consolidated report ШОҒЫРЛАНДЫРЫЛҒАН2017 жылы орындалған алдын...

ШОҒЫРЛАНДЫРЫЛҒАН БАЯНДАМА

Астана 2018

Ұлттық алдын алу тетігі қатысушыларының 2017 жылы орындалған алдын ала бару

қорытындысы бойынша

/ CONSOLIDATED REPORT • 2016 / National Preventive Mechanismfor the Prevention of Torture 1

Astana | 2017

National Preventive Mechanismfor the Prevention of Torture

CONSOLIDATED REPORT

Prepared by the National Preventive Mechanism Members on the Preventive

Visits Made in 2016

2017 жылы орындалған алдын ала болу қорытынды-лары бойынша ұлттық алдын алу тетігінің қатысушыла-рының жинақталған баяндамасы, Астана, 2018 - 206 б.

Жинақталған баяндама Адам құқықтары жөніндегі уәкіл жанындағы ҰААТ Үйлестіру кеңесі мүшелерімен дайындалған, Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақ-тастық жөніндегі ұйымының Астанадағы бағдарламалар офисі және Penal Reform International өкілдігі (Халықара-лық түрме реформасының) Орталық Азиядағы аймақ-тық өкілдігі қолдауымен баспаға шығарылды.

Баяндаманың мазмұнына жауапкершілік авторларға жүктеледі.

МАЗМҰНЫ

1. 2017 жылғы ұлттық алдын алу тетігі қызметінің кейбір ұйымдастырушылық мәселелері туралы ......... 7

2. ҚР ІІМ ҚАЖК түзету мекемелерінде сотталғандардың құқықтары ...........................................17

3. ҚР ІІМ ҚАЖК тергеу изоляторларында ұсталатын адамдардың жағдайы ..........................................................41

4. Уақытша ұстау изоляторларында және ҚР ІІМ басқа мекелерінде ұсталатын адамдардың жағдайы ..........................................................83

5. ҚР ҰҚК ведомстволық бағынысты мекемелерде ұсталатын адамдардың жағдайы ................................................................................ 103

6. Қорғаныс министрлігіне ведомстволық бағынысты мекемелерде ұсталатын адамдардың жағдайы ....................................................... 109

7. Денсаулық сақтау министрлігіне ведомстволық бағыныстағы мекемелерде ұсталатын адамдардың жағдайы ................................. 137

8. ҚР Білім және ғылым, Ішкі істер және Денсаулық сақтау министрліктеріне ведомстволық бағынысты мекемелерде ұсталатын кәмелетке толмаған адамдардың жағдайы ...................................................... 155

Қорытынды ............................................................................... 201

2017 жылғы ұлттық алдын алу тетігі қызметінің кейбір ұйымдастырушылық мәселелері туралы1

8 ШОҒЫРЛАНДЫРЫЛҒАН БАЯНДАМА

Қазақстан Республика-сында Ұлттық алдын алу тетігі (бұдан әрі – ҰАТ) қыз-метін реттейтін заңнама Адам құқықтары жөнінде-гі уәкіл жанындағы Үйлес-тіруші кеңеске алдын ала бару нәтижелері бойынша ҰАТ қатысушыларының жыл сайынғы шоғырлан-дырылған баяндамасын дайындай бойынша мін-деттемені бекітеді.

2017 жылы ұлттық ал-дын алу тетігі қатысушыла-ры 582 алдын ала баруды жүзеге асырды, олардың ішінде 24 – арнайы бару (№1 диаграмманы қар.). статистика көрсеткендей, өткен жылмен салыстыр-ғанда, алдын ала бару саны 98 баруға дейін қысқарды, бұл бөлінетін бюджет қа-ражатының азаюымен бай-ланысты.

Барлығы есептік жыл ішінде ҰАТ қатысушылары (бұдан әрі – ҰАТҚ) барлық Қазақстан бойынша 140 уақытша ұстау изоляторы-на, 31 тергеу изоляторына, 106 түзету мекемесіне, 23 қабылдау-тарату орында-рына, 24 арнайы қабылдау орындарына, 21 кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталығына, 7 арнайы бі-лім беру мекемесіне, 36 психиатриялық, 31 нарко-логиялық, 51 туберкулезге қарсы ұйымға, 4 ҰҚК тер-геу изоляторына, 8 әскери полиция гаупвахтасына, 56 полицейлік учаскеге (с.і. ішкі істер органдарының ұйымдарына) барды.

№1 диаграмма. 2017 жылы ҰАТҚ

баруларының саны

9ШОҒЫРЛАНДЫРЫЛҒАН БАЯНДАМА

Олардың ішінде 24 ар-найы ұйым: 17 түзету ұйы-мы, 6 тергей изоляторы, 1 психиатриялық аурухана.

Жүргізілген арнайы бару қорытындылары бойынша қатыгез және ар-намысты қорлайтын іс-әрекет фак-торларын құруға жәрдем-десетін анықталған бұзу-шылық деректері бойынша материалдар мазмұнына байланысты прокуратура органдарына және уәкілет-ті органдарға жіберілді.

Сондай-ақ 2017 жыл ішінде алдын ала бару ба-рысында Адам құқықтары жөніндегі уәкіл атына ҰАТ қатысушылары барлығы 111 өтініш қабылдады.

ҰАТ жұмысы тиімділігі көрсеткіштерінің бірі ман-датпен басқарылатын ме-кемелерде анықталған, 2016 жыл үшін ҰАТ қаты-сушыларының өңірлік топ-тарының бару есептерінде көрсетілген бұзушылық-тарды жою юлйынша ұсы-нымдарды орындау болып табыладыү

Алдыңғы шоғырланды-рылған баяндамада ҰАТ

қатысушыларының баян-далған ұсынымдарын бел-гіленген тәртіпте Ұлттық қауіпсіздік комитеті, Ішкі істер министрлігі, Қорға-ныс министрлігі, Білім және ғылыми министрлігі, Ден-саулық сақтау министрлігі жүзеге асырды.

Шығыс Қазақстан, Қос-танай, Солтүстік Қазақстан, Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан облыстарының түзету мекемелерінде ме-дициналық қамтамасыз ету жетілдірілді, медикамент-тер сұрыпталымы толық-тырылды, үй-жайларды желдету жүйесі жөндеуден өтті, кітапханаларда әде-биет қоры жаңартылды, сотталғандардың режимін және азық-түлік өнімдерін бақылау іске асырылды. Көптеген мандатпен бас-қарылатын мекемелерде тұрғын үй-жайларға күрде-лі жөндеу жүргізіліп, оның аясында терезелер, кәріз жүйесі ауыстырылды, ау-лалар жауын-шашыннан қорғайтын аспалармен жабдықталды.

Оңтүстік Қазақстан


және Шығыс Қазақстан облыстарының уақытша ұстау изоляторларында, арнайы қабылдау орында-рында, қабылдау-тарату орындарында ұстау шарт-тары жақсартылды. Сон-дай-ақ ҰАТ қатысушылары Шығыс Қазақстан, Солтүс-тік Қазақстан, Қостанай об-лыстарының түзету меке-мелерінің қызметкерлерін сотталғандардың құқық-тары мен бостандықтарын сақтау тәртібімен таныс-тыру, сондай-ақ азаптау превенциясы мәселелері бойынша әдістемелік жұ-мыс жүргізілді.

Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік коми-тетінің басшылығы тергеу изоляторларының әкім-шілігімен бірлесе соттал-ғандармен іс-әрекеттердің минималды қалыпты ере-желеріне жауап беретін жағдай құру бойынша ша-раларды жүзеге асырды. Осының шеңберінде Ас-тана және Алматы қала-ларында жаңа тергей изо-ляторлары ғимараттарын салу жоспарланды.

ҰАТ қатысушыларының әскери полиция органда-рының гаупвахталарына бару қорытындысы бойын-ша ұсынымдары мәлімет-ке қабылданды. Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігінің Қарулы күштерінің Бас кеңсесінен келіп түскен ақпаратқа сү-йенсек, қолданыстағы ха-лықаралық стандарттарға сәйкес әскери полиция ор-гандарының гаупвахтала-рын жайластыру бойын-ша жұмыс жүргізілді. Атап айтқанда, ҰАТ қатысушы-ларының ұсынымдарына сәйкес, әскери полиция органдарының гаупвах-таларында, соның ішінде Алматы, Семей, Қараған-ды және өңірлік гарнизон-дарда медициналық каби-неттер орналастырылды, серуендеу аулалары спорт мүкәммалымен жабдық-талды, сондай-ақ жасанды жарықтандыру күшейтілді.

Қазақстан Республика-сының Білім және ғылым министрлігі ҰАТ қатысу-шыларының нақты меке-мелерге қатысты ұсыным-


дарын орындау бойынша егжей-тегжейлі ақпарат ұсынды. Бұған қоса, уәкі-летті орган облыстардың, Астана және Алматы қа-лаларының әкімдіктеріне Министрлікке ведомст-волық бағыныстағы білім беру ұйымдарында бала-ларды ұстау жағдайла-рын және олардың болу тәртібін жақсарту бойын-ша ұсынымдармен қоса ақпараттық хат жолдаға-ны туралы мәлімдеді. Ми-нистрлік атап өткендей, ҰАТ қатысушылары 2016 жылы орындалған алдын ала барулар барысында Кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталықтары мен мамандандырылған ұйым-дардың қызметінде анық-таған бұзушылықтардың көп бөлігі жойылды. Қар-жылық шығындар көле-мін ұлғайтуды талап ететін ескертпелер сол күйінде қалды, мысалы, Жамбыл, Алматы облыстарының Кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталықтарының ғимараттарын көшіру. Бұл ұйымдардың қаржылан-

дырылуы жергілікті атқару органдарының құзыретті-лігіне жататындықтан, Ми-нистрлік жергілікті атқару органдарына анықталған бұзушылықтарды барын-ша қысқа мерзімде жоюға ұсыныс білдірді. ҰАТ қа-тысушыларының ұсыным-дарына сәйкес, кәмелетке толмағандарға қатысты қызметкерлер тарапынан жазалаудың және қатыгез қарым-қатынастың алдын алу мақсатында, ҰАТ тура-лы, балалардың құқықта-ры, өтініш, сенім, прокура-тура, ҚР Адам құқықтары жөніндегі уәкілі және қо-ғамдық ұйымдардық теле-фондарының үлгілерімен қоса шағымдар мен өтініш-терді беру рәсімі туралы екі тілде ақпараттық-құ-қықтық стендтерді ресім-деу бойынша жұмыс жүр-гізілді.

Қазақстан Республика-сының Денсаулық сақтау министрлігі ұсынғн мәлі-меттер ҰАТ қатысушыла-ры ұсынымдарының орын-далуын жеткілікті шамада ашпайды. Айта кету қажет,


уәкілетті орган психика-лық/наркологиялық нау-қастарды оңалту бағдарла-маларын жетілдіру, оларды әлеуметтік бейімдеу мә-селелеріне лайықты назар аудармайды.

Шоғырландырылған баяндамада бейнеленген, 2016 жыл үшін ҰАТ қатысу-шыларының ұсынымдарын орындау туралы берілген ақпаратты талдау нәтиже-сінде мемлекеттік орган-дардың алдын ала бару қорытындысы бойынша ескертпелерін және ұсы-нымдарын орындаудың оң серпіні жайлы айтуға бола-ды.

Өз құзыреттілігі шегінде Адам құқықтары жөніндегі уәкіл уәкілетті мемлекеттік органдарға азаматтардың арыздарында баяндалған деректер бойынша сұрау-лар жолдаған. Үнемі келіп түсе бермейтін шағымдар растау тапты, ал бірқатар жағдайда сотқа дейінгі тергеп-тексеру жүргізіліп, бірқатар сараптама таға-йындалды.

Есептік кезең ішінде ар-

найы барулардың нәтиже-лері бойынша материалдар тексеру жүргізу үшін уәкі-летті органдарға берілді. Кейбір жағдайларда арна-йы бару нәтижелері жабық мекемелердің қызметкер-лерін тәртіптік жауапты-лыққа тартуға алып кел-ді. Осылай, СҚО бойынша ҚАЖД ЕС-164/4 мекемесі-не арнайы беру нәтижелері бойынша Петропавл қала-сының ІІБ тергеушісі және СҚО Прокуратура басқар-масының басшысы жазаны орындау желісі бойынша қадағалауды әлсірету үшін тәртіптік жауаптылыққа тартылды.

Ұлттық заңнамаға сәй-кес ҰАТ қатысушылары-ның қызметін жүргізуге араласушылыққа тыйым салынған. Сонымен бірге 2017 жылы Батыс Қазақ-стан, Қостанай, Алматы облыстары бойынша ҰАТ топтарының басшылары мекеме қызметкерлерінің тарапынан соңғыларының Қазақстан Республикасы-ның азаптау превенция-сы саласындағы ұлттық


заңнама нормалары тура-лы хабарсыздығына бай-ланысты кедергі келтіру амалдарына кезікті. Айта кету қажет, құқық қорғау органдары қызметкерле-рінің тарапынан ҰАТ қаты-сушыларының қызметіне кедергі келтіру Қазақстан Республикасының Әкімші-лік құқық бұзушылықтар туралы кодексінің аясында сәйкесінше жауаптылыққа алып келеді.

Адам құқықтары жөнін-дегі уәкіл және оның меке-месі ҰАТ қатысушылары-ның құқық қорғаушы тетік ретінде кәсіби дағдылары мен білімдерін арттыру-ға бағытталған оқыту жо-баларын жүзеге асырады. ҚР-ндағы Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталық-тың қызметі Адам құқық-тары бойынша Жоғарғы комиссар басқармасының Орталық Азия бойынша өңірлік бөлімі, БҰҰ Қазақс-тандағы Даму бағдарлама-сы, БҰҰ ЮНИСЕФ балалар қоры, Еуропалық одақ, Еу-ропалық кеңес, ЕҚЫҰ Ас-танадағы орталығы, PRI

Орталық Азиядағы өкілдігі тәрізді халықаралық ұйым-дармен, сондай-ақ қазақс-тандық үкіметтік емес ұйымдармен тығыз өзара қарым-қатынасты жүзеге асырады.

2017 жыл ішінде PRI, ЕҚЫҰ, АҚЖКБ, Еуропа ке-ңесі халықаралық ұйымда-рын тартумен бірге халы-қаралық сарапшылардың қатысуымен оның қатысу-шылары үшін ҰАТ қызме-тінің практикалық мәселе-лері бойынша тренингтер сериясы өткізілді.

Осылай, 2017 жылғы 14-15 ақпанда ҰАТ қайта сайланған қатысушылары үшін оқу семинары болып өтті. Тренинг ҰАТ қызмет ету мәселелері бойынша кіріспе курс түрінде бол-ды, онда алдын ала баруға дайындыққа, барудың өзін өткізуге, бару нәтижелері бойынша есептерді дайын-дауға, сондай-ақ топ мүше-лері арасында міндеттер-ді бөлу маңыздылығына ерекше назар аударылды.

2017 жылғы 15-16 наурызда ҰАТ топ бас-


шыларының алдын ала баруды өткізу және есеп-тілікті дайындау бойын-ша жұмыс кездесуі болып өтті. Осы іс-шара шең-берінде топ басшылары ҰАТ қызметіне қатысты өзекті мәселелерді тал-қылап, білімдерімен және тәжірибелерімен алмасты, сондай-ақ Үйлестіруші ке-ңеске олар жүргізетін жұ-мысты жетілдіру бойынша ұсыныстарды әзірледі.

2017 жылы маңызды оқиға ұлттық алдын алу те-тігінің «Азаптау превенция-сы, қазақстандық және ха-лықаралық тәжірибе» атты алғашқы Форумы болды. Іс-шара Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгер-шілікке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы конвен-цияға (ОРСАТ) Факульта-тивті хаттаманың күшіне енуінің 10 жылдығына орайластырылды. Кезде-су аясында бостандықтан айыру және шектеу орын-дарын мониторингтеу са-ласындағы азаптаулар

превенциясы институты қызметінің қазақстандық тәжірибесі таныстырыл-ды, ҰАТ қызметін одан әрі жетілдіру жолдары, соның ішінде оның заңнамалық реттелу мәселелері талқы-ланды.

Форум қорытындысы бойынша ҰАТ Үйлестіруші кеңесінің рөлін нығайту ма-ңыздылығына және орта-лық және жергілікті орган-дар, сондай-ақ әкімшілік мандатпен басқарылатын мекемелер деңгейінде ҰАТ және мемлекеттік орган-дар арасындағы өзара қа-рым-қатынастарды одан әрі жетілдіру қажеттілігіне ерекше екпін жасалды.

2017 жылғы қарашада ҚР Парламенті Мәжілісінің отырысы шеңберінде бірін-ші оқу нәтижелері бойын-ша бір ауыздан «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне балалардың құқықтарын қорғау бойынша қызметті іске асыратын ұйымдар-дың қызметі мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу тура-


лы» заң жобасы мақұлдан-ды, ол ҰАТ мандатын 200-ден аса жабық мекемеге кеңеюін регламенттейді. Қазіргі таңда заң жобасы ҚР Парламенті Мәжілісінің қарауында.

Айта кету қажет, ҰАТ өкі-леттіктерін кеңейту туралы мәселе БҰҰ-ның Азаптауға қарсы комитетінің 2014 жылғы 12 желтоқсанда-ғы Қазақстан Республи-касының үшінші кезеңдік баяндамасы бойынша Қо-рытынды ескертпелерін-де бейнеленге, онда ҰАТ мандатын оған балалар үйін, мүгедек балаларға ар-налған медициналық және әлеуметтік мекемелерді, арнайы, жабық оқу меке-мелерін қоса алғанда бар-лық бас бостандығынан айыру орындарын енгізу арқылы кеңейту қажеттілі-гі баса көрсетіледі.

2017 жылғы 12 желтоқ-санда Үйлестіруші кеңес мүшелерінің шешімімен 2018 жылға ҰАТ 92 жаңа қатысушысы сайланды. Атырау, Шығыс Қазақстан және Маңғыстау облыста-

ры бойынша ҰАТ қатысу-шыларының қажетті саны-на жетпеуге байланысты ҰАТ қатысушыларының құрамын қосымша іріктеу жүргізілді. қосымша ірік-теу нәтижесінде Атырау, Шығыс Қазақстан және Маңғыстау облыстары бо-йынша өңірлік топтың 22 қатысушысы сайланды. 2018 жылға ҰАТ қатысу-шыларының жалпы құра-мы алдыңғы жылмен са-лыстырғанда орташа 32 %-ға жаңартылды.

ҰАТ қызметін қаржылық қамтамасыз ету республи-калық бюджеттен іске асы-рылады. Бюджет қаража-ты ҰАТ қатысушыларының алдын ала барулар бойын-ша шығындарын өтеу үшін ғана пайдаланылады және басқа мақсаттарға қолда-ныла алмайды.

Бюджет қаражатын үнемдеу мақсатында 2017 жылы ҰАТ қаржыланды-руға бағытталған бюджет 61,3 млн. теңгеге дейін қысқартылды. Оның ішін-де 59,9 млн. теңге игерілді.


ҚР ІІМ ҚАЖК түзету мекемелерінде сотталғандардың құқықтарыДайындаған: Сыздыков Олжас ТургуновичБалтабаев Қуаныш Жетпісұлы2


2017 жылғы қаңтар-дан желтоқсанға дейін-гі кезеңде Қазақстанның ҚАЖ 107 түзету мекеме-леріне бару жүзеге асы-рылды, олардың қатарын-да мерзімдік, аралық және арнайы барулар орын алды. айта кету қажет, осы кезең ішінде 25 арнайы бару өткі-зілді, атап айтқанда:

1) Астана қ. бойынша ҚАЖД ЕЦ-166/1 мекеме-сі (СИ-12) – 23-24 ақпан, 2017;

2) Алматы қ. және Алматы облысы бойынша ҚАЖД ЛА-155/18 мекемесі, 23 ақпан, 2017 –Ж. Мамай ісі бойын-ша;

3) Батыс Қазақстан облысы бойынша ҚАЖД РУ-170/3 ДУИС мекемесі, Орал қ. - 14 наурыз, 2017 – А.К. Дияшев ісі бойынша;

4) Жамбыл облысы ҚАЖД УЖД -158/2, 5-6 сәуір, 2017 - К.Р. Убаев ісі бойынша;

5) ЕЦ-166/1 тергеу изоля-торы (Астана қ.) - 18 ма-мыр 2017 ж.;

6) ҚР ІІМ ҚАЖК «157/9 ме-кемесі» ММ (Атырау қ.) - 30 мамыр 2017 ж.;

7) ҚР ІІМ ҚАЖК ЕС-164/1 Петропавл қ., Заречный е. - 26-27 мамыр 2017 ж.;

8) Жамбыл облысы бойынша ҚАЖД ЖД-158/2 мекеме-сі (Тараз қ.) - 26-27 мамыр 2017 ж.;

9) Ақтөбе облысы КА-168/5 мекемесі, Жем қ.: 5-6 мау-сым 2017 ж.;

10) «Қостанай облыстық психиатриялық ауруханасы» ММ, Затобольск елдімекені;

11) ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің Денсаулық сақтау басқармасы, 13 мау-сым 2017 ж.;

12) БҚО бойынша ҚАЖД РУ-170/3 мекемесі, 4 шілде 2017 ж.;

13) Астана қ. бойынша ЕЦ-166/1 мекемесі - 8 шілде 2017 ж.;

14) СҚО бойынша ЕС - 164/4 мекемесі - 12-13 шілде 2017 ж.;

15) Атырау облысы бойын-


ша УГ - 157/9 мекемесі: 13 шілде 2017 ж.;

16) СҚО бойынша ЕС - 164/1 мекемесі: 26 шілде 2017 ж.;

17) СҚО бойынша ЕС - 164/4 мекемесі, 27 шілде 2017 г;

18) Атырау облысы бойын-ша УГ - 157/9 мекемесі -29 шілде 2017 ж.;

19) ОҚО бойынша ҚАЖД ИЧ-167/11 мекемесі - 23 тамыз 2017 ж.;

20) ШҚО бойынша ОВ-156/14 мекемесі -27 та-мыз 2017 г;.

21) ЕЦ-166/4 мекемесі, Ат-басар қ. – 29 тамыз 2017 жыл;

22) Батыс Қазақстан об-лысы бойынша ҚАЖД РУ-170/2 мекемесі, Орал қ. - 7-8 қыркүйек 2017 жыл;

23) Батыс Қазақстан об-лысы бойынша ҚАЖД РУ-170/3 мекемесі, Орал қ., 8 қыркүйек 2017 жыл;

24) Батыс Қазақстан об-лысы бойынша ҚАЖД РУ-170/1 мекемесі, Орал қ. - 18 қазан 2017 жыл;

25) Алматы қ. және Алма-ты облысы бойынша ҚАЖД ЛА-155/1 мекемесі, Алма-ты қ. - 17 желтоқсан 2017 жыл.

Жазаны орындау жүйе-сі бүгінде қазақстандық, сондай-ақ халықаралық қоғамдастықтың тұрақ-ты сын нысаны болып та-былады. Мұндай сынның негізгі себебі жазасын өтейтін адамдарды ұстау стандарттарының сақтал-мауы болып табылады, бұл олардың құқықтарының бұзыуына және түрлі ұйым-дарға шағымдануға алып келеді. Мұндай жағдайға алып келетін себептер-дің қатарынан объектив-ті, сондай-ақ субъективті факторларды бөліп көрсе-туге болады. Ескірген мате-риалдық базасы бар отряд-ты колониялық жүйе, ҚАЖ мекемелері жұмыс істей-тін нормативтік құқықтық актілер және ұлттық заң-нама мен Халықаралық нормалар арасындағы қа-рама-қайшылықтар түрме халқының қысқаруына қа-


рамастан, көптеген бөлім-шелерде кадрлардың то-лық жинақталамуына алып келді, бұл «адал» соттал-ғандар арасынан – әкімші-ліктің ерікті көмекшілерін құруға сөзсіз әкеледі.

Есептердің материал-дарына жүгіну Қазақс-танның ҚАЖ нақты түзе-ту мекемелеріндегі адам құқықтарының сақталуы жағдайларын «Мандела қағидалары» ұсынымда-рымен және ұлттық алдын алу қылмастық-атқару заңнамасы ережелерімен салыстыруға мүмкіндік бе-реді.

ҚАЖ мекемелерін рес-публиканың қылмыстық--атқару мекемелеріндегі материалдық-тұрмыстық және санитарлық-гигиена-лық шарттарға сәйкестік нысанында мониторингтеу ҰАТ әрекет еткен 4 жыл-да түбегейлі өзгерген жоқ. Орталықтандырылған қар-жыландыру көзделмеген жағдайда көбінесе «жеке қаражат есебінен» жа-салған ағымдағы жөндеу жүргізіледі. Мұндай тұжы-

рымдаманың өзі сыбайлас жемқорлық құрамдасқа ие болады. Себебі мони-торинг жүргізушілерге сұхбатта сотталғандар ме-кеме әкімшілігінің «ерікті көмекшілер» арқылы бос-тандықтағы өз туыстары көмегімен немесе меке-меде тапқан ақшаларына құрылыс материалдарын сатып алуға мәжбүрлеген-дерін айтып шағымданған.

Барлық дерлік мекеме-лерде ҰАТҚ әр түрлі үй-жайлардың санитарлық нормаларға сәйкес кел-меуін және күрделі жөн-деу жүргізу қажеттілігін көрсеткен. Осылай ОҚО бойынша ҰАТ қатысушы-лары айтып өткендей, ИЧ-167/4 әйелдер колониясы күрделі жөндеуді немесе халықаралық нормаларға сәйкес келетін жаңа ғи-марат құрылысын талап етеді. ОВ-156/3-те мекеме үй-жайына күрделі жөндеу жүргізу қажет етіледі: тәр-тіптік изолятор, камералық типтегі үй-жай, қатаң ұстау жағдайлары, медициналық бөлім, тұрғын үй-жайлар-


да ыстық сумен қамтудың болмауы.

Қысқы уақытта темпе-ратуралық режимнің сақ-талмауы және ауыз судың төмен сапасы Державинск қ. ЕЦ 166/26 мекемесін-де сотталғандардың ден-саулығы үшін сөзсіз қауіп туғызады. Облыс орта-лығынан алшақтық – 500 шақырымнан астам –қо-ғамдық мониторлардың жұмысын қиындатады. Барлық дерлік баяндама-ла біз үкіметті облыс орта-лықтарынан алыс орналас-қан колонияларды жабуға үндейміз. Бұл адам ҚАЖ бірқатар проблемаларын шешуге түрткі болар еді: медициналық кадрлардың жетіспеуі, қызметкерлер-дің кадр құрамының жетіс-пеуі, туған-туыстарымен, құқық қорғаушылармен байланыс.

ҰАТ қатысушылары жер-жерде мекемелердің жұ-пыны кітапхана қорларын, мардымсыз тамақтану ра-ционын, тозығы жеткен тө-сек-орындарды нұсқайды. Барлық дерлік мекемелер-

де спортпен айналысуға арналған орынжай қарас-тырылмаған.

Сотталғандардың ба-рынша осал санаты – мү-гедектерге ерекше на-зар аударғымыз келеді. Қазақстан мүгедектердің құқықтарын қорғау жө-ніндегі конвенцияны ра-тификациялады. Респуб-лика ұлттық заңнамаға мүгедек жандарға әлеу-меттік қызметтерді және оңалтудың жеке бағдар-маласын қолдануға мүм-кіндік беретін нормаларды енгізді. 116-сессиясында (2017 жылғы наурыз) БҰҰ Адам құқықтары жөнін-дегі комитеті Сүлейменов Қазақстанға қарсы ісі бо-йынша шешім қабылдап (No. 2146/2012 хабарлама), мүгедектігі бар адамдарды бейімдендірілмеген түзету мекемелерінде ұстау Аза-маттық жәнен саяси құқық-тар туралы халықаралық пакттың 10-бабын бұзушы-лық болып табылатынды-ғын мойындады (Нельсон Манделаның 2-қағидасын-да көрсетілген адамгерші-


лік қарым-қатынас және адам тұлғасына тән абы-ройды құрметтеу құқығын бұзушылық). Көрсетілген-дей, «кемсітпеушілік қағи-датын практикалық қол-дану мақсатында түрме әкімшілігі түрмеде қамалу жағдайындағы сотталған-дардың, соның ішінде сот-талғандардың барынша осал санатарының жеке мұқтаждықтарын ескеруі қажет.

Осылай, ОВ-156/2, ОВ-156/3, ОВ-156/14, ИЧ-167/2, ОВ-156/15, ЕС-164/1, ЕС-164/8, ЕС-164/4, ЕЦ-166/10, ЕЦ-166/25, ЖД-158/4, УКА-168/2 ме-кемелерінде сотталған-дар – мүгедектер – өздері-нің оңалту бойынша жеке бағдарлама алу құқығы бар екендігін тіпті білме-ген. Айта кету қажет, мү-гедектердің үй-жайларға кіруі қиындатылған. Сот-талғандарда мүгедектік алу кезінде үлкен пробле-малар туындайды. Нағыз мамандардың, сәйкесінше медициналық жабдықтың болмауы медициналық ко-

миссиядан өтуді қиындата түседі.

Мекемені мониторинг-теу кезінде ҰАТ тобы УК-161/2 мекемесінің әкімшілігінің назарын тұт-қындалушы Ш. аударған, оған мойын омыртқасының сынуы диагнозы қойылған-мен, мүгедектік берілме-ген. УК-161/4-те сотталған Ж. көру бойынша мүгедек-тік берілмеген.

ҚР ҚАК 10-б. 11(3)-т. сә-йәкес сөйлеу, есту немесе көру кемістігі бар мүгедек сотталғандар ым-ишарат тілін немесе Брайл әліпбе-сін меңгерген мамандар-дың қызметтерін пайдала-нуға құқылы.

Пандустардың болмауы, мүгедектердің мұқтаж-дықтары үшін жабдықтал-маған санитарлық тораптар мен монша орынжайлары – көзге көрінерлік пробле-малар ғана. Қылмыстық--атқару жүйесі комитеті, ҚАЖ департаменті және жергілікті жердегі мекеме түзету мекемелерінде мү-гедектігі бар адамдар үшін қолжетімді орнаты жаб-


дықтау мәселесін барынша жылдам шешуі тиіс.

Барлық дерлік өңірлер-де ҚАЖ мекемелерінде сотталған азаматтардың негізгі массасын бақылау мақсатында әкімшіліктің ерікті көмекшілері түрінде сотталғандардың қатары-нан кейбіріне билеушілік өкілеттіктер мен жеңіл-діктер беру теріс тәжіри-бесі өркендеуде. Мұндай ұйымдар ҚР ҚАК 126-ба-бында тікелей аталмаса да, ол «мекеме әкімшілі-гінің бақылауымен жұ-мыс істейтін сотталғандар ұйымын құрады» деген тұ-жырымдамадан тұражы. Бұл тұжырымдама түзету мекемелерінің әкімшілігі үшін толық ыңғайлы және өз мүдделерінде пайдала-на алатын сотталғандар-дың осындай қареткетшіл ұйымдарын құруды негіз-дейді. Ерікті қарекетшіл ұйымдардың қатысушы-лары «түзу ниеттілікке» айырбас ретінде әкімшілік тарапынан болатын же-ңілдіктерді пайдаланады. Оларды үй-жайларды жи-

нау жұмыстарына тартпай-ды, сол арқылы ҚР ҚАК 121-бабы бұзылып, меке-меде қайшылық жағдай туындайды. Сотталған-дарды отрядты «колония-лық» ұстау жүйесі ҚАЖ-нде «квазизаңдар» мен қосалқы мәдениеттердің пайда болуы үшін қорек-тік орта болып табыла-ды. Осылайша, Заводской е. ЕЦ-166/18 мекемесін-де сотталғандар колония «белсенділері» үй-жайлар мен аумақты тазалауға қа-тыспай, сол арқылы ҚАК 121-бабын бұзатындығына шағым білдірген.

ЕС-164/4 мекемесінде СҚО ҰАТ тобы сотталған-дар К., Г., А., Н. «гаремнің» қоқан-лоқысымен – СЕҰ (сотталғандардың ерікті ұйымы) «белсенділерінің қатысуымен және мекеме қызметкерлерінің салғырт-тығымен гомосексуалды сипаттағы қастық акті-лерімен психологиялық азаптауға ұшырағандығы жайлы қорытындыға кел-ді. Сотталғандың сөзінше, дәлелдер – бейне бақылау


камераларының жазбала-ры бар, онда мекеме қыз-меткерлерінің заңға қайшы іс-әрекеттері бейнеленген. Карантин бөлімінде, ре-жимдік және жедел жұмыс жөніндегі қызметкер – М.-ның бөлмесіне басқа сотта-лушыны, қоғамдастықтың ЛГБТ өкілін кіргізеді. 2017 жылғы 1 немесе 2 ақпан-да 12.00-15.00 аралығын-да кезеңде бейне тіркеуіш жазбасы бар. Сотталған-дармен жүргізілген әңгіме-лерден белгілі болғандай, мұндай іс-қималдарды жа-сау үшін себеп– осы сот-талғандар куә ретінде жү-ретін А.-тың өз-өзіне қол жұмсауы ісі бойынша мо-йындау түсініктемесін бе-руден бас тарту.

Сол колонияда ҰАТ то-бына СЕҰ мүшелерінің: Ф.-тың, П.-тің, А.-тің, Ж.-тың сотталғандардың туыста-рының ақша қаражатын СЕҰ қатысушыларына ке-йіннен берумен қоса бос-тандықтағы азаматтардың жеке карточка шоттарына аудару жолымен ақша боп-салаушылығына шағым-

дар келіп түскен. Ақша М. арқылы қолма-қол ақшаға айналдырылған, ол сотта-лушы К.-тің - №3 отрядта-ғы меңгерушінің жұбайы болып табылады.

ҰАТ тобының монито-ринг жүргізуі барысын-да УК 161/4 мекемесінде әкімшіліктің ерікті көмек-шілері (ӘЕК) басқа соттал-ғандармен бір Бұл ҚР ҚАК 126-бабына сәйкес Соттал-ғандардың ерікті ұйымда-рының мүшелері қосымша жеңілдіктерді, артықшы-лықтарды пайдалана ал-майтындығына және өкі-леттіктерге ие болмауына қарамастан. Сондай-ақ мекеменің барлық «жәбір көрушілер» жиналған жеке отряд та бар. Барлығы – 33 адам. Олар бірге тамақ-тана, бос уақытта жақын келе және бірге теледидар көре алмайды.

Қарағанды облысы бо-йынша ҰАТ тобы ТИЗО-да ұсталатын сотталғандарға сұрау жүргізді, олар Әкім-шіліктің ерікті көмекші-леріне (ӘЕК), 2015 жылғы қыркүйекте С.-ты соққыға


жыққан (сотталушының сөзінен) колония қызмет-керлері А.-қа, П.-қа, А.-қа қатысты қылмыстық іс бо-йынша сөзбұйдалыққа ша-ғымданған.

Атап айтқанда, сотталу-шы Б. Е. атты біреу «кінәлі-лерді» тексеруге арналған «жеке» кабинеті болатын мекемедегі жол бергісіз жағдайға нұсқаған. Е. ме-кеменің аға ӘЕК болып та-былады. Сондай-ақ Б.- ның айтуынша, екі рет оны ӘЕК ұрып-жығып, тіпті бұл оқи-ғаның куәгерлері де бол-ған.

Колониялық отрядты жүйенің масқара аталығы түрме массасы қабылдама-ған қосалқы мәдениеттің болуы болып келеді. Әдет-те, олар отрядтарда жалпы негіздерде тіршілік етеді. Ортақ асханада тамақтана-ды, бірақ үстелдері бөлек болады.

Олар ең ауыр және ең лас жұмыстарды орындай-тындығына қарамастан – қоқыс төгілетін орды, кә-різдерді, әжетханаларды тазалау – сотталғандар-

дың еңбегі толық көлемде төленбейді. Мұндай кемсі-тушіліктің болуы мекеме әкімшілігіне қоқан-лоқы жасау, адамның абыройын қорлау мүмкіндігін беріп, сөзсіз, азаптау құралы бо-лып табылады. Өкінішке қарай, қазақстандық пе-нитенциарлық қызметтер қылмыс әлемінің заңда-рын жарақтануға алып, олар «жәбір көрушілер» мәртебесіне ауыстыруға қоқан-лоқы жасап, сот-талғандарды басқару үшін пайдаланылады. Автомат-ты түрде осы қосалқы мә-дениетке жатқызылатын ЛГБТ азаматтарын жеке бөліп көрсету қажет. Түрме иерархиясында сотталған мәртебесінің әрбір өзгеру дерегін ерекше бақылау-ға алу және мекемелерде жұмыстарды бөлу және оларды ақы төленбейтін жұмыстарда пайдалану кезінде сотталғандардың осы санатын кемсітушілік практикасын тамырымен жою, сотталғандардың осы санатын қайта әлеуметтен-діру бағдарламасын әзір-


леу қажет.Сотталғандардың ме-

дициналық қызмет көрсе-тумен қамтамасыз етілуі де мардымсыз. Өткір кадр тапшылығы, дәрілік пре-параттарды сатып алудың ойластырылмаған жүйесі, медициналық қызметтер-дің жеткіліксіз тізбесі – бұл проблеманың көзге көрі-нетін бөлігі ғана. Осылай, ОВ 156/20 сотталушы-лары тісті емдеу, протез-деу бойынша тіс дәрігері қызметтерінің болмауына, сапалы стоматологиялық қызметтерді көрсету үшін жабдықтың болмауына шағымданады.

Мекемелердің меди-циналық персоналы ті-рек-қозғалыс аппараты-ның бұзушылықтары бар науқастарды, гипертоник-тер мен жүрек кемістігі бар ауруларды жеткіліксіз бақылайды. Мүгедектер мәртебесін алмаған, бірақ полиартрит түрлерімен ас-қынған бас сүйек-ми жара-қаттарымен байланысты созылмалы аурулары бар сотталғандар мүгедек күй-

лерінде дауыстап түгендеу кезінде тұруға, саппен жү-руге және алаңда тұруға мәжбүр.

