj dokumentaciji ovog perioda pripadaju analize bronze iz ostave Osredak kod

Bosanske Krupe (analize izvršene u laboratoriju ţeljezare Ravne).39

Ova ostava sadrţavala je koplja, sjekire, dvije igle, jednu fibulu i nekoliko amorfnih grumenja metala. Na ţalost, u

izvještaji T. Kneza nije naznaĉeno koji su objekti bili analizirani, da

Tip Nalazište Sn Pb As Sb Ag Ni Bi An Zn Co Fe

Sjekira s

ušicom

Debelo

brdo ostava

6,3

0

0

0

0,01

0

0

0

0

tr.

tr.

Sjekira s

ušicom

Maĉkovac

ostava

0,18

0,22

0

0

0,01

tr.

0,074

0

0

0

1

37

GZM VII (1895), 329 – 331. 38

F. Fiala u GZM IX (1897), 676 – 678. 39

T. Knez, Preistorijski depo iz Osretka, GZM NS Arheologija XIII (1958), 259.

Tip Nalazište Sn Pb As Sb Ag Ni Bi An Zn Co Fe

Sjekira

skadarskog

tipa

Debelo

brdo ostava

3,5

0,11

0

0

0,01

tr.

0

0

0

tr.

0

78

li gotovi predmeti ili amorfno grumenje metala. U svakom sluĉaju neuobiĉajeno visoka vrijednost Fe pokazuje da

na ovaj nalaz treba obratiti paţnju.

Ovih nekoliko primjera ne daju nam pravo ni na kakve zakljuĉke šireg znaĉaja, ali su, nadam se, ipak dovoljni da

pokaţu koliko nam je neophodna interdisciplinarna suradnja ako ţelimo da znatnije unaprijedimo naše poznavanje ove

znaĉajne ljudske djelatnosti u dalekim epohama. Metodi arheologije tu su nedovoljni.

Proba Cu Sn Fe Ni Al Zn Mn Pb Si P

I 89,22 1,06 9,98 0,32 0,07 0,078

II 89,2 0,96 9,70 0 + 0 0 0 0,08 0,033

F) Ţeljeno doba

Ovaj period donosi kvalitativno novu situaciju. Bogatstvo i pristupaĉnost osnovnih sirovina za dobivanje ţeljeza

ostavlja gotovo van ikakve sumnje postojanje autohtonog rudarstva i metalurgije ţeljeza u B i H, ĉak i da ne postoji

arheološka dokumentacija. Ta dokumentacija ovdje dolazi kao sredstvo da utvrdimo poĉetke, geografsku

rasprostranjenost, obim i domet ove metalurške grane.

Razumije se, uvoĊenje u upotrebu ţeljeza kao osnovnog metala za proizvodnju oruĊa i oruţja ne znaĉi i kraj

metalurgije bronze. Naprotiv, po saĉuvanim kalupima i drugim tragovima, moţemo konstatirati da livnice i druge

zanatske radionice za obradu bronze nastavljaju rad (Ripaĉ, Donja Dolina, Pod, Debelo brdo i druga nalazišta), a broj

specifiĉnih tipova nakita (specifikacija sad ide i po uţim, vjerojatno plemenskim podruĉjima) potvrĊuje postojanje

velikog broja većih i manji ljevaonica i radionica za obradu bronze.

No, kako ţeljezno doba ne donosi nikakvih bitnih novina u proizvodnji bronze (izuzev preorijentacije u

pogledu vrste proizvoda, o ĉemu je naprijed bilo rijeĉi) nema potrebe da se o ovoj metalurškoj grani u ţeljezno doba

ovdje detaljnije govori. Ostavit ćemo, takoĊer, po strani neke nove tehniĉko- zanatske tekovine koje bi mogle biti

predmet posebne studije, kao i pitanje eksploatacije i obrade dragocjenih metala (srebro i zlato) koja se u ovom

periodu vjerojatno povećava. Paţnju ćemo koncentrirati na novi metal koji da je peĉat i ime ovom dobu.

