Istorija ortopedije u Srbiji vezuje se za snimak {a-ke koji je 1905 godine na~inio dr. Nikola Krsti}.Prvo ortopedsko odeljenje osnovano je 1919. go-dine da bi se ono pro{irilo 1932 god. u pravo orto-pedsko hirur{ko odeljenje u okviru Op{te dra‘vnebolnice. Sve do 1941. Odeljenjem je rukovodio dr.Nikola Krsti}. Nastavu iz ortopedije vodio je dr.

Borivoje Gradojevi} koji je napisao i prvi ud‘benikkod nas (1934 god.). 1947. godine odeljenje prerasta ukliniku za Ortopedsku hirurgiju i traumatologiju uBeogradu koja i dan danas predstavlja, uz specijalnuortopedsko hirur{ku bolnicu "Banjica", okosnicu or-topedije u Srbiji.

Klu~ne re~i: ortopedska hirurgija, istorija, Srbija

Po~eci razvoja ortopedske hirurgije u Beogradu i Srbijivezani su za ime Dr. Nikole Krsti}a (slika 1) i datiraju

od 1905. godine kada je Dr. Krsti} na~inio prvi rent-genski snimak {ake (slika 2), Kralja Petra I Karadjordje-

vi}a1. Tada, jednog decembarskog dana Dr. Nikola Kr-sti} je, koliko je poznato, napravio rentgenskim aparatom,radiografije koje su po prvi put u nas pokazale urodjenoi{~a{enje kuka, tuberkulozu kolena i kuka. Interesovanjedr. Nikole Krsti}a za radiografije skeletnog sistema je tra-jno i tada se prvi put kod nas spominje izraz ortopedija.Od tada se ortopedska hirurgija razvija kao specijalna gra-na hirurgije, i njeno polje rada u po~etku je bilo vezano zatuberkulozu ko{tanozglobnog sistema, razvojne poreme-}aje kuka, hematogeni osteomijelitis, poliomijelitis, a raz-vojem ortopedije i medicine dolazi do smanjenja idovodjenja pod kontrolu ovih bolesti, ali sa pove}anjemdu‘ine ‘ivota kao i razvoj industrije i saobra}aja, do{lo jedo ogromnog pove}anja broja bolesnika sa povredamako{tano-zglobnog sistema. Stoga je i ova dekada, u svetuprogla{ena dekadom kostiju i zglobova. Medjutim, sve {tose odnosi na po~etke ortopedije i njene prve uspehe mora

se vezati za ime Dr. Nikole Krsti}a i ortopedsko odeljenjeOp{te Dr‘avne bolnice u Beogradu.

. ........................................

Istorijat ortopedske hirurgije u Beogradu - 100 godinaortopedije u Srbiji (1905-2005)

M. Bumba{irevi}, A. Le{i}, V. Sudji}Institut za Ortopedsku hirurgiju i traumatologiju, KCS.

/PREGLEDNI RAD UDK 617.3(497.11)(091)

rezi

me

SLIKA 1.DR. NIKOLA KRSTI], PO^ETKOM XX VEKA.

Prvo odeljenje za rendgenizaciju, fototerapiju i radi-ografiju Op{te dr‘avne bolnice u Beogradu, kojim je ruk-ovodio dr. @ivota Jankovi}1, osnivano je 1908. godine. Tusu vr{ena snimanja obolelih i povredjenih ekstremiteta, ~i-me je zapravo izdvojena patologija ko{tanozglobnog sis-tema od op{te hirur{ke patologije. Pri tome treba imati naumu da je tada i dr. Nikola Krsti}, kao i Dr. Leon Koen,bio lekar na na hirur{kom odeljenju ODB, koje je bilo podupravom ~uvenog profesora Dr. Vojislava Subboti}a. Jo{tada je Dr. Krsti} u Srpskom Arhivu objavljivao radovevezane za skelet ("ko{tana resekcija kod tuberkuloznogoboljenja kolena", "genua valga re{ena hirur{kim putem","povrede ki~mene mo‘dine u predelu vrata")1,2.

Iako je odluka o otvaranju samostalnog ortopedskogodeljenja doneta 1912. godine, zbog balkanskin i I svets-kog rata tek 1918. godine osniva se prva poliklinika zale~enje ko{tanih oboljenja, a 1919. godine osniva se prvaortopedska ustanovu u na{oj zemlji, tada Kraljevini Srba,Hrvata i Slovenaca (SHS)3.