Мекемелердің меди-циналық персоналы сот-талғандардың уақытша еңбекке жарамсыздығы туралы және сотталған-дарға қосымша дәрілік заттар және медициналық мәндегі заттарды пошта жөнелтілімдерімен және бандерольдермен меди-циналық қорытындыға сәйкес анықталатын кө-лемде және сұрыпталым-да алу мүмкіндігін беру туралы шешім шығаратын алгоритм де алаңдаушы-лық туғызады. Сотталған-дардың айтуынша, шешім қабылдауда шешуші рөлді мекеме әкімшілігіне түзу ниеттілігі критерийлері бо-йынша қызметкерлердің жедел-режимдік құрамы атқарады.

Мыналар туралы шешім қабылданатын тетік те ай-қын емес күйінде қалады:

1) сотталғанды медици-налық-санитарлық бөлім филиалының стациона-


рына немесе ҚАЖ басқа мекемесінің ауруханасына жатқызу қажеттілігі;

2) сотталғандарды мем-лекеттік денсаулық сақтау жүйесінің ЕПМ-ге (емдік-профилактикалық мекеме) жатқызу қажеттілігі.

Мекеме әкімшілігі бұл ақпаратты жоққа шығарға-нына, сотталғандар қарды ерікті түрде жинайтынды-ғын айтып дәлелдейтініне қарамастан, ЕЦ 166/11 мекемесінде туберкулез-бен ауыратындар немесе ауырғандар еңбегін пайда-лану туралы белгілер де алаңдаушылық туғызады. Ақмола облысы бойынша ҰАТ құқықтық өрістен тыс еңбекті пайдалануға жол бермеу нұсқауларын берді. Өкінішке қарай, мекемеге шаруашылық-лагерь қыз-метімен қызмет көрсетудің штат кестесі екі есе қыс-қарған. Бұл дерек те әкім-шіліктің іс-әрекеттеріне ықпал етпей қоймайды.

Қарағанды қ. ТИ кезеңі-нен келген сотталғандар-мен әңгімелесу барысын-да анықталғандай, олар

келген вагонзак туберку-лезбен ауыратындар үшін жеке купелермен жабдық-талмаған. КДТ (кең дәрілік төзімділігі) бар науқастар мен Заводской е. қатаң режимдегі мекемесінде жазасын өтеуге жіберіл-ген қарапайым сотталған-дар бір вагонда болған. Осылай, сотталған В. Ку-рамшин қарауылшы жасақ қызметінің қатығез қарым-қатынасына, жылдың суық мезгілінде бір сағаттан ас-там болған суық автозакқа шағымданған.

Сонымен бірге айта кету қажет, заңмен сотталған-дар үшін тиісінше аурулар бойынша диета көзделге-ніне қарамастан, оларды тағайындау тетігі айқын емес. сотталғандардың сөзінше, диетаны қосым-ша жеңілдіктер түрінде белсенділер қатарындағы сотталғандар жиі пайда-ланады. Ал туберкулезбен ауырған сотталғандар дие-та тағайындауға қол жет-кізе алмайды. Бұл дәрігер-лердің шешімдері мекеме қызметкердерінің ықпа-


лында болуын білдіреді.Сотталғандардың – ҚР

бейрезидент АИТВ науқас-тардың құқықтары бұзылу-да, оларға АРВ терапиясын жүргізуден бас тартылған. Бұл шешім науқас соттал-ғанның өмірге және ден-саулыққа еген құқығын бұзушылықтан басқа, дәрі-герлердің пікірінше, резис-тенттілікке, ал туберкулез-бен бір кешенде – өлімге алып келеді.

Тамақтану ұйымы үшін ТМҚ сатып алу жүйесі та-мақ өнімдерін уақытылы жеткізуге мүмкіндік бер-мейді, себебі ҚАЖК ор-талықтандырылған түрде жүргізеді. Ал тамақтануды мекеменің өзі ұйымдасты-рады.

Мекемелердің ішінде-гі дүкендер туралы жеке айта кету қажет. Өкінішке қарай, ҰАТ топтарының мо-ниторингілік барулары ке-зінде дүкендер жиі жабық болады. Бірақ сотталған-дардан сұхбат алу кезінде ҰАТ тобы үнемі жоғары бағаларға, нашар сұрып-талымға шағымдар алады.

Жеке меншікте болуына қарамастан, дүкендер қо-сымша жемқорлық құралы ретінде қызмет етеді. Мы-салы, бас бостандығынан айыру орындарында дү-кендерді жалға алу рәсімін барынша ашық еткен және онда «бөлек» кәсіпкер-лер өтуге тырысқан кезде, Мемлекеттік мүлік порта-лы арқылы жалдау құны Гранитный елдімекеніндегі мекемеде 30 000 теңгеден 380 000 теңгеге дейін, ал Атбасарда – 500 000 теңге-ге дейін өскен. Бұл Көкше-тау қаласының үздік сауда үйлеріндегі бағадан көп есе жоғары – шаршы мет-ріне шамамен 25 000 теңге.

Мұндай жалдау кезінде бизнес бағаларды асыра өсіру немесе әкімшілікпен бопсалаушылық келісім кезінде табысқа жетуі мүм-кін.

ҰАТҚ-на жұмыс істей-тін соттталғандарды өнім-дерді алғаны үшін жай қол қоюға мәжбүрлейтіні, ал ақша дүкендердің иелері арқылы шығарылатыны немесе олар үй-жайларды


жөндеу үшін құрылыс ма-териалдарын сатып алаты-ны жайлы ауызша шағым-дар түскен.

Сотталғандардың еңбе-гіне ақы төлеу практикасы да үрей туғызбай қоймай-ды: «Еңбек» РМК да, меке-менің өзі де.

ҚР ҚАК 120-бабы бо-йынша:

1. Сотталғандардың ең-бек жағдайы Қазақстан Республикасының заңна-масымен анықталады.

2. Сотталғандардың ең-бегіне ақы төлеу Қазақстан Республикасының заңна-масына сәйкес жүзеге асы-рылады және жалақының белгіленген ең төмен мөл-шерінен төмен болмауға тиіс.

Іс жүзінде сотталғандар әрдайым, тіпті жалақы-ның ең төмен мөлшерін де ала бермейді. Жалақының «кесімді» нормасы тура-лы шартқа сілтеме жасай отырып, еселеп азайтуға тырысады. Төлем норма-ларын анықтау кезінде калькуляцияда өнімнің на-рықтық құнына емес, оның

өзіндік құнына сүйене оты-рып, өнімнің төмендетілген коэффициенттері қолда-нылады.

Шаруашылық лагерьлік қызмет көрсетуде жұмыс істейтін сотталғандар ең көбі он адамға есептелген минималды жалақыны 45-50 сотталғанға бөледі.

ҚР ҚАК 98-бабында тексеру мен тінту жүргі-зу тәртібі регламенттеліп, «сотталғандарды жеке тін-туді сотталғандармен бір жыныстағы адамдар жүр-гізетіндігі» айтылады. Бұл нормада, мысалы, шама-дан тыс күш қолдану, тінті-лушілермен қатыгез және адамгершілікке жатпайтын қарым-қатынасқа тыйым салуға қатысты басқа еш нәрсе айтылмайды. Сол ар-қылы шын мәнінде ол тінту жүргізетін лауазымды тұл-ғаларға шектеусіз мүмкін-діктер береді және «Нель-сон Мандела қағидалары» мен БҰҰ құқықтық тәртіпті сақтау бойынша лауазым-ды тұлғалар тәртібі тура-лы кодексі ұсынымдарына сәйкес келмейді. Соттал-


ғандардың ҚР ІІМ ҚАЖК мекемелерінде тінту ша-раларына тартылатын Ұлттық ұланның әскери қызметшілерінің күшті ша-мадан тыс пайдалануына, ұрып-соғу мен бассыздық-қа, дөрекілікке және тіпті осы шаралардың барысын-да сотталғандарға деген қатыгездікке көптеген ша-ғымдары ҚР ҚАК осы және өзге осыған ұқсас нормала-рының жетілмегендігінің салдары болды.

Өкінішке қарай, жағдай қазіргі уақытта да жақсар-ған жоқ. Сотталғандарды тінту шаралары кезінде оларды тыр жалаңаш ше-шінуге мәжбүрлейді. Осы-лайша, Ақмола ҰАТ тобы Атбасар қ. ЕЦ 166/4 ба-рынша қауіпсіздік колония-сына сотталған Е. Таженов-тің жұбайының шағымы бойынша арнайы барған кезде сотталған оны «ав-тозактан» лақтырғанын, ті-зесін зақымдағанын, жеке заттарын тепкенін, ал ол ескерту жасаған кезде, ұра бастағанын айтып, меке-ме қызметкерлерінің та-

рапынан болған қатыгез қарым-қатынас дерегін растады. Осының барлы-ғын, Таженовтің сөзінше, камераға түсірген. Алайда, ҰАТҚ камераны тексеру кезінде жазба дәрігердің сотталғанды қарап тексеру сәтінен бастап сақталған, дәрігер де, сотталған Та-женовтің айтуынша, тиіс-ті медициналық көмекті көрсетпей, сотталғанның жоғары қысымға шағым-дарын және оған меди-циналық жәрдем көрсету талабын назарсыз қалдыр-ған. Бұл дерек түрме ме-дицинасын азаматтық ба-ғыныстылыққа ауыстыру, ҚАЖ қызметкерлерінің бейне тіркегіштерді мон-таждау және жадысына араласу үшін қолжетім-діктерін шектеу қажеттігін растайды. Тінту шаралары рәсімін қатаң регламенттеу қажет.

ҰАТ қатысушыларының түзету мекемелерінде діни жораларды орындау үшін тиісінше орынжайларды қалпына келтіру жолымен сотталғандардың ар-ож-


дан және діни сенім бостан-дығына конституциялық құқықтарын негізсіз шек-теулерді жоюға үндеген ұсынымдары орындалған жоқ. Өткен жылғы баянда-маға жауапта мемлекеттік орган Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы заңның 3-тарауы 7-бабы-ның 2-тармағына сілтеме жасайды, онда Құдайға құлшылық етуді, діни жо-раларды, рәсімдерді және (немесе) жиналыстарды өткізуге (жасауға), сондай-ақ миссионерлік қызметті жүзеге асыруға:

«Қарулы Күштердің, бас-қа да әскерлер мен әскери құралымдардың, сот және құқық қорғау органдары-ның, қоғамдық қауіпсіз-дікті қамтамасыз етумен, жеке тұлғалардың өмірі мен денсаулығын қорғау-мен байланысты басқа да қызметтердің аумағын-да және ғимараттарында жол берілмейді». Алайда осы Заңның осы бабының 4-тармағында айтылған-дай:

«Қоғамнан уақытша

оқшаулауды қамтамасыз ететін арнайы мекеме-лерде ұсталатын, жазаны орындайтын мекемелер-де отырған, қарттар мен мүгедектерге арналған интернат-үйлерде әлеу-меттiк қызмет көрсетуден өтетін, стационарлық кө-мек көрсететін денсаулық сақтау ұйымдарының ем-делушілері болып табы-латын адамдарға олардың немесе олардың туысқан-дарының тілегі бойынша салт жораларының қажет-тілігі жағдайында Қазақ-стан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен тіркелген діни бірлестіктердің діни қыз-метшілері шақырылады. Бұл ретте діни жораларды, рәсімдерді және (немесе) жиналыстарды өткізу атал-ған ұйымдардың қызме-тіне кедергі келтірмеуге, басқа адамдардың құқық-тары мен заңды мүдделе-рін бұзбауға тиіс».

Баяндамада айтып өт-кеніміздей, жазаны орын-дайтын мекемелер мен органдардың аумағында


діни ғимараттардың (құ-рылыстардың) құрылы-сына тыйым салу (ҚР ҚАК 6-т. 13-б.) діни жораларды орындау үшін жағдай жасау міндететемесіне (ҚР ҚАК 5-т. 13-б.) қайшы келмейді. Намаз оқу үшін орынжай-ларды ашу діни ғимараттар құрылысына тең келмей-ді. Әлбетте, егер мұндай орынжайлар болмаса, сот-талғандар діни ережелерге сәйкес діни сенім жорала-рын іске асыра алмайды, ал дін қызметкерлеріне сот-талғандармен кездесу үшін қажетті орын болмайды. Алайда, ҚР ІІМ бұл жөнін-де сотталғандардың ар-ождан және діни сенім бос-тандығын пайдалануына, сондай-ақ түзету мекеме-лерінже діни қызметшілер санының артуына сілтеме жасаумен ғана шектелді. Түзету мекемелерінде сот-талғандардың діни қажет-тіліктерін қанағаттандыру үшін арнайы орынжайлар-дың болмауының ұғынық-ты түсініктерін ҚР ІІМ бере алған жоқ.

Қазіргі заманғы қыл-

мыстық ғылымның ай-туынша, пенитенциарлық мекемелердің, бірең-саран жағдайларды ескермеген-де, түзету әсері жоқ. Кері-сінше, бас бостандығынан алғаш айырылу тәжірибесі көптеген «қылмыстық ман-саптың» бастауына айнала-ды, тұтқындалу жағдайын-да адамдар бейімсізденіп, «маңызды басқалармен» байланысты, еңбек дағды-лары, денсаулығын жоғал-тады, сонымен қатар бос-тандыққа шыққаннан кейін еркін өмір сүрі мүмкінші-ліктерін шектейтін «сот-талған», «зек», «қылмыс-кер» таңбалары тағылады.

Республикадағы қыл-мыстық заңнама мен оны қолдану практикасы қор-шағандар үшін ешқандай қауіп туғызбайтын, жағ-даяттық факторлардың әсерімен қылмыс жасаған адамдардың айтарлықтай саны бас бостандығынан айыру орындарына түсуін туғызып, ақылға сыймай-тындай қаһарлы болып ке-леді.

Жағдайды адамгершілік


тұрғысынан өлшеуден – қамауда отырған мыңдаған адамдардың және олар-дың отбасы мүшелерінің қайғы-қасіретінен басқа экономикалық өлшем де бар: мыңдаған сотталған-дарды ұстау, күзету, емдеу және орналастыру, сондай-ақ жазаны орындау жүйесі-нің персоналының шығын-дары.

Осыған байланысты, ҚР ҚАК 38-бабының 3-тарма-ғына сүйене отырып, Қыл-мыстық-атқару жүйесін-дегі сыбайлас жемқорлық тәуекелдерді азайту бо-йынша келесі ұсынымдар беріледі:

1) ережені ҚР ІІМ ҚАЖК заңға бағынысты актілері-мен үйлестіріп, 21.05.2015 жылы қабылданған БҰҰ Сотталғандармен қарым-қатынас жасаудың мини-малды стандартты қағида-ларының («Нельсон Мандела қағидалары») ережелерін жүзеге асыруды қамтама-сыз ету;

2) ҚАЖ қызметкерлерін, Ұлттық ұланның әскери

қызметшілерін дайындау және кәсіби қайта даяр-лаудың оқу үдерісіне «Нель-сон Мандела қағидалары» нұсқауларын оқу бойынша арнайы курстар енгізу;

3) қоғамдық бақылауды жүргізу барысында ТМ қыз-меткерлері мен ҰБК мүше-лерінің өзара тиімді әре-кеттесуі бойынша тренинг нысанында оқу семинарла-рын өткізу;

4) сотталғандардың тірші-лік етуі үшін тұрғын орын-жайлармен және олардың санитарлық-гигиеналық қамтылуымен байланысты проблеманың болуын ескеру, сондай-ақ Қазақстан Рес-публикасы Қауіпсіздік кеңесі-нің 25.05.2011 жылғы шеші-мін назарға ала отырып, ҚР ІІМ ҚАЖК ТМ күрделі жөн-деу, олардың орынжайларын тиісті санитарлық күйге келтіру үшін ресурстар іздеу, сол арқылы мүмкіндігі шектеулі сотталғандарды ұстауға қажетті жағдай-ларды қамтамасыз ету;

5) сотталғандардың ден-саулығын сақтау және білік-ті медициналық көмек алу


құқығын қамтамасыз ету проблемаларының шешімін таппауына байланысты, түрме медицинасын аза-маттық денсаулық сақтау-ға беру рәсімін іске қосу;

6) пенитенциарлы мекеме-лердің ашықтығын артты-ру мақсатында сотталған-дарға Интернет желісіне қолжетімділікті, сондай-ақ сотталғандарды ұстаудың барынша «ашықтығына» жәрдемдесетін бейне-конференц-байланысты, «Skype-технологияларды» пайдалану мүмкіндігін қам-тамасыз ету;

7) сотталғандардың ар-ождан және діни сенімге бостандық құқығын қамта-масыз ету проблемасының болуын ескере отырып, ҚР ІІМ ҚАЖК-не түзету меке-мелерінде діни жораларды орындау үшін сәйкесінше орынжайларды қалпына келтіру жолымен соттал-ғандардың ар-ождан және діни сенім бостандығына конституциялық құқығын негізсіз шектеуден бас тар-ту ұсынылады;

8) мінез-құлық дәрежесін

алумен, бір мекемеден екін-шісіне ауыстыру және басқа жазалау әрі ынталандыру түрлерінің болуымен бай-ланысты сыбайлас жемқор-лық тәуекелдердің болуы себепті, әкімшілікке ҰБК мүшелері, прокуратура, діни конфессиялар, депутаттық корпус өкілдерінің құра-мында комиссиялар жинау ұсынылады;

9) ТМ әкімшілігінің келісімі-мен бір сотталғандардың басқа сотталғандарға қатысты тәртіптік және өзге билік беру мүмкіндігін жою. ҚР қылмыстық-атқа-ру заңнамасыгжа соттал-ғандарға басқа сотталған-дарды бақылау өкілеттігін беруге және ТМ әкімшілігі-нің осындай бақылауды жү-зеге асыруға жәрдемдесуіне тыйым салу;

10) бас бостандығынан айы-ру орындарында ТМ әкім-шілігі іс жүзінде елемейтін, сотталғандардың қылмыс-тық сегрегациясы мен ст-ратификациясы проблема-сының болуын назарға ала отырып, сотталғандардың басқа топтары қабылма-


дайтын сотталғандайды қайта әлеметтеу бойынша әдістемелік ұсынымдарды әзірлеу және енгізу. Осындай адамдарға оңалту көмегін көрсетудің әлеуметтік технологияларын ескеру және бас бостандығынан айыру түрінде жазаны орындайтын органдар мен мекемедердің әкімшілігі және қызметкерлер құра-мы үшін сотталғандардың қылмыстық мәдениетінде қалыптасқан қабылданбай-тын «шағын топтардағы» сотталғандарды оқшаулау қағидаларын қабылдауына тыйым салу. Сотталған-дарды сексуалды сипатта-ғы зорлық әрекеттерінен қорғау шараларының жүйе-сін әзірлеу;

11) күзету мен қадағалау-дың қазіргі заманғы инже-нерлік-техникалық құрал-дарын, қылмыстық-атқару жүйесі объектілерінің қауіп-сіздігін ұйымдастырудың жаңа технологиялары мен амалдарын қолдану, сон-дай-ақ олардың күзету мен қадағалаудың инженерлік-техникалық құралдармен жарақтануы саласындағы

бірыңғай тезникалық сая-сатты қалыптастыру негізінде сотталғандардың қылмыстық мінез-құлқына қарсы іс-қимыл жүйесін құру қажет. Түзету мекемеде-рін заманауи кіріктірілген қауіпсіздік жүйелерімен жабдықтау; қылмыстық--атқару жүйесі қызмет-керлерінің құқық бұзушы-лықтардың, соның ішінде сотталғандар жасайтын қылмыстардң алдын алу бойынша жеке профилак-тикалық шаралар кешенін қолдануы;

12) электронды бақылау технологияларының көме-гімен сотталғандардың мінез-құлқын мониторинг-теуді енгізу (бейне бақылау, электронды білезіктер, сымсыз технологиялар және т.б.). Жазаны орын-дайтын орган көздеген осы шаралар қызметті сотталғандарды түзету мекемелерінде ұстаудың еуропалық стандарттары-на сәйкестендіруге бағдар-ланған Қазақстанның ҚАЖ қызметінің жаңа тұжы-рымдамасының элементте-ріне айналуы тиіс;


13) сотталғандардың еңбек және әділ төлем құқығын қорғауды қамтамасыз етіп, Мекеме және «Еңбек» РМК тұлғасында жұмыс беруші-лерді жалақы төлеу тәрті-бін нормаларға сәйкестенді-руге міндеттеу;

14) бас бостандығынан айыру орындарында жұмыс жүргізетін кәсіпкерлердің бәсекелестік өрісте жұмыс істемейтіндігіне байланыс-ты, олар үшін өңір үшін ор-ташаланған бағалар тізімін белгілеу;

15) бас бостандығынан айыру орындарындағы асха-наларды бәсекелестік өріске шығару, бұл сыбайлас жем-қорлық факторлардың тө-мендеуіне және тамақтану рационының жақсаруына сөзсіз ықпал етеді.

МОСБ медициналық жоғары оқу орындары бар және Степногорск (Қара-ғанды, Астана немесе Ал-маты) қаласындағы тәріз-ді кадр тапшылығы өткір сезінбейтін қалаларда ор-наластыру мақсаттылығы туралы мәселені қарасты-

руды ұсынамыз.Соңғы үш жылда алған

механикалық жарақаттар-дың болу нысанында сот-талғандарға тәуелсіз меди-циналық тексеріс жүргізу, сыртқы белгілерге ерек-ше назар аудару, мысалы, омыртқаның жарақатты зақымдануы, қозғалыс ке-зінде көмек ретінде бал-дақты пайдалану.

Мекеменің ішкі ереже-леріне түзетулер енгізу немесе өзге тәсілмен ерек-шелік тәртібінде, бас сү-йек-ми жарақаттарымен байланысты, полиартрит түрлерімен асқынған, мү-гедек дерлік сотталғандар-ға дауыстап түгендеу ке-зінде отыруға рұқсат беру, сондай-ақ оларды саппен жүруден және алаңда тұ-рудан босату, олардың психофизикалық жағдайы-на байланысты медицина-лық көрсеткіштер бойын-ша мүгедектік алу туралы мәселені уақытылы шешу. Күндіз тынығу мүмкіндігін ұсыну.

Осыған байланысты ке-лесі нұсқаулар әзірлерді:


1) 21.05.2015 жылы қа-былданған БҰҰ Соттал-ғандармен қарым-қатынас жасаудың минималды стандартты қағидала-рының («Нельсон Мандела қағидалары») Қазақстанның қылмыстық-атқару жүйе-сінің қазіргі заманғы бей-несін және оның дамуының қалыптасуындағы маңыз-дылығын ескере отырып, бас бостандығынан айыру түрінде жазаны орындай-тын мекемелердің және органдардың қызметінде «Мандела қағидаларын» жү-зеге асыру тетігін әзірлеу мақсаттырақ;

2) мекеме қызметкерлері-не«Мандела қағидаларын» жүзеге асыру тетігін және Қазақстанның азаптау пре-венциясы мен адамгершiлiк-ке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын iс-әрекеттер мен жазалау саласындағы қылмыстық--атқару заңнамасының ережелерін оқыту бойынша қызметті іске асыру;

3) қоғамдық бақылауды жүргізу барысында ТМ қыз-

меткерлері мен ҰБК мүше-лерінің өзара тиімді әре-кеттесуі бойынша тренинг нысанында оқу семинарла-рын өткізу;

4) Қазақстан Республи-касы Қауіпсіздік кеңесінің 25.05.2011 жылғы жеке камералық жаңа түзету мекемелері туралы шеші-мін назарға ала отырып, сотталғандарды ұстау үшін тұрғын үй кешендерін жаңғырту, санитарлық то-раптарды жөндеу, жатын орындар желісін кеңейту және сотталғандардың бас бостандығынан айыру орындарында қалыпты, әлеуметтік тіршілік ету нормативтеріне сәйкес ке-летін жағдайларды қамта-масыз ету бойынша қыз-метті жалғастыру қажет;

5) медициналық көмектің және медицина саласын-дағы білікті мамандарды сотталғандарға медици-налық қызметтер көрсету бойынша қызметке тарту маңыздылығын ескере оты-рып, еңбегін ынталандыру, түрлі жеңілдіктер ұсыгу


және жалақыны көтеру, түзету мекемесіндегі жұ-мыс күндерін түнгі кезекші-ліктерге және демалыс әрі мереке күндеріндегі еңбекке теңеу жолымен дәрігерлер-ді және азаматтық денсау-лық сақтаудың өзге меди-циналық персоналын тарту тетігін әзірлеу;

6) түзету мекемесінде медициналық құжатта-маны жүргізу және сақтау құпиялылығын қамтамасыз ету, сондай-ақ ТМ-дегі сот-талғандардың азаматтық денсаулық сақтау қыз-меттеріне қолжетімділік шарттарын құру бойынша жұмысты жалғастыру;

7) азаптаудың және қа-тыгез қарым-қатынастың алдын алу тиімділігін арт-тыру мақсатында соттал-ғандарға Интернет желісі-не заңды қолжетімділікті, сондай-ақ сотталғандарды ұстаудың барынша «ашық-тығына» жәрдемдесетін бейне-конференц-байланыс-ты, «Skype-технологиялар-ды» пайдалану мүмкіндігін қамтамасыз ету;

8) ар-ождан және діни сенім бостандығына конститу-циялық құқықтың әлеумет-тік маңыздылығын және оның азаптау мен қатыгез қарым-қатынастың алдын алу және сотталғандар-ды қайта әлеуметтеудегі рөлін ескере отырып, түзе-ту мекемесінде діни жо-раларды орындауға арнал-ған орынжайдың қызмет етуіне тыйым салуды алып тастау және сотталған-дарға Қазақстанның дәс-түрлі конфессияларының діни қызметшілерін шақыру мүмкіндігін қарастыру;

9) сотталғандарға тінту және тексеру жүргізу кезін-де азаптау мен қатыгез қа-рым-қатынастың жоғары тәуекелділігін назарға ала отырып, сондай-ақ оларды кезеңдеу жағдайында, сот-талғандарды тінту және (немесе) тексеру жүргізетін АҚЖ қызметкерлерінің әрекеттерін бейне тіркеуді ескеру, сондай-аққ оларды кезеңдеу барысында алып жүру;

10) сотталғандарды ке-


зеңге бағыттау үшін бөлу-мен байланысты сыбайлас жемқорлық тәуекелдердің болуына байланысты ҰАТ қатысушыларына соттал-ғандардың теріс сипатта-латын кезеңі туралы алдын ала хабарлау. Сондай-ақ осы сотталғандар қатыгез қарым-қатынасқа ұшырауы мүмкін, оны ескерту мақса-тында ҰАТ қатысушылары-ның мұндай сотталғандар туралы азаптау және қатыгез қарым-қатынас тобындағы адамдар ре-тінде бастапқы деректері болуы тиіс;

11) ҚР ҚАК-нің ҰАТ қатысу-шыларының құқықтарына арналған 42-бабын келесі мазмұндағы 3-бөлікпен толықтыру: «...ҰАТ қаты-сушылары өз қызметін жүзеге асырумен байланыс-ты білдірілген пікірі және бағалауы үшін қылмыстық қудалауға жатпайды»;

12) ТМ әкімшілігінің келісі-мімен бір сотталғандар-дың басқа сотталғандарға қатысты тәртіптік және өзге билік беру мүмкіндігін

жою;

13) азаптау және қатыгез қарым-қатынас дәлелдерін жинау және ұсыну, оларды қолдану жағдайларын тер-геп-тексеру және осындай тергеулерге ҰАТ қатысу-шыларының, ҚБК, тәуелсіз уәкілетті мемлекеттік органдардың қатысу алго-ритмінің ресми құжатын әзірлеу және бекіту;

14) түзету мекемелерінде ҰАТ қатысушыларының сотталғандармен құпия әңгімелесуі үшін металл бөлгіш торлары бар арнайы кабинеттерді жабдықтау практикасынан бас тарту. ҚР ІІМ ҚАЖК басшылығы-на ҰАТ қатысушыларының түзету мекемелерінде сотталғандарды қабылдау кабинетінің үлгілік макетін әзірлеу ұсынылады;

15) азаптау құрбаны болған сотталғандарға әлеумет-тік психологиялық, вик-тимологиялық, құқықтық көмек көрсету бағдарлама-ларын әзірлеу және оларды Қазақстанның ҚАЖ-не енгізу.


ҚР ІІМ ҚАЖК тергеу изоляторларында ұсталатын адамдардың жағдайыДайындаған: Идигеева Гүлнұр Ерғазықызы 3


Тергеу изоляторы – өз-деріне қатысты бұлтартпау шарасы ретінде күзетпен ұстау таңдалған, қылмыс жасады деп күдік келті-рілгендер мен айыпталу-шыларды, сонымен қа-тар шаруашылық қызмет көрсету бойынша жұмыс-тарды орындау үшін қал-дырылған немесе түзету мекемелерінен құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету үшін жіберілген және Қыл-мыстық-атқару кодекстің 88-бабымен қарастырыл-ған тәртіпте көшірілген (ҚР «Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қам-тамасыз ететін арнаулы мекемелерде ұстау тәртібі мен шаралары туралы» За-ңының 2-бабы) күдіктілер немесе айыпталушыларды ұстауға арналған арнайы мекеме.

Тергеу изоляторлары-ның қызметі келесі құқық-тық актілермен регламент-телген:1) Қамаудағы адамдармен қарым-қатынастың ең төменгі стандарттық ережелері

Біріккен Ұлттар Ұйымының 1955 жылы Женевада өт-кен қылмыстың алдын алу және құқық қорғаушылар-ды ұстау жөніндегі бірінші Конгресінде қабылданған 2015 жылғы 17 желтоқ-сандағы жаңартылған халықаралық стандарт, БҰҰ Бас Ассамблеясының 70-сессиясында ұсынылды.2) Қазақстан Республикасы-ның 1999 жылғы 30 наурыз-дағы № 353-I «Адамдарды қоғамнан уақытша оқшау-лауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелерде ұстау тәртібі мен шаралары ту-ралы» (03.07.2017 жылғы өзгерістер және толықты-рулармен);3) Қазақстан Республика-сының 2014 жылғы 4 шіл-дедегі № 231-V ЗРК Қыл-мыстық-процестік кодексі (12.12.2017 жылғы ахуал бойынша өзгерістер және толықтырулармен);4) Қазақстан Республикасы-ның 2015 жылғы 7 сәуірдегі № 314 «Бас бостандығы шектеулі, сондай-ақ сот үкімі бойынша жазасын


бас бостандығынан айыру орындарында өтеп жүрген, арнайы мекемелерге орна-ластырылған азаматтарға медициналық көмек көрсе-ту ережесін бекіту тура-лы» бұйрығы (02.11.2017 жылғы өзгерістермен);5) Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 28 қарашадағы № 1255 «Күдік-тілерді, айыпталушылар-ды, сотталғандарды және қылмыстық-атқару жүйесі мекемелеріндегі балалар үйлеріндегі балаларды тамақтандырудың және материалдық-тұрмыс-тық қамтамасыз етудің заттай нормаларын және сотталғандардың киім нысандары үлгілерін, сон-дай-ақ Қамауға алу немесе бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтеуден босатылатын адамдардың тұрғылықты жеріне немесе жұмысына жету үшін ақы-сыз жол жүрумен, тамақ-пен немесе ақшамен қам-тамасыз ету қағидаларын бекіту туралы» қаулысы (10.11.2016 жылғы өзгеріс-термен);

6) Қазақстан Республикасы Ішкіістер министрінің 2017 жылғы 26 шілдедегі № 505 «Қазақстан Республика-сы Әділет министрлігінің Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті тергеу изолято-рының ішкі тәртіп ережесін бекіту туралы» Бұйрығы; 7) Қазақстан Республи-касы Бас прокурорының 2017 жылғы 13 қыркүйек-тегі №104 «Қылмыстық жазаларды орындаудың және өзге де мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын қолданудың заңдылығын прокурорлық қадағалауды ұйымдастыру жөніндегі нұсқаулықты бекіту тура-лы» Бұйрығы (бұдан әрі - БП №104 Бұйрығы);8) ҚР ҚН 3.02-24-2014 «ТЕРГЕУ ИЗОЛЯТОРЛА-РЫН ЖОБАЛАУ» // ҚР ҰЭМ Құрылыс, ТКШ және жер ресурстарын басқару істе-рі жөніндегі комитетінің 29.12.2014 жылғы №156-НҚ Бұйрығы (бұдан әрі – ҚР ҚН 3.02-24-2014);9) Қазақстан Республика-сы Ішкі істер министрінің


2017 жылы өңірлер бойынша ТИЗО-на ҰАТ қатысушыларының сапарлары келесі тәсілмен бөлінді* арнайы қатынау белгіленген


2016 жылғы 2 желтоқсан-дағы № 1122 «Сезіктілер мен айыпталушыларды ай-дап алып жүрудің тәртібін бекіту туралы» Бұйрығы.

2017 жылдың бірінші жартысында Қазақстанда алдын ала қамау орында-рындардағы адамдар саны 5 726 адамды құрады. Ал-дын ала қамаудағы адам-дар санының өзгеруін баға-лай отырып, өткен жылмен салыстырғанда адамдар-

дың аталған санатының тө-мендеу динамикасы жал-ғасады, бұл оң үрдіс болып табылады

2017 жылы 31 қатынау жүзеге асырылды: олар-дың ішінде 12 кезеңдік, 12 аралық, 7 арнайы қатынау.

33 қатынауы жүргізілген 2016 жылмен салыстыр-ғанда: олардың ішінде 15 кезеңдік, 12 аралық, 6 ар-найы қатынау, қатынаудың шамамен бірдей саны.

Халықаралық стандарт

Қамаудағылардың пайдала-натын барлық үй-жайлар, әсіресе арнайы үй-жайлар бар-лық санитарлық талаптарға жауап беруі керек, бұл орайда тиісті назарды климаттық жағдайларына, әсіресе осы үй-жайлардың көлеміне, олардың минималды алаңына, жарықтандырылуы, жылыты-луы және желдетілуіне бөлу керек1

Еуропалық азаптауды бол-дырмау жөніндегі комитет-

1. Қамаудағы адамдармен қарым-қатынастың ең төменгі стандарттық ережелерінің13-тармағы

Ұлттық стандарт

Күзетте ұстау орнының әкім-шілігі сезіктілер мен айыпта-лушыларға гигиена, санитария және өрт қауіпсіздігі талап-тарына жауап беретін жағ-дайларын туғызуға міндетті1

ҚР ҚАК сәйкес, түзету коло-нияларындағы бір күдіктіге 1. Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелерде ұстау тәртібі мен шарттары туралы

Үй-пәтер жағдайлары (тұрғын үй-жайлар)


тің нормаларына сәйкес, көп орындық камерада отырған қамалушыға 4м2S және оңаша камерадағы тұрғынға - 6 м2 ұсыну қажет.

Қамаудағылардың әртүрлі санаттары олардың жынысы, жасы, алдыңғы соттылы-ғы, оларды қамаудың заңды себептері мен режимінің белгіленген түрін ескеру-мен, жеке-дара мекемелерде немесе бір мекеменің әртүрлі бөліктеріне күзетте ұсталу-да; осылайша:a) ер адамдар мен әйелдерді мүмкіндігінше бөлек мекеме-лерде күзетте ұстау керек; егер де ер адамдар және әйел-дер бір ғана мекеде күзетте ұсталатын болса, онда әйел-дерді толықтай жеке учаске-лерге орналастыру керек;b) тергеудегі қамаудағыларды күдіктілерде немесе айыпта-лушылардан жеке орналасты-ру керек;с) қарыздық міндеттемеле-

немесе немесе айыпталушыға есептелген тұрғын үй ауқы-мының нормасы екі шаршы метрден кем, абақтыларда – екі жарым шаршы метрден, әйелдерді күзетте ұстауға арналған колонияларда – үш шаршы метрден, тәрбиелеу колонияларында – үш жарым шаршы метрден, мәжбүрлеп емдеуді іске асыратын түзету мекемелерінде – үш шаршы метрден кем бола алмайды2. Күдіктілерді және айыпта-лушыларды, сонымен қатар күдіктілерді немесе айып-талушыларды орналастыру кезінде камераларда келесі талаптарды міндетті сақтау керек:1) жеке-жеке күзетте ұста-лады: ер адамдар және әйелдер;кәмелетке толмағандардың күзетте ұсталатын камера-ларда құқық бұзушылықтарды алдын алу үшін алғаш рет қылмыстық жауапкершілік-ке тартылып отырған, оң сипатталып отырған ересек-терді де қосып ұстау қажет болатын жағдайларды қос-пағанда, кәмелеттік жасқа толмағанда және ересектер;алғаш рет қылмыстық жауапкершілікке тарты-2. ҚР Қылмыстықатқару-кодексінің 115-бабы


рін орындамауы үшін күдікті немесе айыпталушы адам-дарды және азаматтық істер бойынша басқа қамаудағылар-ды қылмыстық істі жасаған адамдардан жеке орналасты-ру керек;d) жас құқық бұзушыларды ересектерде бөлек күзетте ұстау керек2.