Prvo pitanje koje nas interesuje jeste pitanje rudarstva. Na ţalost, arheološke dokumentacije koja bi direktno

potvrĊivala postojanje ove djelatnosti (prahistorijski rudarski radovi datirani karakteristiĉnim arheološkim materijalom

ţeljeznog doba), za sada nemamo. U tom pogledu veoma je interesantno mišljenje V. Radimskog, izneseno još 1891.

godine40

da treba raĉunati sa mogućnošću da je na odreĊenim podruĉjima „radila ţiva ili dugotrajna, ali vrlo

primitivna i mobilna ţeljezna industrija koja, kako se ĉini, nije obraĊivala rudarski iskopano ţeljezo, već samo

rastrošenu rudu na mjestima gdje su raskrivene naslage ţeljezne rude“.

Ova se teza moţe prihvatiti kao jedno od objašnjenja nepostojanja dokumentacije o prahistorijskim rudnicima

ţeljeza u našim krajevima. Ali, to ne moţe biti i jedino objašnjenje. Malo je vjerovatno da bi se jedna razvijena

produkcija ţeljeza mogla tokom 7-8 stoljeća oslanjati

40

GZM III (1891), 431,439.

79

samo na površinsko prikupljanje rude ili ispiranje rude iz rijeĉnih nanosa. Stoga smatram da se mora pretpostaviti i

rudarska eksploatacija, a za nedostatak arheološke dokumentacije potraţiti i druga objašnjenja. Njih, uostalom, nije

teško naći. Arheološka dokumentacija kojom se moţe datirati jedan rudarski rad ne moţe biti ni obilna, niti po pravilu

mora postojati. Mogli bismo ĉak reći da ona nastaje izuzetno ili sluĉajno (neka izgubljena karakteristiĉna alatka ili

drugi predmet, zemljana posuda ili lampa razbijena u samom oknu itd). pored toga, prahistorijski rudnici ţeljeza

sigurno su u većini sluĉajeva bili i dalje eksploatisani u doba rimske vladavine, a i u kasnijim epohama, što je u

najvećem broju sluĉajeva moralo dovesti do uništavanja najstarije arheološke dokumentacije i ondje gdje je ona

postojala.

Indirektan dokaz eksploatacije ţeljezne rude i istovremeno direktan dokaz taljenja i prerade ţeljeza

predstavljaju nalazi ţeljezne troske. Oni su, uz ţeljezne proizvode, najvaţnija dokumentacija kojom raspolaţemo.

Nalaze troske moţemo svrstati u tri osnovne grupe.

Prvu ĉine pojave troske rasute u tankom sloju ili u grudama na većim prostorima, vjerojatno kao rezultat

dugotrajne ekstenzivne površinske eksploatacije ţeljezne rude, a drugu tzv. troskovišta – veće i deblje naslage troske

koje ukazuju na intenzivniji rad talionica na odreĊenim mjestima. Obje ove grupe (konstatovane na velikom broju

toĉaka u sjeverozapadnoj, jugozapadnoj i centralnoj Bosni) za sada su samo potencijalna dokumentacija o

prahistorijskoj metalurgiji ţeljeza. Naime, trosku sami po sebi nije moguće preciznije datirati. Stoga je u ovom sluĉaju

neprihvatljiva metoda eliminacije. Ne moţemo odreĊena troskovišta ili terene sa rasutim nalazima troske pripisati

prahistorijskom dobu samo zato što ne sadrţe nalaze iz rimskog ili nekog kasnijeg doba; tu su potrebni egzaktniji

dokazi. Naţalost, nikakva sistematska istraţivanja u tom pogledu do sada nisu vršena. Izgledi da se raspršeni nalazi

troske i troskovišta datiraju ipak su znatno veći nego što je to sluĉaj s rudarskim radovima. Primjera radi navodimo da

je, prilikom rekognisciranja terena 1961. godine,41

upravo jedan dio terena na kojem je Radimski još 1891. konstatirao

trosku rasutu na velikoj površini, mogao biti datiran u prahistorijsko doba

41

Arheološka karta BiH – Dokumentacija Zemaljskog muzeja Sarajevo.

