constantin geambasu relacja miĘdzy aspektem

Constantin Geambasu

RELACJA MIDZY ASPEKTEM CZASOWNIKOWYM A RODZAJEM CZYNNOCI (AKTIONSART)

I JEJ KONSEKWENCJE W METODYCE

Wikszo kandydatw zgaszajcych si na polonistyk rumusk nie

posiada adnej wiedzy polonistycznej i rozpoczyna nauk jzyka od alfabetu1.

Przez wiele lat struktura grup narzucaa przewag zaj praktycznych

(8 godzin na I roku, 8 godzin na II, 6 godzin na III, 4 godziny na IV),

podzielonych zwykle na rne typy seminaryjne: teksty, wiczenia leksykalno-

gramatyczne, konwersacja, interpretacja tekstw literackich, tumaczenia,

wypracowania. Plan nauczania przewiduje rwnie 2 godziny wykadu

z literatury, 2 godziny wykadu ze wspczesnego jzyka polskiego oraz po

1 godzinie lub 2 godziny (na IV roku) wicze.

Rwnolegle z poznawaniem, wzbogacaniem oraz aktywizowaniem leksyki,

w ramach wicze gramatycznych przekazujemy podstawowe pojcia o gra-

matyce, majce stanowi baz do rozpoczynajcych si w drugim semestrze

teoretycznych wykadw z morfologii (fleksji imiennej). Czasownik wykada

si dopiero na pocztku trzeciego roku, kiedy studenci osignli ju poziom

rednio zaawansowany. Zatem wiczenia praktyczne czasownikowe maj

charakter przygotowawczy, uatwiajc studentom odbir przyszych teoretycz-

nych zagadnie.

Jeszcze w pierwszych tekstach studenci ucz si zasadniczych czasownikw

nalecych do podstawowego zasobu leksykalnego, takich jak: mie, oglda,

widzie, robi, pisa, czyta, rozmawia, mwi, studiowa, uczy (si),

sysze, otwiera, zamyka itd.

1 Zob. Trudnoci studentw rumuskich w przyswajaniu gram atyki polskiej, [w:] Nauczanie

j zyk a polskiego jako obcego (Materiay konferencji Bristol), Krakw 1997, s. 237-242.

S to czasowniki przewanie przechodnie, uywane zwaszcza w celu

przyswojenia biernika: zamykam okno, czytam ksik, ogldam film , studiuj

filologi, widz Jana itd.

W Podrczniku jzyka polskiego do konwersacji2 wydanym w Bukareszcie

w 1983 r. podawano w sowniczku nastpujcym po kadym tekcie aspekt

i zaznaczono za kadym razem odpowiedni par aspektow (tam, gdzie

ona istnieje, oczywicie). Jest to sposb, w jaki zwraca si studentom uwag

na istnienie takiej kategorii gramatycznej. Wykadowca wyjania na pocztku

- bez wielu szczegw teoretycznych - jaka jest rnica midzy formami:

robi / zrobi, czyta / przeczyta, pisa / napisa, je / zje. Nieco pniej

uwydatnia cechy rnice obie formy opierajc si na konkretnych opra-

cowaniach polskich. Ot J. Tokarski, na przykad, we Fleksji polskiej3

zaznacza, i znaczenia czasownikw niedokonanych wyraaj takie cechy

jak trwanie (nieukoczone) procesu {pisz, sucham, czytam) oraz powtarzalno procesu (nosz, goni, pisuj). Natomiast w znaczeniach czasownikw do-

konanych zawarte s takie cechy jak: wyczerpanie zakresu trwania danego procesu (przyjecha, odsiedzia), osignicie wyniku procesu (rozbil, zrobi, momentalno procesu (bysn, krzykn), pocztek procesu trwajcego (wzecia, popyn)*. Ju przez wyodrbnienie ostatnich dwu cech autor

wchodzi w zakres kategorii semantycznej czasownika. Zreszt nie oddziela

on kategorii aspektu od kategorii rodzaju czynnoci. W najnowszym Zarysie

gramatyki polskiej, Alicja Nagrko wspomina o tej ostatniej kategorii

(Aktionsart), ale nie tumaczy szczegowo, na czym to polega5.