Балаға абақтыда ата-ана-сының бірімен қалуға рұқсат ету шешімі баланың ең үздік мүдделеріне негізделуі керек. Балаларға ата-аналарының бірімен абақтыда қалуға рұқ-сат етілген жерлерде:a) балаларды ата-анасының тарапынан қамқорлығына ие болмайтын кезде орналасты-ру қажет болатын. Білікті персоналына ие, балаларға күтім жасау бойынша ішкі немесе сыртқы қызметтердің болуын қамтамасыз ету;b) Әлеуметтік балаларға медициналық-санитариялық қызмет көрсетуді, сонымен қоса келіп түсуі кезінде ден-саулық күйін тексеру және олардың дамуын мамандардың тұрақты бақылауын қамта-масыз ету керек3. 11. Қамаудағылардың мекен-2. Қамаудағы адамдармен қарым-қатынастың ең төменгі стандарттық ережелерінің 11-тармағы3. Қамаудағы адамдармен қарым-қатынастың ең төменгі стандарттық ережелерінің 29-тармағы

латын адамдар және бұдан бұрын бостандығынан айыру орындарында күзетте ұстал-ған адамдар;күдіктілер, айыпталушылар күдіктілерден немесе үкімдері заңды күшіне енген айыпталу-шылардан;бір қылмыстық іс бойынша не-месе бірнеше өзара байланыс-қан істер бойынша күдіктілер және айыпталушылар3;

Әйелдерді күзетте ұстаудың ерекшеліктері:1. Күдікті және айыпталушы әйелдер өздерінің жанында үш жасқа дейінгі балаларына ие бола алады. 2. Жүкті әйелдерге және жанында балалары бар әйел-дерге арналған күзетте ұстау орындарында жақсартылған материалдық-тұрмыстық жағдайлар жасалады. 3. Қажеттілік жағдайын-да, күзетте ұстау орнының әкімшілігі заңмен белгіленген тәртіпте баланы туыста-рына немесе басқа адамдарға немесе балалар мекемесіне уақытша тапсыру туралы өтініш қозғай алады4.

3. Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелерде ұстау тәртібі мен шарттары туралы4. Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелерде ұстау тәртібі мен шарттары туралы


дейтін және жұмыс істейтін үй-жайларда,а) терезелер қамаудағы-лардың күндізгі жарықта оқу және жұмыс істеуі үшін жеткілікті көлемдерінде бо-луы және жасанды желдету жүйесінің болу немесе бол-мауынан тәуелсіз таза ауаның қолжетімділігін қамтамасыз ететіндей құрастырылуы керек;b) жасанды жарықтандыру қамаудағылардың көру қабі-леттіліген қауіпсіз оқу немесе жұмыс істеуі үшін жеткілікті болуы керек4.

4. Қамаудағы адамдармен қарым-қатынастың ең төменгі стандарттық ережелерінің14-тармағы

Тұрғын корпустар көпте-ген облыстарда камералық типтегі екі қабатты құры-лыстар болып табылады. Камералар типтік, металл есіктермен және торланған терезелермен жабдықтал-ған. Камералардағы жа-рықты жабатын темірден жасалған пердешелер бар. Үй-жайлардың жағдайы көп уақыттан бері жүргі-зілмеген жөндеуді талап етеді. Көптеген жерлерде, қабырғалардағы сылақтар түсіп қалған, камераларда-ғы едендер ағаштан жасал-

ған, кей жерлерде шіріген, үлкен саңылауларына ие. Терезелердің жақтаулары ескірген, жел соғады. Каме-раларда металлдан жасал-ған қос қабатты төсек орын-дары орнатылған. Барлық корпустар және коммунал-ды-тұрмыстық үй-жайлар халықаралық стандарттар-ға сәйкес келмейді, күрделі жөндеуді, отрядтарда және түзету мекемесінің бар-лық аумағы бойынша кәріз және сумен жабдықтау жү-йелеріне жөндеу жұмыста-рын жүргізу қажет.


(Алматы, Жамбыл облы-сы, Ақтөбе, Қарағанды (іші-нара), Павлодар, СҚО)

Барлық ТИЗО-да мүге-дектігі бар адамдарды ұс-тау үшін арнайы жағдай-лары қарастырылмаған – осыдан, ТИЗО-ғы мүге-дектердің құқықтары сақ-талмайтыны көрініп отыр, техникалық қосарлы (ком-пенсаторлық) құралдары және мүгедектігіне ие, ТИ-ЗО-ғы күзетте ұсталатын адамдардың қозғалуына арналған арнайы құралда-ры жоқ.

Алматы облысы ЛА-155/16

Камераларды жабдықтау

Камераларда ҚР ҚН 3.02-24-2014 5.4.2.9.2-тарма-ғы сақталмайды, құрылыс нормаларының деректері-не сәйкес, камералардың барлық жабдықтары (төсек орындар, үстелдер, орын-дықтар және отырғыштар және т.б.) оларды алдын ала орнатылған төсеме бөлшектеріне пісіру жолы-мен еденге немесе қабыр-ғаға берік бекітіледі. Каме-ра жабдықтарының сүйір бұрыштары жұмырлануы


керек. Ішкі тәртіп ережеле-рінің 54-тармағы, 1-тармақ-шасын бұзып, 12 адамның ұсталатын ТИЗО камера-лары камерадағы орындар саны бойынша қондырма-лы орындар санына сәйкес үстел және орындықтар-мен жабдықталмаған. Осы камералардағы үстелдер

мен орындықтар барлығы-мен бір уақытта тамақта-нуын қамтамасыз ете ал-майды, өйткені 6-8 адамға есептелген (бір адамға ар-налған орындықтың 40 см-нен аз.

(Алматы, Ақтөбе, Астана, Қостанай, СҚО)


Санитарлық қондырғылар әрбір қамаудағының қажет болған кезде өзінің табиғи қажеттіліктерін таза және әдептілік жағдайларында қанағаттандыра алуы үшін жеткілікті болуы керек1.

Монша қондырғылары және душтардың саны әрбір қамау-дағының әрбір климат үшін сәйкес келетін температу-рада және жалпы гигиена жағдайлары талап ететін шамасында, жыл мезгілін және географиялық ауданын ескерумен, яғни кем дегенге бірқалыпты климатта апта-сына бір рет шомыла алатын немесе душ қабылдай алатын-

1. Нельсон Мандела қағидалары, 12-ереже.


Күзетте ұстау орнының әкімшілігі күдіктілерге және айыпталушыларға гигиена, са-нитария және өрт қауіпсіздігі талаптарына жауап беретін жағдайларын туғызуға мін-детті1.

Айына төрт рет тоғыздан бастап он сегіз сағатқа дейін моншаға немесе шаштаразға бару...

1. Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелерде ұстау тәртібі мен шарттары туралы

Санитарлық-гигиеналық талаптар


дай жеткілікті болуы керек2.

Қамаудағылардың, олардың адами адамгершілігімен бірге үйлесімді сыртқы келбетін сақтауы үшін, ер адамдарға тұрақты түрде қырынуына рұқсат етіп, өздерінің шаш-тарына және сақалына күтім жасау мүмкіндігін беру керек3.

Әрбір қамаудағы адамға ұлт-тық немесе жергілікті норма-ларға сәйкес берілуі сәтінде таза болатын, ақаусыз күйін-де сақталатын және таза-лығын қамтамасыз ету үшін жеткілікті жиі ауыстырылып отыратын ұйықтайтын төсек-орын жабдықтарымен жеке кереуетін қамтамасыз ету керек4.

2. Нельсон Мандела қағидалары, 13-қағида.3. Нельсон Мандела қағидалары, 15, 16-қағидалар.4. Нельсон Мандела қағидалары, 17, 18-қағидалар.

Күдіктілер және айыпталу-шылар күзетте ұстау орында-рында болу кезеңінде өздерінің жеке төсек-орын жабдықта-рына, сонымен қатар тізімі және көлемі Ішкі тәртіп ережелерімен анықталатын басқа киім-кешектерді және заттарды пайдалану құқығы-на ие2

2. Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелерде ұстау тәртібі мен шарттары туралы

Төсек-орын жабдықтарының және төсек-орын тысының болуы

ҰАТ шамамен барлық топтарын аралу нәтиже-сінде, мекемеде болу кезе-ңінде жеке пайдалануына арналған төсен-орын жаб-дықтарымен және төсек-о-рын тысымен қамтамасыз

ету туралы заңнама талап-тары бұзушылығының жоқ екендігі туралы қорытынды жасалды. Төсек-орын тысы кесте бойынша 7 күнде бір рет ауыстырылады.


Қызылорда облысы ЗК- 169/1

Санитарлық қондырғылар

Мониторингтеу нәтиже-лері көрсеткендей, күзет-те ұсталушы адамдардың оларға қажет болатын кез-де тазалық және әдептілік жағдайларында табиғи қа-жеттіліктерін қанағаттан-дыру мүмкіндігіне арналған құқығын сақтау, абсолютті түсінікте – қамтамасыз еті-леді, дегенмен, кейбір меке-мелердің камераларында-ғы санитарлық тораптары ауыстыруды талап етеді. Камералардағы кейбір посттарда Генуя кеселері есікшелермен жабылмаған,

қабырғаларының биіктігі 1 м, бұл табиғи қажеттілік-терін іске асыру үшін адами адамгершілікті кемсітетін жағдайларын туғызады, бұл орайда ағызу едендегі са-нитарлық тораптың орналу орнынан тыс орналасқан су кранын қосу кезінде, судың келіп түсуімен қамтамасыз етіледі. Кейбір үй-жайлар-да сантехниканы және са-нитарлық-гигиеналық ай-мақ айналасындағы еденді жөндеу қажет. Осындай жағдай камераларды же-дел жөндеу қажеттілігіне меңзейді.


Санитарлық қадағалау (үй-жайлардың санитарлық күйі, зарарсыздандыру, дәрілеу)

Желдеткіш жабдықта-ры барлық камераларда жоқ, осыған байланысты дымқылдықтың күйдіргіш иісі және камера қабыр-ғаларында тұрақты зең,

сонымен қоса ылғалды-лық қалыптасады. Кейбір камераларда терезелері ашылмайды, полиэтилен пленкасымен тартылған. Камераларда ауаның тө-менгі температурасы бай-қалады (Алматы, Ақтөбе, Астана, Қостанай, СҚО, Қы-зылорда)


Нельсон Мандела қағидалары бостандығынан айыру орын-дары әкімшілігінің кәдімгі сағаттарда әрбір қамаудағы адамға, оның денсаулығын және күш-қуатын қолдау үшін жеткілікті нәрлі, жеткілікті жақсы сапасына ие, жақсы дайындалған және берілген болуын қамтамасыз ету мін-детін белгілейді.


Елдегі тамақтандыру норма-лары Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 28 қарашадағы № 1255 «Күдік-тілерді, айыпталушылар-ды, сотталғандарды және қылмыстық-атқару жүйесі мекемелеріндегі балалар үйлеріндегі балаларды тамақ-тандырудың және материал-дық-тұрмыстық қамтамасыз етудің заттай нормаларын және сотталғандардың киім нысандары үлгілерін, сондай-ақ Қамауға алу немесе бас бос-тандығынан айыру түріндегі жазаны өтеуден босатыла-тын адамдардың тұрғылық-ты жеріне немесе жұмысы-на жету үшін ақысыз жол жүрумен, тамақпен немесе ақшамен қамтамасыз ету

Тамақтандыру талаптары.


Әрбір қамаудағы адамның, оның қажеттілігін сезінген кезде ас суы болуы керек1.

Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар ту-ралы халықаралық пакті-нің 11-бабы әрбір адамның жеткілікті өмірлік деңгейіне құқығының құрамдасы ретінде жеткілікті тамақтану құқы-ғын қарастырады. Пактінің 11-бабы, 2-тарма-ғында қатысушы-мемлекет-тердің әрбір адамның аштық-тан бостандығына арналған негізгі құқығын мойындайты-ны нақты көрсетілген.

1. Нельсон Мандела қағидалары.

қағидаларын бекіту туралы» қаулысымен анықталады.

Сотталушылар бюджет қаражаттарының есебінен тамақтанумен қамтамасыз етіледі1

Ұлттық заңнамамен айыпта-лушылар мен күдіктілердің тегін тамақтануын алу құқы-ғы қарастырылған2

Тергеу изоляторларында отырған күдіктілер мен айып-талушылар, сондай-ақ:3) тергеу изоляторының дүкендерінде (дүкеншеде) немесе күзетте ұстау орны-ның әкімшілікі арқылы сауда желісінен азық-түлікті сатып алу құқығына ие3

1. ҚР ҚАК 115-бабы2. «Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелерде ұстау тәртібі мен шарттары туралы» 16-бабы.3. «Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелерде ұстау тәртібі мен шарттары туралы» 16-бабы, 2-тармағы.


Ұсынылатын асты қабылдау еселігі және көлемі

Ас қабылдау күн тәртібі-мен белгіленген сағаттарда жүргізіледі.

Тамақтану күдіктілер немесе айыпталушыларға – 400 теңге (5 норма бо-йынша), тергеу-тұтқындал-ғандарға 604 теңге (1 норма бойынша), сонымен қатар соматикалық науқастарға диеталық тамақтандыру – 740 теңге (8 норма бо-йынша), туберкулезге шал-дыққандарға – 966 теңге (7 норма бойынша) есебі-мен іске асырылады. Пісіру цехы, азық-түліктерді және жемістерді сақтауға арнал-ған қоймалар бар. Сүт өнім-дері және шырындар тоңа-зытқыштарда сақталады. Азық-түлік портал арқылы

мем.сатып алу жолымен жеткізіледі.

Тікелей осы мекемеде ол үшін арнайы жабдықтал-ған бөлмеде, күдіктілерді және айыпталушыларды тегін тамақтандырумен қамтамасыз ету нормала-ры: Қазақстан Республика-сы Үкіметінің 2003 жылғы 2 қыркүйектегі № 889 «Кү-діктілерді, айыпталушы-ларды және сотталғандар-ды тамақтандырудың және материалдық-тұрмыстық қамтамасыз етудің заттай нормаларын, сондай-ақ Жазасын өтеуден босаты-латын сотталғандарға кө-мек көрсету ережесін бекіту туралы» Қаулысына сәйкес 3-реттік ыстық тамақтан-дыру жүргізіледі.

Жалпы алғанда мекеме-де ұсталып отырған адам-

Алматы облысы ЛА-155/16


дардың тамақтану күйінің елеулі жақсаруы байқалып отыр. Өткен жылмен са-лыстырғанда тағам сапасы-на шағымдар саны азайды.

Дегенмен, тағам дайын-дауға арналған бөлмедегі

жағдайларға назар аудару-ды талап етеді: температу-ра, ылғалдылығы, негізінен үзіліссіз жұмысты қамтама-сыз ету мақсатымен ескір-ген жабдықты жөндеу не-месе ауыстыру қажет.


Нельсон Мандела қағидалары медицина қызметкерлерінің жабық мекемелердің қызметі-не қатысу қағидаларын толық баяндайды және, әрбір қамау-дағы адамды оны қабылдау кезінде медициналық қарауға ұшырату және осыдан кейін қажеттілік шамасы бойынша, оның дене немесе ақыл-есімен ауыратынын немесе ауырмай-тынын анықтау; қажетті шараларды қабылдау; қандай-да бір инфекциямен немесе жұқпалы аурумен ауыраты-нын болжамдауға болатын қамаудағыларды оқшаулау керектігін қарастырады. Дәрігер тұрақты түрде тексерісті іске асыруға және директорға келесі мәселелер бойынша баяндауға міндетті:а) тағамның көлемі, сапасы, дайындалуы және үлестіру талаптары;


ҚР Конституциясы әрбір адамның қорғалуына құқығын бекітеді және лауазымды адамдармен адамдардың өмі-ріне және денсаулығына қауіп туғызатын фактілер мен жағдайларды жасыруы заңмен белгіленген жауапкершілікке әкеп соқтыратынын белгілей-ді1

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданды

Медициналық қызмет көрсету


b) мекеменің және ондағы ұсталып отырған адамдардың гигиенасы және тазалығы;с) мекемедегі санитария, жы-лыту, жарықтандыру және желдету;d) қамаудағылар киімдері мен төсек-орын жабдықтарының жарамдылығы және тазалы-ғы;е) осы жұмыстың мамандан-дырылған персоналған жүк-телмейтін жағдайларда дене шынықтыру және спортқа қатысты ережелерді сақтау1

Қағидалар жинағы тұтқын-дау орнына келуінен кейін қысқа мерзімдерде адамға тиісті медициналық тексеріс-тен өту мүмкінділігі ұсынылу керектігін белгілейді.Оған тегін медициналық қызмет көрсету және қажет-тілігі туындайтын әрбір кезде емдеу ұсынылады2.

1. Нельсон Мандела қағидалары, 24, 26-қағидалар.2. Қағидалар жинағы, 24-қағида.

Түзету мекемесінде (бұдан әрі – ТМ), арнайы мекемелерде (тергеу изоляторларында (бұ-дан әрі – ТИ) ұсталушы адам-дарға, сонымен қоса шетелдік-терге және азаматтығы жоқ адамдарға медициналық көмек Қазақстан Республикасының азаматтарына тегін меди-циналық көмек көрсетудің кепілденген көлемінде және алынған лицензияларға сәйкес медициналық көмек түрлері бойынша медициналық көмек көрсетіледі. Тегін медициналық көмектің кепілденген көлемі аясында жедел, стационарлық және стационарды алмастырушы көмекті көрсету үшін келіп түскен дәрілік заттар, меке-


Тұтқынға алынған немесе қа-маудағы адаммен медицина-лық тексерістен өту фактісі, дәрігердің тегі және осындай тексеріс нәтижелері тиісті түрде хаттамада белгіленеді3

3. Қағидалар жинағы, 26-қағида.

менің атауын, оның мекенжа-йын көрсетуімен мекеменің арнайы мөртабанымен және «Тегін» белгішесімен белгіле-неді2.

Мамандандырылған ста-ционарлық көмек көрсетуді талап ететін жағдайларда, ТМ, ТИ-да ұсталушы науқас-тар мемлекеттік денсаулық сақтау басқармасының жергі-лікті органының медициналық ұйымдарына жіберіледі, ол үшін күзетудің жиналмалы құралдарымен жабдықтал-ған оқшауланған палаталар бөлінеді3

2. Бас бостандығы шектеулі, сондай-ақ сот үкімі бойынша жазасын бас бостандығынан айыру орындарында өтеп жүрген, арнайы мекемелерге орналастырылған азаматтарға медициналық көмек көрсету ережесінің 31-бабы3. Бас бостандығы шектеулі, сондай-ақ сот үкімі бойынша жазасын бас бостандығынан айыру орындарында өтеп жүрген, арнайы мекемелерге орналастырылған азаматтарға медициналық көмек көрсету ережесінің 34-бабы

ТИЗО санитарлық бө-лімдері заманауи жабдық-тармен: УДЗ аппаратымен, микроскоппен, электрокар-диографпен, ультрадыбыс-тық ингалятормен, рентген аппаратпен және стомато-логиялық кабинет жабды-ғымен жабдықталған.

Қарапайым зертханалық зерттеулер, сонымен қа-тар ВК-ға арналған қақы-рықты зерттеу жүргізіледі. Шарт бойынша әлдеқайда күрделі зерттеулер (биохи-

миялық талдаулар) әртүрлі клиникаларда жүргізіледі.

Жалпы алғанда медици-на бөлігі бойынша ұсталу-шылар тарапынан қызмет көрсету сапасына шағым-дары көп. Яғни, әлсізде-нуге, дәрілердің уақтылы берілмеуіне шағымдарын елемеу жағдайлары орын алған (Алматы, Жамбыл,


Ақтөбе)ТИЗО-на әйелдерді ба-

лаларымен бірге орналас-тыру және балалардың медициналық қызметтер-ге қолжетімділік мәселесі басты назарда. Мысалы, бару сәтінде мекемеде жаңа туылған баласы бар әйел болды. ҰАТ тобының қатысушыларымен тұтқын-далған әйелмен әңгімелесу жүргізілді. Тұтқындалған әйелмен болған әңгімеден анықталғандай, бала туыл-ған сәтінен бері қажетті ек-пелерін алған емес (Павло-дар).

Сондай-ақ медициналық персоналдың кадрлық же-тіспеушілігі, сонымен қатар тегін медициналық көмек-тің кепілденген көлемі ая-сында дәрі-дәрмектердің жетіспеушілігі байқалуда.

Әкімшіліктің сөзінше, штаттық медперсоналдың жетіспеушілік себебі күдік-тілер немесе айыпталушы-лар контингентімен ерек-ше жұмыс жағдайларынан және еңбекақының жеткі-ліксіз деңгейінен құралады.


Нельсон Мандела қағидалары қамаудағыларға оның сана-тындағы қамаудағылармен қарым-қатынас ережелеріне, аталған мекеменің тәртіптік талаптарына, ақпараттарды алу және шағымдарды беру, сонымен қатар оның аталған мекемедегі өмір жағдайлары-на үйренуі үшін оның құқық-тары мен міндеттері туралы ақпараттарды алудың рұқсат етілген тәсілдеріне қатыс-ты жазбаша ақпараттарды


Күдіктілер және айыпта-лушылар күзетте ұстау орындарында болу кезеңінде: 1) өзінің құқықтары және міндеттері, күзетте ұстау режимі, тәртіптік талаптар, ұсыныстарды, өтініштерді және шағымдарды беру тәр-тібі туралы ақпаратты алу құқығына ие



ұсыну қажеттілігін қарас-тырады. Бұл орайда сауат-сыз қамаудағыларды ауызша тәртіпте ақпараттандыру керектігі көрсетіледі1.

Қағидалар жинағы, кез келген адамға тұтқындау сәтінде, тұтқынға алу немесе қамау басында немесе осыдан кейін тұтқындау, ұстау немесе қа-мау үшін жауапты органмен оның құқықтары және осы құқықтарды іске асыру рәсімі түсіндірілетінін белгілейді2.

Әрбір ұсталған адам оның құқықтары туралы және оларды қалай пайдалану ке-ректігі туралы ақпараттың оған түсінікті болатын тілде ұсынылу құқығына ие3.

Заңгерлердің роліне қатыс-ты БҰҰ негізгі қағидалары үкіметтің, құзыретті билік-тің әрбір адамды оның өзінің 1. Қамаудағы адамдармен қарым-қатынастың ең төменгі стандарттық ережелері (бұдан әрі – Нельсон Мандела қағидалары), 1955 жыл, 35-қағида, 1-тармақ.2. Қандайда бір нысанында болмасын ұстауға немесе қамауға алынуға ұшыратылатын барлық тұлғаларды қорғау қағидаларыныңнъхмеэээк жинағы (бұдан әрі – Қағидалар жинағы).3. Қағидалар жинағы, 14-қағида.

Күдікті:1) ұстауды іске асырған адам-нан оған тиесілі құқықтардың түсіндірмесін алуға;2) не нәрсе бойынша күдікте-ліп отырғанын білуге;3) өздігінен немесе өзінің туыстары немесе сенімді адамдары арқылы қорғаушы-сын шақыруға құқылы. Егер қорғаушы күдіктімен, оның туыстарымен немесе сенімді адамдармен шақырылмаған болса, қылмысты қудалау ор-ганы ҚПК 67-бабының үшінші бөлімімен қарастырылған тәртіпте оның қатысуын қамтамасыз етуге міндетті1

1. ҚР ҚПК 64-бабы


таңдауы бойынша тұтқын-далуы немесе ұсталуы кезінде немесе оның қылмыстық істі жасауда айыпталуы кезінде заңгердің көмегін пайдалану құқығы туралы тез арада ақпараттандыру қамтамасыз ету міндетін белгілейді4.

4. Заңгерлердің роліне қатысты БҰҰ негізгі қағидалары, 5-қағида.

Көптеген тергеу изоля-торларында ТИЗО-да ұс-талушы адамдардың құ-қықтары және міндеттері туралы ақпарат камера-ларда бар, ішкі тәртіп ере-желері ілінген. ТИЗО-да ұсталушы адамдар оларды мекемеге орналастыру се-бептері және негіздеулері, сонымен қатар ұстау мер-зімдері туралы ақпаратта-рына ие.

Бірақ ерекшелігі де бар, Алматы облысындағы ЛА 155/16 мекемесінде ұстал-ғандармен бірге әңгімелер-де, ҰАТ тобының мүшелері көптеген жазасын өтеуші-лермен немесе сот үкімін күтушілермен бірге сөй-лесті және олар жазасын өтеу мәселелері бойынша түсініктемелерін ала алмай-тынына шағымданды, дәл

осындай жағдай Жамбыл облысының ТИ-да. Олар үшін олардың хабардар болмаған өздерінің құқық-тары және міндеттері тура-лы білу маңызды. Заңгер-лік көмек және кеңес беру жеткіліксіз нысанында көр-сетілуде.

Серуендер арнайы қарас-тырылған орындарда, бір сағаттан аспайтын ұзақты-лығымен (қалауы бойынша) кесте бойынша күн сайын іске асырылады. Серуендеу аулаларының барлығы оты-руға арналған орындық-тармен және атмосфера-лық жауын-шашындардан қорғайтын шатырлармен жабдықталмаған. Серуен-деу аулаларының есіктері камералар типі бойынша жабдықталған, бірақ тере-зе желдеткіштерсіз.


Сыртқы әлеммен байланыс

Жазаны өтеудің талап-тарының маңызды эле-менті күдіктілерді немесе айыпталушыларды сыртқы әлемнен оқшаулау дәреже-сі болып табылады, олар-мен байланысы ең алды-мен отбасы мүшелерімен бірге қысқа мерзімдік және ұзақ кездесулер арқылы іске асырылады. Бірақ ақ-параттық жеделділік ақпа-раттарды тек қағаз жүзінде ғана емес, сол сияқты ақ-параттарды ұстау талапта-рымен тыйым салынбаған басқа да тәсілдермен алу мүмкіндігін белгілейді.

Аталған бөлімде сыртқы әлеммен байланысты қам-тамасыз етудің халықара-лық стандартымен қамты-латын негізгі құқықтарды іске асыруды мониторинг-теу нәтижелері бейнелен-ген:

- хат алмасуға арналған құқығы;

- кездесуге арналған құқығы;

- сәлем-сауқаттарды алуға арналған құқығы;

- телебағдарламаларды, кинофильмдерді қарау, радио бағдарламаларды тыңдау, газеттерді, жур-налдарды оқуға арналған құқығы;

- телефонмен сөйлесуге арналған құқығы.

ҰАТ топтарының есеп-тері бойынша жүргізілген мониторингтеу көрсет-кендей, айыпталушылар мен күдіктілердің аталған құқығы бұзылмайды. Тер-геулік-тұтқындалғандар үшін тек қана тергеушіге, прокурорға рұқсат етілген. Күдіктілердің және айып-талушылардың туыстарын олардың тұтқындалуы ту-ралы ақпараттандыру тұт-қындауға санкциясын беру уақытында орын алады. Бірақ егер мұндай орын ал-маған болса, онда ақпарат-тандыру мекеме қызметке-рімен телефон байланысы арқылы жүргізіледі.



Халықаралық стандарттар қамаудағыларға уақыттың тұрақты аралықтарынан кейін және тиісті қадағалау-мен олардың отбасыларымен немесе дақ түспеген абыройы-на ие достарымен хат алмасу тәртібінде тілдесу мүмкінді-гін қамтамасыз етуді қарас-тырады1.

Ұсталған адамға отбасы мүшелерімен хат алмасуға арналған құқығы ұсынылады2.


Халықаралық стандарттар қамаудағыларға олардың отбасыларымен немесе дақ түспеген абыройына ие доста-рымен келуі кезінде уақыттың тұрақты аралықтарынан ке-йін тілдесу мүмкіндігін қамта-масыз етуді қарастырады3

1. Нельсон Мандела қарым-қатынас қағидалары, 37-қағида.2. Қағидалар жинағы.3. Нельсон Мандела қарым-қатынас қағидалары, 37-қағида.


Сотталғандар ақшаны уа-қытша орналастырудың қолма-қол ақшаның бақылау шоттарындағы қаражаттар-дың есебінен саны бойынша шектеусіз хаттарды және телеграммаларды алу және жіберуге құқылы1.


Күдікті және айыпталушы4) қорғаушысымен кездесуге;5) туыстарымен кездесуге құқылы2.

1. ҚАК хат алмасу, ақша аударымдарын жіберу және алу. 108-бап2. Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелерде ұстау тәртібі мен шарттары туралы 16-бап

Хат алмасуға арналған құқығы

Кездесуге арналған құқығы


Мониторингтеуді жүргі-зу барысында, қамаудағы-лардың кездесуге тыйым салу немесе шектеуіне ар-налған шағымдары келіп түскен жоқ. Күдіктілерге немесе айыпталушыларға мекеме өкілінің қатысуы-мен туыстарымен немесе басқа адамдармен бірге қысқа мерзімдік кездесуле-рі ұсынылады. Ұзақ мерзім-дік кездесулер күйеуімен (әйелімен), ата-аналары-мен, балаларымен, асырап алушыларымен, асырап ал-ғандарымен, туған ағала-рымен және апаларымен, аталарымен, әжелерімен, немерелерімен, ал айрық-ша жағдайларда, мекеме бастығының рұқсатымен кездесуге келген адамның тұлғасын және туыстық дә-режесін растайтын құжат-тарын ұсынғанынан кейін басқа адамдармен бірлесіп мекендеу құқығымен ұсы-нылады.

Кездесуге арналған рұқ-сат күдіктінің немесе айып-талушының немесе оған кездесуге келген адамның өтініші бойынша мекеме

бастығымен немесе оның орнын басушымен беріле-ді. Кездесуді ұсынудан бас тарту кезінде күдіктімен немесе айыпталушымен кездескісі келетіннің өтіні-шінде бас тарту себептері туралы белгішесі жасала-ды. Кездесуге келгеннің тұлғасын, сонымен қатар олардың күдіктімен немесе айыпталушылармен туыс-тық байланысын куәлайтын құжаттар: төлқұжат, жеке куәлігі, неке туралы куәлігі, қорғаншы және қамқоршы органдарының құжаттары болып табылады.

Кездесуге келген тұлға-ның немесе күдіктінің неме-се айыпталушының өтініші кездесу бөлмесі бойынша жауапты бақылаушымен қабылданады. Өтініш үл-гісі келушілерге арналған бөлмедегі көрнекі ақпарат стендінде ілінген. Кездесу-ге келген адамдар мекеме бастығымен немесе оның орынбасарымен немесе отряд бастығымен немесе мекеме бастығының кезек-ші көмекшісімен қабыл-данады. Олар күдіктінің


немесе айыпталушының мінез-құлығы туралы ақпа-раттандырады және кезде-су уақытында мінез-құлық ережесі туралы, заңсыз сә-лем-сауқаттардың тыйым салынуы туралы және егер белгіленген ережелердің бұзушылығы байқалатын болса кездесуді тез арада тоқтату туралы ескертеді.

Ұсталғандардан сәлем-демелерін қабылдауы ке-зінде бұзушылықтарға немесе шектеулерге ша-ғымдары келіп түскен жоқ. Туыстарынан сәлем-сау-

қаттарды қабылдау туыс-тарының өтініші бойынша күн сайын, кестеге сәйкес іске асырылады. Иелікте тиісті жабдығына ие туыс-тармен кездесу бөлмесі бар. Кездесулер мекеме әкімшілігімен келісімдеу бойынша өтінішке сәйкес іске асырылады. Ұсталған-дар барлық өтініштердің шағымдарды ТИ-ның ар-найы бөліміне беретін пост бойынша кезекші арқылы жеделхатын жіберу мүм-кіндігіне ие.


Нельсон Мандела қағидалары қамаудағылармен олардың жеке есебінен немесе олардың отбасы мүшелері немесе дос-тары арқылы сырттан тағам алу мүмкіндігін қарастырады1

1. Нельсон Мандела қағидалары, 87-қағида


Күдікті және айыпталушы Заңмен қарастырылған тәр-тіпте сәлемдемелерді, сәлем-сауқаттарды және банде-рольдарды алуға құқылы1

1. Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелерде ұстау тәртібі мен шарттары туралы 16-бап

Сәлем-сауқаттарды алуға арналған құқығы



Халықаралық стандарттар қамаудағыларға әлдеқайда маңызды жаңалықтарды жеткізу, оларға газеттерді, журналдарды немесе басқа да басылымдарды оқу, радио тың-дау мүмкіндігін ұсыну қажет-тілігін қарастырады1

Қағидалар жинағы егер бұл мемлекеттік көздерден болса, ұсталғандардың немесе қамау-да отырғандардың қолда бар құралдардың шеңберінде, сана-лы көлемдерінде қауіпсіздікті және2 ұстау немесе қамау орындарындардағы тәртіпті қамтамасыз ететін саналы талаптарын сақтауы кезінде ақпараттық материалдарын алу құқығын бекітеді.

Қамаудағыларға тұрақты түрде оларға газеттерді, журналдарды немесе ерекше абақтылық басылымдарды оқуға, радио тыңдауға және дәрістерге қатысуға мүмкіндік бере отырып немесе әкімшілік органдарымен рұқсат етілетін және бақыланатын басқа да құралдардың көмегімен жеткі-зу керек3.1. Нельсон Мандела қағидалары, 37, 39- қағидалар.2. Қағидалар жинағы, 28-қағида3. Нельсон Манделаның қамаудағылармен қарым-қатынас қағидалары 39


Тергеудегілер, мекеменің күн тәртібімен ұйқыға бөлінген уақытты қоспағанда жұмыс-тан немесе міндетті көпшілік іс-шаралардан бос уақытта, радиобағдарламаларды тың-дау құқығына ие.

Радиохабарларды тыңдау, телебағдарламаларды қарау, газеттерді, журналдарды оқуға арналған құқығы


Барлық мекемелердегі кітапхана қорымен танысу көркем, заңгерлік және діни әдебиеттердің жеткілікті болуын көрсетті. Мекеме-лерде 2000 кітап данала-рынан кем болмайтын кітап қоры бар кітапханалары бар.

Кезеңдік басылымдар-дан қалалық газеттер жа-зылады. Кітапханалардағы кітаптар өтініш бойынша беріледі және мекеме ка-мераларына, сонымен қоса жергілікті учаскеге жеткізі-леді. Діни бағыттағы әде-биет тек қана теологтар-дың мақұлдауымен рұқсат етіледі.

Көркем және маман-дандырылған әдебиеттен

бөлек, кітап қорларында мемлекеттік және орыс тіл-деріндегі республикалық және жергілікті газеттердің кезеңдік басылымдары бар.

Кері жақтары да бар, мысалы ҰАТ тобымен БҚО-ғы ТИ бару кезінде ұс-талғандар жазаларын өтеу мәселелері бойынша қан-дайда бір түсініктемелерін ала алмайтынына шағым-данды. Олар үшін олардың хабардар болмай отырған өздерінің құқықтары және міндеттері туралы білу ма-ңызды. Заңгерлік көмек және кеңес беру жеткіліксіз нысанында көрсетіледі.


Таза ауадағы жұмыстарға жұмылдырылмаған барлық қамаудағылар күн сайын кем дегенде бір сағат , егер осыған ауа-райы мүмкіндік беретін болса сәйкес келетін ауладағы физикалық жаттығулар құқы-ғына ие1

1. Нельсон Мандела қағидалары, 21-қағида.


Тергеудегілердің серуендеуі мекеме аумағының арнайы жабдықталған бөлігінде, күн-дізгі уақытта жүргізіледі1.

1. ҚР ҚАК Серуендеу. 111-бап

Сәлем-сауқаттарды алуға арналған құқығы


Мекеме аумағында спорттық жабдықтар қа-растырылмаған. Спорттық залдары жоқ. Кейбір ТИ-

ның серуендеу аулаларын-да белтемірлер орнатыл-ған.


Халықаралық стандарттарға сәйкес, күзетке орналасты-рылған әрбір адам орталық абақтылық басару орган-дарына, сот билігіне немесе басқа құзыретті органдарға мазмұны көзқарасы бойынша цензураға ұшыратылмайтын және белгіленген арналары бойынша орталық абақтылық басқармаға, сот билігіне неме-се басқа уәкілетті органдар-ға берілетін өтініштерімен немесе шағымдарымен жүгіну құқығына ие. Шағымдар және өтініштер жедел қарасты-рылуға жатқызылады және оларға артық кідіртусіз жауап беру керек1

Әрбір ұсталған адам осындай орындарда қауіпсіздікті және тәртіпті қамтамасыз ету үшін қажетті саналы талап-тарды сақтауы кезінде күзет-те ұстау орындарына келетін адамдармен еркін және толық құпиялылық талаптарында 1. Нельсон Мандела қағидалары, 35-қағида (3), (4).


Ұлттық заңнамаға сәйкес, сотталғандар мекеме әкім-шілігіне немесе жазалауды атқаратын органға, олардың жоғарыда тұрған органдары-на, сотқа, прокуратура орган-дарына, басқа да мемлекеттік органдарға және лауазымды адамдарға, қоғамдық бірлес-тіктерге, сонымен қатар адамның құқықтарын және бостандықтарын қорғау жөніндегі халықаралық ұйым-дарға Қазақстан Республи-касының заңнамасына сәйкес ауызша және жазбаша ұсы-ныстарымен, өтініштерімен және шағымдарымен жүгіну құқығына ие1.

1. ҚР Қылмыстық-атқару кодексі, Күдіктілердің немесе айыпталушылардың негізгі құқықтары, 10-бап

Шағымдар беру

Шағымдармен жүгіну құқығы


тілдесу құқығына ие2

Нельсон Мандела қағидала-ры әрбір қамаудағы адамға жұмыс күндері мекеме ди-ректорына немесе онымен уәкілеттелген қызметкерге өтініштерімен және шағым-дарымен жүгіну мүмкіндігін қамтамасыз етуді қарасты-рады. Инспекция уақытында қамаудағыларға мекеме қыз-меткерінің болмауы кезінде абақты инспекторларына өтініштерімен немесе ша-ғымдарымен жүгіну мүмкіндігі ұсынылуы керек. Әрбір қамау-дағы адам белгіленген арналар бойынша цензураға ұшыра-тылмай берілетін өтініштері немесе шағымдарымен ор-талық басқару органдарына, сот билігіне немесе басқа құзыретті органдарға жүгіну мүмкіндігіне ие болуы керек3.

2. Қағидалар жинағы, 29-қағида (2).3. Нельсон Мандела қағидалары, 36-қағида 1, 2, 3-тармақтар.