80

karakteristiĉnim arheološkim nalazima. Specijalno rekognisciranje sa potrebnim sondiranjima sigurno bi

omogućilo da se veći broj nalazišta troske datira, bilo po karakteristiĉnim arheološkim nalazima, bilo analizom (na

C14

) ugljenisanog drveta ili drugih organskih materijala unutar slojeva troske. Treću grupu ĉine nalazi troske u

okvirima prahistorijskih naselja ovog doba. Ovi nalazi imaju tu prednost da se mogu sigurnije (ponekad i dosta

precizno) datirati. Uzimajući u obzir samo one lokalitete gdje konstatirana prahistorijska naselja bez tragova graĊevina

iz kasnijih epoha i one gdje je troska naĊena u stratigrafski sigurnim prahistorijskim slojevima, bilo je moguće

konstatirati 27 naselja ţeljeznog doba sa nalazima troske.42

Njihov geografski raspored prikazan je na karti 3.

1. Vis, Modra, Derventa

2. Gradina, Velika Ruiška, Bosanska Krupa

3. Gradina, Zecovi, Prijedor

4. Bijelo brdo, Gorijevac, Bosanska Krupa

5. Varcar- grad, Briševo, Sanski Most

6. Kotlanica, Piskavica, Prijedor

7. Todoranova glavica, Begogaĉani, Sanski Most

8. Grad, Melina, Bronzani Majdan, Banja Luka

9. Gradina, Borkovići, Bronzani Majdan, Banja Luka

10. Sanski Most

11. Arifov grad, Kijevo, Sanski Most

12. Grĉka gradina, Gornje Ratkovo, Krupa na Vrbasu

13. Gradina, Bilaj, Bosanski Petrovac

14. Kadinjaĉa, Medeno polje, Bosanski Petrovac

15. Selište, Zgon, Kljuĉ

16. Straţbenica, Bukovaĉa, Bosanski Petrovac

17. Gradina, Rudići, Mrkonjić grad

18. Kurbesan kamen, Mrkonjić

19. Gradina, Majdan, Mrkonjić

20. Stankovića gradina, Sokolac, Šipovo

21. Hadţijin kamen, Selišće, Volari, Šipovo

22. Kobaši, Vraţići, Šipovo

23. Radina, Zenepići, Novi Travnik

24. Pod, Bugojno

25. Gradina, Krupa, Gornji Vakuf

26. Gradina, Podastinje, Kiseljak

27. Velika gradina, Varvara, Prozor

Nema sumnje da bi taj broj bio neusporedivo veći da su istraţivanja ovakvih lokaliteta bila intenzivnija (dosada je

u B i H sistematski iskopavano i sondirano samo dvadesetak naselja ţeljeznog doba, a evidentirano ih ima nekoliko

stotina).

Kod ove treće grupe postavlja se pitanje da li se radi o „primarnoj“ ili „ sekundarnoj“

42

v. popis uz Kartu 3.

81

troski. Naime, opća je pretpostavka (koja je potvrĊena nalazima peći za taljenje ţeljeza van naselja na većem broju

mjesta u Evropi), da su prahistorijski metalurzi talili ţeljeznu rudaĉu u neposrednoj blizini rudnika, van naselja.

Primitivne prahistorijske peći davale su, kako se misli, ţeljezne produkte koji su sadrţavali još dosta troske. Ti

produkti morali su se zatim, višekratnim uzastopnim zagrijavanjem i kovanjem, oĉistiti od troske da bi se dobilo

upotrebljivo ţeljezo. Ako pretpostavimo da je ovakav postupak primjenjivan i u našim krajevima, onda bismo nalaze

troske u naseljima ovog doba mogli oznaĉiti prije kao produkte dorade (ĉišćenja) ţeljeza, dakle, kao „sekundarnu“

trosku. Ipak, moramo pretpostaviti i pitanje da li se, u nekim sluĉajevima, i taljenje rudaĉe obavljalo u samom naselju.

Jedan takav sluĉaj pouzdano je dokumentovan nalazima ne samo troske već i ostataka peći i velike koliĉine rudaĉe

(limonita), koncentrisane u jednom dijelu naselja (Sanski Most).43

Da li se u još nekom od spomenutih 27 naselja

obavljano i taljenje rudaĉe, za sada ne moţemo reći. Moţda bi laboratorijska analiza same troske mogla odgovarati na

to pitanje, ako je moguće, po odreĊenim osobinama, razlikovati „primarnu“ od „sekundarne“ troske.