U toku I svetskog rata Dr. Nikola Krsti}, Dr. LeonKoen, i vojni hirurg dr. Mihajlo Petrovi} vr{e obradu ranaprimenom odlo‘enog {ava. U toku I svetskog rata Dr. Ni-kola Krsti} je usavr{io svoja znanja i obogatio li~no is-kustvo u zbrinjavanju povredjenih i biva odlikovan orde-nom Milo{a Obili}a za hrabrost (slika 3). Zna~ajno je daje Dr. N. Krsti} je 1914. godine izvr{io prvu transfuzijukonzervisane krvi povredjenom vojniku, nepunu godinuposle pronalaska sredstava za spre~avanje koagulacije kr-vi1. Sa dr Dr. Hir{feldom, koji je sa ciri{kog Univerzitetado{ao kao dobrovoljac na solunski front, Dr. N. Krsti} jeizvr{io direktnu transfuziju sa davaoca na primaoca-ranje-nog srpskog vojnika. Saop{tenje o ovom slu~aju Dr.Krsti} je dao u Srpskom lekarskom dru{tvu, ~ime je daoveliki doprinos formiranju slu‘be za transfuziju krvi4,5,6.

Dalji, pravi razvoj ortopedske hirurgije u Srbiji, za-po~inje 1918. godine otvaranjem prve poliklinike za le~e-nje ko{tanih oboljenja, a 1919. godine otvoreno je i prvohirur{ko-ortopedsko odeljenje, kada i hirur{ko-urolo{koodeljenje. Za {efa Ortopedskog odeljenja postavljen je Dr.Nikola Krsti} 6. jula 1919. godine Kraljevskim ukazom, ana predlog Ministarstva narodnog zdravlja br. 121241 (sli-ka 4). Na ovo odeljenje primani su bolesnici sa ortopeds-kim oboljenjim, ali i povredjeni bolesnici. Treba napo-menuti da u to vreme u ve}ini evropskih zemalja je trau-matologija bila vezana za op{tu hirurgiju, a da je Dr. Nik-ola Krsti}, u isto vreme (1919. godine), kada i Sir RobertJones u Velikoj Bitaniji, sprovodi objedinjavanje ortoped-ske hirurgije sa traumatologijom ko{tano-zglobnog si-stema, a to je dalo i dana{nju orijentaciju i profil ortoped-ske hirurgije u Srbiji, za razliku od hrvatskih i slovena~kihortopedskih ustanova, koje pod nema~kim uticajem, nisuni dan danas objedinile celokupnu-jedinstvenu patologijuko{tano-zglobnog sistema, i gde i dalje postoje odvojeneortopedija sa jedne strane, i traumatologija sa druge stra-ne. Ina~e u kraljevini SHS je jo{ 1919. godine priznatopostojanje specijalizacije pod nazivom ortopedija sa me-hanoterapijom i elektroterapijom.

Dr. Nikola Krsti}, sa drugim poznatim beogradskim le-karima, Dr. L. Koenom, Dr. Zdravkovi}em, Dr. Gen~i-}em, bio je i suvlasnik privatnog sanatorijuma "Vra~ar",

SLIKA 2.RADIOGRAFIJA [AKE KRALJA PETRA I, NA^INJENA ODSTRANE DR. NIKOLE KRSTI]A 1905. GODINE.

SLIKA 3.DR. NIKOLA KRSTI] (LEVO) U TOKU PRVOG SVETSKOGRATA SA DR. MILIVOJEM KOSTI]EM (U SREDINI) I DR.ALEKSANDAROM MARKOVI]EM

10 M. Bumba{irevi} i sar. ACI Vol. LII

koji se nalazio u zgradi dana{nje Urolo{ke klinike7. Med-jutim, Dr. Nikola Krsti}, nije nikada napu{tao svoj rad ibolesnike na ortopedskom odeljenju Op{te dr‘avne bolni-ce u Beogradu. [tavi{e, dr. Krsti} je svojim, li~nim sreds-tvima 1932. godine podigao novo ortopedsko odeljenjeODB, u kome se i danas nalazi Ortopedska klinika Me-dicinskog fakulteta. Kao upravnik ortopedskog odeljenjaon je tu ostao do 1941. godine. Ortopedsko odeljenje tadaje imalo 64 kreveta, operacioni blok i odeljenje za fizikal-nu terapiju koje je vodila gospodja Pe{i}. Od 1924. godinena ortopedskom odeljenju radi i Dr. Milo{ Simovi}, fran-cuski djak, a 1928. godine dolazi Dr. Borivoje Lalovi} ~e-hoslova~ki djak. Od 1932. godine, sa otvaranjem novezgrade, dolaze novi lekari: Dr. @ika Marinkovi}, Dr. Djo-rdje Marinkovi}, Dr. Lazar Vladisavljevi}, Dr. Pavle Pa-vi}evi}1.