«Біз сұрастырған барлық ұсталғандар шағымдары-ның жолданым иесіне бар-майтыны туралы айтты. Олар көптеген инстанция-ларға хаттарын жазған, бі-рақ тіпті олармен алынғаны туралы түбіртегі де беріл-мейді. Ұсталғандардың қорғауға арналған құқы-ғының шектелетіні жайлы

пікір қалыптасады. Бәлкім таңдаулы түрде, цензура-дан кейін өтініштері жібе-рілсе де, ұсталғандардың ешқайсысы жауаптарын ал-маған немесе оларды ешкім таныстырмаған» - (Алматы)

Қалған мекемелерде аталған құқықтың бұзушы-лығы байқалмайды.



Жалпылама декларация, әрбір адамның өзінің дінін ұстану және діни және салттық ырымдарын орындау бос-тандығын қамтитын ойлау, ұждан және дін бостандығы құқығына ие екендігін жария-лайды1.

АСҚХП, ойлау, ұждан және дін бостандығына арнал-ған құқығы тек қана заңмен белгіленген және басқа адам-дардың негізгі құқықтары және бостандықтары сияқ-ты қоғамдық қауіпсіздікті, тәртіпті, денсаулықты және моральды қорғау үшін қажет-ті шектеулеріне жатқызыла-тынын белгілейді2.

Ең төменгі стандарттық ере-желерге сәйкес, іске асырылуы шеңберінде әрбір қамаудағы адам оның мекеме қабырға-ларындағы діни ырымдарға қатыса отырып және иелігін-де оның діни сеніміне тән діни жазбаларына ие бола отырып, өзінің діни қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндігіне ие болуы керек. Діни наным-дарды құрметтеу керек3

1. Адам құқықтарының жалпылама декларациясы, 18-бап.2. АСҚХП, 18-бап, 1, 3-тармақтар.3. Нельсон Манделаның қарым-қатынас қағидалары, 6, 4-қағидалар.


ҚР Конституциясы діни сені-мінің белгісі бойынша кемсіту-ге тыйым салады, әрбір адам-ға ұждан бостандығын1 және діни сенімін кепілдейді

Күдікті немесе айыпталу-шыларға ұждан және діни сенім бостандығының құқығы кепілденеді.Діни ырымдарды орындау ерік-ті болып табылады2.

Тергеудегілердің немесе олар-дың туыстарының өтініші бо-йынша, салттық қажеттілік жағдайында Қазақстан Рес-публикасының заңнамасымен белгіленген тәртіпте тіркел-ген діни бірлестіктердің діни қызметшілері шақыртылады. Мекеменің немесе жазалауды орындайтын органның әкімші-лігі діни ырымдарды орындау үшін жағдайларын жасайды, сонымен қатар діни қызмет-1. ҚР Конституциясы, 22-бап2. ҚАК Күдіктілердің немесе айыпталушылардың ұждан және діни сенім бостандығына құқықтарын қамтамасыз ету. 13-бап.

Өз дінін ұстану құқығы


шілердің жеке қауіпсіздігін қамтамасыз етеді3.

3. ҚР ҚАК Күдіктілердің немесе айыпталушылардың ұждан және діни сенім бостандығына құқықтарын қамтамасыз ету. 13-бап.

Күдікті немесе айыпта-лушы адамдардың діни ырымдарын орындауына арналған құқықтарын сақ-тау туралы мәселесі әрда-йым белгілі бір қиындық-тармен байланысқан.

Бірақ, кейбір мекемелер-де осы құқықтарға тыйым салынған. Діни ырымдарды орындауға тыйым салудың қандай нормативтік құжат негізінде іске асырылғанын қызметкерлер түсіндірмей отыр, бірақ ешбір қамауда-ғы адам мекеме аумағында ырымдарын жасауға құқы-лы емес. Көптеген ТИ-да діни ырымдарын орындауға арналған, арнайы бөлінген үй-жайлары жоқ. Олардың орындардағы орындалуы-на тыйым салынбайды.

Адами адамгершілікті қолдау

«Жеке қызметкерлерге жүргізілген сауалнама көр-сеткендей, сауалнама жүр-гізілгендердің ешқайсысы азаптау, зорлық-зомбылық-

тың және адамның ар- на-мысын қорлаудың алдын алу саласындағы норматив-тік-құқықтық актілермен таныс емес. Олардың кө-бісі тіпті мұндай құжаттар туралы естімеген. Оқыту-тәрбиелеу жұмыстарының жоспарларымен, қызмет-керлермен бірге азаптауға, зорлық-зомбылыққа және адамның адамгершілігін кемсітуге қарсы әрекет ету тақырыптарындағы сабақ-тары қарастырылмаған. Мекеме басшылығы бұны көптеген жаңа қызметкер-лердің қабылдануымен және жоспарлардың бұ-рынғы басшылықпен жа-салғандығымен түсіндіріп отыр» (Жамбыл облысы).

Қалған облыстарда ҰАТ топтары, ұрыс және қыз-меттік дайындық аясында тұрақты негізде жеке құ-раммен кестеге сәйкес азап-тауға, адамның адамгерші-лігін қорғауға қарсы әрекет


ету тақырыптары бойынша сабақтары жүргізіледі.

Мекеме қызметкерле-рі қамаудағылармен қа-рым-қатынас кезінде БҰҰ ережелерінің Минималды стандарттарының талап-тарымен танысқан (Нель-сон Мандела қағидалары). Қызметкерлердің көбісі ҚР қылмыстық-атқару заңна-масының нормаларын біле-ді.

ҰАТ қатысушыларының көзқарасы бойынша адам-ның адамгершілігін қорлау, қатал қарау, жазалау неме-се азаптаумен байланысқан жағымсыз көріністерін ту-ғызатын немесе туғыза ала-тын үй-жайлар, объектілер, заттар, жағдайлар, мекеме персоналымен өзара қа-тынастардың сипаты (егер жоқ болса көрсетпеу):

Жамбыл облысындағы ТИ-да ұсталушылардың сөзінше, мекемеде тінту іс-шараларын жүргізу жо-лымен қорқыту тәжірибе-сі жалғасуда. Сұрақ-жауап алынғандардың сөзінше, мүлдем негізсіз камералар-дағы тінтулер күніне 2-3 рет

жүргізілетін күндері де бо-лады екен. Көп жағдайлар-да тінту кемсіту және зәбір көрсетумен сүйемелденеді, жеке заттары еден бойын-ша лақтырылады және аяқ асты етіледі, «Эй! Сен! Кем-пір! Алып-Сатар! Алаяқ!» сияқты сөздері жасы бо-йынша үлкен адамдарға, сонымен қоса әйелдерге қолданылады, осындай дө-рекілік Ақтөбе қаласында-ғы ТИ-да тіркелген.

Үй-пәтер жағдайларыТұжырымдар:Көптеген мекемелер-

дегі үй-жайлардың, соны-мен қоса камералардың жалпы жағдайы – антиса-нитариялық және күрделі жөндеуді талап етеді. Тұр-ғын корпустарда жасанды желдету жүйесі жұмыс іс-темейді. Жасанды жарық-тандыру жүйесі көптеген мекемелерде – қанағатта-нарлықсыз, жарықтандыру жағдайларындағы біркелкі-лігі жоқ.

Кейбір мекемелерде жарамсыздыңына байла-нысты барлық үй-жайлары


пайдаланылмайтын ескі корпустары бар (кейбір посттар толықтай консер-вацияланған). Ескі құры-лыстары есептен шығару және бұзуды қажет етеді.

Ұсынымдар:1. Жарамсыз ескі кор-

пустарына ие облыстардың ҚАЖД басшылығына, ҚР ІІМ ҚАЖК алдында тергеу изоляторының жаңа корпу-сының құрылысына ЖСҚ әзірлеу үшін қаражаттарын бөлу туралы өтініш жасау;

2. Тергеудегі тұтқын-далғандардың өздеріне және/немесе бір камерада отырған басқа адамдар-ға жарақаттарын жасауды болдырмау үшін, ҚР ҚН 3.02-24-2014 5.4.2.9.5-тар-мағына сәйкес камералар-дағы барлық жабдықтар-ды (төсек-орын, үстелдер, орындықтар және отыр-ғыштар және т.б.) еденге немесе қабырғаларға олар-ды арнайы орнатылған қон-дырма бөлшектеріне пісіру жолымен берік бекіту қа-жет. Камера жабдықтары-ның сүйір бұрыштары жұ-

мырландырылуы керек:3. Ішкі тәртіп ереже-

лерінің №4-Қосымшасына сәйкес, камераларда толық жабдықтау мүмкіндігін қа-растыру:

- Бір адамға 0,4 метрден орындықтары;

4. Жөндеу жұмыста-рын жүргізу кезінде 2018 жылға барлық камера-ларда бірдей жарықтан-дырғыш қуаттылығы бар, сонымен қатар электр энергиясын үнемдеу және ұсталушылардың денсау-лығын сақтау үшін түнгі уақытта жарықтандыруды басу мүмкіндігімен біркелкі жарықтандыру аспаптарын орнатуды жоспарлау;

5. Мекемелердің ескі корпустарын бұдан әрі пай-даланудың мақсаттылық мәселесін қарастыру;

6. Мекемелердің әкім-шіліктеріне: ҚР ІІМ 2012 жылғы 29 наурыздағы № 182 «Қазақстан Республи-касы Ішкі істер министр-лігінің қылмыстық-атқару жүйесінің кейбір мәселеле-рі туралы» Бұйрығына 4-қо-сымшасына сәйкес Түзету


мекемесінің Ішкі тәртіп ере-желеріне сәйкес, әйелдер-дің, айыпталушылардың камераларындағы үстелді жеткілікті көлеміне және ас қабылдау уақытындағы үстелдегі отыратын орын-дардың санын жеткілікті көлеміне келтіру және бір адамға (Ережелерге сәйкес) 40 см-ді құрауы керек.

7. Ғимараттарды арба-дағы мүгедектердің қоз-ғалуына арналған арнайы құралдармен, дәлірек айт-сақ ҚР ҚН 3.06-101-2012 4.3.2.3,4.3.2.4, 4.3.2.17 тар-мақшаларына сәйкес пан-дуспен және баспалдақтар-мен жабдықтау.

Санитарлық-гигиеналық жағдайлары

Тұжырымдар:Мекемелердегі үй-жай-

лардың, сонымен қоса ка-мералардың жалпы жағ-дайы – антисанитариялық және күрделі жөндеуді та-лап етеді. Мекемелердің әкімшіліктеріне камералар-дағы санитарлық-гигиена-лық және тұрмыстық жағ-дайларды және эстетиканы

жақсарту бойынша, мекеме ғимараттарының энерге-тикалық тиімділігін артты-ру, су ресурстарын үнемді пайдалану бойынша үлкен жұмыс күтіп тұр. Кейбір ме-кемелерде камералардың санитарлық күйін тарақан-дардың жайылуына байла-нысты қанағаттанарлықсыз деп тану керек. Ескі және жаңа корпустардың пост-тарындағы камералардың санитарлық-техникалық жабдықталуы (су таратушы жабдық, сантехникалық жабдық) ағымдағы жөндеу-ге, ал кейбір жағдайларда ауыстырылуға мұқтаж. Са-нитарлық тораптары ағызу бөшкелерімен жабдықтал-маған мекемелер де бар.

Ұсынымдар:1. Терезелердің жиек-

темелері мен едендердегі саңылауларды жауып, ка-мераларды қысқа дайын-дауды жүргізу.

2. Санитарлық-эпиде-миологиялық саулықты қамтамасыз етудегі бұзу-шылықтарды жою: су құ-бырларының күйін тексеру,


ағатын крандарды, тотық-ты жою.

3. О б л ы с т а р д ы ң ҚАЖД мекеме басшылы-ғының камералардағы са-нитарлық-гигиеналық және тұрмыстық жағдайларды және эстетиканы жақсарту бойынша, мекеме ғимарат-тарының энергетикалық тиімділігін арттыру, су ре-сурстарын үнемді пайда-лану бойынша бастамала-рына жан жақты қолдауын көрсету;

4. Ұсталушы адам-дардың денсаулығы үшін қауіпсіздікке ерекше наза-рын бөліп, камералардағы тарақандардың жайылумен күресу бойынша тексеру және дәрілеу іс-шараларын орындауды ұйымдастыру;

5. Мекемелердің әкім-шіліктеріне камераларда-ғы санитарлық тораптарға ағызу бөшкелерін орнату. Қамаудағы адамдармен қа-рым-қатынас ережелерінің минималды стандартта-рының 12-ережесі – «сани-тарлық қондырғылар әрбір қамаудағы адамның өзінің табиғи қажеттіліктерін та-

залық және әдептілік жағ-дайларында қанағаттанды-руы үшін жеткілікті болуы керек». Барлық камералар-да санитарлық торапты ҚР Ішкі істер министрінің 26.07.2017 жылғы №504 «Қамаққа алу түріндегі жа-заны орындауды жүзеге асыратын арнаулы меке-мелердің қызметі мен ішкі тәртіптемесін ұйымдастыру қағидаларын бекіту тура-лы» Бұйрығының 8-қосым-шасына сәйкес, санитарлық торап еденінің деңгейінен 140 см биіктікте шымыл-дығымен бөлу керек.

Тамақтандыру жағдайлары

Тұжырымдар:Ас әзірленетін кейбір

мекемелердегі жағдайлар қолайсыз болып табыла-ды: қатты азынақ, жоғары ылғалдылық, ылғалдық конденсацияланатын және дайындалған асқа жаңбыр-ша құйылатын металл төбе. Жабдықтары күрделі жөн-деуге немесе ауыстырылу-ға мұқтаж. Электр плита-сы толық қуаттылығында


жұмыс істемейді және бұл ас дайындау сапасына әсер етеді.

Ұсынымдар:1. О б л ы с т а р д ы ң

ҚАЖД-не ведомствоға ба-ғынышты мекемелерде ас дайындауға арналған үй-жайлардағы жағдайларға ерекше назарын аударуы керек: температура, ылғал-дылық, төбедегі конден-саттың және азынақтың жоқтығы, сонымен қатар ескірген жабдықты оның үзіліссіз жұмысын қам-тамасыз ету мақсатымен жөндеу немесе ауыстыруы үшін шараларын қабыл-дауы керек. Ас дайындауға арналған ескірген жабдық-ты жөндеу немесе ауысты-ру және желдету жүйесін жұмыс күйіне келтіру үшін шараларын қабылдау.

2. Ас әзірлейтін бөлік-те, ҚР Үкіметінің 2014 жыл-ғы 28 қарашадағы № 1255 қаулысымен бекітілген қауіпсіздігі аралас мекеме-лерінің (тергеу изолятор-лардың) үй-жайлары үшін жиһаз, мүлік және жабдық

тиесілігінің №13 Заттай нормаларына сәйкес душ бөлмесін қарастыру.

3. Асхананың қосалқы үй-жайларында ҚР Үкіме-тінің 2014 жылғы 28 қара-шадағы № 1255 қаулысы-мен бекітілген қауіпсіздігі аралас мекемелерінің (тер-геу изоляторлардың) үй-жайлары үшін жиһаз, мүлік және жабдық тиесілігінің №13 Заттай нормаларына сәйкес сүрткіштерінің тиісті санымен сүрткіштерге ар-налған қабырғалық ілгішті қарастыру.


Тұжырымдар:Мекемелердегі ұста-

лушыларға медициналық қызмет көрсету жағдайы әлі де жақсартуды талап етеді. Бұл ұсталушылардың қызмет көрсету сапасына және медициналық персо-налдың өздерінің клиент-теріне қатынасына шағым-дарымен расталады. Тиісті емес медициналық қызмет көрсетуге, қажетті дәрілік препараттардың жоқтығы-


на шағымдары бар. ТИЗО ұсталушы адамдардың са-лалық мамандармен тұрақ-ты медициналық қараула-рына арналған құқықтары бұзылуда.

Ұсынымдар:1. ҚР Парламент Мә-

жілісінің депутаттарына: ҚАЖ-гі медициналық қыз-мет көрсету саласындағы жүйелік өзгерістерді бас-тамалау: ҚАЖ саласында-ғы медициналық қызмет көрсетуді ҚР Ішкі істер ми-нистрлігінің қарамағынан ҚР Денсаулық сақтау ми-нистрлігіне бағыну саласы-на шығару.

2. БҚО бойынша ІІМ ІІД ҚАЖКД және РММ РУ 170/1 басшылығына Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2015 жылғы 7 сәуірдегі № 314 «Бас бостандығы шектеулі, сондай-ақ сот үкімі бойын-ша жазасын бас бостанды-ғынан айыру орындарында өтеп жүрген, арнайы меке-мелерге орналастырылған азаматтарға медициналық көмек көрсету ережесін бе-

кіту туралы» Бұйрығының талаптарымен күдіктілерге немесе айыпталушыларға уақтылы және білікті ме-дициналық көмек көрсету жағдайына сәйкес келтіру.

3. О б л ы с т а р д ы ң ҚАЖД басшылығына тер-геу изоляторының меди-цина бөлігін медицина қызметкерлерінің толық штатымен толықтыру бо-йынша жедел шараларын қабылдауға кеңес беру.

4. О б л ы с т а р д ы ң ҚАЖД басшылығына ве-домствоға бағынышты ме-кемелерді толық көлемін-де дәрілік препараттармен қамтамасыз ету бойынша жедел шараларын қабыл-дауға кеңес беру.

5. Қосып атқарушы дә-рігерлерден ТИЗО ұсталу-шы адамдарды тұрақты қа-былдау бойынша шарттық міндеттемелерін, олардың салалық мамандарымен тұрақты медициналық қа-ралуын қамтамасыз етіп орындауын талап ету.

6. Заңмен қарастырыл-ған құқықтарды іске асыру


Тұжырымдар:Шамамен барлық ТИЗО-

да кәмелетке толмағандар жеке корпустардың, сек-циялардың немесе режим-дік корпус қабаттарының жоқтығына байланысты ересектермен бірге орна-ластырылады.

Атап өту керек, мекеме-менің барлық камерала-рында темекі шегушілер және темекі шекпейтіндер бірге орналастырылған.

Ұсынымдар:1. ҚР № 353 «Адамдар-

ды қоғамнан уақытша оқ-шаулауды қамтамасыз ете-тін арнаулы мекемелерде ұстау тәртібі мен шарттары туралы» Заңының 32-бабы, 1-тармағына сәйкес мүмкін-дігінше темекі шегушілерді шекпейтіндерден бөлек ка-мераларда орналастыруды қамтамасыз ету;

2. О б л ы с т а р д ы ң ҚАЖД мекемелерінің бас-шылары Біріккен Ұлттар Ұйымының кәмелеттік жас-қа толмағандарға қатысты әділ соттылықты жүзеге асыруға қатысты Ең төменгі

стандарттық ережелерінің («Бейжің ережелері») 13.4 және 26.3 тармақтарына сәйкес – кәмелеттік жасқа толмаған тергеудегілерді тез арада ересектерде бө-лек қоныстандыруға кеңес беріледі.

6. Сыртқы әлеммен бай-ланысы

Тұжырымдар:Шамамен барлық меке-

мелер радио хабар тарату құралдарымен қамтамасыз ету бойынша ұсынымдарын орындады. Мекемелерде кітапхана, кезеңдік басы-лымдары бар. Газеттер апта сайын келіп түседі.

Кезеңдік басылымдарды және үстелдік ойындарды берумен қамтамасыз ету, азық-түліктерді және ал-ғашқы қажеттілік заттарды ТИЗО ұсталушы адамдарға беруге негізсіз тыйым салу мәселелеріндегі заңнама талаптарының бұзушылы-ғына арналған шағымдары жоқ.

Дегенмен, БҚО және Алматы облысында теріс сәттері де бар, ұсталғандар


жазаны өтеу мәселелері бойынша түсініктемелерін ала алмайтынына шағым-данды. Олар үшін хабардар болмай отырған өздерінің құқықтары және міндеттері туралы білу маңызды. Жет-кіліксіз нысанында заңгер-лік көмек және кеңес беру көрсетіліп отыр.

Ұсынымдар:1. Жалпы пайдаланатын

орындарда ақпараттық стендтерді орнату, оларда ҰАТ туралы, тиісті инстан-цияларға өтініштердің үл-гілері, сенім, прокуратура телефондары бар шағым-дарды және өтініштерді беру рәсімдері туралы ақ-параттарды орналастыру.

2. Заңгерлердің консуль-тациясын ұйымдастыру.

3. Өтініштерді қабыл-дау жүйесін пысықтау және ұсталғандарды шағымның немесе өтініштің бұдан әрі жағдайы туралы ақпарат-тандыру.

4. Ұсталғандардың құ-қықтары және міндеттері-мен брошюраларды дайын-дау.

Дене шынықтыру және спорт

Тұжырымдар:Мекеме аумағында

спорттық жабдықтары қа-растырылмаған. Спорттық залдары жоқ. Кейбір ТИ се-руендеу аулаларында бел-темірлер орнатылған.

Ұсынымдар:1. Күдікті және айып-

талушы адамдардың ден-саулыққа құқықтарын іске асыру үшін, серуендеу ау-лаларын отыруға арналған орынмен және денсаулық-ты қолдауға арналған жаб-дықтармен (орындықтар, белтемірлер) жабдықтау;

2. Мекеме бастық-тарына БҰҰ қамаудағы адамдармен қарым-қаты-насқа қатысты Ең төменгі стандарттық ережелердің 23-ережесіне сәйкес (Ман-дела қағидалары) – Таза ауа-дағы жұмысқа жұмылды-рылмаған әрбір қамаудағы адам күн сайын егер бұған ауа райы мүмкіндік беретін болса кем дегенде бір са-ғат ауладағы сәйкес келетін


физикалық жаттығуларына арналған құқығын қамта-масыз ету. Жастарға және тиісті физикалық күйінде-гі сәйкес келетін жастағы басқа қамаудағыларға фи-зикалық жаттығуын және жаттығулар кезеңіндегі ойындар мүмкіндігін қам-тамасыз ету керек. Ол үшін қажетті алаңдарға, қондыр-ғыларға және жабдықтарға ие болу – серуендеу аула-ларын спорттық құрылыс-тардың, спорттық жабдық-тардың жеткілікті санымен жабдықтау керек.

Ұсыныстарды, өтініштерді және шағымдарды беруге арналған құқығы

Тұжырымдар:Тергеудегілердің және

күдіктілердің немесе айып-талушылардың сөзінше, шамамен барлық мекеме-лерде күн сайын, әрбір таң-да, әкімшілік камералар-ға кіріп-шығуды жүргізеді және күдіктілер мен айып-талушылардан жазбаша, сол сияқты ауызша нысанда өтініштерін және шағымда-

рын қабылдайды. Алматы облысындағы

ТИ бұлардан өзгеше: «Біз барлық жауап алған ұстал-ғандар шағымдардың жол-даным иесіне жетпейтіні туралы айтты. Олар көп-теген инстанцияларға хат-тарын жазса да, тіпті алу туралы түбіртегі де оларға берілмейді. Ұсталғандар-дың қорғауға арналған құ-қықтарының шектелетіні жайлы пікір қалыптасады. Бәлкім таңдаулы түрде, цензурадан кейін өтініштері жіберілсе де, ұсталғандар-дың ешқайсысы жауапта-рын алмаған немесе олар-ды ешкім таныстырмаған».

Ұсынымдар:1. Адам құқықтары-

ның сақталуын бақылауды іске асыруға уәкілеттелген ұйымдардың жедел желі-лерінің телефондары бар плакаттарды дайындау (Ал-маты);

2. Жалпы пайдаланы-латын орындарда ақпа-раттық стендтерді орнату, оларға ҰАТ туралы, шағым-дарды және өтініштерді


беру рәсімдері туралы тиіс-ті инстанцияларға өтініш-тердің үлгілері, сенім, про-куратура телефондары бар ақпараттарды орналастыру (Алматы);

Өзінің дінін ұстану құқығы

Тұжырымдар:Күдікті немесе айыпта-

лушы адамдардың діни ырымдарын орындауға ар-налған құқықтарын сақтау туралы мәселесі әрдайым белгілі бір қиындықтармен байланысқан, дегенмен ТИ мекемелерінде ырымдар-ды жасаумен проблемала-ры жоқ. Сондай-ақ барлық мекемелерде діни ырым-дарын орындауға арналған, арнаулы бөлінген үй-жай-лары жоқ. Бірақ діни әде-биеттің, яғни «Құранның» небәрі екі данада: қазақ ті-лінде бір және араб тілінде бір данасының жетіспеу мә-селесі бар (БҚО).

Ұсынымдар:1. Рұқсат етілген әде-

биеттің қажетті санымен қамтамасыз ету.

Адамның ар-намысын қолдау

Тұжырымдар:Барлық облыстарда ҰАТ

тобы ұрыс және қызметтік дайындау аясында тұрақ-ты негізде жеке құраммен азаптауға, адамның ар-намысын қорлауға қарсы әрекет ету тақырыптары бойынша, кестеге сәйкес сабақтары жүргізіледі. Ме-кеме қызметкерлері БҰҰ-ның қамаудағылармен қа-рым-қатынас кезіндегі Ең төменгі стандарттық ере-желердің талаптарымен та-нысқан (Нельсон Мандела қағидалары). Барлық қыз-меткерлер ҚР қылмыстық-атқару заңнамасының нор-маларын біледі. ҰАТ тобы қатысушыларының тізім-дері бар. Дегенмен, ҚАЖД ұсынымы ретінде азаптау-ға, зорлық-зомбылыққа және адамның ар-намысын кемсітуге қарсы әрекет ету бойынша мекеме қызмет-керлерімен оқу-тәрбиелеу жұмысын ерекше бақылау, осы саладағы НҚП білуін ескеру және осы білімдерді қызметкерлерді аттестат-


тауды жүргізу кезінде тә-жірибеде қолдау, сонымен қатар азаптауға қарсы әре-кет ету бойынша оқыту са-ласындағы басқа ұйымдар-дың мүмкіндіктерін және тәжірибесін пайдалану ұсы-нылып отыр.

Ұсынымдар: 1. Барлық адамдар

адамгершілікпен қарауға және адамның тұлғалығы-на тән ар-намысының құр-меттелу құқығына ие.

2. Мекемеде қабыл-данған режим, қамауда-ғылардың жауапкершілік сезімін немесе олардың адами адамгершілік сана-сын азайтатын, абақтыдағы өмір және бостандықтағы өмір арасындағы айырма-шылықты минимумға жет-кізуге бағытталған болуы керек.

4


Уақытша ұстау изоляторларында және ҚР ІІМ басқа мекемелерінде ұсталатын адамдардың жағдайы

Дайындағандар: Муха Александр ВикторовичГусаков Юрий Анатольевич4


Қазақстан Республика-сында Ішкі Істер Министр-лігінің бөлімшелерінде 232 арнаулы мекеме жұмыс іс-тейді, олардың ішінде 180 – УҰИ, 25 қабылдау-бөлі орындары және 27 арнау-лы қабылдау орындары. Осы мекемелерде қызме-тін атқаруы (және уақы-тында) үшін қызметкер-лерді дайындауға келетін болсақ – ол тиісті деңгей-де. Зерттелетін мәселелер арасында азаптауға қарсы ұлттық заңнама, халықа-ралық құқық, БҰҰ Конвен-циясының нормалары. Бұл мекемелердің қызметіне прокуратура органдары күн сайын қадағалауды жү-зеге асырылады, сонымен қатар ведомстволық тексе-рістер жүргізіледі.

2017 жылы, сол сияқты алдыңғы жылдары, біздің елдегі азаптауларды бол-дырмау жөніндегі Ұлттық алдын алу тетігінің қаты-сушылары уақытша ұстау изоляторларына (УҰИ), қабылдау-тарату орында-рына (ҚТО), арнаулы қа-былдау орындарына (АҚО),

полиция учаскелеріне (ПУ) (таңдаулы) кезеңдік және аралық баруларды орын-дады.

2016 жылдағыдай, тұр-ғын үй-жайлардың жалпы күйі, тамақтандыру, сани-тарлық-гигиеналық жағ-дайлары 2017 жылы ұлт-тық алдын алу тетігінің қатысушыларымен жағ-дайлардың көпшілігі қа-нағаттанарлық бағаланып отыр. Дегенмен, ҰАТ қаты-сушыларымен 2015 және 2016 жылдарда көтерілген проблемалық мәселелері осы күнге дейін ашық қа-луда. ҚР ІІМ уақытша ұстау изоляторларында, қабыл-дау-тарату орындарында және арнаулы қабылдау орындарында адамның ар-намысын қолдау бойынша жағдайларын жақсартуға себептес болатын мағына-сыз емес сұрақтар.

ҚР Адам құқықтары жө-ніндегі уәкілеттіге уақыт-ша ұстау изоляторлардың (УҰИ), арнаулы қабылдау орындарының (АҚО) және қабылдау-тарату орында-рының (ҚТО) қызмет мә-


селелеріне қатысты жібе-рілген ҚР ІІМ 11.08.2017 жылғы № 1-30-11-3-231/1-8816 хатына сәйкес – ҚР ІІМ, ҚР Үкіметі және жергілікті атқарушы орган-дарының алдында арнаулы мекемелерге олардың құ-рылысы, қайта құрылуы, күрделі және ағымдағы жөнделуі, техникалық жаб-дықталуы бойынша қажет-тіліктері үшін жергілікті бюджеттен бөлінетін қара-жаттардың жеткіліксіздігі туралы мәселесі тұрақты көтерілетінін хабарлайды.

Күмәнсіз – мемлекеттік органдардың және мекеме әкімшілігінің ұстау жағдай-ларын ұлттық стандарттар-ға сәйкес келтіру бойынша ұсынымдарына елеу бөлі-гіндегі оң қозғалыстар бар. Дегенмен конструктивтік ерекшеліктері мекемелер-дегі талап етілетін стан-дарттарды орындауға мүм-кіндік бермейтін ғимарттар мен құрылыстарды объек-тивті бағалаудағы жүйелі тәсілі – жоқ.

ҚР ІІМ жүйесінің уақыт-ша ұстау изоляторлары

(УҰИ) – қылмыстық құқық бұзушылықты жасаған де-ген күдікпен ұсталғандар-ды күзетте ұстауға арнал-ған арнаулы мекемелер.

Ішкі істер органдардың уақытша ұстау изолятор-лары келесі адамдарды кү-зетте ұстау орындары бо-лып табылады:

• Қазақстан Респуб-ликасы Қылмыстық-про-цестік кодексінің 132-бабы тәртібінде ұсталған күдік-тілерді;

• 150 баптары бойын-ша іс қозғалған күдіктілер-ді, айыпталушыларды.

Қазақстан Республи-касының қылмыстық-п-роцестік кодексімен бұл-тартпау шарасы ретінде – қамауға алу таңдап алын-ды.

Шамамен әрдайым ҰАТ қатысушыларының есепте-рінде УҰИ-на әкімшілік ты-йым салуға ұшыратылған адамдарды орналастыру жағдайлары белгіленген. Әкімшілік соттардың қау-лыларын орындау мақса-тында, УҰИ-да шынымен әкімшілік тыйым салуға


ұшыратылған адамдар ұсталуда. 2017 жылғы ахуал бойынша Қазақстан Республикасында әкім-шілік-қамауға алынған адамдарды күзету. Ком-муналдық-тұрмыстық, ма-териалдық-техникалық, медициналық-санитарлық қамтамасыз етуді регла-менттейтін нормативтік-құқықтық базасы жоқ. Үрдістері үрейлі болып та-былады, өйткені әкімшілік тыйым салуға тартылатын-дардың саны жауапкерші-ліктеріне байланысты өсіп келеді.

Барлығы ҰАТ қатысушы-ларымен қарастырылып отырған кезеңде УҰИ-на 140 бару орындалды (со-нымен қоса кезеңдік және аралық).

Сол қалпынша ұлттық алдын алу тетігінің қаты-сушыларында тұрғын үй-жайлары, жеткіліксіз меди-циналық қызмет көрсету жағдайлары, шағымдарды берудің әрекет етуші теті-гінің жоқтығы, сонымен қа-тар серуендеу аулаларын, санитарлық тораптарды

жайластырумен байланыс-қан кемшіліктер наразы-лықтарын туғызып отыр.

Осылайша, мысалы, Ақ-төбе облысының ІІД Ырғыз аудандық ІІБ УҰИ әкімшілі-гіне «ҰАТ қатысушылар то-бымен (04.06.2015 жылғы есеп) берілген ескертулер-ді және ұсынымдарды жою бойынша жұмысты жал-ғастыру» ұсынылған бола-тын, 10 ұсынымның ешқай-сысы орындалған жоқ....

2017 жылы орындалған барулардың нәтижеле-рі бойынша бірқатар УҰИ үшін ҰАТ қатысушылары тұрғын үй-жайлар бойын-ша елеулі ескертулерін жою ұсынылды. Және егер де өткен шоғырландырыл-ған баяндамада осындай-лар саны бірнеше болған болса (тұрғын үй-жайлар-дың (камералардың) алаңы және табиғи жарықтанды-ру, санитария және гигие-на бойынша ескілерін қай-та құру жаңа жеке тұрған УҰИ ғимараттарын салуға арналған жобалық-смета-лық құжаттаманы әзірлеу-сіз елеулі кемшіліктерге


ие), онда қазіргі уақытта тізімі әлдеқайда кең.

Олардың арасында:• ҚР ІІМ Қостанай об-

лысы бойынша Лисаков қаласының Ішкі істер бөлі-мінің УҰИ;

• Қарағанды облысы-ның ІІД ІІБ Саран қ. УҰИ;

• Қарағанды облыс-тық ІІД, Шахтинск қаласы-ның ІІБ Шахтинск полиция бөлімінің УҰИ;

• ШҚО ІІД Риддер қ. ІІБ УҰИ;

• ШҚО ІІД Шемонаи-хинск АІІБ УҰИ;

• Ақтөбе облыстық ІІД-не ведомстволық бағы-ныштылығымен Ақтөбе қ. ІІБ УҰИ;

• «Солтүстік-Қазақс-тан облысының Ішкі істер департаментінің Мамлют аудандың Ішкі істер бөлімі» ММ УҰИ;

• Ақтөбе облыстық ІІД Мұғалжар аудандық ІІБ УҰИ, Қандыағаш қ;

• Тараз қ. ІІБ УҰИ.

Әрине, уақытша ұстау изоляторларының бар-лығы міндетті қайта құ-

рылуға немесе жабылуға жатпайды. Өйткені бұрын-ғыдай, олардың кейбір-лерінің ғимараттарының ерекше конструкциясымен байланысқан еңсерілмей-тін жағдайлары қайта құ-руды жүргізу және әрбір бару кезінде ҰАТ қатысу-шыларымен белгіленетін белгіленген кемшіліктерді жоюды жүргізуге мүмкін-дік бермейді. Дегенмен, осы УҰИ кемшіліктері жақ-сы танымал, сонымен қоса бақылаушы, қадағалау органдарына да. Осындай мекемелерге алдын алу ба-рулар жақын 2-3 жылдық перспективада, одан әрі жақын он жылдықтарда осы УҰИ минималды стан-дарттарға келтіру мүмкін-дігін болжамдауға мүмкін-дік бермейді.

Жоғарыда белгіленген УҰИ кейбірі минимум ұс-талушылардың денсаулы-ғына (көру қабілеттілігіне) залалын тигізбейтін УҰИ камераларының табиғи жарықтандыруын сәйкес-тілікке келтіру бойынша бірнеше ескертулер мен


ұсынымдарына ие болды... Атап өту керек, олар осы қатынаста кейбір шарала-рын қабылдады. Дегенмен жарықтандыру бойынша кемшіліктер тізіміне басқа-лары түсті:

• Шардара аудандың Ішкі істер бөлімінің УҰИ (Шардара қ.);

• ҚР ІІМ Павлодар об-лыстық ІІД УҰИ (Павлодар қ.);

• Ақмола облысының ІІД Бұланды аудандық АІІД УҰИ (Бұланды ауданы, Ма-кинск қ.);

• Қарағанды облысы-ның ІІД ІІБ Саран қ. УҰИ;

• Қарағанды облыс-тық ІІД Қарқаралы аудан-дық ІІБ УҰИ;

• Ертіс аудандық ІІБ УҰИ (Павлодар облысы, Ертіс ауылы);

• Павлодар облысы Баянауыл аудандық ІІБ УҰИ;

• ОҚО Қазығұрт АІІБ УҰИ;

• Алматы облысының ІІД Жамбыл АІІБ УҰИ;

• Қарағанды облысы ІІД Приозерск қ. ІІБ және

УҰИ;• Алматы облысы ІІД

Іле АІІБ УҰИ.Сондай-ақ атап өту ке-

рек, ҰАТ қатысушылары өткен 2016 жылдағыдай, УҰИ-на өздерінің сапарла-рын жүргізе отырып (Қос-танай облысы ІІД Алтын-сарин ауданының ІІБ УҰИ, Қостанай облысы ІІД Қара-балық ауданының ІІБ УҰИ, мысалдары ретінде) күзет-те ұстау мекемелерімен байланысқан, бірақ қада-ғалау органдары назарла-рының шеңберінде қалып отырған, жүйелік шешіл-меген проблемаларға шы-ғып отыр. Мысалы ретінде: Мандела қағидаларының 73-ережесі 2-тармағына сәйкес «Қамаудағыларды жеткіліксіз желдету не-месе жарықтандыру жағ-дайларында немесе басқа да физикалық артық ауыр жағдайларында тасымал-дау тыйым салуға жатқы-зылады». Бір адамға 0,4 аумағымен, металл жабық желдетілмейтін бөлмелі автозактарда адамдарды тасымалдау жағдайлары,


қамаудағылардың азаптау-дан және басқа да қатаң немесе адамның ар-намы-сын қорлайтын қарым-қа-тынастардан бостанды-ғының конституциялық құқықтарының, сонымен қатар Азаматтық және сая-си құқықтар туралы халы-қаралық пактінің 7-бабы-ның және Қазақстанмен ратификацияланған БҰҰ азаптауларға қарсы Кон-венциясының бұзушылығы болып табылады.