Drugu vrstu dokumentacije ĉine ţeljezni proizvodi, naĊeni dosada na velikom broju toĉaka u gotovo svim

dijelovima B i H.44

Najveći dio dosad pronaĊenih gotovih ţeljeznih produkata propada raznim vrstama oruţja. To su

vrhovi za koplja razliĉite veliĉine i oblika, vrhovi za strijele, maĉevi, noţevi, bojne sjekire, ţeljezni štitovi ili dijelovi

štitova.

Po broju primjeraka znatno iza oruţja dolazi nakit (metalni dijelovi nošnje), raĊen od ţeljeza: ukrasne igle,

fibule, pojasne kopĉe i dr. Iz ovih podataka ne treba odmah izvoditi zakljuĉak da je proizvodnja ţeljeza bila iskljuĉivo

orijentirana na oruţje i nakit.

U pitanju je, u stvari, jednostranost naše dokumentacije – najveći dio dosad pronaĊenih ţeljeznih objekata

prahistorijskog doba potiĉe iz grobova u kojima se oruţje i nakit pojavljuju po pravilu, a oruĊe sasvim izuzetno. Osim

toga, grobovi ovog perioda istraţivani su u znatno većoj mjeri nego naselja. Ondje gdje su vršena obimnija arheološka

iskopavanja naselja i gdje su kulturni slojevi bogatiji i bolje oĉuvani (Ripaĉ, Donja Dolina, Debelo brdo, Sanski Most,

Pod kod Bugojna, Ošanići), izišla su na vidjelo i razna ţeljezna oruĊa i alatke – sjekire, bradve, dlijeta, kliješta,

motike, srpovi, rala, škare za šišanje ovaca, osti, šila, šivaće igle. Stoga mislim da se s pravom moţe zakljuĉiti da je

ţeljezo bilo podjednako upotrebljavano i za izradu raznovrsnog oruĊa za rad kao i za proizvodnju oruţja; jedino je

nakit, u stvari, sporedan produkt.45

Nema podataka o eventualnoj upotrebi ţeljeza (kao ni bronze i metala uopće) u graĊevinarstvu ovog doba.

Još uvijek ne raspolaţemo detaljno razraĊenom tipologijom ţeljeznih proizvoda, posebno oruţja, ovog doba

naĊenih na tlu B i H, koja bi nam mogla pomoći da bliţe odredimo glavne proizvoĊaĉke centre u okviru širih podruĉja

koja raspolaţu pristupaĉnim izvorima rudaĉe. OdreĊene parcijalne tipološke analize pokazale su da postoje tipovi i

varijante (npr. vrhova za koplje, maĉeva, noţeva) koji su lokalno ograniĉeni na pojedina podruĉja, ali isto tako da se

neki tipovi, potvrĊeni u velikom broju primjeraka u sjeverozapadnoj Bosni, nalaze i u drugim krajevima (npr. u

jugoistoĉnoj B i H), što bi se moglo uzeti kao dokaz izvoza iz tih proizvoĊaĉkih centara; promišlja se i na to da bi

jedan dio oruţja naĊenog u ratniĉkim grobovima ovog doba u Olteniji (jugozapadna Rumunjska), mogao potjecati iz

43

F. Fiala, Nekropola ravnih grobova kod Sanskog Mosta, GZM IX (1897), 302 – 304. 44

Up. A. Benac – B. Ĉović, Glasinac II, Sarajevo 1957, 26 i dr.: Z.Marić, Donja Dolina...33,34,52; F.Fiala, Nekropola ravnih

grobova kod Sanskog Mosta, GZM VIII (1896), 219 i d. 45

Up. B. Ĉović, Glasinac 1957 – GZM NS Arheologija XIV (1959),

82

sjeverozapadne Bosne.46

Na trgovinu ţeljeznim oruţjem ukazuje i ponovna pojava ostava, obiĉno sa većim brojem

ţeljeznih kopalja, jedna takva ostava otkrivena je u Kaštelu kod Bosanske Krupe, drug u blizini Hadţića, jugozapadno

od Sarajeva.47

Mada samo dva nalaza nisu dovoljna za donošenje širih zakljuĉaka o trgovaĉkim putevima u cjelini,

ipak treba ukazati sa se prva ostava nalazi na putu koji iz proizvoĊaĉkih ţeljezarskih centara sjeverozapadne Bosne

vodi u zemlju Japoda, a druga na pravcu koji je proizvoĊaĉke ţeljezne robe u centralnoj Bosni povezivao s

Hercegovinom.