Cechy skadajce si na okrelone formy aspektowe mona zrozumie

na podstawie wielu konkretnych kontekstw narzucajcych wybr jednej

z form. Kiedy dochodzi si do kategorii czasu przeszego i przyszego,

zachodzi potrzeba wprowadzenia drugiej klasyfikacji - tym razem gramatycznej

- uwydatniajcej relacj zachodzc midzy aspektem i czasem.

Pod wzgldem gramatycznym - twierdzi Tokarski - czasowniki dokonane

rni si od niedokonanych nastpujcymi cechami:

a) formy czasu teraniejszego w czasownikach dokonanych maj normalnie

(podkr. C.G.) znaczenie czasu przyszego (czasowniki dokonane nie maj

wic czasu teraniejszego);

b) czasowniki niedokonane maj czas przyszy zoony, ktrego brak

czasownikom dokonanym.

Ju przy pierwszej zasygnalizowanej cesze rozpoczynaj si trudnoci

studentw niesowiaskich. Samo sformuowanie tej cechy jest nieco zawie

2 I. P e t r i c a , W. G r u s z c z y s k i , C. G e a m b a s u , Manual de conversatle in limba polona, Bucuresti 1983, TUB.

3 J. T o k a r s k i , Fleksja polska, Warszawa 1973, s. 171-172.4 Ibidem, s. 172.

5 A. N a g r k o , Zarys gram atyki polskiej, Warszawa 1997.

i troch sprzeczne, gdy to, co autorowi wydaje si rzecz normaln,

w praktyce uczenia si cudzoziemcw okazuje si zjawiskiem trudno przy-

swajalnym. Ot studenci powinni zrozumie, i forma czasu teraniejszego

czasownikw dokonanych wyraa czynno lub proces odbywajcy si

w czasie przyszym. S potrzebne w tym celu konkretne przykady ilustrujce

jak najwicej kontekstw komunikacyjnych. Sytuacj t komplikuje jeszcze

bardziej jzyk rumuski mwiony, w ktrym czsto czas teraniejszy spenia

funkcj czasu przyszego, ale nie jest to zaznaczone wykadnikiem formalnym,

np.: La primavara merg in Polonia; Spre seara, cand ies de la biblioteca,

tree pe la tine; Luna viitoare ma prezint la lucru, co w tumaczeniu

dosownym brzmi w sposb nastpujcy: Wiosn jad do Polski; Dzisiaj,

kiedy wychodz z biblioteki, wpadam do ciebie; W przyszym miesicu

zgaszam si do pracy. Mona zauway, i leksemy wiosn, w przyszym

miesicu, wieczorem, ktre wymagaj czasu przyszego (tak jak to si dzieje

w jzykach sowiaskich), tu wyraaj same w sobie moment przyszociowy.

Istnieje, oczywicie, moliwo uywania czasu przyszego: La primavara voi

merge in Polonia; Spre seara, cand o sa ies de la biblioteca, o sa tree pe

la tine; Luna viitoare ma voi prezenta la lucru. Jednak czste uywanie czasu

teraniejszego o funkcji przyszociowej w kontekstach, w jakich w jzykach

sowiaskich nie jest to moliwe, utrudnia zrozumienie formy teraniejszej

czasownikw dokonanych6.

Nasuwa si pytanie o charakterze metodycznym: czy uczy studentw

czasu przeszego i przyszego bez teoretycznego przygotowania, czy raczej

omwi okrelone formy w odpowiednim kontekcie teoretycznym? Osobicie

uwaam, i czsto na tym poziomie teoria komplikuje uczenie si i dlatego

trzeba pooy nacisk na wiczenia praktyczne narzucajce jednoznacznie

odpowiedni form. Nawet jeeli si zdarzaj jeszcze takie formy, jak bd

robi lub bd pisa, studenci przywizywa bd coraz wiksz wag do

prawidowych wypowiedzi7.