Осыған байланысты ҰАТ тобы ІІМ-не күзетте ұста-лушы адамдардың барлық санаттарын тасымалдау жағдайларын халықара-лық стандарттарға келтіру-ге қайтадан кеңес береді. Ол үшін адамдарды тасы-малдау талаптары, соны-мен қоса аумағы, отыруға арналған орындықтармен жабдықтау, температура-лық режим стандарттары, жарықтандыру және басқа да талаптардың белгілене-тін, қамаудағыларды тасы-малдау регламентін әзір-леу керек.

2017 жылы пайда болған

бір реттік тамақтандыру, шеткі ұйымдармен шарт-тарды жасамау, азық-түлік-тің болмауы, ыдыстардың болмауынан құралатын УҰИ ұсталушылардың та-мақтануға шағымдары мен кемшіліктерін ерекше атап өтеміз:

• Мақтаарал АІІБ УҰИ (ОҚО, Жетісай қ.);

• «Солтүстік Қазақ-стан облысы Ішкі істер де-партаментінің Есіл аудан-дық ішкі істер бөлімі» ММ УҰИ (Есіл ауданы, Явленка а);

• ОҚО Қазығұрт АІІБ УҰИ;

• Қызылорда облысы Арал ауданының АІІБ УҰИ;

• Қызылорда қ. ІІБ УҰИ.

Өткен есептік жылда-ғыдай, ҚР ІІМ барлық ме-кемелері үшін шешілмеген проблемасы күзетте ұста-лушы адамдардың сырт-қы әлеммен байланысына құқығы болып табылады (БАҚ, кезеңдік басылым-дар, кітапхана қорының бо-луы, телефон қоңыраула-ры, кездесулер). Проблема


жүйелі және оны жергілікті немесе өңірлік деңгейде емес, республика деңге-йінде шешу қажет. Кезең сайын шығатын мемлекет-тік және орыс тілдерінде-гі БАҚ (газет, журналдар) минимум бірнеше данасы мекемеге жазылу бойынша келуі керек. Кітапхана қор-лары мемлекеттік тілдегі басылымдарды ескерумен қызметкерлер және кон-тингенттің есебінен жүйе-лендірілуі және қалыптас-тырылуы керек.

Жеке мекемелерде сол қалпынша дымқылдық, са-нитарлық тораптарды оқ-шаулаудағы кемшіліктер, жарықтандыру, желдету бойынша санитарлық-ги-гиеналық нормаларды, тұрғын үй-жайлардағы (камералардағы) алаңдар-дың нормаларын сақтамау, температуралық режим-ді сақтамау аталып отыр. Ағымдағы және күрделі жөндеулерді жүргізу қа-жеттілігі аталып отыр.

Ерекше назарды меди-циналық қызмет көрсе-тумен байланысқан кем-

шіліктері талап етіп отыр. Өздерінің басым бөлігінде олар шаруашылық жос-парлаумен байланысқан: мамандандырылған салу-ға арналған медициналық препараттардың: шокқа қарсы, алғашқы көмектің жеткілікті көлемінде бол-мауы. Медицина жұмыс-керлерінің біліктілігінде де кемшіліктері бар, медици-налық журналдарды және басқа да құжаттаманың кү-йін және жүргізуді, меди-циналық препараттардың жарамдылық мерзімін, үй-жайлардағы темпера-тураны ішкі бақылаудың жоқтығы. Қажетті медици-налық жабдықтарды және қарапайым тонометрлер-дің, термометрлердің, құр-ғақ ыстық ауалы қондыр-ғылардың болмауы орын алып отыр. Мекеменің ме-дициналық персоналының жұмысына психоэмоция-лық жүктемесі үшін ақ-шаны төлемеу фактісі кері әсер етеді.

Жалпы алғанда, лауа-зымды адамдардың ҰАТ қатысушыларының ұсы-


нымдарына реакциясы кері көріністерсіз қанағат-танарлық және позитивті бағалауына ие. Дегенмен УҰИ баруы кезінде ҰАТ қа-тысушылары ҰАТ туралы нормативтік-құқықтық ма-териалын білмейтін қыз-меткерлерге де тап болды:

• «Солтүстік Қазақ-стан облысы Ішкі істер де-партаментінің Мамлютка аудандық ішкі істер бөлімі» ММ УҰИ;

• ШҚО ІІД Өскемен қ. Ішкі істер басқармасының Ертіс полиция бөлімі;

• ШҚО ІІД Өскемен қ. Ішкі істер басқармасының Ульба полиция бөлімі;

• Қызылорда облысы ІІД Қызылорда қ. Ішкі істер басқармасының Ақсай по-лиция бөлімі.

Осы мекемелерде бару кезінде адамның ар-на-мысын қорлау, қатал қа-рау, жазалау, азаптаудың ашық көріністері анықтал-ған жоқ. Бұл орайда УҰИ қызметкерлері болып та-былмайтын жедел қызмет-керлердің, ЖПҚ қызмет-керлерінің, тергеушілер

мен анықтаушылардың тергеудегі қамауға алын-ғандарға жағымсыз көрі-ністері туралы ұмытпау ке-рек.

Қабылдау-тарату орын-дары белгілі бір тұрғы-лықты жері және (неме-се) тұлғасын куәлайтын құжаттары жоқ адам-дарды, олардың әрекет-терінде әкімшілік құқық бұзушылық белгілері мен қылмыстардың болмауы және олардың адамдарын басқа тәсілдермен анық-тау мүмкінсіздігі кезінде қабылдау және ұстауға ар-налған.

Қабылдау-тарату орны-ның қызметкерлері орна-ластырылған адамдарға қатысты олардың тұлға-сын анықтау, қылмыс жа-саған, анықтау, тергеу ор-гандарынан және соттан жасырынып жүрген іздес-тірілудегі адамдармен, ха-бар-ошарсыз жоғалғандар-мен сәйкестендіру және бұдан әрі тиісті органдарға және мекемелерге тапсыру үшін шараларын қабыл-дауға міндетті.


Ішкі істер органдарының қабылдау-тарату орын-дарының тәртібін және қызметін ұйымдастыруды, сонымен қатар ұстау режи-мін регламенттейтін негізгі нормативтік-құқықтық ак-тілер:

1. ҚР «Адамдарды қо-ғамнан уақытша оқшаулау-ды қамтамасыз ететін ар-наулы мекемелерде ұстау тәртібі мен шарттары тура-лы» Заңы;

2. ҚР Ішкі істер минист-рінің 2011 жылғы 23 ма-мырдағы № 233 «Ішкі істер органдары арнаулы қабыл-дау орындарының қызме-тін ұйымдастыру ережесін бекіту туралы» Бұйрығы.

3. ҚР ІІМ министрінің 2011 жылғы 9 қаңтардағы № 11 «Ішкі істер органдары қабылдау-тарату орында-рының ішкі тәртіп ережесін бекіту туралы» бұйрығы.

4. ҚР ІІМ министрінің 2011 жылғы 23 мамырда-ғы № 231 «Ішкі істер орган-дарының қабылдау-тарату орындарында адамдардың жеке басын анықтау жө-ніндегі іс-шараларды өткі-

зу ережесін бекіту туралы» Бұйрығы.

5. Қазақстан Респуб-ликасы Әділет министрінің 2010 жылғы 6 мамырдағы № 157, Қазақстан Респуб-ликасы Денсаулық сақтау министрінің 2010 жыл-ғы 18 мамырдағы № 350 және Қазақстан Республи-касы Ішкі істер министрінің 2010 жылғы 14 маусым-дағы № 272 «Бас бостан-дығы шектеулі, сондай-ақ сот үкімі бойынша жазасын бас бостандығынан айыру орындарында өтеп жүр-ген, арнаулы мекемелерге орналастырылған азамат-тарға медициналық көмек көрсету ережесін бекіту ту-ралы» бірлескен бұйрығы.

Азаматтарды аталған мекемелерде ұстау кезінде ұсталған адамның құқық-тарын бұзу тәуекелі бар, бұл полиция қызметкерле-рімен өздерінің уәкілетті-ліктерін асыра пайдалану ықтималдылығы, адамның ар-намысын қорлау, қа-тал қарау, жазалау неме-се азаптау және адамның құқықтарын бұзумен бай-


ланысқан жағымсыз кө-ріністерді туғыза алатын, ұсталғандарды қамауда ұстаудың қанағаттанар-лықсыз жағдайларының болуы.

Барлығы ҰАТ қатысушы-ларымен қарастырылып отырған кезеңде қабыл-дау-тарату орындарын 25 рет бару жүргізілді. Атал-ған барулардың нәтижеле-рі, ІІМ-мен қоғамнан уақыт-ша оқшаулау орындарында адамның құқықтарына байланысты жағдайларды жақсарту бойынша шара-лары қабылдануда, күзе-туде ұсталушы адамдар-ды ұстауға арналған жаңа ғимарттар салынуда және пайдаланылуға енгізілуде, ұстау талаптары, үй-жай-лардың санитарлық-гигие-налық жағдайы жақсаруда, косметикалық жөндеулері жасалуда, ескірген терезе блоктары және т.б. ауыс-тырылуда, ұстау талап-тарын жақсарту бойын-ша бірқатар ұсынымдары орындалуда деген тұжы-рым жасауға болады. ҰАТ топтары, аталған типтегі

шамамен барлық мекеме-лерде, ҰАТ алдыңғы ба-руы нәтижесінде алынған ұсынымдары орындалуда, бірақ, алдыңғы кезеңдегі-дей, негізінен бұл орындау талаптары ҚР ІІМ жергілік-ті бөлімшелерден тәуелді және қосымша ақша қара-жаттарын талап етпейтін ұсынымдар. Сол уақытта жүйелік өзгерістерді және мемлекет деңгейінде нор-мативтік-құқықтық акті-лерді қабылдауды талап ететін ұсынымдар.

Қабылдау-тарату орын-дарындағы өзгерістердің оң үрдістері Тараз қала-сының ІІБ ЖПҚ-де аталып отыр. ҰАТ тобы мүшелері-нің пікірі бойынша аталған мекеменің медициналық қызмет көрсету, тамақ-тандыру жүйесі, ұсталу-шылардың ойын-сауығын ұйымдастыру, мекеменің барлық үй-жайларының санитарлық жағдайы, са-нитарлық тораптардың жағдайы және жайлас-тыру бойынша жұмысы, жоғарғы бағасына және басқа мекемелерде мысал


ретінде таратуға лайық-ты. Құжаттаманы жүргізу толықтығы және сапасы, мекемелерде ең жоғарғы талаптарға жауап беретін және тек Жамбыл облысы-ның ауқымында ғана емес, сол сияқты бүкіл Қазақстан Республикасында мысал ретінде қызмет ете ала-тын қызметкерлерді кәсіби және психологиялық да-йындаудың жөнге салын-ған жүйесі ерекше аталып отыр.

Қатал және ар-намысты қорлайтын қараудың анық фактілері ұстаудың сәйкес келмейтін жағдайлары, бір бөлігі күрделі жөндеуді та-лап ететін, сонымен қатар апаттық күйіндегі неме-се ҰАТ мүшелерінің пікірі бойынша тіпті жабылуы тиіс ғимараттар және үй-жайлар болып табылады. Мысалы, Батыс Қазақстан облысының ҰАТ қатысу-шылары осымен бірнеше жыл бойынша Орал қала-сындағы қабылдау-тарату орнының ІІБ типтік емес ҚТ ғимаратында орналасқан-дығына сілтейді, камера-

лардың алаңы заңнамамен белгіленген нормаларға сәйкес келмейді, монша-дағы бетон едені санитар-лық нормаларға және ере-желерге сәйкес келмейді, қауіпті аурулар мен инфек-циялардың әлеуетті көзі болып табылады. Серуен-деу ауласында аула әжет-ханасы жоқ.

Қостанай қаласын-да құжаттарсыз ұсталған адамдардың отыратын үй-жайлар жаңа құрал-саймандарға мұқтаж (тө-сек-орындары ескі, ескі төсен-орын жабдықтары), күндізгі жарықтандыры-луы әлсіз, жасанды жа-рықтандыру тәулік бойы жанады, күндізгі жарық лампалары жоқ. Серуендеу уақытында ұсталғандар физикалық жаттығулары-мен шұғылдану мүмкін-дігіне ие емес, серуендеу аулаларында спорттық қондырғылар және спорт-тық құрал-саймандары жоқ. Құжаттары жоқ ұс-талған адамдардың өзде-рінің құқықтары туралы ақпараттарын алуға арнал-


ған құқықтары толық ша-масында іске асырылмай-ды. ҰАТ қызметі туралы ақпараттары жоқ, Санитар-лық нормалар және ере-желері бұзылады (зарар-сындардырғыш ерітіндісін жағу туралы белгілері жоқ, ыдыс-аяқ ағын суда ша-йылмайды, барлық каме-раларда араластырылған зарарсыздандырғыш ері-тіндісі бола бермейді, душ бөлмесінде барлығына тек бір легені ғана бар, гигиена құралдары толық көлемін-де берілмейді).

Алматы қаласында, қа-былдау-тарату орнына ба-рып, ҰАТ тобы кезекті рет аталған мекемені жабу қа-лыптасқан жағдайда жақ-сы шешімі болатыны жай-лы пікірге келді. Мекемеде қарапайым халықаралық стандарттар және ұлттық заңнама стандарттары сақ-талмайды. Аталған стан-дарттар аталған типтегі ме-кемелерді ұйымдастыру, қайта құруға және ҚР аума-ғында олардың қызметін жалғастыруға мүмкіндік береді (мысалы, Қазақстан

Республикасы Ішкі істер министрінің 2011 жылғы 23 мамырдағы № 233 «Ішкі істер органдары қабыл-дау-тарату орындарының қызметін ұйымдастыру ережесін бекіту туралы» бұйрығы, қабылдау-тарату орындарын пайдалану тек қана санитарлық-гигиена-лық нормаларға және өрт қауіпсіздігі талаптарына жауап беретін, белгілі бір тұрғылықты жері және (немесе) тұлғасын куәлан-дыратын құжаттары жоқ адамдарды қауіпсіз ұстау үшін жарамдық үй-жайлар-дың болуы кезінде рұқсат етілетінін нақты бекітеді). ҰАТ қатысушылары ҚТО-ғы ұсталушы адамдарға тек зейінсіз ғана емес, сол сияқты мейірімсіз қарым-қатынасын атап өтті. Осы мекемелерде адамдарды ұстау адамның ар-намысын қорлайтын, қата қараумен байланысқан адамгерші-лікке жатпайтын мінезіне ие.

ҰАТ қатысушыларымен ұсынылған есептердің тал-дауы көрсеткендей, осы уа-


қытқа дейін қабылдау-та-рату орындарының барлық қатысушылары ҰАТ, оның қызметігін тетіктері және уәкілеттіліктері туралы біле бермейді, медицина-лық жұмыскерлер дефици-ті, мүгедектердің қозғалуы мәселесі шешілмеген кү-йінде қалуда, аталған түр-дегі мекемелерде кезеңдік басылымдар, кітаптар, ра-дионүктелер, телефон қо-ңырауын жасау мүмкіндігі мүлдем жоқ.

Адамның ар-намысын қорлайтын факторы табиғи қажеттіліктерді орындау орындарының оқшаулан-бағандығы, камераларда-ғы ішетін судың жоқтығы болып табылады, бұл сон-дай-ақ ҰАТ топтарының есептерінде аталып отыр. Жоғарыда көрсетілген жағ-дайлар қарым-қатынастың халықаралық және ұлттық заңнамалық нормаларына қайшы.

ҰАТ есептерінің талдауы сондай-ақ, ағымдағы ке-зеңде, барулар жүргізілген уақытта, араланған ешбір қабылдау-тарату орында-

рының қолданыстағы Ұлт-тық және Халықаралық заңнамаға сәйкес талап-тарға және стандарттарға сәйкес келетін ретінде бел-гілене алмайтынын көрсет-ті.

Тұжырымдар мен ұсынымдар.

Өздерінің тұжырымда-рын және ұсынымдарын ҰАТ қатысушылары қол-даныстағы ұлттық заңна-маға және белгіленген ха-лықаралық нормалар мен стандарттарға негіздеді. Өздерінің басым бөлігінде ұсынымдар мекеме әкімші-лігіне және ҚР ІІМ басшы-лығына нақты ұсыныстары болды және бірден ҰАТ тобының келгенінен кейін мекеме әкімшілігіне және облыстардың ІІД басшы-лығына жіберілді.

Дегенмен, ерекше на-зарды талап ететін бірқа-тар ұсынымдарды көрсету керек.

Заңнамалық деңгейде:ШҚО ҰАТ қатысушы-

лары, Қазақстандағы қа-


былдау-тарату институты қазіргі уақытта мазмұны жағынан пенитенциарлық (абақты) функциясын кө-бірек орындайды деп есептейді, десекте біздің пікіріміз бойынша, ҚТО қызметіне ұсталғандарды қайта әлеуметтендіру бо-йынша функциялары қа-лануы керек. Ол үшін ме-кеменің функционалдық қатыстылығын, оны аза-маттық ведомствоға тап-сыру мүмкіндігімен қайта қарастыру керек. Камера-лардың орнына жатақхана түріндегі бөлмелер болуы керек, персонал психолог-тар мен әлеуметтік жұмыс-шылар қатарынан болуы керек.

Бағалық ұсыныстарды сұрастыру негізінде элект-рондық сатып алу арқылы сатып алынған тауарлар-дың сапасы аумағындағы шешілмеген проблемасы бар. Мысалы, мекемелер-ге арналған матрастарды сатып алу электрондық сатып алу арқылы іске асы-рылады, бұл орайда кон-курсты әлдеқайда төмен

бағасын ұсынған жеткізуші жеңіп алады, сол уақыт-та тауардың сапасы әлі де жақсартуды талап ете-ді. ҚР 21.07.2007 жылғы «Мемлекеттік сатып алу туралы» Заңына сәйкес, сарапшылық комиссиясы әлеуетті жеткізушілермен ұсынылған тауардың үздік техникалық ерекшелігін анықтауы керек, деген-мен іс жүзінде комиссия жеткізушімен ұсынылатын тауардың үздік ерекшелігін емес, төмен бағасын бас-шылыққа алады.

Сондай-ақ, посткеңес-тік кеңістігі елдерінің аза-маттары үшін елеулі проб-лемасы қабылдау-тарату орындарынан шыққанынан кейін туындайды. Осылай-ша, осы елдердің азамат-тары шыққанынан кейін олардың қабылдау орнын-да ұсталғаны туралы құ-жатын алады, бірақ осы құжат оларға жол жүруге арналған билетін сатып алуға мүмкіндік бермейді. Осылайша, тұлғасын куә-ландыратын құжаттарын қалпына келтіруі үшін, осы


азаматтар қандайда бір тәсілмен құжаттарсыз Ал-маты немесе Астана қала-ларындағы елшіліктеріне дейін жетуі керек, Алматы және Астана қаласына бару жолында, олар сондай-ақ қайтадан ұсталуы және қабылдау-тарату орнына орналастырылуы мүмкін. Аталған азаматтарға қа-былдау-тарату орындары-нан шыққанынан кейін құ-жаттарын қалпына келтіру үшін тетігін құру қажет.

ҚР ІІМ үшін: - Қызметкерлер арасын-

да ҰАТ қызметі, оның уә-кілеттіліктері, мақсаттары және міндеттері туралы тұрақты ақпараттық жұ-мысын жалғастыру;

- Қабылдау-тарату орындарының орналас-қан ғимараттардың техни-калық жағдайына талдау жүргізу;

- Қарапайым гигиеналық нормаларға сәйкес келмей-тін мекемелерді жабу және (бірінші кезекте) олардың жөндеу немесе жаңа ғима-раттарды салу үшін қаржы-

лық қаражаттарын бөлу;- Штатқа осылайша кез

келген уақытта дәрігерге қолжетімділік жағдайла-рын туғызып, дәрігерді то-лық еңбекақыға қабылдау мүмкіндігін қарастыру;

- ҚТО қызметкерлерін әлеуметтік сақтандыру жү-йесін енгізу қажет;

- Қоғамнан уақытша оқшаулау орындарында өздерінің құқықтары мен мүдделерінің бұзылуына арналған шағымдарымен жүгіну тетігін әзірлеу және енгізу;

- Қабылдау-тарату орындары қызметкерле-рінің еңбек жағдайларын және әлеуметтік қорғал-ғандығын жақсартуға на-зар аудару.

Өңірлік ІІД үшін: - ҰАТ қызметі туралы,

қабылдау-тарату орында-рында отырған адамдар-дың құқықтары және мін-деттері туралы ақпараттық стендтерді қайта қарасты-ру және жаңарту;

- Кезекшілер үшін ба-қылаудың бейне ақпарат-


тарын алу бойынша жағ-дайларын жасау. Қазіргі уақытта осындай ақпарат тікелей орталық пунктке келіп түседі, ал осыдан ке-йін қажеттілік жағдайында кезекшіге келіп түседі;

- Екі тілде – қазақ, орыс тілдерінде шағымдарды, өтініштерді жазудың мы-салдарымен стендтер-де немесе камералардың есіктерінде құқықтық ақ-параттарды орналастыру. Камераларда шағымдарды беру тәртібі туралы және құқық қорғау ұйымдары-ның мекенжайларымен ақпаратын орналастыру, ҚР Конституциясының 20-бабы, 2-тармағына сәйкес ұлттық құқық қорғау инс-титуттарына өтініштердің үлгілерін тіркеп қосу;

- Медициналық қызмет көрсетуге арналған қаржы-ландыруды ұлғайту мүм-кіндігін қарастыру;

- Төсек-орын тысын жеткізуге (сатып алуға) ар-налған тендерлерді өткізу кезінде төсек-орын жаб-дықтарының, әсіресе мат-растардың сапасына назар

аудару.

Арнаулы қабылдау орны – ішкі істер органдарының әкімшілік қамауға алын-ған адамдарды қабылдау-ға және ұстауға арналған арнаулы мекемесі. Арнау-лы қабылдау орындарына әкімшілік қамауға алынған адамдарды орналастыру судьяның оларды қамауға алу туралы қаулысының негізінде іске асырылады – әкімшілік қамауға алын-ған адамдарды қабылдау және ұстауға арналған ішкі істер органдардың арнау-лы мекемелері. Әкімшілік қамауға алынған адам-дарды арнаулы қабылдау орындарына орналастыру, судьяның оларды қамауға алу туралы қаулысының негізінде іске асырылады. Арнаулы қабылдау орын-дарында тәуліктік кезек-шілікті қамтамасыз ететін және ұсталушы адамдар-дың мекемеден тыс өздігі-нен кету мүмкіндігін жоққа шығаратын режимі орна-тылады.


Полиция учаскелеріҰАТ барлық топтары ҚР

ІІМ әртүрлі облыстардың ішкі істер департаментте-рінің полиция учаскелерін кедергісіз баруға арналған рұқсатына ие болған жоқ. Сондықтан олардағы жағ-дайды адамның ар-намы-сы тиіспеушілігінің конс-титуциялық қағидасының бұзушылығын болдырмау стандарттарына сәйкес-тілік көзқарасы бойынша бағалау күрделі. Дегенмен, қазірдің өзінде таңдау-лы барулар негізінде, по-лиция қызметкерлерінің, ауылдық жерлердегі және облыстық, аудандық ма-ңыздылықтағы қалалар-дағы полиция бөлімдерінің материалдық-техникалық қамтамасыз етілуінің кем-шіліктері туралы айтуға болады.

Полиция учаскелерінің жеке құрамының Қазақ-стан Республикасындағы ҰАТ қызметі туралы хабар-дарлығын және ҰАТ қаты-сушыларына өздерінің мін-деттерін орындауы үшін кедергісіз қолжетімділігін

қамтамасыз етуді атап өту-ді қажет деп санаймыз.

Тұжырымдар мен ұсынымдар:

Қарастырылып отырған кезеңде ҚР ІІМ мекеме-лерін аралаған ҰАТ қаты-сушыларының тұжырым-дары мен ұсынымдары Қазақстан Республикасы-ның қолданыстағы заң-намасының нормалары-на негізделген. Сонымен қоса ведомстволық заңға қосымша актілеріне. Сон-дай-ақ осы мекемелерде-гі жағдайды бағалау үшін Қамаудағы адамдармен қарым-қатынастың ең тө-менгі стандарттық ереже-лері пайдаланылды (бұдан әрі МСЕ немесе Мандела қағидалары).

ҰАТ қатысушыларының ұсынымдары тұрғын үй-жайлардың, санитарлық-гигиеналық жағдайлар-дың, медициналық қызмет көрсетудің, тамақтандыру талаптарының, спортпен шұғылдану және сырт-қы әлеммен байланысына арналған жағдайлардың


(БАҚ-на қолжетімділігі, кездесулер, телефон арқы-лы сөйлесу) ведомстволық нормативтерге және МСЕ (Мандела қағидаларына) сәйкессіздігін жою бойын-ша ІІМ басшылығына және арнаулы мекеме әкімшілі-гіне нақты ұсынысы болып табылады. Осындай ұсы-ныстардың жинағы заң-мен қарастырылған про-курорлық жауап қайтару шараларын қабылдау үшін ҚР Бас прокуратура қыз-меткерлерімен бақылауға алынуы керек.

Осы баяндамада адам-ның ар-намысының тиіс-пеушілігіне және қатал қа-рау, жазалау жағдайларын болдырмау, сонымен қатар ҚР ІІМ мекемелеріндегі азаптауларды болдырмау-ға тікелей қатысты кейбір ұсынымдарды көрсету ке-рек.

Біріншіден, ҚР Ішкі іс-тер министріне 2018 жылы күзетте ұсталушы адамдардың құқықтарын қамтамасыз ететін нор-маларға сәйкес келтіру пайдаланылатын ғима-

раттардың конструктивтік ерекшеліктерінің кесірі-нен мүмкін болып табыл-майтын мекемелерді жабу және қайта бейіндеу бо-йынша қадамдық шарала-рын (бағдарлама жобасын) әзірлеу. Шаралардың ара-сында мекемелерді, соны-мен қоса пайдаланылуы осындай мекемелерге ор-наластыруға жатқызыла-тын адамдардың аз санына байланысты мақсатсыз бо-латын мекемелерді кезең-кезеңмен жабу, сонымен қатар пайдаланылуы ол жерлерде адамдарды ұс-тауға арналған жағдайлар-дың жоқтығынан мүмкін болмайтын ММ-ге арнал-ған жаңа ғимарттарды салу жоспарын қарастыру;

Екіншіден, Қазақстан Республикасының Ішкі Іс-тер Министрлігіне ҚР Адам құқықтары жөніндегі өкіл-ді қабылданған шаралар туралы міндетті ақпарат-тандырумен 2017 жылы орындалған бару нәтиже-лері бойынша ҰАТ қаты-сушыларының ұсынымда-рында көрсетілген арнаулы


мекемелердегі медицина-лық қызмет көрсету, сани-тария және гигиена мәсе-лелерін ерекше бақылауға алу;

Үшіншіден, сыртқы пе-риметрді күзету және алып жүруді іске асыра-тын, сонымен қатар бақы-лаушылардың міндеттерін орындайтын ҚР ІІМ ішкі әсердің жеке құрамымен, жазалауды орындайтын мекемелердің және тер-геу изоляторларының қыз-меткерлерімен, ОСУ және К қызметкерлерімен ұрыс және қызметтік дайын-дау бойынша сабақтарды өткізу аясында – тұрақты негізде ҰАТ туралы норма-тивтік-құқықтық актілерді, күзетте ұстау талаптары-ның халықаралық және ұлттық стандарттарын, со-нымен қатар қылмыстық заң нормаларын және азап-тауды болдырмау және адамның ар-намысының тиіспеушілігіне қатысты басқа да мәселелерді зерт-теу бойынша сабақтарды өткізу.

Төртіншіден, Қазақстан

Республикасының Бас про-куратурасына және оның бөлімшелеріне – ҰАТ қа-тысушыларымен, рес-публикалық және өңірлік деңгейдегі ҰАТ Үйлестіру Кеңесінің мүшелерімен, сонымен қоса мемлекет-тік мекемелердің және ведомстволардың басшы-ларын шақырумен, ұсы-нымдарды талқылау және жұмыс тәртібінде мәселе-лерді шешу үшін жұмыс-тық кездесулерді өткізу.

Бесіншіден, ҰАТ Үйлес-тіру Кеңесіне тәжірибемен алмасу, ҰАТ қатысушыла-рының біліктілігін арттыру, әртүрлі ведомство меке-мелерін алдағы баруға да-йындық деңгейін арттыру және ҰАТ жұмысын Қазақ-стан Республикасының бү-кіл аумағындағы бірыңғай стандартқа сәйкес келтіру үшін ҰАТ өңірлік топтары-ның басшыларымен бірге жыл сайынғы секциялық кездесу-кеңестерді және кеңестерді ұйымдастыруы қажет.

5


ҚР ҰҚК-не ведомстволық бағынысты мекемелерде ұсталатын адамдардың жағдайы

Дайындаған: Рахимбердин Қуат Қажымұқанұлы 5


Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комите-тінің мемлекеттік мекеме-лер Тізіміне сәйкес, елде Астана, Алматы, Қараған-ды және Шымкент қалала-рында төрт тергеу изоля-торлары жұмыс істейді.

2017 жылғы қаңтардан бастап желтоқсан айына дейінгі кезеңде, ҰАТ қаты-сушыларымен Қазақстан Республикасы ҰҚК тергеу изоляторларына 5 бару са-пары іске асырылды, олар-дың арасында кезеңдік, аралық барулар орын алды.

1) 24.01.2017 ж. – ОҚО ҰҚК ТИЗО, аралық алдын алу барулар;

2) 07.03.2017 ж. - Ас-тана қ. ҰҚК ТИЗО, кезеңдік алдын алу баруы;

3) 21.04.2017 ж. – Қа-рағанды облысы ҰҚК ТИЗО, аралық алдын алу баруы;

4) 13.09.2017 ж. – Ал-маты қ. және Алматы об-лысының ҰҚК ТИЗО;

5) 23.11.2017 ж. – Қа-рағанды облысы ҰҚК ТИЗО, аралық алдын алу баруы.

Алматы, Қарағанды, Шымкент қалаларындағы ҚР ҰҚК тергеу изолятор-лары жертөле немесе жар-

тылай жертөле үй-жайла-рында орналасқан, Алматы қаласындағы ТИЗО 1936 жылы салынған ғимаратта орналасқан. Астана қала-сындағы ҰҚК ТИЗО 1975 жылы салынған, бейім-делген үй-жайда орналас-қан, ол жерде 2016 жылғы желтоқсанда күрделі жөн-деу жүргізілді (сантехни-касы ауыстырылды, лино-леум төселді, қабырғалары боялды).

Алматы және Алматы облысындағы ҰАТ қатысу-шылары, Алматы қаласын-дағы ҰҚКД ТИ-да – «ка-мераларда шұңғылшалар және санитарлық торап-тары жоқ, күдіктілер мен айыпталушылар күніне екі рет әжетханаға және гигие-налық рәсімдерге шығары-лады (жуыну, тістерін та-зарту); дәретке отыру үшін 2 пластик шелектен бері-леді»; «камералардағы кә-різ жүйесінің жоқтығынан жағымсыз иіссіз сезінді»; «жалпы әжетхана шымыл-дықтармен бөлінбеген»; «душ қабылдау кабинасын-дағы кафель ауыстыруды талап ететінін» атап өтті.

Алматы қаласындағы


ҰАТ қатысушылар тобы, тергеудегі-қамауға алын-ғандардың туыстары жеке қаражаттарының есебінен ТИЗО-на биоәжетханала-рын сатып алуға дайын екендігін атап отыр, бірақ мекеме әкімшілігі әзірше осындай көмектен бас тар-тып отыр. Ең болмағанда камераларда ішінара биоә-жетханалардың болуы арнаулы контингентпен табиғи мұқтаждықтарын орындау проблемасын шеше алатын еді.

ҚР заңнамасына сәйкес, күдіктілер мен айыпталу-шылар бір адамға кемінде екі жарым шаршы метр са-нитарлық алаңының нор-масына сәйкес келетін үй-жайларда ұсталуы керек. Астана қаласындағы ҰАТ қатысушылары, «Астана қ. ТИЗО кейбір камерала-рында аталған нормала-ры сақталмайтынын (10,8 камераларда 4 жеке орын бар, тығыздық сезіледі), ҰҚК ТИЗО камераларының алаңдары 6-8 шаршы метр-де артық емес» екендігін атап отыр.

Астана қ. ТИЗО каме-раларында «ҚР ҚН 3.02-

24-2014, 5.4.2.9.2-тармағы сақталмай отыр, оған сәй-кес камералардың барлық жабдықтары (төсек-орын-дар, үстелдер, орындықтар және отырғыштар және т.б.) оларды алдын ала ор-натылған салатын бөлшек-терге пісіру жолымен еден-ге немесе қабырғаларға берік бекітілуі керек. Каме-ра жабдықтарының сүйір бұрыштары жұмырлан-дырылуы керек. Мысалы, отырғыштар сүйір бұрыш-тарына ие және оларды алдын ала орнатылған са-латын бөлшектерге пісіру жолымен еденге бекітіл-меген».

Астана қ. ҰҚК ТИЗО ҚР ҚН 3.02-24-2014, 5.4.2.9.3-5.4.2.9.4 тармақтары сақ-талмайды, оған сәйкес терезе ойығы қарасты-рылмайтын, жүйкесінің ауруы орын алған күдікті-лер, айыпталушылар не-месе сотталғандарды (бұ-зақыларды оқшаулауға арналған камера) уақытша оқшаулауға арналған ка-мералары жабдықталуы керек.

Жалпы алғанда ҚР ҰҚК ТИЗО арнаулы континген-


тін медициналық қамтама-сыз етумен жағдайы ұлттық заңнамаға және қамаудағы адамдармен қарым-қаты-настың халықаралық стан-дарттарына сәйкес келеді. Дегенмен, Астана қ. ҰАТ қатысушылары, Астана қ. ҰҚК ТИЗО-да медицина-лық персоналымен толық-тырылмаған, бұл тергеуде-гі-қамауға алынғандардың аталған мекемедегі білік-ті медициналық көмек-ке қолжетімділігі туралы мәселесіне күмән келтіріп отыр. Астана қ. ҰАТ қаты-сушыларының есебіне сәй-кес, «5-ші камерада тергеу-дегі-қамауға алынған отыр, оның сөзінше созылмалы гепатитке шалдыққан, қа-жетті дәрі-дәрмектерін туыстарынан алады. Оның айтуынша ҰҚК ТИЗО тиіс-ті дәрілердің қымбат баға-сына байланысты емдеуін алуға қолғабыс етпейді. Десекте ДМ №92 Бұйры-ғының 3-бөліміне сәйкес, созылмалы вирустық В ге-патитін емдеуді тегін ме-дициналық көмектің ке-пілденген көлемі аясында іске асыруға болады». ҚР ҰҚК медицина қызметінің

басшылығына аталған жағ-дайға назар аудару керек.

ҚР ҰҚК ешбір ТИЗО-да мүмкіндіктері шектелген адамдарға арналған тиісті жағдайлары жасалмаған. ҚР ҰҚК ТИЗО тергеудегі-қамауға алынғандардың мекендеу, әлеуметтік және медициналық қолдау жағ-дайларын жақсарту үшін: 1) санитарлық тораптарды арбадағы мүгедектерге ар-налған тұтқалары бар шұң-ғылшалар және унтиаздар-мен жабдықтау, жекешелік жағдайларымен қамта-масыз ету; 2) душ қабыл-дау бөлмелерін сотталған мүгедектерге арналған икемді құбыршектері және отырғыштары бар жеке орындармен жабдықтау; 3) серуендеу ауласына қозға-луы үшін жайпақ көлбеулі алаңдарын құру және ор-нату, яғни, тергеудегі-қа-мауға алынғандар арасын-да шектеулі мүмкіндіктері бар адамдар үшін кедергі-сіз ортасын құру.

ҰАТ қатысушылары-ның қадағалауы бойынша Алматы қ. ҰҚК ТИЗО-да серуендеудің рұқсат етіл-ген 1 сағатының орнына,


тергеудегі-қамауға алын-ғандар тек қана 25-30 ми-нут ішінде серуендеуін іске асырады. ТИЗО әкімшілігі бұны мекене ғимаратының ескірген және тергеудегі-қамауға алынғандар үшін бір сағаттық серуендеуді ұйымдастыруға арналған серуендеу аулаларының жеткіліксіздігімен түсінді-реді.

Астана қ. және Қараған-ды облысының ҰАТ қаты-сушылары, тергеудегі-қа-мауға алынғандардың ҰҚК ТИЗО аумақтық прокура-туралардың қызметкерле-рі сирек келетінін, сонымен қатар арнаулы контин-гентті жеке қабылдауын сирек өткізетініне шағым-данғандығын атап отыр. Мысалы Астана қ. ТИЗО «тергеудегі-қамауға алын-ған Р.С. Ахановтың сөзінше (тегі және аты жөні аталған адамның рұқсатымен жа-зылған) оның күзетте болу сәтінен бастап, екі жарым айдан астам уақыт ішінде ҰҚК ТИЗО-да прокурор-лар тарапынан тексерістер және/немесе қадағалау фактілері болған жоқ, ол прокурорларды көрмеген».

Осылайша, ҚР Бас проку-ратурасының басшылығы-на аталған жағдайға наза-рын аударуы және қысқа уақытта прокуратура қыз-меткерлерімен тергеудегі-қамауға алынғандарды қа-былдауын жүргізуі керек.