Obje ove vrste dokumentacije (nalazi troske i drugih tragova taljenja, odnosno obrade ţeljeza i raznovrsni

ţeljezni proizvodi), pruţaju nam dosta mogućnosti da pratimo pojavu i razvoj produkcije ţeljeza u ovim krajevima.

Najstarije tragove poznavanja ţeljeza pruţaju nam slojevi naselja Pod kod Bugojna i grobovi glasinaĉkog

podruĉja. Na Podu je još u sloju, koji pripada 10 – om ili najkasnije prvoj polovici 9. stoljeća, naĊena posuda sa

grumenjem ţeljezne rude (limonita). Kako izgleda, a u to vrijeme obrada ţeljeza nije vršena u samom naselju, a

metalni objekti naĊeni u odgovarajućem horizontu iskljuĉivo su bronzani; ipak, ĉinjenica da su uzorci ţeljezne rudaĉe

donošeni u naselje, svjedoĉi o tome da su stanovnici ovog naselja već tada, u najmanju ruku tragali za odgovarajućom

ţeljeznom rudaĉom. Odatle, pa do poĉetka proizvodnje, nije bilo daleko. Već u sloju koji pripada 8. stoljeću

pojavljuju se ovdje prvi ţeljezni objekti, a nešto kasnije i brojni tragovi obrade ţeljeza (troska, rudaĉa, otpaci ţeljeza,

ognjišta, keramiĉki dijelovi mjehova, itd.).48

Na drugoj strani, u glasinaĉkim nekropolama, prvi ţeljezni objekti

pojavljuju se u nekoliko grobova koji takoĊer pripadaju 10. ili 9. stoljeću st. e. Ĉinjenica da se radi iskljuĉivo o nakitu

(narukvice, ukrasni kolutovi), mogla bi se najlakše objasniti time da je ţeljezo u to doba još rijedak i dragocjen

materijal, te da ima funkciju sliĉnu funkciji plemenitih metala.49

Za sada se moramo zadovoljiti tim objašnjenjem.

Odmah iza navedenih pojava (u hronološkom smislu) stoji nalaz troske u najgornjem sloju naselja Vis blizu

Dervente. Ne raĉunajući starije (eneolitske) slojeve, ovo naselje pripada kasnom bronzanom dobu. Po analizi Z.

Marića bronzanodopsko naselje na Visu osnovano je krajem II. milenija, a trajalo je do cca 800. godine st. e. Ţeljezna

troska je naĊena samo u najmlaĊem oĉuvanom sloju naselja, potiĉe, dakle, iz kraja 9. ili iz poĉetka 8. stoljeća st. e.50

U drugoj polovini 8. i poĉetkom 7. stoljeća pojavljuju se već dosta brojni primjerci ţeljeznih kopalja i noţeva

u grobovima u Donjoj Dolini. Od 7. stoljeća nadalje ţeljezna koplja, maĉevi i noţevi su redovan inventar u grobovima

prahistorijskih stanovnika u svim dijelovima današnje B i H. Ponegdje je moguće i statistiĉki pratiti kako se iz stoljeća

u stoljeće povećava broj grobova sa ţeljeznim oruţjem, a isto tako i koliĉina primjeraka stavljenih u pojedine

grobove.51

Već sama ĉinjenica da su se tako znaĉajne koliĉine ţeljeznih produkata ţrtvovale za potrebe pogrebnog

rituala dovoljno svjedoĉi o relativnoj razvijenosti produkcije i njenom brzom usponu. Za kratko vrijeme ţeljezo je od

rijetkog i dragocjenog, postalo svakodnevni i pristupaĉni materijal kojim su se mogle snebdljivati i one društvene