Osnivanjem Medicinskog fakulteta u Beogradu, 1919.godine, nastavu iz ortopedje, koja je zapo~ela 1923. go-dine, u po~eku je dr‘ao (u sklopu op{te hirurgije) prof. Dr.Milivoje Kosti}8, a od 1934/1935. godine anga‘ovan jeortopedski hirurg, priv. docent dr. Borivoje Gradojevi},koji je napisao i prvi ud‘benik iz ortopedije 1934. (slika5).

Izmedju dva svetska rata, osim beogradskog ortopeds-kog odeljenja Op{te dr‘avne bolnice otvaraju se i ortoped-ski sanatorijumi u Banji Kovilja~i i Sremskoj Kamenici,koji je 1934. godine podigla Dr. Ketrin Makfejl za le~enjedece obolele od ko{tanozglobne tuberkuloze. Sli~ni sana-torijumu za le~enje osteoartikularne tuberkuloze, ranije supostojali samo na primorju (Risnu, Lovranu, Kraljevici,Biogradu na moru, Valdorti). Dr. Ketrin Makfejl, jednazanimljiva ‘ena, [kotlandjanka, vezuje i sebe i svoju sud-

SLIKA 5.NASLOVNA STRANA UD@BENIKA ORTOPEDIJA, DO-CENTA DR. BORIVOJA GRADOJEVI]A, 1934.

SLIKA 4.DR. NIKOLA KRSTI] U SVOM KABINETU U ORTOPEDSKOM ODELJENJU OP[TE DR@AVNE BOLNICE, OKO 1930. GODINE

Br. 2 Istorijat ortopedske hirurgije u Beogradu - 100 godina 11ortopedije u Srbiji

binu za ovu zemlju podi‘u}i svojim novcem prvo de~ijubolnicu u Beogradu (u zgradi dana{nje O~ne klinike u Vi-{egradskoj ulici), a potom i sanatorijum u Sremskoj Ka-menici. Posle 1945. ortopede u Srbiji potom nije pratilasre}a: Dr. Lalovi} biva streljan, Dr. Gradojevi} uklonjeniz struke zajedno sa nizom drugih profesora Medicinskogfakulteta, Prof. Milo{ Simovi} rano umire (1947. godine),a Dr. Makfejl je 1947. godine, posle nacionalizacije sana-tarijuma u Sremskoj Kamenici, napustila je Jugoslaviju9.Samo jo{ jednom, 1954. godine povodom proslave 20 go-dina od osnivanja bolnice posetila je Sremsku Kamenicu(slika 6).

Medjutim, njihovu misiju u Beogradu nastavljaja Prof.Dr. Svetislav Stojanovi} (slika 7). 1947. godine ortopeds-ko odeljenje ODB prerasta u Kliniku za ortopedsku hirur-giju i traumatologiju Medicinskog fakulteta (slika 8).Dr‘avnim dekretom, na ortopediju su upu}eni Dr. @ivojinBumba{irevi}, Dr. Branko Radulovi}, Dr. Cvetko Raki},Dr. Djordje Milo{evi}, Dr. Predrag Klisi}, Dr. Petar Si-mi}, Dr. Krsta Risti}, Dr. Milorad Simjanovi}, kao i op{tihirurg Dr. Ljubi{a Djori}, dok je Dr. Du{an Bajec upu}enu novoformirani Institut za majku i dete. Ti lekari }e kas-nije postati poznati ortopedi i profesori beogradskog Me-dicinskog fakulteta: prof. @ivojin Bumba{revi}, Prof. Djo-rdje Milo{evi}, Prof. Ljubi{a Djor}, Prim Dr. Klisi}, Prof.Krsta Risti}, Prof. Petar Simi}.

Neki od ovih lekara (Dr. Radulovi}, Dr. Cvetko Raki},Dr. Kenig) }e 1962. godine nastaviti rad u Specijalnoj de-~ijoj bolnici za osteoartikularnu tuberkulozu i poliomijeli-tis, kasnije nazvanoj Specijalna ortopesko-hirur{ka bolni-ca "Banjica". Ona po~inje da se gradi 1955, a otvara se1963. godine. Tada je u Srbiji 15 bilo ortopeda, a danasnalazi-mo imena preko 400 ortopeda samo u Srbiji. Per-spektive ortopedije se danas bitno razlikuju od onih 50-ihgodina – nema vi{e toliko slu~ajeva osteoartikularne tu-berkuloze, poliomijelitisa, smanjena je pojava urodjenogi{-~a{enja kuka (prevencijom i zdravstvenim prosve}ivan-jem), antibiotici sni‘avaju incidenciju endogenog - hema-togenog osteomijelitisa. Medjutim, nije smanjen trauma-tizam koji je {tavi{e postao ve}i. Tehnolo{kim napretkom(aloartroplastike, ligamentoplastike, novi fiksacioni mate-rijali) poja~avaju se izazovi struke, materijalna sredstva izpoznatih razloga su manja, ali se time odgovornost se nesmanjuje. Ali entuzijazam, i pored krize, odredjenog brojaortopeda je u~inila da se srpska ortopedija nadje na strani-cama svetskih ud‘benika i ~asopisa (prof. dr @ivojinBumba{irevi}, prim. dr. Predrag Klisi}, prof. dr BrankoRadulovi}, dr. Marko Bumba{irevi}). Takodje, dugo-godi{nji direktor ortopedske klinike Prof. Dr. @ivojinBumba{irevi}, jedini je ortoped stalni ~lan SrpskeAkademije nauka i Umetnosti.