ҚР ҰҚК ТИЗО-ғы жағдай бойынша ҰАТ қатысушы-лары есептеріне жүргізіл-ген талдауы көрсеткендей, 2015, 2016 жылдар үшін Шоғырландырылған баян-дамаларында бекітілген келесі ұсынымдары орын-далуынсыз қалды:

1) ТИЗО камераларын жертөле немесе жартылай жертөле үй-жайларынан қамаудағы адамдармен қарым-қатынасқа қатысты БҰҰ Ең төменгі стандарт-тық ережелеріне («Нель-сон Мандела қағидалары») және ҚР ұлттық заңнама-сына сәйкес келетін типтік ғимарттарға шығару:

2) Тергеудегі-қамауға алынғандарды ұстау жағ-дайларын және оланды санитарлық-гигиеналық қамтамасыз етумен проб-лемалардың болуын еске-ре отырып, ҚР ҰҚК ТИЗО күрделі жөндеу, олардың


үй-жайларын мүмкіндігі шектеулі адамдарды ұстау-дың қажетті жағдайларын қамтамасыз етіп, тиісті са-нитарлық күйіне келтіру үшін ресурстарын қарасты-ру;

3) Мүмкіндіктері шек-теулі адамдар үшін кедер-гісіз ортасын қамтамасыз ету (әжетханаларды тұтқа-лармен, душ қабылдайтын бөлмелерді икемді құбыр-шектермен және отырғыш-тармен және т.б. жабдық-тау);

4) Астана қ. ҚР ҰҚК ТИ камераларын алаңдарын минималды стандарттарға сәйкес келтіру үшін қайта-дан жабдықтау (1 адамға 2,5 шаршы метр);

5) Тергеудегі-қамау-ға алынғанның Алматы қ. ТИЗО-ғы күн сайынғы бір сағаттық серуендеу құқы-ғының сақталуын қамтама-сыз ету;

6) Спорттық залдарын құру немесе серуендеу ау-лаларын спорттық құрал-сайманмен жабдықтау;

7) ТИЗО қызметкерле-рінің штатына арнаулы кон-тингентімен, сол сияқты мекеме қызметкерлерімен

жұмысы үшін психологты қосу;

8) ҚР ҰҚК ТИЗО қыз-меткерлерін дайындау және кәсіптік қайта даяр-лаудың оқыту процесіне «Нельсон Мандела қағи-даларының», БҰҰ азаптау-ға және басқа да адамның ар-намысын қорлайтын қарым-қатынас және жа-залау шараларына қарсы Конвенциясының, азаптау-ларды және ар-намысты қорлайтын қарым-қатынас және жазалау және басқа да адамның құқықтарын іргелі бұзатын шаралар-ды болдырмаумен байла-нысты ҰАТ туралы ұлттық заңнама ұсынымдарын зерттеу бойынша арнайы курстарын енгізу;

9) Қоғамдық бақылау-ды іске асыру процесінде ҚР ҰҚК ТИЗО қызметкер-лері мен ҰАТ қатысушыла-рының тиімді өзара әрекет-тесуі бойынша тренингтік форматтағы оқытушы се-минарларды өткізу тәжіри-бесін қалыптастыру.


Қорғаныс министрлігіне ведомстволық бағынысты мекемелерде ұсталатын адамдардың жағдайы Дайындаған: Ыбыраева Анар Нұрлыбайқызы

6


«Әскери полиция орган-дары туралы» ҚР Заңының 5-бабының 7-тармағына сәйкес, 16 міндеттің бірі «заңнамада көзделген жағ-дайларда әскери қызмет-шілерді гауптвахтаға жабу арқылы ұстауды орындау, сондай-ақ әкімшілік қамау-ға алу түріндегі әкімшілік жазаны орындау» болып табылады.

ҰАТ алты тобы 7 қалада 8 рет баруды жүзеге асыр-ған: Ақтөбе, Алматы, Ас-тана, Қарағанды, Семей, Талдықорған, Шымкент, олардың ішінде Қарағанды қаласында – бір мекемеге 4 ай аралығымен екі рет, Ал-маты қаласы және Алматы облысы бойынша ҰАТ тобы – Талдықорған және Алма-ты қалаларындағы гаупт-вахталарда болған.

«ҚР Қарулы күштерінің әскери полиция бас басқар-масы» РММ гауптвахтала-рының атаулары:

1. Қарағанды қаласында – Қарағанды гарнизоны әскери полиция бөлімінің гауптвах-тасы

2. Ақтөбе қаласында –

Ақтөбе гарнизоны әскери полиция гауптвахтасы

3. Талдықорған қаласын-да – Талдықорған гарнизоны әскери полиция бөлімінің гауптвахтасы

4. Шымкент қаласында – Шымкент гарнизоны әске-ри полиция гауптвахтасы

5. Астана қаласында – Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігінің «Ақмола өңірлік гарнизоны-ның әскери полиция бөлімі» РММ гауптвахтасы

6. Семей қаласында – Семей өңірлік гарнизонының әскери полиция гауптвах-тасы

7. Алматы қаласында – Алматы өңірлік гарнизоны әскери полиция бөлімінің гауптвахтасы.

Гауптвахталардың қыз-меті келесі негізгі құқық-тық актілермен регламент-телген:

1. Тұтқындармен жұмыс істеудің ең аз стандартты қағидалары (1955 жыл-ғы 30 тамызда БҰҰ-ның қылмыскерліктің алдын алу және құқық бұзушылар-мен жұмыс істеу жөніндегі


бірінші конгресінде қабыл-данған, 1957 жылғы 31 шілдеде 994-ші пленарлық отырыста Экономикалық және Әлеуметтік Кеңесте мақұлданған).

2. «Әскери полиция ор-гандары туралы» ҚР Заңы (2017 жылғы 03 шілдедегі өзгерістерімен және то-лықтыруларымен).

3. «Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қам-тамасыз ететін арнаулы мекемелерде ұстау тәр-тібі мен шарттары тура-лы» ҚР Заңы (2017 жылғы 11 шілдедегі өзгерістерімен және толықтыруларымен).

4. «Діни қызмет және діни бірлестіктер тура-лы» ҚР Заңы (2016 жылғы 22 желтоқсандағы өзгеріс-терімен және толықтыру-ларымен).

5. «Қазақстан Республи-касы Қарулы Күштерінің, басқа да әскерлері мен әскери құралымдарының жалпыәскери жарғыларын бекіту туралы» ҚР Прези-дентінің 2007 жылғы 5 шілдедегі № 364 Жарлығы (2017 жылғы 05 мамырдағы

өзгерістерімен).6. «Сотталған әскери

қызметшілердің қылмыс-тық жазаларын өтеу ере-жесін бекіту және күшіне енгізу туралы» ҚР Қорғаныс министрінің 2000 жылғы 3 шілдедегі № 182 бұйрығы (ҚР Қорғаныс министрінің 2003 жылғы 6 қарашадағы № 378 бұйрығымен енгізіл-ген өзгерістерімен).

7. «Қазақстан Респуб-ликасы Қарулы Күштерінің әскери полиция органдары-ның гауптвахтасындағы ішкі тәртіптеме және онда күдіктілер мен айыпталу-шыларды ұстау тәртібі қа-ғидаларын бекіту туралы» ҚР Қорғаныс министрінің 2017 жылғы 20 шілдедегі № 366 бұйрығы, ҚР Әділет министрлігінде 2017 жылғы 23 тамызда № 15526 болып тіркелген.

8. «Әскери қызметшілер-дің Қазақстан Республика-сы Қарулы Күштері әскери полиция органдарының гауптвахтасында әкімшілік қамауды өтеу қағидаларын бекіту туралы» ҚР Қор-ғаныс министрінің 2017


жылғы 20 шілдедегі № 368 бұйрығы.

9. ҚР Қорғаныс минист-рінің 2012 жылғы 13 жел-тоқсандағы № 972 бұйрығы (күшін жойған).

10. ҚР Қорғаныс минист-рінің 2014 жылғы 19 ақпан-дағы № 68 бұйрығы (күшін жойған) және басқалары.

Кейбір гауптвахталар әскери гарнизон кешені-нің бөлігі болып табылады (мысалы, Семей қаласын-да). Басқалары бөлек ғима-раттарда (Астана қаласын-дағыдай) орналасқан.

Гауптвахталар ғимарат-тарының салынған жылда-ры: 1938 (Семей қ.); 1962 (Ақтөбе қ.), 1974 (Астана қ.), 1978 (Қарағанды қ.), 1999 (Талдықорған, Алматы қа-лалары), 2002 (Ақтөбе қ.), 2003 (Шымкент қ.). Астана қаласындағы гауптвахта ғимараты алғашында әске-ри ведомство үшін арнал-маған.

Гауптвахталарда ағымда-ғы («косметикалық») жөн-деу: 2015 ж. (Қарағанды қ.), 2016 ж. (Астана, Шымкент қ.), 2017 ж. (Ақтөбе, Семей,

Ақтөбе қ.), жыл сайын (Ал-маты қ.); күрделі жөндеу – 2014 ж. (Ақтөбе, Талдықор-ған қ.) жүргізілген.

Толтырылу лимиті: 15 адам (Қарағанды, Талды-қорған қ.), 22 (Астана қ.), 26 (Семей қ.), 70/ әкімші-лік блок - 16 (Алматы қ.), Шымкент қаласында ҰАТ тобы көрсетпеген.

Гауптвахталарға барған күндері (Семей қаласын қоспағанда) әскери қыз-метшілер ұсталмаған. Се-мей қаласындағы гауптвах-тада 5 адам болған, оның ішінде 3 шұғыл қызмет жауынгері (Павлодар әске-ри гарнизоны), ҚР ҰҚК ше-кара әскерлерінің Зайсан шекара бөлімінен 1 келі-сімшарт-сержанты, Семей әскери гарнизонының офи-цері. Осыған байланысты, ҰАТ 6 тобына азаптаудан бостандық құқықтарының сақталуын толық көлемде бағалауға мүмкіндік бол-мады.

ҰАТ топтары гауптвахта-ларға барған күнге дейін: 19 адам – 2 офицер және 17 жауынгер (04.07.2017


ж., Қарағанды қ.), 32 (23.11.2017 ж., Қарағанды қ.), 31 (15.09.2017 ж., Аста-на қ.), 23 әкімшілік қамауға алынған әскери қызметші (4 офицер, 2 – келісімшарт-тық қызметтегі, 17 – шұғыл қызметтегі әскери қызмет-ші, 9.06.2017 ж., Шымкент қ.) ұсталған. 2016 жылы Ақтөбе қаласындағы гаупт-вахтада 12 адам (2 офи-цер, 4 келісімшарттағы, 6 жауынгер; ҚМ – 5 адам, ішкі әскерлер – 6, ҰҚК ШҚ – 1) қамауға алынуын өте-ген. Талдықорған, Семей және Алматы қалаларын-дағы ҰАТ топтары мұндай мәліметтерді көрсетпеген.

ҰАТ тобы келген сәтте Семей қаласындағы гаупт-вахтаның штаттық кесте-сіне сәйкес 17 адамнан – «2 адамнан 3 бос қызмет орны» Гауптвахтаның әске-ри қызметшілерінің біреуі - әйел (бірлік бір жарым

жыл бұрын енгізілген), бұл оң практика болып табыла-ды. Алматы қаласында – 1 жауынгер (қарауылшы) бос орны.

Гауптвахталарды мате-риалдық-техникалық қам-тамасыз ету әскери бөлім-дердің қаражаты есебінен жүргізіледі.

ҚР Қорғаныс министрі-нің 2017 жылғы 20 шілде-дегі № 368 бұйрығымен бекітілген Әскери қызмет-шілердің Қазақстан Рес-публикасы Қарулы Күштері әскери полиция органдары-ның гауптвахтасында әкім-шілік қамауды өтеу қағи-даларының 22-тармағына сәйкес, қамауға алынған 1 адам үшін камерадағы тұр-ғын аудан нормасы – 2,5 ш.м., әйелдер үшін – 3 ш.м. ҰАТ топтарында камералар ауданының көлеміне қа-тысты ескертпелер жоқ.

Қарағанды Ақтөбе Талдықорған Астана Семей Алматы Шымкент

Толтырылу лимиті 15 7 15 22 26 70/16 Көрсетілмеген

Камералар саны 8 5 6 10 13 22 10


Гауптвахталарда каме-раларда әр түрлі жабдық бар. Мысалы, Семей қала-сында гауптвахта камера-лары – үстелдермен және «төсек-сәкілермен»; Астана және Шымкент қалаларын-да - тумбочкалармен, киім ілетін ілгіштермен (Астана қаласында – орындықтар-мен, Шымкент қаласында - әйелдерге арналған каме-раларда ғана тумбочкалар-мен) жабдықталған.

Дәлізде Астана қала-сындағы гауптвахтада ұс-талатын адамдардың жеке гигиена заттарын сақтау-ға арналған бөліктері бар ағаш шкафтар бар.

Ақтөбе, Алматы, Қара-ғанды, Талдықорған қала-ларында гауптвахталарда әйелдер үшін – 1, Астана және Шымкент қалаларын-да – 2 камерадан, Семей қаласында – 3 камера.

Астана қаласындағы гауптвахтада офицерлерді, әскери қызметші әйелдер-ді, жауынгерлерді ұстауға арналған камералардың арасында айырмашылық жоқ. Жалғыз айырмашы-

лық - әскери қызметші әйелдерге арналған ка-мералар құлыпталмайды. Қабырғалардың түсіне (дә-лізде – сұр түсті, камера-лардың есіктері қара түс-ті) және табиғи жарықтың жоқтығына байланысты үй-жайдағы атмосфера ауыр.

Алматы қаласында ҰАТ тобы қамауға алынғандар-дың әскери атағы бойынша бөлек ұсталатынын анық-тады; «жеке камерада бір тәуліктен артық мерзім ұс-тауға прокурордың санк-циясымен 1999 жылғы 30 наурыздағы № 353-1 ҚР Заңының 31-бабына сәй-кес гауптвахта бастығының уәжделген қаулысы негі-зінде жол беріледі. Қазіргі уақытта жертөле үй-жайы жұмыс істемейді. Осы күн-ге дейін оны одан әрі пай-далану туралы шешім қа-былданбаған.».

Семей және Алматы қалаларында камералар-дағы едендер – бетон/цемент, бұл халықаралық стандарттар мен ұлттық заңнаманы бұзу болып та-


былады. Семей қаласында 13 камераның 3-уінде тере-зе жоқ.

Қарағанды және Ақтөбе қалаларында ҰАТ топтары-ның есептерінде жалпы үй-жайларды жинау туралы тармақ көрсетілген. Егер Қарағанды қаласындағы гауптвахтада оны штат бо-йынша арнайы бөлінген адам жүзеге асырса, Ақтө-бе қаласында (аптасына бір рет) шығарушының немесе қарауыл бастығы көмек-шісінің (ауысым кезекші-сі) бақылауымен қамауға алынған адамдар жүзеге асырады. Камераларды жи-науды әскери қызметшілер жүргізеді (Қарағанды, Ас-тана, Шымкент қалаларын-да). Үй-жайларды зарарсыз-дандыру – аптасына бір рет (Шымкент қ.), Семей қ. – «Әскери құрылыс» АҚ мен «Профилактикалық зарар-сыздандыру» медицина-лық мекемесі арасындағы 2013 жылғы шартқа сәйкес зарарсыздандыру іс-шара-лары жүргізіледі.

Температуралық режим-нің сақталуын бақылауды

әкімшілік (Семей қ.), гаупт-вахта фельдшері (Шымкент қ.), гауптвахта бойынша ке-зекші және медицина қыз-меткері (Астана қ.) жүзеге асырады. Термометрлер (градусниктер) Қараған-ды, Семей қалаларындағы гауптвахталарда орнатыл-ған. Алматы, Қарағанды қалаларында «темпера-туралық режим тұрақты негізде сақталады, жүзеге асырылады»; «Ақтөбе қа-ласында камералардағы температура +18 градустан төмен болмайтын деңгей-де сақталады; Семей қала-сында 20 градус, Шымкент қаласында 25 градус.

Жеке заттар гауптвахта дәлізіндегі арнайы шкаф-тарда сақталады, шкаф-тардың саны толтырылу лимитіне сәйкес келеді – 15 адамға арналған (Қа-рағанды қ.), тұратын үй-жайлардағы ұйықтайтын орындардың жанындағы тумбаларда сақталады (Ақ-төбе, Астана қалаларында).

Су беру орталықтанды-рылған (Қарағанды, Семей қалалары), жылумен жаб-


дықтау, су құбыры (суық су) және кәріз орталықтан-дырылған (Талдықорған, Астана қалалары), қалалық коммуникация желілеріне қосылған. Ыстық, суық су краннан (Астана, Алматы қалаларында), су жылыту құрылғылары/ электроти-тан арқылы (Семей, талды-қорған қалаларында) келе-ді.

Санторап (дәретхана, жуынатын орын) Қараған-ды, Шымкент (әйелдерге арналған 1 камераны қос-пағанда), Ақтөбе, Семей, Талдықорған қалаларының гауптвахталарындағы ка-мераларда қарастырыл-маған, душ қабылдауға арналған үй-жаймен бірік-тірілген.

«Қажет болған кезде жеткізілгендер дәлізге қыз-меттік дәретханаға шыға-рушылардың алып жүруі-мен шығарылады» (Ақтөбе қаласында 2 санторап), сан-торап «арнайы бөлінген бө-лек үй-жайда орналасқан» (Талдықорған қ.).

Астана қаласындағы гауптвахта камераларын-

дағы сантораптар Генуя ыдысымен жабдықталған (Шымкент қаласында да), «олардың су ағызатын бак-тары дәлізге шығарылған, камерада суды ағызу ағызу багынан қабырға арқылы өткізілген жіппен жүзеге асырылады, бұл гауптвах-та бойынша кезекшіге бак-тағы суды тоқтатып қоюға мүмкіндік береді (дәрет-хана бөлмесінде орынды үнемдеумен түсіндіріледі). Сондай-ақ жарамды краны бар қол жуатын орын да бар».

Дәретхана заттарын сақ-тауға арналған шкафтар дәлізде орналастырылған (Астана, Қарағанды қалала-рында). Дәретхана заттары дәретханаға шығаратын кезде, жуыну үшін жеке бе-ріледі, содан кейін шкафқа қайта қойылады (Астана, Алматы қалалары). «Қа-мауға алынғандарға жуы-натын заттар берілмейді, Шымкент қаласындағы гауптвахта қызметкерле-рінің сөзі бойынша, Қазақ-стан Республикасы Қор-ғаныс министрінің 2012


жылғы 13 желтоқсандағы № 972 бұйрығымен (күшін жойған) бекітілген Қазақ-стан Республикасы Қарулы Күштерінің әскери полиция гауптвахталарының ішкі тәртіп ережелеріне сәйкес, қамауға алынғандар оларға өздерінің гигиеналық және жуынатын заттарымен тү-седі. Жуынатын заттарды сатып алуға мүмкіндік бол-маған жағдайда, оларды қамауға алынғандар қыз-метін өтеп жатқан әскери бөлім қамтамасыз етеді. Гигиеналық төсемдер Жар-ғыда қарастырылмаған».

Санитариялық торап айыпталушылар мен ұс-талғандарға арналған, екі адамдық душпен (бір ка-бина), қол жуатын орын-дармен, дәретханамен жабдықталған (Семей қ.). қол жуатын орындар, қор-шаулары бар 6 дәретхана – таза, зарарсыздандыру заттарының саны жеткілік-ті (Алматы қ.).

Әскери қызметшілер гауптвахтаға келесі құжат-тары болған кезде орналас-тырылады: ұстау хаттама-

сы, сотпен санкцияланған тергеуші, анықтаушы хат-тамасы, немесе қамауға алу түріндегі жаза шарасын таңдау туралы сот қаулы-сы, өкімнің көшірмесі, оны орындау туралы өкім және әскери-дәрігерлік комис-сияның денсаулығының жағдайы бойынша әскери қызметке жарамдылығы туралы қорытындысы-ның көшірмесі (Шымкент қ.). Қарағанды қаласын-да гауптвахтаға қабылдау санитариялық өткізу қа-ғидаты бойынша жүзеге асырылмайды. Барлық кел-гендер душқа түседі және оларды фельдшер тексере-ді. Жуыну кестесі бекітіл-ген (Қарағанды қ.).

Жуыну – аптасына бір (Талдықорған, Алматы, Шымкент қалаларында; Ақтөбе қаласында – мон-шаға апарылады), немесе 2 рет 15 минуттан (Астана қаласында). Қажет болған кезде әйелдердің душ қа-былдауға, жеке киімдерін жууға мүмкіндігі бар. Жуы-натын бөлмеде жеке киім-дерін ілуге арналған ілгіш


бар (Қарағанды қаласында).Шымкент қаласында

басқа өңірлермен салыс-тырғанда – «екі араластыр-ғышы мен бір жарғышы бар кафель төселген». Алматы қаласымен салыстырғанда, Талдықорған қаласында-ғы гауптвахтада жуынатын кабиналарда резеңке тө-сеніштер жоқ. Жуынатын бөлмеде екі араластырғы-шы бар кафель төселген, бірақ жарғышы біреу. Жуы-натын тіреулер арасында қоршаулар жоқ (Шымкент қ.).

Моншада жуынатын күн-дері іш киімдерді және тө-сек орын тыстарын ауысты-ру, сондай-ақ гауптвахтаға орналастырылған әскери қызметшілерді медицина-лық тексеру жүзеге асыры-лады (Алматы қ.).

Төсек орын тыстары таза, аптасына бір рет ауыс-тырылады (Қарағанды, Ас-тана, Ақтөбе қалаларында), олар әскери бөлімдерден алынады (Қарағанды қ.), қойма типіндегі үй-жайлар-да (Астана, Семей, Шым-кент қалалары) немесе ар-

найы шкафтарда (Ақтөбе қ.) сақталады. Кір жуу әске-ри бөлімнің/гарнизонның монша-кір жуу кешенінде жүргізіледі. Моншаға тү-сетін күндері іш киімдер және төсек орын тыстары ауыстырылады, сондай-ақ медициналық тексеру жүр-гізіледі (Шымкент, Семей қалалары)

Қарағанды және Шым-кент қалаларында үй-жай-лардағы жарық жеткілікті. Басқа қалаларда – жоқ, се-бебі «өлшемдері кішкентай терезелер төбенің астынан орналасқан, тор салынған, кейбір жағдайларда терезе-лер ішінен қол жеткізілмей, сыртынан ғана ашылады». Осылайша, әрбір камерада қорғалған плафондар орна-тылған, барлық камералар-да өлшемі 40х60 см терезе-лерге тор салынған (Ақтөбе қ.); камераларда – төбенің астынан орналасқан екі шағын терезеден бар, тор салынған (Астана қ.); ша-ғын терезелер қабырға-ның үстіңгі жақ бөлігінде орналасқан, табиғи және жасанды жарық жеткіліксіз


(Семей қ.); табиғи жарық кітап оқу үшін жеткіліксіз; мекеме басшылығының ай-туы бойынша, жақын арада болған СЭС-тің тексеру нә-тижелері бойынша камера-лардағы жарық бойынша ескертпелер айтылмаған; өлшемдері бекітілген нор-мативтік құжаттың/бұй-рықтың болмауына байла-нысты, терезе ойықтарын ұлғайту немесе торларды ауыстыру мүмкін емес (Ал-маты қ.); терезе «жабық типті, бекітілген, ашу ме-ханизмі жоқ, 5-5 см ұсақ ұяшықты арматураланған тор орнатылған, терезе қол жеткізу мүмкін емес» (Талдықорған қ.); «түнгі уақытта барлық камера-лар жарықтандырылады, терезелерінің өлшемдері қалыпты желдету және ка-мераларды жарықтандыру үшін жеткілікті, торлар ка-мералардың ішкі жағынан орнатылған» (Шымкент қ.).

Мәжбүрлі желдету Қа-рағанды, Алматы қалала-рында бар. Желдету та-биғи - өтпелі, серуендау кезінде (Қарағанды, Шым-

кент қалалары) немесе те-резе арқылы (Талдықорған қ.); терезе желдеткіштері сыртынан ашылатындық-тан камераларды ішінен желдетуге қолжетімділік жоқ, таза ауаға қолжетімді-лік жоқ, камераларда ағын-ды-сорғылы желдету қа-растырылмаған (Ақтөбе қ.); желдету пассивті ауа өткізу болып келеді, жеткіліксіз (2016 жылы өткізілген). (Ас-тана қ.).

Ауыз суға қол жеткізу: камераларда шелек (Тал-дықорған қ.); қайнатылған суы бар бак бар, бір адамға күніне 2 стақаннан есептел-ген (Алматы қ.); ауыз суға арналған мырышталған қабырғалы бак (Шымкент қ.); құмыра және стақандар (Семей қ.); қамауға алын-ғандардың болмауына байланысты, суға арналған ыдыс пен стақандар тамақ дайындайтын бөлмеде болды (Ақтөбе қ.).

Тамақтану шарттары. Гауптвахталарда қамауға алынғандардың болмауы-на байланысты (Семей қа-ласын қоспағанда) тамақ


сапасын тексеру мүмкін болмады.

Тәулігіне 1 адамға арнал-ған №1 норма «Жалпыәс-кери паек» есебінен ұста-латын адамдардың саны бойынша үш рет ыстық та-мақпен тамақтандыру қам-тамасыз етіледі. Қарағанды қаласындағы гауптвахтада тамақ дайындалады. Басқа өңірлерде тамақ жеткізіле-ді: талдықорған қаласында әскери бөлімнен (Ақтөбе қаласында «Достық» ЖК жұмыскерлері дайындай-ды); термостармен, «Ел-Ор-да Астана» ЖШС дайын-дайды (Астана, Шымкент қалалары); «ТОО Апрель» ЖК 1300 теңге сомасына (Семей қ.), сондай-ақ ә/б арқылы. Ас мәзірі әскери бөлімде (Талдықорған қ.).

Бір адамға арналған тәу-ліктік тамақтану нормасы 1225 теңгені құрайды, ас мәзірін гауптвахта бастығы бекітеді (Алматы қ.). Алма-ты, Талдықорған қалала-рындағы гауптвахталарда тамақ ішу камераларда жүзеге асырылады. Астана және Шымкент қалаларын-

да тамақ ішуге арналған үй-жай бар (Астана қаласында 10 отыратын орынға арнал-ған).

Тамақ сапасын бақылау-ды уақытша фельдшер (Қа-рағанды қ.), медицина қыз-меткері тамақ ішу кезінде орнында (Талдықорған қ.), сан.нұсқаулық жүргізуші (Шымкент қ.) жүзеге асы-рады. Бракеражды журнал бар, дайын өнім туралы жазба жүргізіледі (Қараған-ды қ.)

Ыдыстарды таратуды, жууды санитариялық кітап-шасы мен рұқсаты бар ар-найы бөлінген қызметкер (штаттық кестеге сәйкес) жүргізеді (Қарағанды қ.). Тарату пластикпен қоршал-ған бөлмеде жүргізіледі, онда тамақ тарату, ыдысты жуу және зарарсызданды-ру үшін жағдай жоқ (Ақтө-бе қ.). Алматы, Астана қа-лаларында тамақ таратуға арналған бөлек бөлмелер бар, тамақты жылыту үшін жағдайлар жасалған. Бар-ған кезде ас мәзірі болмады (Семей қ.).

Ыдыс саны жеткілікті


(Қарағанды, Талдықорған, Алматы, Шымкент, Астана, Семей қалалары). Қамауға алынғандарға тамақ кіш-кентай терезе арқылы бе-ріледі, камераларда орын-дықтар жоқ, сол себепті қамауға алынған адам та-мақты тұрып ішуге мәжбүр болады (Ақтөбе қ.). Астана қаласында ыдыс керамика-лық, Шымкент қаласында тостағандар мен тәрелке-лер металдан, саптыаяқтар пластиктен жасалған.


Басқа өңірлерге қараған-да Қарағанды, Талдықор-ған қалаларындағы гаупт-вахталардың штатында фельдшер бар. Медицина-лық қамтамасыз ету әскери полиция фельдшеріне жүк-телген (Астана, Алматы, Се-мей қалалары).

Қарағанды, Алматы және Семей қалаларында медициналық кабинет бар (Астана қаласындағыдай, 2017 жылы бірінші рет бар-ғаннан кейін жабдықтал-ған). Басқа өңірлерде жоқ. «Фельдшердің кабинеті әс-

кери полицияны техника-лық қамтамасыз ету каби-нетімен бірге орналасқан» (Қарағанды қ.). «Медици-налық кабинет – Семей әскери гарнизоны әкімші-лік үй-жайының жалғыз медициналық объектісі. Күнделікті жұмыс істейтін фельдшерде медициналық препараттардың шектеулі тізімі болды, қажет болған жағдайда медицина қыз-меткерінің қажетті меди-циналық көмекті көрсетуі қиынға соғады» (Семей қ.). Астана қаласындағы гаупт-вахта ғимаратында бөлек медициналық кабинет бол-мады (ҰАТ тобы барғаннан кейін жабдықталды), сон-дықтан гауптвахтаға әске-ри қызметшіні қабылдау кезінде медицина қызмет-кері оны тексеруді ғима-раттың бірінші қабатында-ғы кезекшінің кабинетінде жүргізеді.

ҚР Денсаулық сақтау министрінің 2013 жыл-ғы 26 маусымдағы № 365 бұйрығына сәйкес, же-дел медициналық көмекті және санитариялық көлікті


ұйымдастыру дәрігерінің қобдишасы Талдықорған, Астана, Ақтөбе, Қарағанды қалаларының гауптвахта-ларында болды.

Дәрігерге қабылдауға (медициналық тексерілу) алдын ала жазылу «адам-ның өтініші бойынша қа-рауылдың (ауысым бойын-ша кезекшінің) кезекшілікті қабылдау-тапсыру кезінде және салыстырып тексеруді жүргізу кезінде; камералар-ды күнделікті қарау кезінде, ал қатты ауырған жағдайда гауптвахта қызметкеріне жүгіну арқылы жүргізіледі. Дәрі-дәрмектер медици-на қызметкерінің тағайын-дауы бойынша белгіленген дозада қолхат бойынша әрқайсысына жеке беріле-ді. Сотталғандардың жа-рақат (дене зақымдарын) алған жағдайларын анық-тау мақсатында, гауптвахта қызметкерлері медицина қызметкерінің (фельдшер-дің) қатысуымен күн сайын олардың денесін тексеруді жүргізеді» (Ақтөбе қ.).

Шұғыл жағдайларда гауптвахта бойынша ке-

зекшінің жедел жәрдемді шақыруы көзделген. Меди-циналық тексеру гауптвах-таға орналастыру кезінде де және одан шығару ке-зінде де жүргізіледі (Тал-дықорған, Астана, Алматы, Шымкент қалалары).

Науқастарды қарау жур-налы жүргізіледі. Қызмет-керлердің айтуы бойынша дәрілік препараттардың жетіспеушілігі орын алмай-ды. Медициналық куәлан-дыру Алматы қаласы Түрк-сіб аудандық емханасында жүргізіледі (Алматы қ.).

«Әскери қызметшілер әскери полиция органы-ның медицина қызметке-ріне медициналық көмек-ке күнделікті қарау кезінде жүгінеді. Шұғыл медици-налық көмек қажет болған кезде фельдшер гауптвахта бастығының рұқсатымен қарауылдардың алып жү-руімен қамауға алынған адамды медициналық ме-кемеге жеткізеді. Әскери қызметшіні медициналық мекемеге орналастыру ке-зінде гауптвахта бастығы прокурорға, судьяға және


әскери бөлімнің басшы-лығына дереу хабарлай-ды. Судьяның басқа шеші-мі шығарылмаса, күдікті, айыпталушы сауыққаннан кейін қарауылдың алып жү-руімен қайтадан гауптвах-таға жіберіледі. Гауптвахта-ға орналастырылған әскери қызметшілерге амбулато-риялық көмек гауптвахта камераларында көрсетіле-ді. Дәрі-дәрмектер дәрігер-дің тағайындауы бойынша белгіленген мөлшерде қол-хат бойынша әрқайсысына жеке беріледі. бару кезін-де фельдшер науқастар-ға бару журналын/ ұстал-ғандардың түсу журналын көрсетті. Фельдшердің ай-туы бойынша, гауптвахта-да алғашқы медициналық көмекті көрсетуге қажетті барлық препараттар бар. Дене зақымдары анықтал-ған жағдайда тиісті меди-циналық көмек көрсетіле-ді. Медицина қызметкерін (фельдшерді) тартумен бір тәулік ішінде медициналық куәландыру жүргізіледі, оның нәтижелері гауптвах-таға орналастыруға жата-

тын қамауға алынғанның медициналық кітапша-сында тіркеледі. Қамауға алынғанның жарақат (дене зақымдарын) алуы жағдай-ларын анықтау мақсатында гауптвахта қызметкерлері медицина қызметкерінің (фельдшердің) қатысуымен күн сайын олардың денесін қарауды жүргізеді. Қамауға алынғандардың денесін-де зақымдар анықталған әрбір факт туралы бір тәу-лік ішінде жазбаша түрде прокурорға хабарланады. Қамауға алынған адам гауптвахтаға түскен кезде әкімшілік оған оның құ-қықтары, міндеттері және шектеу құқықтары туралы ақпаратты, сондай-ақ ішкі тәртіп ережелерін жазба-ша түрде қол қойғыза оты-рып танысу үшін ұсынады» (Шымкент қ.).

Медициналық көмекке жүгінуді тіркеу журналда-ры Астана, Шымкент қала-ларында жүргізіледі (нау-қастарды қарау журналы, ұсталғандардың түсуі жур-налы).


Құқықтарды іске асыру. «Заңнамадағы өзгерістерге байланысты айыпталушы әскери қызметшілер уа-қытша орналастыру изо-ляторларында ұсталады; олар кінәлі болып таныл-ған жағдайда түзету ме-кемесіне этаппен жібері-леді. Осыған байланысты, гауптвахтаға әкімшілік іс жүргізу шеңберінде кінәлі болып танылған адамдар орналастырылады. Әскери қызметшілерді гауптвахта-ға жабудың негізгі себеп-тері: бұйрықты орындамау, ашық түрде бағынбау, ке-тіп қалу (ескертусіз әскери бөлімге уақтылы келмеу) болып табылады. Тәртіптік әскери бөлімде ұстау жа-заның негізгі түрлеріне жа-тады және оны орындауды Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі жү-зеге асырады» (Алматы қ.).

Гауптвахтада ұстау уақы-ты қызметтің жалпы мер-зіміне есептелмейді, осы мерзімге ақшалай үлес тө-ленбейді (Астана қ.).

Қарағанды, Ақтөбе, Тал-дықорған, Астана, Алматы,

Шымкент қалаларындағы гауптвахталарда қамауға алынғандардың, соттал-ғандардың болмауына бай-ланысты, әңгімелесу жүргі-зілмеген.

Қамауға алынғандардың құқықтары туралы екі тіл-дегі ақпарат пен күн тәрті-бі бар стендтер Қарағанды, Алматы және Семей қала-ларындағы гауптвахта ка-мераларында бар, фойеде – рұқсат етілген заттар тіз-бесі (Алматы қ.), «құжатта-ма тақтасы» (Талдықорған қ.), қамауға алынғандардың құқықтары мен міндет-тері, ҰАТ туралы ақпарат бар (Шымкент қ.). Камера-ларда гауптвахтаға орна-ластырылған адамдардың құқықтары мен міндет-тері туралы ақпараты бар стендтер жоқ (Астана қ.); ол дәлізде орналасқан (Ақ-төбе қ.).

ҰАТ және басқа да мем-лекеттік құқық қорғау инс-титуттарының қызметі ту-ралы материалдар Семей қаласындағы гауптвахтада бар.

Ұсталғандар/сотталған-


дар үшін күн тәртібінде: түнгі ұйықтау (сегіз сағат-тан кем емес), таңғы және кешкі жуынуға, таңертеңгі қарауға, әскери дайындық бойынша сабаққа, аяқ киім тазалауға және тамақ ішер алдында қол жууға, тамақ ішуге (күніне үш рет), әске-ри қызметшілердің жеке қажеттіліктеріне, күнделік-ті серуендеуге (бір сағаттан кем емес) арналған уақыт қарастырылған. Әкімшілік ұсталған/сотталған адам-дарға: - гауптвахта басты-ғының жеке қабылдауы туралы өтінішпен жүгіну құқығы – тізбесі мен саны заңнамада айқындала-тын киімдер мен заттарды пайдалану құқығы; - бел-гіленген уақытта газеттер мен журнадар оқу құқығы; - гауптвахтада ұстау кезін-де жеке қауіпсіздік; - мате-риалдық-тұрмыстық және медициналық қамтамасыз ету; - түнгі уақытта сегіз сағат ұйықтау; - негізгі жал-пыәскери паек нормасы бойынша тамақпен қамта-масыз ету; - гауптвахтада қызметін атқаратын әске-

ри қызметшілер тарапы-нан сыпайы қарым-қаты-нас; - ұзақтығы бір сағаттан кем болмайтын күнделікті серуендеу берілетінін атап өту қажет. Гауптвахтада ұстау режимін қамтамасыз ету, ондағы ішкі тәртіпті сақтау әскери полицияның және гауптвахтаның лауа-зымды адамдарына жүкте-леді (Шымкент қ.).

Сыртқы әлеммен бай-ланыс. Талдықорған, Ақтө-бе, Астана қалаларындағы гауптвахталарда радио, те-левизор қарастырылмаған. «Гауптвахтада ұстаудың қысқа мерзімімен уәжде-леді, он бес тәулікке дейін» (Талдықорған қ.). Бірақ Ал-маты қаласындағы гаупт-вахтада әрбір камера ди-намигі бар радионүктемен жабдықталған.

Туған-туысқандардан сәлемдемелерді қабылдау күн сайын, кестеге сәйкес, олардың өтініші бойынша жүзеге асырылады (Қара-ғанды қ.). ҰАТ тобы Алматы қаласындағы гауптвахтада инспекция жүргізе отырып, сәлемдемелер алу құқығы-


ның болуы туралы көрсетті, «Талдықорған қаласындағы гауптвахтаға бару туралы есепте «қарастырылмаған». Астана қаласындағы ҰАТ тобының есебінде: «Соңғы 2 жыл ішінде ешкім пайда-ланбаған, қажеттілік бол-маған».