zajednice koje na svom teritoriju nisu raspo-

46

Z. Marić, Donja Dolina... 38. 47

B. Reunig, Oruţje iz Kaštela kod Bihaća, Zbornik krajiških muzeja I (2962), 51 -58; ostava iz Pazarića, Zemaljski muzej,

nepublikovano. 48

Osnovni podaci o ovom nalazištu u B. Ĉović, Uvod... 61 i d; kako istraţivanja još nisu završena, preteţan dio pojedinaĉnih

nalaza još nije objavljen. 49

Up. Glasinac I, 35. 50

Z. Marić, Vis kod Dervente – naselje kasnog bronzanog doba, GZM NS Arheologija XV –XVI (1960/1961), 161. 51

B. Ĉović, Pogrebni obiĉaji prahistorijskih stanovnika glasinaĉkog podruĉja, GZM NS Arheologija XVIII (1963), 41 i d.

83

lagale izvorima ţeljezne rudaĉe.

Na kraju ovog pregleda potrebno je istaći da, osim navedenih, postoje i druge vrste arheološke dokumentacije

koja direktno ili indirektno moţe osvijetliti ovu oblast ljudske djelatnosti. U najvećem broju sluĉajeva ta

dokumentacija potiĉe iz kulturnih slojeva pojedinih naselja. Razumljivo je da sve podatke o toj dokumentaciji ne

moţemo i ovdje iznositi. Primjera radi, pomenuo bih samo karakteristiĉne koljenaste keramiĉke cijevi (obiĉno

stilizovane u obliku konjske glave), koje su najvjerovatnije upotrebljavane kao duhaljke na mijehovima, a redovito se

nalaze u kulturnom sloju onih naselja u kojima je metalurška djelatnost bila razvijena (Ripaĉ, Sanski Most, Pod kod

Bugojna).52

Tehnološka dokumentacija o prahistorijskoj metalurgiji ţeljeza u B i H do skoro praktiĉno nije ni postojala.

Raspolaţemo jednom jedinom analizom ţeljezne troske - one iz pomenutog naselja Vis kod Dervente, koja je dala

sljedeći rezultat:

SiO2 ...........................................21,26

Fe................................................54,49

Mn................................................0,25

Cu................................................... –

S.......................................................+

CaO .............................................0,54

Tek je u toku priprema za ovaj simpozij Metalurški institut u Zenici preuzeo na sebe da analizira, izmeĊu

ostalog i nekoliko uzoraka ţeljezne troske i ţeljeznih proizvoda prahistorijskog doba. Rezultati tih analiza bit će

saopšteni na ovom simpozijumu. Mislim da nije potrebno posebno isticati znaĉaj istraţivanja te vrste, jer jedino

sistematskim ispitivanjem većeg broja uzoraka rudaĉe, troske, polufabrikata i gotovih proizvoda iz raznih nalazišta,

raznih perioda i epoha, moţemo stvarno unaprijediti naša saznanja o tehnici i tehnologiji našeg ţeljezarstva i uopće

metalurgije u prošlosti. Bez toga, mogli bismo samo beskorisno ponavljati uopćene konstatacije o tehnici i tehnologiji

metalurgije prehistorijske, antiĉke ili srednjovjekovne epohe, pozajmljene iz standardnih priruĉnika ili udţbenika,

konstatacije koje i same većim dijelom poĉivaju na pretpostavkama, a manje na ĉinjenicama utvrĊenim egzaktnim

nauĉnim metodama.

Zakljuĉak

Mislim da bi bilo suvišno na ovom mjestu još jednom rezimirati ono što je reĉeno u pojedinim dijelovima

ovog referata. Ja se nadam da su u referatu dovoljno jasno izloţena pozitivna saznanja do kojih su, tokom posljednjih

osam i po decenija, došli istraţivaĉi koji su se, direktno ili indirektno, bavili prouĉavanjem prahistorijskog rudarstva i

metalurgije na tlu B i H. Nadam se da je isto tako dovoljno jasno reĉeno i što sve ne znamo o ovim ljudskim