I predratni i poleratni razvoj ortopedske hirurgije u Beo-gradu i Srbiji, je bio ispred sli~nih ustanova u Zagrebu iLjubljani. Beogradska ortopedska {kola bila je rasadnikmladih ortopeda koji rade i nizu ortopedskih odeljenja{irom Srbije, podi‘u}i nivo ortopedske struke na zavidannivo.

Osnivaju se i medicinski fakulteti u Novom Sadu (Dr.Borivoje Gradi{tanac, Doc. Dr. Milenko Do{en, prof. Dr.@elimir Miki}), Ni{u (Prof. Soldatovi}, prof. Mitkovi}),

SLIKA 7.PROF. DR. SVETISLAV STOJANOVI], 1960. GODINA.

SLIKA 6.DR. KETRIN MAKFEJL, SA PROF. DR. @. BUMBA[IRE-VI]EM , 1954. GODINE.

12 M. Bumba{irevi} i sar. ACI Vol. LII

Kragujevcu i Pri{tini. Osnivaju se, zatim, i ortopedskaodeljenja u ~itavom broju Medicinskih Centara u Srbiji:Subotici, Zrenjaninu, Sremskoj Mitrovici, Zaje~aru, [ap-cu, U‘icu, ]upriji, Kraljevu, Kosovskoj Mitrovici i dru-gde. Unutar vojnog saniteta, ortopedija se razvija naVMA.

Ovime nije oja~ana struka samo broj~ano-kadrovski,ve} i stru~no{}u. Mo‘e se re}i da ne postoji oboljenje ilipovreda lokomotornog sistema koja ne mo‘e da budezbrinuta u na{oj zemlji.

SUMMARY

The history of orthopedics in Serbia is related to a handx-ray made in 1905 by dr. Nikola Krsti}. The first ortho-pedic word was founded in 1919, to be enlarged into afull-fledged orthopedic surgical ward of the General StateHospital in 1932. Until 1941, the ward headed by Dr.Nikola Krsti}. The Orthopedics course was headed by Dr.Borivoje Gradojevi}, who also wrote the first textbook inour country in 1934. In 1947, the ward became the Clinicfor Orthopedic Surgery and Traumatology in Belgradewhich is the orthopedic basis of Serbia, together with theSpecial Orthopedic Surgery Hospital Banjica, even today.

Key words: Orthopaedic Surgery, History, Serbia.

BIBLIOGRAFIJA

1. Bumba{irevi} @. Sedamdesetpet godina ortopedskehirurgije u Srbiji, Srpski Arhiv, 1981, 109(3): 425-438

2. Bibliografija radova iz ortopedske hirurgije i trauma-tologije 1872-1972. Udru‘enje ortopeda i traumatologaJugoslavije, Acta orthopaedica Iugoslavica, Beograd1980.

3. Milo{evi} Dj. Ortopesko-rentgenolo{ka ambulanta prioptedravnoj bolnici – ortopedsko hirur{ko odeljenje op{tedr‘avne bolnice- ortopedska klinika- Klinika za ortoped-

sku hirurgiju i traumatologiju u Beogradu, XXX str. 54-56.

4. Simovi} D. Dr. Nikola Krsti}, Srpski Arhiv 1947; 10:846-850.

5. Radulovi} B. Preobra‘aj ortopedije u Jugoslaviji,Acta Ortopaedica Iugoslavica, 32(2001): 5-15.

6. ^olovi} R. B. Hronika hirurgije u Srbiji, Prosveta,Beograd 2002. str. 568-569.

7. Milovanovi} Vojislav. Medicinski Godi{njak Kralje-vne Jugoslavije, Jugoreklam, Beograd, 1933.

8. Milenkovi} P. Milo{ Simovi} u Profesori medicins-kog fakulteta u Beogradu, CIBIF, 1999, Savi}evi} M.(urednik), str. 186-187.

9. Miki} @. Uvek Va{a, @ivot i delo Ketrin Makfejl,Matica Srpska, Novi Sad 1998.

SLIKA 8.ORTOPEDSKA KLINIKA, PEDESETIH GODINA XX VEKA

Br. 2 Istorijat ortopedske hirurgije u Beogradu - 100 godina 13ortopedije u Srbiji