Сонымен қатар, «Адам-дарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелер-де ұстау тәртібі мен шарт-тары туралы» ҚР Заңының 15-бабының 3-тармағымен, сондай-ақ Әскери қызмет-шілердің Қазақстан Рес-публикасы Қарулы Күштері әскери полиция органдары-ның гауптвахтасында әкім-шілік қамауды өтеу қағи-даларын бекіту туралы» ҚР Қорғаныс министрінің 2017 жылғы 20 шілдедегі № 368 бұйрығының 28-30-тар-мақтарымен жөнелтілім-дер мен сәлемдемелерді алу құқығы белгіленген.

Гауптвахтаға жабылған әскери қызметшілердің туыстарымен және бас-қа адамдармен кездесуі гауптвахта қызметкерле-

рінің бақылауымен жүргі-зіледі. Ол үшін БӨП-те са-ңылаулары бар шыныдан жасалған қоршаумен бө-лінген бөлме бар. Қандай да бір заттардың берілуіне жол бермеуге арналған осы қоршау визуалды көру-ге және сөйлесуге кедергі жасамайды. Гауптвахтаға жабылған әскери қызмет-шілермен кездесуге рұқсат алған адамдарға әскери по-лиция органы бастығының немесе оларды алмастыру-шы адамдардың рұқсатын-сыз гауптвахтаға техника-лық байланыс құралдарын, компьютерлерді, кино-, фото- және көбейту аппа-ратурасын кіргізуге және кездесу кезінде пайдалану-ға жол берілмейді. Кездесу мерзімінен бұрын аяқтал-ған жағдайда оның өткізі-луі үшін жауапты гауптвах-та қызметкері гауптвахта бастығына кездесудің тоқтатылу себебін көрсе-те отырып жазбаша түрде баяндайды. Гауптвахтаға жабылған әскери қызмет-шілермен кездесулер қысқа мерзімге тоқтатылған жағ-


дайда (карантинге, ерекше жағдайлар режимінің енгі-зілуіне байланысты), гаупт-вахта бастығы бұл туралы Гауптвахтада заңдылықтың сақталуын қадағалауды жүзеге асыратын прокурор-ға, тиісті сот және тергеу органдарына хабарлайды, әскери полиция органы-ның бақылау-өткізу пунк-тінде хабарлама ілінеді» (Шымкент қ.). Қарағанды, Астана, Алматы, Шымкент қалаларындағы гауптвах-таларда туған-туыстармен кездесу (15 минут) өтініш-тің негізінде, кездесу бөл-месінде, гауптвахта басты-ғы бекіткен кестеге сәйкес көп дегенде кәмелеттік жасқа толған екі адаммен жүзеге асырылады. Астана қаласындағы гауптвахтада туған-туыстармен сөйле-су қоршау (шыны) арқылы жүргізіледі, бөлме үстел-мен және орындықтармен жабдықалған. Семей қала-сында тергеу әрекеттеріне арналған бөлме бар, онда қорғаушымен кездесулер жүзеге асырылуы мүмкін; гауптвахтаны үнемі әскери

прокуратура қызметкер-лері тексеріп отырады, бұл туралы арнайы журналда тиісті жазбалар бар.

Мекеме басшысы түсін-діріп өткендей, туған-туыс-тармен кездесулер сирек орын алады, себебі қамауға алынғандардың өздері ту-ған-туыстарының олардың гауптвахтаға жабылғанда-рын білгендерін қаламай-ды (Алматы қ.).

Хат алмасу, пошталық хабарламаларды, хат-ха-барларды жіберу гаупт-вахта бойынша кезекші ар-қылы мүмкін (Қарағанды қ.). ҚР ҚАК 86-бабының 2-бөліміне сәйкес қамау-ға алынғандарға айына бір рет өз есебінен хаттар мен телеграммаларды алуға және жіберуге рұқсат еті-леді (Ақтөбе қ.). ШҚО бо-йынша ҰАТ тобының есе-бінде: «Белгіленбеген» деп көрсетілген.

Гауптвахтада кітапхана кітаптар мен мерзімдік ба-сылымдарды («Егемен Ка-захстан», «Казахстанская правда» және т.б.) сақтауға арналған шағын шкафта ор-


наластырылады (Қараған-ды қ.); кітаптар, журналдар, әскери жарғы бар (Ақтөбе қ.); «барлығы 4 кітап, жаңа шыққан қазақстандық га-зеттер: Егемен Казахстан, Казахстанская правда, Сар-баз, және Айбын журналы» (Астана қ.); шағын кітапха-на, кітаптар жақсы күйде, газеттер мұқият тігілген («Казахстанская правда», «Егемен Казахстан», Руд-ный Алтай», «Сарбаз» және басқалары) (Семей қ.); «қа-зақ және орыс тілдеріндегі газеттер мен журналдар-ды пайдалану құқығы бар» (Алматы қ.); «мемлекеттік және орыс тілдеріндегі га-зеттер мен журналдарды пайдалану құқығы беріле-ді» (Шымкент қ.).

Қарағанды, Ақтөбе, Тал-дықорған, Семей, Шымкент қалаларындағы ҰАТ топта-ры телефонмен сөйлесу-лер туралы белгілемеген. Астана қаласындағы гаупт-вахтада туған-туыстармен телефон арқылы сөйле-сулер әкімшіліктің рұқса-тымен, ауызша өтініштің негізінде көзделген. «Ұялы

телефондарды пайдалану-ға тыйым салынады». Ерек-ше жағдайларда әкімшілік қамауға алынған адамдар туған-туыстарына қоңырау шалуға рұқсат беру туралы өтінішпен гауптвахта бас-тығына жүгіне алады» (Ал-маты қ.).

Серуендау ауласы екі үй-жайдан тұрады – сот-талғандарға арналған және әкімшілік қамауға алын-ғандарға арналған, онда орындық, аспа орналасқан (Қарағанды қ.). Қарағанды және Астана қалаларында белтемір және қоссырық, Алматы қаласында бел-темір ғана бар. Талдықор-ған, Шымкент қалаларын-да (және басқа өңірлердің гауптвахталарында) спорт мүкәммалы жоқ, аула биік-тігі 3 метр қақпамен қор-шалған, үстіңгі жағынан металл тормен және тіке-нек сыммен жабдықталған.

Ақтөбе, Астана, Шым-кент қалаларында серуен-деу бір сағаттан кем емес (Ақтөбе қаласында – 1,5-2 сағат), камера бойынша, күндізгі уақытта; аяғы ауыр


әскери қызметші әйелдер үшін – 3 сағаттан кем емес.

«Гауптвахта өкілдерінің айтуы бойынша, офицерлер әскери қызметшілерден бөлек ұсталады, серуен-деуге де бөлек шығары-лады. Серуендеу уақытын гауптвахта әкімшілігі ішкі күн тәртібін және ауа райы жағдайларын ескере оты-рып белгілейді. Сотталған адам Қағида талаптарын бұзған жағдайда гуптвах-та бастығының, қарауыл бастығының (ауысым бо-йынша кезекшінің) шешімі бойынша сотталғанның се-руендеуі мерзімінен бұрын тоқтатылуы мүмкін» (Ақтө-бе қ.)

Серуендеу ауласы 10 әс-кери қызметшіге арналған (Семей қ.).

Әскери қызметшілер гауптвахтада ұсталған уа-қытта белгіленген сабақ кестесіне сәйкес өздерінің әскери дайындығын артты-руды жалғастырады. Жат-тығулар алаңда өтеді (Ал-маты қ.).

«Талдықорған қаласын-да гуптвахтаның серуен-

деу ауласында құлыпқа жабылатын тор типіндегі тор салынған үй-жай бар. Алып жүруші адам бұл үй-жайдың аса қызу қамауға алынғандарға арналғанын түсіндіріп өтті. Қамауға алынғандар үшін дене шы-нықтыру сабақтары үшін спортзал етіп жабдық-талған арнайы үй-жай қа-растырылған, онда спорт мүкәммалы мен тренажер-лар бар, үй-жай бөлек ор-наласқан, оған гауптвахта ауласының алаңы арқылы өтуге болады. Ұсталғандар-дың болмауына байланыс-ты, оның шындыққа қан-шалықты сәйкес келетінін және қамауға алынғандар спортзалға кіруге рұқсаты бар не жоқ екенін анықтау мүмкін болмады» (Талды-қорған қ.).

Шағым беру. Қарағанды қаласындағы гауптвахтаға бару нәтижелері бойынша гауптвахтаға жабылған әр адам ондағы ұстау ереже-лерімен және өз құқықта-рымен таныстырылатыны анықталды. Алайда, оның растаулары (журнал, есепке


алу кітабы, қаулы немесе басқасы) туралы айтылмай-ды. Гауптвахталарда ұстал-ғандардың болмауына бай-ланысты, ҰАТ топтарының әскери қызметшілердің өз құқықтарын, шағым беру рәсімін, гауптвахтаға жа-былу себептерін, қамауда ұсталу мерзімінде ақшалай үлестен айырылуы туралы, қамауда ұсталу мерзімінің шұғыл қызметтің жалпы мерзіміне қосылмайтыны туралы білетініне көз жет-кізу мүмкін болмады.

Шағымдар камералар-ды күнделікті қарау кезінде (Алматы, Шымкент қала-лары), бастықтың жеке қа-былдауында болған кезде (Алматы, Шымкент қалала-ры), өтініштер, ұсыныстар кітабында тіркеу (Алматы қаласында 2016 жылдан бері жазба жоқ, Шымкент қ.), прокурорға шағым бе-руге арналған жәшіктер (Талдықорған, Астана, Се-мей, Шымкент қалалары; Алматы қаласында жәшік терезеде жатты), сенім те-лефоны (Алматы қ.) арқы-лы беріледі.

Өтініш берген жағдайда ол гауптвахтаға орналасты-рылған әскери қызметшінің жеке ісінің материалдары-на қосылады (Шымкент қ.).

Шымкент қаласында гауптвахта бастығы гаупт-вахтаға орналастырылған әскери қызметшілердің туған-туыстарын немесе басқа адамдарды жеке қа-былдауды ақпарат қабыр-ғасында орналастырылған кесте бойынша қызметтік кабинетінде жүргізеді.

Алматы, Шымкент қала-ларында гауптвахта әкім-шілігінің айтуы бойынша, ұсталғандардың өтініші бо-йынша оларға қағаз және қалам беріледі.

ҰАТ топтары шағымдар, ұсыныстар тіркемеген.

Алматы қаласында «Қа-ғидаларға» сәйкес нысан бойынша күдіктілер мен айыпталушыларға қатысты жаза қолдану және оларды көтермелеуді есепке алу кітабы болмады; Талды-қорған қаласында «жәшік шағымды берушінің құпия-лылығын қамтамасыз ет-пейді», оны орнату ұсыныл-


ды; Шымкент қаласында мұндай жәшік әскери қыз-метшілер үшін қолжетімсіз орында – БӨП-те орналас-тырылған.

Өз дінін тұту құқы-ғы. «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» 2011 жылғы 11 қазанда-ғы №483-IV ҚР Заңының 3-бабының 6-тармағында: «Әркім діни немесе өзге де нанымдарын ұстануға құ-қылы» делінген.

«Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» 2011 жылғы 11 қазанда-ғы №483-IV ҚР Заңының 7-бабы 3-тармағының 2-тармақшасына сәйкес, құдайға құлшылық етуді, діни жораларды, рәсімдер-ді және (немесе) жиналыс-тарды өткізуге (жасауға), сондай-ақ миссионерлік қызметті жүзеге асыруға Қарулы Күштердің, бас-қа да әскерлер мен әскери құралымдардың, сот және құқық қорғау органдары-ның, қоғамдық қауіпсіз-дікті қамтамасыз етумен, жеке тұлғалардың өмірі мен денсаулығын қорғау-

мен байланысты басқа да қызметтердің аумағында және ғимараттарында жол берілмейді.

«Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» 2011 жылғы 11 қазандағы №483-IV ҚР Заңының 7-ба-бының 4-бөліміне сәйкес, «Қоғамнан уақытша оқшау-лауды қамтамасыз ететін арнайы мекемелерде ұста-латын, жазаны орындай-тын мекемелерде отырған, қарттар мен мүгедектерге арналған интернат-үйлерде әлеуметтік қызмет көрсе-туден өтетін, стационарлық көмек көрсететін денсау-лық сақтау ұйымдарының емделушілері болып табы-латын адамдарға олардың немесе олардың туысқан-дарының тілегі бойынша салт жораларының қажет-тілігі жағдайында Қазақ-стан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен тіркелген діни бірлестіктердің діни қыз-метшілері шақырылады. Бұл ретте, діни жораларды, рәсімдерді және (немесе) жиналыстарды өткізу атал-


ған ұйымдардың қызметіне кедергі кедергі келтірмеу-ге, басқа адамдардың құ-қықтары мен заңды мүдде-лерін бұзбауға тиіс.».

Қарағанды, Ақтөбе, Ас-тана, Семей, Шымкент қалаларындағы гауптвах-таларда діни жораларды өткізуге арналған арнайы үй-жай жоқ; ҰАТ топтары Талдықорған және Алматы қалаларындағы гауптвах-таларға бару нәтижелері бойынша есептерде оны көрсетпеген; Қарағанды қаласында діни жоралар-ды орындарында өткізуге рұқсат етілмейді. Қызмет-керлердің айтуы бойынша, «Қазақстан Республикасы-ның Қарулы Күштерінде діни жораларды өткізуге тыйым салынады» (Ақтө-бе, Талдықорған қалалары). «Гауптвахтаға орналасты-рылған әр адам мекемедегі күн тәртібін бұзбай, өз діні-не құлшылық етуге құқы-лы» (Астана қ.). «Діни қыз-мет және діни бірлестіктер туралы» ҚР Заңымен белгі-ленген шектеулер аясында» (Семей қ.). «Құлшылық ету

мүмкіндігі туралы сұраққа алып жүрушілер олардың мекемесінде, күн тәртібін-де діни құрамдауыштар болжанбайды деп жауап берді» (Алматы қ.). «Гаупт-вахта бастығының міндетін атқарушы К.Г. Затыбеков-тың айтуынша, гауптвах-тада діншіл қамалушылар ұсталмаған» (Шымкент қ.).

Жеке құрам үшін сабақ-тар ӘҚД шеңберінде тұ-рақты негізде жүргізіледі (Қарағанды, Талдықорған қалаларында; Астана қала-сында – «кестеге сәйкес»), басқа есепте: «қарастырыл-маған» делінген (Қараған-ды қ.). Шымкент қаласында ӘҚД кемінде 1 сағат, айына бір рет (Ақтөбе, Шымкент қалаларында) өтеді.

Алматы қаласында ҰАТ тобы гауптвахта қызмет-керлері үшін сабақ өту ту-ралы куәландыратын жаз-балары бар дәптерлердің бар екенін атап көрсеткен.

Қосалқы мәдениеттің көрінуі байқалмайды (Ақ-төбе, Талдықорған, Астана қалаларында).

ҰАТ топтары азаптаулар-


ды анықтамаған. ҰАТ топтарының есеп-

терін талдау нәтижелері бойынша негізгі тұжырым ретінде: гауптвахталарда ұсталатын адамдардың құқықтарын қамтамасыз ету мен сақтау тәсіліндегі практиканың біркелкілігі жоқ: бір өңірде қанда да бір нәрсеге рұқсат етілсе, бас-қа өңірде рұқсат етілмейді (келесі сұрақтарға қатыс-ты көруге болады: радио-нүктелер, сәлемдемелер, діни жоралар, дәрігердің қобдишасы, медициналық кабинет, тамақ дайындау-ға және ішуге арналған жағдайлар, жарық). Осы ретте, алдыңғы шоғырлан-дырылған баяндамаларда өзгермейтін жағдайға баға берілмеген.

ҰАТ топтары келесі қа-лалардағы гауптвахталар-дың әкімшілігіне мынадай ұсынымдар берді:

Қарағанды қаласын-да – 1: Қарағанды гарнизо-ны әскери полициясының гауптвахтасында медици-налық кабинет ұйымдас-тыру және алғашқы меди-

циналық көмек көрсетуге арналған стандартты қоб-диша алу;

Ақтөбе қаласында – 6: құқықтар мен міндеттер туралы ақпаратпен стенд-терді орналастыру; санто-раптар, крандар мен ауыз суға арналған ыдыстар қою; камераларды радио-нүктелермен жабдықтау; ауаның кіруіне кедергі кел-тіретін терезелерді демон-таждау; серуендеу ауласын спорт мүкәммалымен жаб-дықтау; ыдыс-аяқ, ас үй жабдығын алу;

Талдықорған қаласында - 5: гауптвахтаның серуен-деу ауласын ең аз спорт мүкәммалымен (маңдай-шалар, қоссырықтар) жаб-дықтау; камераларда мәж-бүрлі желдетуді орнату; азаптаулардың және басқа, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қор-лайтын әрекеттер мен жаза түрлерінің алдын алу мақ-сатында жеке құраммен профилактикалық әңгіме-лесулерді тұрақты жүргізіп отыру; гауптвахтада ұста-латын адамдар үшін қол-


жетімді орында шағымдар мен ұсыныстарға арналған жәшік орнату, сондай-ақ қамауға алынғандар жел-деткіштерді өздері аша алатындай етіп, камера-лардағы терезелерді қайта жабдықтау;

Астана қаласында – 3: медициналық кабинет-ті жабдықтауға арналған үй-жай бөлу, гауптвахтада адамдар ұсталған кезеңде медицина қызметкерінің мекемеде тәулік бойы бо-луы, медициналық көмек көрсетуі үшін қажетті ме-дициналық, дәрілік заттар-мен қамтамасыз ету; се-руендеу ауласында қоқыс тастайтын жәшіктерді ор-нату; мекеменің кітапхана қорын көркем әдебиетпен, оқулықтармен, ақпараттық ресурстармен қағаз тасы-ғышта толықтыру;

Алматы қаласында – 3: ҚР Қорғаныс министрлі-гіне: халықаралық және ұлттық нормаларға сәйкес, Камерада ұстауға арналған үй-жайлардың стандартта-ры мен өлшемдері туралы бұйрық әзірлеу; гауптвахта

басшылығына: камералар мен дәлізде орнатылған стендтерде ҚР адам құ-қықтары жөніндегі уәкіл-дің, Алматы қаласы және Алматы облысы бойынша ҰАТ қатысушыларының, жоғары тұрған органдар-дың, прокуратура органда-рының телефондары мен мекенжайлары көрсетілген ақпаратты орналастыру; терезелері ішкі аумақты қоршайтын және табиғи жарыққа кедергі келтіре-тін биік қабырғаға шығып тұратын камералардағы та-биғи жарықты күшейту;

Шымкент қаласында – 3: техникалық қорғау құрал-дарын (бейнебақылау ка-мераларын), душ тіреуінде су жарғышты, ұсталатын адамдар үшін қолжетімді жерлерде құпия шағымдар-ды беруге арналған жәшік-терді орнату. Әскери поли-ция бөлімінің 2017 жылғы 21 маусымдағы № 1937 жауабынан техникалық қорғау құралдарын орна-туға арналған 2017 жылғы 30 желтоқсандағы № 4541, 2017 жылғы 20 қаңтардағы


№ 185 өтініштер берілгені, басқа екі ұсынымның орын-далғаны анықталды.

2016 жылы гауптвахта-ларға жіберілген ұсыным-дардың орындалуы туралы

2017 жылы Қарағанды қаласындағы гауптвах-та барлық ұсынымдарды орындаған (аралық бару барысында тексерілді).

Шымкент қаласында-ғы гауптвахта 2016 жылғы ҰАТ тобының ұсынымда-рына сәйкес бейнебақылау камераларын орнатпаған.

Ақтөбе қаласында ыдыс-аяқтың, тамақ жылытуға, ыдыс жууға арналған жаб-дықтың, спорт мүкәммалы-ның, санитарлық тораптар мен ауыз суға қолжеткізу-дің болмауымен, жеке ги-гиенаның сақталуымен байланысты проблемалар өзекті болып қалуда; әске-ри қызметшілер бір тәулік мерзіміне қамауға алынуын өтеу үшін Ақтау қаласынан жолға екі тәулік жұмсайды.

Астана қаласында 2016 жылдан бері келесі мәсе-лелер шешілмей қалуда: медицина қызметкерінің

гауптвахтадан алыс болуы; қамауға алынғандарға ар-налған камералардың са-нитариялық нормаларға сәйкес келмеуі.

Талдықорған қаласында-ғы гауптвахта төрт ұсыным-ды орындаған: душ кабина-ларында қоршаулар, сабын салғыштар және жөке іле-тін ілгіштер орнатылған; дәретхана кабиналарында дәретхана қағазын бекі-туге арналған бекіткілер орнатылған; қамауға алын-ғандарға арналған каме-раларда қамауға алынған әр адам үшін ауыз су ішуге арналған бөлек стақан бө-лінген; медициналық қоб-дишаға кордиамин және нитроглицерин қосылған. Бір ұсыным ішінара орын-далған: шағымдар мен ұсы-ныстарға арналған жәшік ұйымдастырылған, бірақ орнатылмаған. Екі ұсыным орындалмаған: ашылатын терезелер, мәжбүрлі жел-дету орнатылмаған.

Семей қаласындағы гауптвахта төрт ұсынымды орындаған: серуендеу ау-ласы спорт мүкәммалымен


7

жабдықталған; стендтерде шағымдар мен өтініштер-дің үлгілері, әскери про-куратураның, Қазақстан Республикасының құқық қорғау институттары мен ұйымдарының телефон-дары мен мекенжайлары көрсетілген ақпарат орна-ластырылған; терезелердің жоқтығына байланысты үш камера жабылған (сот-талған әскери қызметші әйелдер үшін – 1 адам, уа-қытша ұстауға арналған үй-жайлар – 2 адам; тергеу бөлмесі); торлы есіктер ка-мералардағы «тесітері» бар есіктерге ауыстырылған; гауптвахта ғимаратының сыртқы жағында төсеніш құю аяқталған. Екі ұсыным ішінара орындалған: гаупт-вахта бастығына бағына-тын медициналық кабинет құрылған; камералардың барлық сыртқы терезелері стандартты өлшемге дейін кеңейтілген. Төрт ұсыным орындалмаған: гауптвахта-ның жаңа типтік үй-жайын салу; камераларда бетон еденнің орнына ағаш еден салу; гауптвахтада дема-

лыс күндері және түнгі уа-қытта (тәулік бойы) меди-цина қызметкерінің болуын ұйымдастыру; камераларда түнгі уақытта пайдалануға арналған биодәретханалар орнату.


Денсаулық сақтау министрлігіне ведомстволық бағынысты мекемелерде ұсталатын адамдардың жағдайыДайындаған: Молчанов Сергей Николаевич7


Адамның негізгі құқық-тарының бірі азаматтардың денсаулықты қорғауға құ-қығы және медициналық көмек болып табылады. Қазақстан Республикасы-ның Конституциясы бұл құқықтарды бекітеді, ден-саулықты қорғауға және заңда белгіленген тегін ме-дициналық көмекті алуға кепілдік береді.

Денсаулықты қорғау-ға, сапалы медициналық қызмет алуға және олар-ды мемлекеттік кепілдік-термен қамтамасыз етуге Қазақстан Республикасы азаматтарының конститу-циялық құқықтарын сақтау денсаулық сақтау саласын-дағы мемлекеттік саясат-тың негізгі бағыттарының бірі болып табылады.

2017 жылы ҰАТ қаты-сушылары медициналық ұйымдарында 107 рет бол-ды, оның ішінде:

• Туберкулёзге қарсы диспансерлер, ауруханалар мен туберкулёзге қарсы кабинеттер - 47;

• психиатриялық ауру-ханалар - 32;

• наркологиялық ста-ционарлар - 28.

167 мекемеге барған 2016 жылмен салыстыр-ғанда, барған мекемелер саны қаржыландыруды қысқартуға байланысты азайды.

Қазақстан Республика-сының 15 өңірінен ҰАТ қа-тысушылары әзірлеген 107 есеп зерделенді, қорытын-дыланды және талданды. Жүргізілген есептер тал-дауы Денсаулық сақтау ми-нистрлігіне ведомстволық бағынысты ҰАТ мандатына кіретін мекемелердегі адам құқықтарымен сенімді кар-тинаны ашады және көрсе-теді.

ҰАТ қатысушылары 2016 жылғы денсаулық сақтау мекемелеріне бар-ған кезде осы мекемелерде нақты (дәлелденген) жағ-дайлар мен жәбір көрсету фактілері анықталған жоқ. Сонымен қатар, адам құ-қықтарының бұзылуына байланысты проблемалар айқындалды.

ҰАТ қатысушылары өз-дері барған Денсаулық сақтау министрлігіне ве-домстволық бағынысты мекемелердің жартысы күрделі жөндеу жүргізуді


немесе медициналық қа-жеттілік үшін арнайы са-лынған үлгі ғимараттарға ауыстыруды талап ететін ғимараттар мен үй-жайлар-да орналасқанын атап өтті.

Барған мекемелердің 80%-ына күрделі жөндеу қажет. Олардың басым бө-лігі өткен ғасырдың екін-ші жартысында салынған ғимараттарда орналасқан және науқастардың ме-дициналық мекемелерде болуы заманауи санитар-лық-эпидемиологиялық нормаларына негізделме-ген.

Жабық мекемелердің ең көп кездесетін пробле-маларының бірі қанағатта-нарлықсыз санитарлық-ги-гиеналық жағдайы болып табылады.

ЕАМ басшыларының көпшілігі 2015 жылғы 24 ақпандағы №127 «Денсау-лық сақтау объектілеріне қойылатын санитарлық-э-пидемиологиялық талап-тар» Санитарлық қағида-лар ережелерін орындауға асықпайды.

Бұл ретте санитарлық тораптар, шұңғылша сан-дарының жетіспеуі, жеке

гигиеналық құралдардың болмауы, санитарлық жағ-дайы нашар аула әжетха-наларының болуы және қалыпты санитарлық-ги-гиеналық қамтамасыз ету-де басқа да шектеулер адамның қадір-қасиетін төмендететін немқұрайды-лық нысандарының бірі бо-лып табылады.

ҚР ДМ-ге бірнеше рет жүгінгенге қарамастан, мына мәселелер шешіл-меген күйінде қалып отыр: психоэмоционалдық жүк-теме үшін үстемеақы – ме-дициналық персонал алко-голизмі мен наркоманиясы психикалық бұзылумен ас-қынған науқас адамдармен тікелей байланыста жұмыс істейді. Олар жалақыға психоэмоционалдық үсте-меақы алмайды.

Медициналық персо-налға психоэмоционалдық жүктеме үшін үстемақы қажеттілігі туралы Денсау-лық сақтау министрлігіне сауалды қайта бастамашы-лық ету қажет.

Денсаулық сақтау ме-кемелерін ерекше мұқтаж жандарға арналған инфра-құрылыммен жарақтауда


оң өзгерістер бар. Жеке па-латалар жабдықталып, мү-гедектерге арналған крес-ло-арбаны пайдаланатын адамдарды есепке алып, құру бойынша маршрут жолға қойылуда.

Сонымен қатар, меди-циналық мекемелер, көп жағдайда, ерекше мұқтаж жандарға арналған тиісті құрылым құру туралы ҰАТ қатысушыларының ұсыны-сын ескермей келеді.

Мәжбүрлі емдеуге арналған наркологиялық ұйымдар

Тұтастай бұл мекемеде медициналық қызметпен жағдай қанағаттанарлық ретінде бағаланады.

Наркологиялық меке-мелер мониторингі, персо-налмен және пациенттер-мен әңгімелесу тәуелділік аурулармен зардап шегетін адамдарды емдеу тәсіл-деріндегі жүйелі сипатты проблемалар туралы қоры-тынды жасауға мүмкіндік береді.

Науқастарды емдеудің жеке тәсілі жоқ, емдеудегі

психологиялық тәсіл фор-мальды. Дәрі-дәрмекпен емдеуге ерекше басымдық беріледі. Еңбек емшарасын, психикалық емшара қолда-нуды, реабилитациялық бағытта пациенттермен әлеуметтік жұмыс істеуді кеңейту қажет.

Ескертулер бойынша жеке мына наркология-лық ұйымдарды атап өту-ге болады: Алматы қаласы медициналық-әлеуметтік түзеу қалалық нарколо-гиялық орталығы. Осы ме-кемеге барған кезде ҰАТ қатысушылары №2 бөлім-шедегі мәжбүрлі ем алып жатқан әйелдердің жағда-йына аса алаңдады. Әйел-дер кездесу, серуендеу, де-малу, еңбек ету, жеткілікті өмір деңгейінен шектелген.

Сондай-ақ бұл науқас-тардың бөлімше персона-лы тарапынан өз беделі мен дербес құқықтарын сақтау мәселелерінде елеу-лі проблемалар бар.

Бұдан басқа МӘКҚНО мәжбүрлі ем алып жат-қан барлық пациенттері жақындарымен кездесуге құқықтарын қамтамасыз ету түрінде сыртқы әлем-


мен байланысқа олардың құқықтарының жеткілікті сақталмауына шағымда-нуы жалғасуда, себебі кез-десу шектелген.

Өскемен қаласы «Шы-ғыс Қазақстан облыстық наркологиялық диспансер» КМҚК ҰАТ қатысушыла-рының пікірінше, нарко-диспансер ғимараты сани-тарлық нормаларға сәйкес келмейді, наркомания мен алкоголизмнен тиімді ем-деу мүмкіндігіне кедергі келтіреді.

Осыған байланысты, па-циенттердің диспансерде ақпаратқа, сапалы тамақ-тануға, қолайлы орнала-суға, жеке гигиена ұйым-дастыруға құқықтарын толық сақталмаған. Шы-ғыс Қазақстан облысы бо-йынша ҰАТ қатысушылары ШҚО ДБ-ға осы медицина-лық мекеменің қызметіне байланысты проблемалар-ды шеше алатындай, ШҚО наркодиспансерінің басшы құрамын ауыстыру мәселе-сін ойластыру ұсынысын да енгізді.

Оларды орындау аса қиындық тудырмайтынына қарамастан, проблемалар

шешілмейді, ұсыныстар еленбейді. Мысалы, мүм-кіндігі шектеулі жандарға арналған керек-жарақтар-мен (пандустар) жарақтау. Есіктерде мүмкіндігі шек-теулі жандарды шақыруға түймешік бар, алайда осы санаттағы азаматтарды қозғалысына арналған ар-найы жабдықтар жоқ, бу-фетте күнделікті ас мәсізі ілінбейді, демалыс бөлмесі бос, үстел ойындары жоқ. Бөлімше палаталарын дұ-рыс жуу, жинау мәселесі жолға қойылмаған, көпте-ген палаталар таза емес. Аумақта серуендейтін ау-лаға орындықтар, беседка-лар, урналар қойылмаған.

Алматы облысы «Облыстық наркологиялық диспансер» ШЖҚ МҚК, топ қатысушыларының пікірінше, пациенттердің мұндай мекемеде болуы өнімді болып табылмайды. Үй-жай, есепте баяндалған-дай, берілген стандартқа сәйкес келмейді. Қымбат дәрі-дәрмектермен емдеу нәтиже бермейді. Маман-дардың айтуынша, пациент емделіп үйіне оралған соң, ауру қайталанады, көпшілі-


гі жылдар бойы емделуде. Топ қатысушыларының пі-кіріне сүйенсек, Денсаулық сақтау және Әділет ми-нистрліктері түбегейлі өз-герістерді талап ететін осы құрылымға баса мән беру қажет.

СҚО бойынша ҰАТ қа-тысушыларының да тұжы-рымы осыған саяды. Сол-түстік Қазақстан облысы әкімдігінің «Облыстық нар-кологиялық орталығына» барған кезде науқастардың сауығуға уәжі төмен, туыс-тарынан көмек шамалы, реабилитация бойынша бағдарламалар қажет еке-нін атап өтті.

2016 жылғы тексеру нә-тижесі бойынша Еремен-тау ауданы Сілеті ауылы «Ақмола облыстық нарко-логиялық аурухана жанын-дағы бөлімше» «ОНРО» ШЖҚ МҚК-де проблема-лар анықталған жоқ.

Медициналық кешеннің Ақмола облысы әкімінің Денсаулық сақтау басқар-масы жанындағы «Облыс-тық наркологиялық реа-билитациялық орталық» МКҚК филиалына қайта құрылуы 1982 жылдан

бастап өз тарихы бар, қала құрайтын мемлекеттік ме-дициналық мекеме болып табылатын, бүгінде 105 адамды тұрақты жұмыспен қамтып отырған медици-налық мекеменің жабылу қаупін тудырды.

Қайта ұйымдастыру ме-дициналық персоналдар-дың елеулі бөлігінің жы-лыстауына себеп болды, бұл қалған мед персонал-дардың психологиялық және физикалық жүктеме-лерінің артуына, түнгі ке-зекшілікке ақы төлемеуге, жалақы қорының қысқа-руына алып келді.

Мекеме алыста, облыс-тық наркологиялық (400 шақырымнан астам) орта-лықтан едәуір алшақ орна-ласқандықтан, Сілеті кен-тін Ерейментау ауданының әкімшілік бірлігі ретінде беру оның тыныс-тіршілі-гінің құлдырауына алып келді, медициналық ор-талықтың заңгерлік және қаржылық дербестіліктен айыру оның ақырындап жойылуына алып келуде.

Шаруашылық мәселе-лерін де, емдеу үдерісін де шешкен кезде қиындықтар


туындайды. ҰАТ қатысу-шылары бұл мекемеге дер-бестілікті қайтару тиімді-рек екенін атап өтеді.

Психиатриялық стационарлар

Түрлі психиатриялық және психоневрологиялық мекемелерге бару бары-сында ҰАТ қатысушыларын шешуді қажет ететін түрлі проблемалардың бар екен-дігі алаңдатты.

Онда басшылығы өзін психикалық аурулар ем-шарасында озық ғылыми қоғамдастықтың ізбасары ретінде көрсететін Рес-публикалық психикалық денсаулық ғылыми-прак-тикалық орталығы (Алма-ты қаласы) болғандығына қарамастан, Алматы облы-сындағы пациенттердің құ-қықтарының жиі бұзылуы түсінбестік тудыратынын атап өткен жөн.

Атап айтқанда, Алматы қаласындағы «Республи-калық психикалық денсау-лық ғылыми-практикалық орталық» ММ-де мынадай бұзушылықтар анықталды:

телефонндық келіссөзге адамдардың заңды қамта-масыз етілген құқықтары жоқ, қысқы уақытта се-руендеу қолға алынбаған, беделін төмендедетіп сөй-леу сияқты адам құқық-тарын бұзушылық орын алған. Тәжірибе мұндай науқастарды әлеуметтен-діру қажеттігін көрсетеді. Бір стационарда ұзақ уақыт болу сау адамның өзіне пайда әкелмейді.

Пациенттердің басым бөлігі қағаз бойынша ерік-ті түрде ем алуда, ал шын-дығында туыстарының қалауынша, әрекет етуге қабілетсіз деп танылмаған.

Пациенттер аурухана-дан шығару тәртібі тура-лы хабарсыз. Сұралған науқастардың барлығы өз диагноздарын білмейді. Жүргізіліп жатқан ем, бе-рілетін дәрі, препараттар, олардың әрекеттері тура-лы ақпараттандырылма-ған, бұл «Халық денсаулы-ғы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Кодекстің 91-бабын тікелей бұзу бо-лып табылады.

Сұрақ қойылған па-циенттердің басым бөлігі


ауруханаға жатқызылған-нан кейін жағдайлары на-шарлағанын айтты. Сон-дай-ақ ҰАТ қатысушылары пациенттерге қажетті ги-гиеналық керек-жарақтар-мен қамтамасыз етуін талап етті, атап айтқанда, дәрет-хана қағазы, жеке сабыны, тіс жуатын пастасы мен шөткесі. Әйелдерді гигиена құралдарымен қамтамасыз етуді реттеу ұсынысы 2015 жылдан бері ескерілмей келеді.

Балалар бөлімшесінде балаларға арналған унитаз-дар мен писсуарлар жоқ. Шұңғылша ванна бөлме-сінде, сабын мен сүлгі жоқ. Персоналдардың айтуын-ша, балалар дәретханаға олардың сүйемелдеуімен барады, оларға дәретхана қағазы беріледі, содан ке-йін оларды ванна бөлме-сіне апарып, қолын жууға, жуынуға сабын береді.

Алайда 4-5 жас шама-сындағы бала дәретханаға сүйемелдеусіз барғанын көрдік, қолында дәретхана қағазы болмады, дәретха-надан шыққан соң, ванна бөлмесіне кірмеді, қолын жумады. Осылайша ҰАТ

қатысушылары бөлімшеде тек бір кран мен шұңғылша және қыз балаларға бір дә-ретхана және ер балаларға бір дәретхана ғана бар еке-нін анықтады.

Наркология бөлімшесін-де душ лас. Төбесі өңезден-ген. Душ пен ерлер дәрет-ханасының кіреберісінде «темекі шегетін орын» тұр. Салдыр-салақтық байқала-ды. Дымқыл иіс шығады.

Бөлімшелерде барлық маңдайша мемлекеттік тіл-де ғана. Сондай-ақ қауіп-сіздік шараларына қатысты стендтер тек мемлекеттік тілде орындалған, бұл па-циенттердің құқықтарын шектейді. Алматы облы-сы бойынша ҰАТ қатысу-шылары Республикалық психикалық денсаулық ғылыми-практикалық ор-талық басшылығына бұ-зушылықтарды түзеу үшін егжей-тегжейлі ұсынымдар берді.

Алматы қаласы «Психи-калық денсаулық орталы-ғы»: «Жанұя» коррекция-лық балалар үйінің балалар ауруы тарихында олар-дың мінез-құлқын түзету мақсатында ауруханаға


жатқызылғандығы көрсе-тілген, түзеу мақсатында балаларды ауруханаға 17, 13, 6 реттен жатқызған. Алматы облысы бойынша ҰАТ қатысушылары «қиын балаларға» психиатрия-лық ауруханаға жатқызып, химиялық ноқталау емес, нағыз көмек қажет деп са-найды.