djelatnostima, a to je za buduća istraţivanja isto toliko vaţno koliko i pozitivna saznanja kojim raspolaţemo. I jedno i

drugo su putokazi za usmjeravanje budućih istraţivaĉkih napora. Htio bih, ipak, u zakljuĉku još jednom podvući dvije

stvari. Prvo, rudarstvo i metalurgija bili su, tokom eneolita, bronzanog i ţeljeznog doba, jedan od glavnih pokretaĉkih

snaga ekonomskog i društvenog progresa ljudskih zajednica na ovom tlu. Stanje istraţenosti njihovog razvoja, njihove

historije, ne odgovara njihovom znaĉaju i ulozi i ne moţe nas zadovoljiti. To

52

Up. GZM VIII (1896), 253 – 254, sl. 103 (Sanski Most), te GZM XX (1908), 329 – 331, T. VI, 9 (Ripaĉ). Istog su tipa i

cijevi otkrivene u slojevima ţeljeznog doba naselja Pod kod Bugojna.

84

predstavlja odreĊenu obavezu koja stoji pred istraţivaĉima na ovom polju. I drugo, posve je oĉigledno da stvarni

napredak i bitno nova saznanja mogu biti postignuti samo racionalnim, planskim usmjeravanjem ovih istraţivanja, iz

punu suradnju svih nauĉnih disciplina – humanitarnih i tehniĉkih koje su povezane da daju svoj doprinos.

Tip Nalazište Sn Pb As Sb Ag Ni Bi Au Zn Co Fe

c Kladari 0 0 0 0 0,014 0 0 0 0 0 0

a Kladari 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

a Kladari 0 0 0,030 0,35 0,55 0 0,012 0 0 0 0

c Glavska 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

c Tešanj 0 0 0 0 0,01 0 0 0 0 0 0

a Tešanj 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

b Laktaši tr. 0,020 0 ? 0,01 tr. 0,015 0 0 0 1

b Travnik 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

c Boĉac 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0,012

b Boĉac 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

a Bos.Krupa 0 0 0 0 0 0 0 0 0 tr. tr.