Pod koniec pierwszego roku przyswajaj oni ju tryb oznajmujcy,

warunkowy i rozkazujcy, jak rwnie podstawow prost klasyfikacj

czasownikw na cztery (J. Tokarski), lub trzy koniugacje (R. Laskowski).

Zwraca si im uwag jednak, i jest to najprostsza klasyfikacja, oparta na

ograniczonej liczbie wykadnikw morfologicznych.

Od drugiego semestru I roku wraz z rozszerzeniem sownictwa wzrasta

liczba czasownikw zwizanych z derywacj. Derywacja czasownika jest

jednym z najbardziej zoonych zagadnie w procesie nauczania cudzoziemcw,

dlatego e pociga ona za sob istotn relacj zachodzc midzy aspektem

6 Ibidem, s. 172.

7 Opieram swoje stwierdzenie na niektrych podrcznikach wydawanych w Bugarii,

Rumunii, Anglii, do ktrych miaem bezporedni dostp. Dlatego te nie uoglniam wyej wypowiedzianego sdu.

a rodzajem czynnoci (Aktionsart). W podrcznikach polskich ta relacja jest

traktowana raczej powierzchownie (prawdopodobnie dlatego, e gramatycy

polscy zwracaj si przede wszystkim do Polakw, ktrzy nie potrzebuj

wielu szczegw, by j rozumie). Zagraniczni autorzy za podchodz do

czasownika w sposb tradycyjny. W kadym razie relacja midzy aspektem

a rodzajem czynnoci nie jest do koca jasna i metodycznie nie poddaje

si atwej systematyzacji, powodujc wiele kopotw. Brak teoretycznych

opracowa o charakterze metodycznym oraz zbiorw odpowiednich wicze

zwiksza stopie zawioci i wtpliwoci w zakresie prawidowego uywania

derywacyjnych form czasownikowych.

Dopiero po ukazaniu si pracy habilitacyjnej W. Cockiewicza8 mona

stwierdzi, i istnieje obecnie naukowe opracowanie omawiajce szczegowo

trudnoci zwizane z definicj aspektu, korelacj aspektu i czasu gramatycz-

nego, relacj midzy aspektem a derywacj czasownikw. Poza tym budowa

czasownikowego gniazda sowotwrczego, charakterystyka klas znaczeniowych

leksemw werbalnych, funkcyjne odpowiedniki niemieckie aspektu polskiego,

to wszystko pozwala na wychwycenie procesu funkcjonowania mechanizmu

derywacyjnego, a co najwaniejsze ucilenia kategorii aspektowej.

Wychodzc z zaoe i interpretacji zawartych w pracy polskiego autora,

polonista zagraniczny (mam na myli przede wszystkim polonist ze strefy

niesowiaskiej) moe sam opracowa kolejne etapy czy kroki wykadania

i utrwalania struktur czasownikowych zwizanych z aspektem i rodzajem

czynnoci.

Podstawowa trudno w nauczaniu czasownikw wynika - wedug

W. Cockiewicza - co najmniej z trzech czynnikw:

1) rozrnienia spord wielu derywatw bazy czasownikowej partnera

aspektowego tej bazy. Innymi sowy odrnienia derywacji aspektowej od

leksykalnej. Na przykad, czasownik robi ma swoj par zrobi, pisa : na-

pisa, bi : zbi, ale i pobi, kroi : ukroi, kiwa : kiwn, ale i pokiwa,

pozostae derywaty utworzone od bazy s to ju derywaty leksykalne, cile

zwizane z kategori Aktionsart, albowiem nosz ze sob konkretne zmiany znaczeniowe. Na przykad: dopisa, opisa, podpisa, popisa, przepisa,

rozpisa (si), wpisa (si), wypisa (si), zapisa (si) lub, tak samo, od