a Tiškovac 0 0 0 0,32 1,7 0 0 0 0 0 0

f Nemila 0 0 1,65 0 0,01 0 0 0 0 0 0

Tip Nalazište Sn Pb As Sb Ag Ni Bi Au Zn Co Fe

d Kozarac 0 0 0 0 0,014 0 0 0 0 0 0

d Kozarac 0 2,0 0,78 0,48 0,48 0,026 0,60 0 0 0 0

d Kozarac 0 0 0 0,31 1,2 0 0 0 0 0 0

d Kozarac 0 tr. 0 0,34 2,7 0 0 0 0 0 0

d Kozarac 0 1,1 0 1,03 4,0 tr. 0,023 0 0 0 0

e Griĉa 0 0 0 0,98 0,84 0 0,005 0 0 0 0

e Griĉa 0 0,049 0 1,5 1,4 0 0,006 0 0 0 0

d Griĉa 0 0,80 2,9 0,51 2,4 0,035 1 0 0 0 0

d Griĉa 0 tr. 0,52 0,73 1,8 0 0,029 0 0 0 0

e Vranovići 0 0,092 0 0,91 1,03 0 0,013 0 0 0 0

d Vranovići 0 0,017 tr. 0,54 0,01 tr. 0,039 0 0 0 0

d Kosovaĉa 0 0 0 0 0,064 0 0 0 0 0 0

e Lohinja 0 0,01 0 0 0,01 tr. 0 0 0 0 0

d Lohinja 0 tr. 0 0,49 1,25 0 0 0 0 0 0

85

Bojne sjekire Sn Pb As Sb Ag Ni Bi Au Zn Co Fe

Vranovići 0 0,17 tr. 0,54 0,01 tr. 0,039 0 0 0 0

Lohinja 0 tr. 0 0,49 1,25 0 0 0 0 0 0

Griĉa 1 0 tr. tr. 0,78 1,25 0 0,026 0 0 0 0

Griĉa 2 0 0 0 0,54 1,2 0 0,028 0 0 0 0

Griĉa 3 0 0 0 0,57 2,05 0 0,014 0 0 0 0

Griĉa 4 0 tr. 0 0,61 1,35 0 0,015 0 0 0 0

Griĉa 5 0 0 0 0,40 1,75 0 tr. 0 0 0 0

Griĉa 6 0 0 0 0,62 2,4 0 0,016 0 0 0 0

Griĉa 7 0 0 0 0,20 0,38 0 0 0 0 0 0

Griĉa 8 0 0 0 0,27 1,15 0 0 0 0 0 0

Griĉa 9 0 0,80 2,9 0,51 2,4 0,035 1 0 0 0 0

Griĉa 10 0 tr. 0,52 0,72 1,8 0 0,029 0 0 0 0

Kozarac 1 0 0 0 0 0 tr. 0 0 0 0 0

Kozarac 2 0 0 0 tr. 1,1 0 0 0 0 0 0

Kozarac 3 0 1,4 0 0 0,22 0 0,035 0 0 0 0

Kozarac 4 0 1,1 0 1,03 4,0 tr. 0,033 0 0 0 0

Kozarac 5 0 0 0 tr. 0,86 0 0 0 0 0 0

Kozarac 6 0 2,0 0,78 0,48 0,48 0,026 0,60 0 0 0 0

Kozarac 7 0 tr. 0 0,34 2,7 0 tr. 0 0 0 0

Kozarac 8 0 0 0 0,31 1,2 0 0 0 0 0 0

Boĉac 0 0 0 0,52 0,53 0 0 0 0 0 0

Kosovaĉa 0 0 0 0 0,064 0 0 0 0 0 0

Lepezaste

sjekire

Sn Pb As Sb Ag Ni Bi Au Zn Co Fe

Vranovići 1 0 0,092 0 0,90 1,03 0 0,013 0 0 0 0

Vranovići 2 0 0 0 0,65 0,38 0 0 0 0 0 0

Lohinja 0 0,01 0 0 0,01 tr. 0 0 0 0 0

Griĉa 1 0 0 0 0,41 1,1 0 tr. 0 0 0 0

Griĉa 2 0 0 0 0,47 0,57 0 tr. 0 0 0 0

Griĉa 3 0 0 0 1,75 0,66 0 0,007 0 0 0 0

Griĉa 4 0 0 tr. 1,1 2,2 0 0,018 0 0 0 0

Griĉa 5 0 0 0 0,57 1,45 0 0,005 0 0 0 0

Griĉa 6 0 0 0 0,25 0,86 0 0 0 0 0 0

Griĉa 7 0 0 0 0,49 0,74 0 0 0 0 0 0

Griĉa 8 0 0 0 0,64 1,1 0 tr. 0 0 0 0

Griĉa 9 0 0 0 0,64 1,18 0 0 0 0 0 0

Griĉa 10 0 0 0 0,65 1,45 0 tr. 0 0 0 0

Griĉa 11 0 0 0 0,98 0,84 0 0,005 0 0 0 0

Griĉa 12 0 0 0 1,1 1,05 0 0,011 tr. 0 0 0

Griĉa 13 0 0 0 0,81 0,54 0 tr. 0 0 0 0

Griĉa 14 0 0,049 0 1,5 1,4 0 0,006 0 0 0 0

Griĉa 15 0 0 0 0,39 2,05 0 0,017 0 0 0 0

Griĉa 16 0 0 0,16 1,8 0,98 0 0,040 0 0 0 0

Griĉa 17 0 0 0,10 5,7 1,95 0 0,038 0 0 0 0

Griĉa 18 0 0 0 0,40 1,35 0 0 0 0 0 0

Griĉa 19 0 0 0 0,43 4,0 0 0 0 0 0 0

Griĉa 20 0 tr. 0 0,68 1,35 0 0,016 0 0 0 0

Griĉa 21 0 0 0 1,0 0,01 0 0,010 0 0 0 0

Griĉa 22 0 0 0 0,73 0,92 0 tr. 0 0 0 0

Griĉa 23 0 0 0 0,58 0,46 0 0 0 0 0 0

Griĉa 24 0 0 0 0,45 0,12 0 0 0 0 0 0

86stranice 87 i 88 (sažetak na njemačkom jeziku)