Әрі балалар үйінде ба-лалардың мінез-құлық проблемасын шешуге және балалар проблемасының нақты себебін табуға уә-кілетті педагогтар, психо-логтар, логопедтер, дефек-тологтар жұмыс істейді. Бала мінез-құлқындағы проблемалар тәрбиешіге және мекемеге жүктелген педагогикалық міндет са-пасы ретінде емес, бала-ның медициналық пробле-масының сапасы ретінде қаралмайынша, ауруханаға жату жиілігі жалғаса бере-ді. Мұндай практиканы до-ғару қажет.

Пациенттермен әңгіме-лесу кезінде олар өздерін қашан ауруханадан шы-ғаратындарын білмейді. Ерікті түрде жатқан кезде, туыстарының еркінен тыс

өз өтініші негізінде ауруха-надан шығуға құқықтары бар екенінен бейхабар.

Пациенттер гигиеналық керек-жарақтармен қам-тамасыз етілмеген, атап айтсақ, дәретхана қағазы, тіс пастасы және шөткесі, әйелдер гигиеналық төсем-мен қамтамасыз етілмеген, оның орнына жаймадан қиынды беріледі.

Кей науқастар өздерінің ауруханаға түсу тарихымен бөлісті, тек қалыпты жиі кездесетін біреуін мысалға келтірейік: «Медбике мені жұлқылады, одан кейін са-нитарлар медбикемен бірге ұстап басқа бөлмеге алып барды. Мен күштеп шешін-дірді (санитардың бірі ер адам еді (осы сәтте бойжет-кен жылады), қорқып кетіп, өзім шешіндім, егер шешін-бесе дәрі егетінін айтып сес көрсетті. Мен бала үшін қо-рықтым, себебі жүктімін».

Осылайша, жедел пси-хиатриялық көмек қыз-меткерлері және қабыл-дау бөлмесі қызметкерлері қатты, ар-намысты, бедел-ді түсіретін әрекеттерге жол береді. Пациенттерді сантиарлық өңдеу (жуын-


дыру) қарама-қарсы жы-нысты қызметкерлердің қатысуынсыз жүргізілуі тиіс. Осы қарапайым ғана қағиданы облыстық емдеу мекемесінің қызметкерле-рі білмейді дегенге кім се-неді.

Көптеген психиатрия-лық ауруханалар заманауи талаптарға сәйкес келмей-тін ескі ғимараттарда ор-наласқан. Мысалы, «Ново-Канайка ауылының Шығыс Қазақстан облыстық пси-хиатриялық ауруханасын» келтіруге болады.

Астана қаласы бойынша ҰАТ қатысушылары «Ме-дициналық психикалық денсаулық орталығында» болған кезде бөлімшелер палаталарында адамның көптігін атап өтті, тумбоч-калардың жетіспеушілігі байқалды. МПДО-да нау-қастардың көптігіне байла-нысты мүмкіндігіне қарай, палаталар санын кеңейту (әр науқасқа жатын орын қамтамасыз ету), оны жи-һазбен жабдықтау қажет. Шұңғылша мен унитаздар санын нормаға сәйкестікке келтіру керек.

Қостанай облысы Ден-

саулық сақтау басқармасы «Рудненский психиатрия-лық ауруханада» да осын-дай проблемалар анық-талды. Атап айтқанда, аурухана алаңды кеңейту-ді, жөндеу жүргізуді қажет етеді. Кереует орындарына шаршы көлем нормалары сақталмаған, топтық пси-хотерапияның жүйелі си-паты жоқ. Психотерапевти-калық процестер серпінін көрсететін журналдар жоқ. Жеке сабақтар жұмыстары есепке алынбаған.

Қолдарында психолог жұмысын регламенттейтін заңдар жоқ. Ем негізінен біркелкі дәрі-дәрмектік си-патында. Реабилитациялық шаралар жоқ. Психиатр дә-рігерлер жетіспейді, дәрі-герге жүктеме көп. Бұл ем сапасына тікелей әсер ете-ді. Ал Қостанай облыстық психатриялық ауруханада пациенттер медициналық персоналдардың қатаң қа-райтындарына шағымдан-ды.

Психатриялық бейіндегі мекемелерде пациенттер-дің құқықтары көбірек бұ-зылатынын атап өткен жөн. Бұл мұндағы адамдардың


№1 сурет ШҚ Ново-Канайка ауылы ПА

бас кіреберісі

№3 сурет. Әйелдер бөлімшесі дәретханасы.

№2 сурет. №2 әйелдер бөлімшесіндегі шұңғылша.

№4 сурет. Ерлер бөлімшесінің дәретханасы.


негізгі ауруына және өз құ-қықтарын қорғай алмау-ларына байланысты орын алуы ықтимал.

Туберкулёзге қарсы ұйымдар

2017 жылы сандық қа-тынаста ҰАТ қатысушы-лары туберкулезді емдеу және алдын алу мекеме-лерінде жиі болды. Өткен жылы да бұзушылықтар санитария, гигиена, тамақ-тану және емдеу мекемесі ғимаратының ескіргендігі т.б. жағынан болды.

ҰАТ қатысушылары «Денсаулық сақтау объ-ектілеріне қойылатын са-нитарлық-эпидемиоло-гиялық талаптар» туралы 2015 жылғы 24 ақпандағы №127 бұйрығын бұзушы-лықтарды анықтады.

Атап айтқанда, 29-тар-мақ – инфекциялық, ту-беркулездік, тері-венеро-логиялық бөлімшелерде персоналға арналған бокс, жартылай бокс шлюзде-рінде және дәретхана-ларда шынтақтық немесе түйіспесіз крандармен қол-

жуғыштар орнату қажет. Сондай-ақ барлық дәрет-ханаларда шаю багіне ар-налған педальды ағызу көз-деледі.

Унитаздарда педальды ағызғыш мүлдем жоқ. Бұл туберкулезге қарсы меке-мелер басшылығын мүл-дем алаңдатпайды да. Мұ-ның ақыры медициналық қызметкерлерлің туберку-лезді жұқтыруына алып ке-луі мүмкін.

ОТҚД бөлімшелерінде жоғарыда көрсетілген бұй-рықтың 69-тармағын бұ-зушылықтар анықталды - ағымдағы ақауларды жою іле-шала жүргізілуде (тө-бедегі және қабырғадағы су ағуды, дымқыл іздерін, өңезденуді жою, жарық-тарды, тесік, ойықтарды жабу, жарылған әрлеу пли-таларын қалпына келтіру, еден үсті жамылғылардың ақауларын жөндеу және т.б.).

Арбаға таңылған мүге-дектерге жағдай барлық жерде жасалмаған, дәрет-ханалар қапсырма түріндегі арнайы жабдықпен жарақ-талмаған. Пандустар жоқ.

ОҚО бойынша ҰАТ қа-


тысушылары науқастармен жеке сөйлескен кезде да-йындалған тағамның сапа-сы қанағаттанарлық емес екенін айтты. Кешкі асқа әзірленген ет мөлшері өте аз. Ас мәзірі белгіленген нормаға сәйкес келмейді (Облыстық туберкулезге қарсы диспансер. Шым-кент қаласы).

Сол жерде: Корпустар үй-жайында едендер ағаш-тан жасалған немесе ескі линолеум төселген. Ір кор-пуста жуынатын бөлме, су жылытқыш бар, ол 2 айдан бері жұмыс істемкй тұр. Төсек-орын ескі-құсқы. Па-латаларда төбе шамдары жоқ. Санитарлық тораптар ақаулы, ауыстыруды қажет етеді.

Ақтөбе облысы денсау-лық сақтау басқармасына ведомстволық бағыныс-ты Әйтеке би ауданында-ғы туберкулез ауруларына арналған хосписке барған кезде ҰАТ қатысушылары хоспистегі жағдайды қана-ғаттанарлық емес деп баға-лауға болатынын атап өтті. Атмосфера еңсені түсіреді. Бұдан басқа, медициналық персонал тарапынан па-

циенттермен тиісті жұмыс жүргізілмейді, психолог-тың жоқтығы байқалады.

Атап айтқанда, ҰАТ қаты-сушылары мекемеге бар-ған кезде кей пациенттер мас күйінде жүрген. Ме-дициналық қызметкерлер науқастар мекемеге спирт-тік ішімдікті қалай әкелеті-нен хабарсыз. Әрі, монито-ринг уақытында кезекшілік еткен күзетшілердің бірі де ішімдік ішкен, аузынан спирттің иісі шығып тұрды. Демек, күзет қызметінің қызметкерлері мекеме ау-мағына алкогольді ішімдік әкелуді қамтамасыз етеді деген тұжырым жасауға болады.

Шұбар кентіндегі «Темір аудандық туберкулез ау-руханасында» ауызсумен проблема сол күйінде қа-лып отыр (бұл инфекция-лық бейінді емдеу мекеме-сі!). Емдеу мекемесінде ұзақ уақыттан бері облыстың алыс аудандарынан тұр-ғындар ем алуда. Туыстары жиі қатынай алмайтындық-тан, ауызсу, мерзімді басы-лымдармен қамтамасыз ете алмайды. Осыған бай-ланысты ауызсу, газетпен


қамтамасыз ету мәселесін шешу қажет.

Туберкулезге қарсы сана-торийлер өзінің талабына үнемі жауап бере бермейді. Талдықорған қаласы «Күн-шуақ» балалар туберку-лезге қарсы санаторийіне» тексеру нәтижесі бойынша мынадай ұсынымдар бе-рілді. Жуынатын орында-ғы крандарды жөндеу, ба-лалар бетон еденді баспас үшін моншаға кілем сатып алу, мәселелерін шешу.

Санатриялық түрдегі ме-кемеде балалардың ашық ауада демалуы ұйымдас-тырылмаған. Алаң жаб-дықтау (ойын және спорт алаңдары тиісті деңгейде жабдықталмаған), сана-торий аумағын жақсарту (шеткі корпусқа жақын ау-мақ абаттандырылмаған, асфальт қиын жағдайда, ойық-тесік, кедір-бұдыр) қажет. Балаларды тиісті жағдайдағы матрацтармен, жастықтармен – жұмсақ мүкәммал қамтамасыз ету керек.

Мәжбүрлі ем алып жат-қан науқастарды әлеумет-тік-психологиялық сүйе-мелдеу проблемасы сол

күйінде қалып отыр, нау-қастардың басым бөлігінің ілеспе диагнозы (алкоголь және опиод қабылдау нәти-жесінен психикалық және мінез-құлықтың бұзылуы) (диагноз ОДБК өткен кез-де анықталып, расталады) бар екенін ескерсек, мінез-құлықтың бұзылуы құры-лымдалған қызметтің бол-мауынан күшейе түседі.

Күн режимінде науқас-тар еңбекпен қамтылмаған. Бұл еңбек дағдыларының және жеке құрылымның жеке бас құрылымдары-ның бұзылуына алып келе-ді. Бұл пациент пен пациент, пациент пен медициналық персонал, пациент пен кү-зет қызметкерлері ара-сындағы эмоционалдық ашу-ыза, өзара келіспеуші-ліктерге жол ашады.

Бұдан басқа, аурухана-дан жылдам шығу перс-пективасының жоқтығы психосоматикалық белгі-лердің пайда болуына ық-пал етеді: абыржу, біркел-кі өмірден эмоционалдық жалығу, оның ішінде та-ғамнан, тұйыққа тірелген-дей сезіну орын алады. Мәжбүрлі емдеу мерзімінің


жартысында науқастар өт-кір психологиялық дағда-рыс жағдайында болады.

Тұжырымдар мен ұсынымдар

Қаралатын кезеңде ден-саулық сақтау мекемелері-не келген ҰАТ қатысушыла-рының тұжырымдары мен ұсынымдары Қазақстан Республикасының қолда-ныстағы заңнамасының нормаларына және халы-қаралық стандарттарға не-гізделеді.

ҰАТ қатысушыларының ұсынымдарының басым бөлігі облыстық деңгейде-гі әкімшілікке, мекемелер әкімшілігіне, ведомство-лар басшыларына үй-жай-лардың, санитарлық-ги-гиеналық жағдайлардың, медициналық қызметтің, тамақтану жағдайы, спорт-пен айналысу жағдайы және сыртқы әлеммен бай-ланыс (БАҰ-қа қолжетім-ділік, кездесу, телефонмен сөйлесу) сәйкессіздіктерін жою бойынша нақты ұсы-ныстарды қамтиды.

Облыстар бойынша бұл

ұсыныстард жиынын Ден-саулық сақтау министрлігі, заңда көзделген прокурор-лық ден қою шараларын қабылдау үшін ҚР Бас про-куратурасы бақылауға алуы тиіс.

Барған денсаулық сақ-тау мекемелеріндегі проб-лемалардың басым бөлігі пациенттерді емдеу бары-сында реабилитациялық бағыттың болмауына не-месе дамымауына байла-нысты. Әсіресе бұл пси-хиатриялық ауруханаларға қатысты. Онда құқықтық деңгейде елеулі жақсар-ғанына қарамастан пси-хиатриялық көмек көрсету жүйесі барынша тарихи қалыптасқан жағдайды (пациенттерді бақылау, ұс-тау, шектеу және оқшаулау функциясын орындайтын) ұстанады.

Қызығушылық бойын-ша айналысатын ештеңенің болмауы, уақытты нашар өткізу адамның одан әрі құлдырауына алып келе-ді. Әлеуметтік, тұрмыстық және өмірлік дағдыларын жоғалтады. Қазіргі уақытқа дейін психиатриялық қыз-меттің баламалы түрлерін


құруға, қолданыстағы жү-йені институтсыздандыру-ға бағытталған шаралар өте аз қабылданған.

ЖЕРГІЛІКТІ ЖЕРЛЕРДЕГІ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ МИНИСТРЛІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ БӨЛІМШЕЛЕРІ:

1. Орталық органдар-да да, ведомстволық ба-ғынысты, аумақтық, жер-гілікті бөлімшелер мен мекемелерде де қызмет-керлер арасында қысым көрсету және адамдық бе-делін төмендетумен күрес бойынша ұлттық алдын алу тетіктерінің маңыз-дылығы туралы тұрақты ақпараттық жұмыстарды жалғастыру қажет. Қазақ-стан Республикасының нормативтік-құқықтық ак-тілерінің ережелерін орын-дамаған және өзіне «Халық денсаулығы және денсау-лық сақтау жүйесі тура-лы» Кодекстің ережелерін орындамауға/елемеуге мүмкіндік берген медици-налық мекеме басшылары-на әкімшілік сипаттағы ша-ралар қолдану қажет;

2. Медициналық ме-кеме басшылары пациент-тер құқықтарын («Халық денсаулығы және денсау-лық сақтау жүйесі туралы» Кодекстің 91-бабын), па-циенттерді жұмсақ және қатты мүкәммалмен қам-тамасыз ету бойынша сани-тарлық қағидалар мен нор-маларды мүлтіксіз сақтау қажет, Тамақтану нормала-ры, жуыну құралдарын, са-бын және басқа да гигиена құралдарын беру нормала-рын сақтау, пациенттерді күнделікті серуендеу құ-қығынан, сыртқы әлеммен байланыстан айырмауы қажет. Бұл әсіресе пси-хиатриялық мекемелерге қатысты, онда пациенттер туыстарымен телефон ар-қылы еркін араласа алмай-ды.

3. Емдеу мекемелері-нің әкімшілігі стационарды Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика минист-рінің м.а. 2015 жылғы 24 ақпандағы №127 бұйрығы-мен бекітілген «Денсаулық сақтау объектілеріне қо-йылатын санитарлық-эпи-демиологиялық талаптар» санитарлық қағидаларына


сәйкестікке келтіру қажет (әсіресе санитарлық торап-тар, сантехникалық комму-никациялар мен аспаптар (сапасы бойынша да, саны бойынша да).

4. Денсаулық сақтау министрлігі емдеу про-цесіне еңбек емшарасын, психотерапияны, пациент-термен әлеуметтік жұмыс-ты, яғни реабилитациялық бағытты енгізу туралы мәселені дереу қарау қа-жет. Олардың құқықтары (мүліктік, азаматтық және т.б.) бұзылған жағдайда па-циенттерге реабилитация-лық бағытты және көмекті күшейту үшін әлеуметтік қызметкерлер мен заңгер-лер санын арттыру қажет.

5. Парасаты бұзылған және психикалық ауру-лармен адамдар өз өмірін ұйымдастыра, өзінің аза-маттық, экономикалық, білім, тұрғын үй және бас-қа да құқықтарын қорғай алмайтыны белгілі. Сон-дықтан олар әлеуметтік-құқықтық, әлеуметтік-пе-дагогикалық және басқа да қызмет түрлерін қоса алғанда, кешенді қолдауға мұқтаж.

6. Ментальды бұзушы-лықтармен және психики-калық аурулармен адамдар мұқтаж қызметтер маз-мұны өмірін сүйемелдеу-ді және құқықтарын қор-ғауды, қауіпсіздікті, қажет болған жағдайда тұрмыс-тық қызметті, гигиеналық, техникалық құралдарды, өзін күтуге арналған зат-тармен қамтамасыз етуді қамтиды. Бұл қызметтер маңызды және стационар-лық кезеңде пациенттерге көмек және реабилитация-лық бағыт мазмұнына енгі-зілуі тиіс.

5. Мекемелерде болған-нан кейінгі ҰАТ қатысушы-ларының ұсынымын алған медициналық мекемелер бар бюджет аясында па-циенттермен қарым-қа-тынастағы кемшіліктерді жоюға барлық мүмкін ша-раларды қабылдау қажет.

6. Барлық станционар-ларда арбаға таңылған мү-гедектердің жағдайын көз-деу қажет.

7. Медициналық меке-мелер әкімшілігі психиат-риялық мекеме пациентте-ріне олардың оңаша қалу құқығын қамтамамсыз ету


қажет. Бұл құқық 1991 жылғы 17 желтоқсандағы 46/119 БҰҰ Бас Ассамб-леясы қабылдаған Пси-хикалық ауру адамдарды қорғау және психиатрия-лық көмекті жақсарту қа-ғидаттарында бекітілген («психиатриялық мекеме-дегі кез келген пациенттің оңаша қалуға құқығы бар).

ҚР ҮКІМЕТІ:7. Денсаулық сақтау

министрлігі Республика-лық бюджетке бейінді та-лаптарға жауап бермейтін сын көтермейтін ғимарат-тарда орналасқан медици-налық мекемелерге жаңа ғимараттар мен үй-жайлар салу туралы ұсыныс енгізу қажет.


ҚР Білім және ғылым, Ішкі істер және Денсаулық сақтау министрліктеріне вдомстволық бағынысты мекемелерде ұсталатын кәмелетке толмаған адамдардың жағдайы

Дайындағандар: Ақылбекова Роза МақсатбекқызыБайсақова Зульфия МухамедбекқызыШамбилов Азамат Саматұлы

8


Қазақстан Республика-сы Ұлттық алдын алу тетігі (одан әрі - ҰАТ) мандатына кіретін жабық мекемелер-дегі балалардың ахуалы баланың оң дамуы үшін жағдайлар мен тәуекел факторлары тұрғысынан Қазақстан балаларының хал-ахуалын талдауды қам-тиды. Мәселелері бірінші кезекте баланың денсаулы-ғына, қауіпсіздігіне, білім-ге қолжетімділік пен жан-жақты дамуынан тікелей көрінетін жәбір көрсету, қа-тал немесе кемсітіп қарау және жазалаудың алдын алуға қатысты.

Соңғы 4 жылда көп жағ-дайға қол жеткізілді: нә-ресте және бала өлім-жі-тімі бірнеше есеге азайды, балалар мекемелерінің желісі қалпына келтірілу-де, жаңа мектептер салы-нып, балалар мектептен тыс қызметтің жаңа түрле-ріне тартылуда. Қосымша білім беру ұйымдарында мәдени іс-шаралар немесе табиғатпен байланыс және т.б. арқылы ой-өрістері мен іскерліктерін кеңейту мүм-кіндіктерін алуда. Осыған байланысты, жұмыс істеп

тұрған институттардың, жергілікті атқарушы ор-гандар бөлімшелерінің жұ-мысын күшейтіп, «Бала құ-қықтары туралы» заңның 6-бабына сәйкес баланың ең жақсы мүддесінде күшті біріктіру ұсынылады. Құ-қықтық қорғау кәмелеттік жасқа толмағандардың ты-ныс-тіршілігінің барлық са-ласын қамтиды: оған тәр-бие, білім беру, денсаулық сақтау, еңбек, әлеуметтік қамтамасыз ету, демалыс, сондай-ақ әділ соттылық-ты жүзеге асыру саласына түсетін балаларды құқық-тық қорғау жатады.

БҰҰ бала құқығы бо-йынша конвенциясының 3-бабына, БҰҰ Комитеті-нің Жалпы тәртібінің №14 (2013ж.) ескертулеріне сәйкес баланың ең жақсы мүдделерінің тиімді сая-саты жүйелі жұмыс жа-салмай және бірыңғай ст-ратегиясыз мүмкін емес. 2011жылы «Қазақстан ба-лалары» мемлекеттік бағ-дарламасы аяқталғаннан кейін қазіргі уақытқа дейін балалардың құқықтары бойнша стратегия немесе ұлттық іс-ұимыл жоспары


қабылданған жоқ.Адам және бала құқық-

тары бойнша іс-қимыл жоспары әзірленген жоқ. Азаматтық қоғам Тұжы-рымдаманы және біреуі бала құқықтарына арнал-ған 23 тақырыптық бөлімді қамтитын 2017-2021 жж арналған адам құқықта-ры бойынша Ұлттық іс-қи-мыл жоспарын әзірледі. Бұл есеп балалардың құ-қықтарын іске асыру және олардың мүдделерін қор-ғау саласындағы жағдайды жақсартуға қажетті шара-ларды айқындау үшін ҰАТ мандатына кіретін жабық мекемелерде баланың құ-қықтарын сақтаумен жағ-дайды айқындауға тырыса-ды.

ҰАТ қатысушылары жә-бір көрсетуді болдырмау бойынша ҚР Білім және ғылым, ішкі істер және ден-саулық сақтау министрлік-тері мекемелерінің дерек-терінің мониторингі кезінде осы мекемелерде адам-ның қадір-қасиетін, оның дербес құқықтылығының конституциялық қағидат-тарын қолдау, қатал неме-се кемсітіп қарау, жазалау

немесе жәбір көрсету тұр-ғысынан осы мекемелерде-гі балалардың құқықтарын сақтау бойынша ахуалды зерттеді.

Бұл баяндама адам құ-қықтары бойынша Уәкі-летті ҰАТ Үйлестіру кеңесі бекіткен нысан бойынша болу туралы жазбаша есеп негізінде дайындалды. Есепке алдын ала болуды жүзеге асырған барлық топ мүшелері қол қояды. ҰАТҚ бірінші кезекте адамның қадір-қасиетін сыйлауына назар аудара отырып, ме-кемедегі кәмелеттік жасқа толмағандарға персонал-дық қатынасы және келу жағдайы туралы ақпаратты жинаудың түрлі әдістерн пайдаланады.

Алдын ала болуға жата-тын мекемелер мен ұйым-дардағы адамдармен және (немесе) куәсіз оларды заң-ды өкілдерімен, сондай-ақ қызметкерлермен әңгіме жүргізеді; кәмелеттік жас-қа толмағандардың мінез-құлқына бақылау жүргізеді; жағдайды (-кейсті) жүргізу бойынша құжаттама зер-деленеді, ар-ожданын қор-лағаны немесе жазалағаны


туралы хабарламалар мен шағымдар қабылдайды.

ҚР денсаулық сақтау, бі-лім және ғылым, ішкі істер министрліктерінің жабық мекемелерге кәмелеттік жасқа толмағандардың келуіне қарай қолайлы жағдай жасау және оларға мейіріммен қарау бойын-ша ҰАТҚ өңделген ұсыныс-тарын қолдану бойынша жауаптары зерделенеді.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 26 наурыздағы №266 қаулы-сымен ұлттық алдын алу

тетігі қатысушыларынан құралған топтардың алдын ала болу қағидасы, сондай ақ алдын ала болу түрлері (мерзімді, аралық, арнайы) айқындалды.

Балалар мекемесіне ба-ратын ҰАТҚ мекемелер мен ұйымдардағы кәме-леттік жасқа толмағандар-ға, сондай-ақ көрсетілген мекемелер мен ұйымдар-дың персоналына сыйлас-тық қарым-қатынас көрсе-теді. ҰАТҚ құпиялылықты сақтайды және алдын ала болу барысында белгілі

ОблыстарБарлығы Қала халқы Ауыл халқы

Жиыны Қыз бала Ер бала барлығы Ер бала Қыз бала барлығы Ер бала Қыз бала

Қазақстан 5623387 2 889 156 2734231 3005343 1 547 558 1457785 2618044 1 341 598 1276446

Ақмола 196 956 101 073 95 883 93 510 48 185 45 325 103 446 52 888 50 558

Ақтөбе 261 022 134 536 126 486 160 604 82 958 77 646 100 418 51 578 48 840

Алматы 668 697 343 194 325 503 158 525 81 403 77 122 510 172 261 791 248 381

Атырау 220 884 113 554 107 330 106 251 54 507 51 744 114 633 59 047 55 586

БҚО 182 762 94 344 88 418 88 850 45 669 43 181 93 912 48 675 45 237

Жамбыл 414 730 212 819 201 911 159 524 82 114 77 410 255 206 130 705 124 501

Қарағанды 368 208 188 586 179 622 285 265 146 165 139 100 82 943 42 421 40 522

Қостанай 205 593 105 410 100 183 105 395 54 278 51 117 100 198 51 132 49 066

Қызылорда 287 083 147 442 139 641 126 543 65 040 61 503 160 540 82 402 78 138

Маңғыстау 245 315 126 535 118 780 99 219 52 487 46 732 146 096 74 048 72 048

ОҚО 1167684 598 956 568 728 512 242 263 577 248 665 655 442 335 379 320 063

Павлодар 191 829 98 576 93 253 129 334 66 316 63 018 62 495 32 260 30 235

СҚО 135 903 70 092 65 811 55 332 28 646 26 686 80 571 41 446 39 125

ШҚО 353 330 181 288 172 042 201 358 103 462 97 896 151 972 77 826 74 146

Астана қ. 298 360 153 197 145 163 298 360 153 197 145 163 - - -

Алматы қ. 425 031 219 554 205 477 425 031 219 554 205 477 - - -

Дереккөз: ҚР ҰЭМ Статистика комитетінің жедел деректері


болған адамдардың дер-бес деректерін таратпай-ды. Болған кезде ҰАТҚ ҚАТ тетігін реттейтін ҚР заңна-масын басшылыққа алады және баланың ең жақсы мүддесінде әрекет етеді.

Қазақстан балаларының туу серпіні оның артқанын көрсетеді. ҚР ҰЭМ Статис-тика комитетінің деректері бойынша 0-17 жастағы ба-лалардың саны 51/49 (ер бала/қыз бала) ара салма-ғымен 5 623 387 баланы құрады. Өңірлер бойын-ша 0-17 жастағы балалар саны, 2017 жыл.

2017 жылдың басында Қазақстанда ауылдық жер-де барлығы 0-17 жастағы балалардың жалпы саны-нан 2 618 044 бала (47%) және қалада - 3 005 343 (53%) бала тұрды. Ауыл балаларының басым бөлігі Оңтүстік Қазақстан облы-сында тұрады.

Факультативтік хаттама мазмұнын (4-бап) ескеріп, ҰАТ тұрақты болу жүйе-сі «мемлекеттік органның өкімі немесе оның нұсқауы не оның рұқсатымен не-месе үнсіз келісімімен бас

бостандығынан айырылған адамдар ұсталатын немесе ұсталуы мүмкін заң құзы-ретіндегі және мемлекет бақылауындағы барлық орындарды (одан әрі қа-мауда ұстау орны атала-тын) қамтуы тиіс».

Бұл ретте «бостанды-ғынан айыру бұл адам кез келген сот, әкімшілік неме-се өзге де органның бұй-рығы бойынша өз еркімен кету құқығы болмайтын қамауда ұстау немесе түр-меге отырғызу немесе мем-лекеттік не жеке қамауда ұстау орнына орналасты-рудың кез келген нысанын білдіреді».

ҰАТ құзыретіне бүгінде кәмелеттік жасқа толма-ғандарды орналастыратын мына мекемелер кіреді: пе-нитенциарлық жүйе (қыл-мыстық-атқару жүйесінің мекемесі, ҰҚК тергеу абақ-тылары), ішкі істер орган-дары (УҰИ, арнайы қабыл-даулар), денсаулық сақтау (психиатриялық, нарколо-гиялық, туберкулезге қар-сы диспансерлер), Білім (КБО, ерекше режимді әу-месерлік мінез-құлықпен


балаларға арналған арнайы білім беру мекемесі).

ҰАТҚ жабық балалар мекемесінде болған кезде балалардың құқықтарын қорғау саласындағы Қазақ-стан Республикасының заңнамасына сәйкес әрекет етеді: Қазақстан Республи-касының Конституциясы, «Қазақстан Республика-сындағы бала құқықтары туралы» ҚР Заңы, сондай--ақ «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жү-йесі туралы», «Неке және отбасы туралы» ҚР Кодекс-тері, «Мүмкіндігі шектеу-лі балаларды әлеуметтік және медициналық-педа-гогикалық коррекциялық қолдау туралы», «Кәмелет-ке толмағандар арасында-ғы құқық бұзушылықтар-дың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алу туралы», «Білім туралы» ҚР Заңдары және басқа да нормативтік құ-қықтық құжаттар.

Республикада халықа-ралық құқықтық құжат-тар ережелерін құқықтық салада және практикада

қолдану бойынша жұмыс-тар жүргізілуде, адам құ-қықтарына қатысты 60-қа жуық халықаралық құжат ратификацияланды, оның ішінде 15-і балалар құқық-тарын қорғауға қатысты: БҰҰ Бала құқықтары тура-лы конвенциясы, БҰҰ нә-сілдік кемсітудің барлық нысандарын жою бойынша Конвенциясы; Балалар ең-бегінің ең жаман түрлеріне тыйым салу және жою жө-ніндегі шұғыл шаралар ту-ралы конвенция; БҰҰ мүге-дектер құқықтары туралы конвенциясы; «Білім беру саласындағы кемсітушілік-пен күрес туралы» және т.б.

Балалардың құқықта-рын қорғау саласындағы Жарлықтар мен Қаулылар:

1. Мемлекеттік қызмет-тер тізілімін бекіту тура-лы" Қазақстан Республика-сы Үкіметінің 2013 жылғы 18 қыркүйектегі № 983 қаулысы;

2. «Мүгедектерге бері-летін техникалық көмекші (орнын толтырушы) құрал-дар мен арнаулы жүріп-тұ-ру құралдарының тізбесін


бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 20 шілдедегі №754 қаулысына өзге-рістер енгізу туралы» ҚР Үкіметінің 2017 жылғы 3 наурыздағы №102 қаулысы

3. "Пробация қызметінің есебінде тұрған адамдар-ға әлеуметтік-құқықтық көмек көрсету қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 23 қазандағы № 1131 қаулысына өзге-рістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР Үкіметі-нің 2017 жылғы 6 сәуірдегі №176 қаулысы.

Балалардың құқықта-рын қорғау саласындағы НҚА:

1. «Отбасы және балалар саласында көрсетілетін мемлекеттік қызметтер стандарттарын бекіту туралы» Қазақстан Респуб-ликасы Білім және ғылым министрінің 2015 жылғы 13 сәуірдегі бұйрығына өзгерістер енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Бі-лім және ғылым министрлі-гінің 2017 жылғы 24 ақпан-

дағы №84 бұйрығы,2. «Балалардың құқық-

тары мен мүдделерін қам-тамасыз ету» минималды әлеуметтік стандартын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрінің 2015 жылғы 10 қыркүйектегі №557 бұйрығына толық-тырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министр-лігінің 2017 жылғы 2 ақпан-дағы бұйрығы;

3. «Баланың құқықтарын қорғау жөніндегі функция-ларды жүзеге асыратын ұйымдардың тауарлары мен көрсетілетін қызметте-рін сатып алу қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2016 жылғы 30 маусымдағы №412 бұйрығына өзгеріс-тер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 2017 жылғы 29 мамырдағы №251 бұйрығы.

4. «Отбасы және балалар саласында көрсетілетін


мемлекеттік қызметтер стандарттарын бекіту туралы» Қазақстан Респуб-ликасы Білім және ғылым министрінің 2015 жылғы 13 сәуірдегі бұйрығына өзгерістер енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министр-лігінің 2017 жылғы 15 шіл-дедегі №285 бұйрығы,

5. «Білім және ғылым саласындағы мемлекеттік қызметтер регламентте-рін бекіту туралы» Қазақ-стан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2015 жылғы 13 тамыздағы №528 бұйрығына өзгеріс-тер енгізу туралы» Қазақ-стан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 2017 жылғы 6 ақпандағы №51 бұйрығы.

6. «Жалпы білім беру ұйымдарының (бастауыш, негізгі орта және жалпы орта білім беру) түрлері бойынша қызметінің үл-гілік қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Респуб-ликасы Білім және ғылым министрінің 2013 жылғы 17 қыркүйектегі №375

бұйрығына өзгерістер енгізу туралы» Қазақстан Респуб-ликасы Білім және ғылым министрлігінің 2017 жыоғы 13 ақпандағы №60 бұйрығы.

7. «Денсаулық сақтау ұйымдарының Үлгілік штаттарын және штат-тық нормативтерін бекіту туралы» Қазақстан Респуб-ликасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің 2010 жылғы 7 сәуірдегі №238 бұйрығына толықтырулар енгізу ту-ралы» Қазақстан Респуб-ликасы Денсаулық сақтау министрлігінің 2017 жылғы 24 ақпандағы №39 бұйрығы.

8. «Денсаулық сақтау саласындағы мемлекеттік қызметтер стандарт-тарын бекіту туралы» ҚР Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрі-нің 2015 жылғы 27 сәуірдегі №272 бұйрығы.

9. «Мемлекеттік қыз-метті көрсету сапасына мемлекеттік бақылау қағидасын бекіту туралы» ҚР мемлекеттік қызмет істері министрінің 2016 жылғы 16 ақпандағы №35


бұйрығы.10. «Қазақстан Рес-

публикасында бастапқы медициналық-санитарлық көмек көрсетуді ұйымдас-тыру стандартын бекіту туралы» Қазақстан Респуб-ликасы денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің 2016 жылғы 3 ақпандағы №85 бұйрығына толықтыру енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау ми-нистрлігінің 2017 жылғы 27 ақпандағы №41 бұйрығы.

11. «Химиялық кастра-ция қолдану қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің 2017 жылғы 15 маусымда-ғы №423 бұйрығы, «Білім объектілеріне қойылатын санитарлық-эпидемиоло-гиялық талаптар» сани-тарлық қағидаларды бекіту туралы» Қазақстан Респуб-ликасы Денсаулық сақтау министрлігінің 2017 жылғы 16 тамыздағы №611 бұй-рығы.

12. «Денсаулық» ҚР ден-саулық сақтауды дамыту-

дың 2016 – 2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы аясында Қазақстан Республикасы психикалық денсаулықты қорғау қызметін дамыту-дың 2017-2018 жылдарға арналған Жол картасы жобасы әзірленді. Қазіргі уақытта құрылымдық бө-лімшелермен келісу саты-сында.

ҚР БҒМ әумесерлік мі-нез-құлықпен балалар-ға арналған арнайы білім беру ұйымы. Ұлттық алдын алу тетігінің қатысушы-лары «Кәмелетке толма-ғандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профи-лактикасы мен балалар-дың қадағалаусыз және па-насыз қалуының алдын алу туралы» ҚР Заңына сәйкес ерекше режимде ұстаумен білім беру ұйымына, ар-найы білім беру ұйымына кәмелеттік жасқа толма-ғандарды бейімдеу орта-лықтарына барады.

Барлық есепті кезеңде ел бойынша ҰАТ барлық қатысушылары өздері бар-ған ҚР БҒМ ведомстволық бағынысты мекемелерінің


жағдайын қанағаттанар-лық ретінде бағалады.

Білім беру жүйесінде қа-зіргі кезеңде ұлттық алдын алу тетігі қатысушылары баруға жататын әумесерлік мінез-құлықпен балалар-ға арналған 7 білім беру ұйымы (Алматы қ. Шығыс Қазақстан, Жамбыл, Қара-ғанды, Қызылорда, Маң-ғыстау, Оңтүстік Қазақстан облыстары), 1 ерекше ұс-тау режимімен білім беру ұйымы (Шығыс Қазақстан облысы Белоусовка кенті) бар.

Қазақстанда әумесерлік мінез-құлықпен балаларға арналған арнайы ұйымдар жұмыс істейді және жергі-лікті атқарушы органдар-дың қарамағына кіреді.

Бұл ұйымдарға сот қау-лысының негізінде жүйелі түрде құқық бұзушылық жасайтын, әкімшілік ықпал шараларына тартылатын, бастапқы, негізгі орта және жалпы орта білім алудан жүйелі түрде жалтаратын; жүйелі түрде отбасынан және балалар оқу-тәрбие-лік ұйымдарынан өздігі-нен кетіп қалатын; өзге де

қоғамға қайшы әрекеттер жасайтын 11-ден 18 жасқа дейінгі жастағы кәмелетке толмағандар бір айдан бір жылға дейін орналастыры-лады.

2017 жыл кезеңінде қа-тысушылар 7 арнайы білім беру ұйымына барды. Әу-месерлік мінез-құлықпен балаларға арналған арна-йы білім беру ұйымдарына (бұдан әрі - ӘМБАБО) бару нәтижесі бойынша ҰАТҚ мынадай жағдай қалыптас-ты.

Алматы және Алматы облысы бойынша ҰАТ қа-тысушылары 2017 жылғы қаңтарда «Әумесерлік мі-нез-құлықпен балаларға арналған арнайы білім беру ұйымыдна» болды. Алматы қаласы бойынша ӘМБАБО ҰАТҚ алдыңғы ұсынымда-рын орындау мониторин-гіне, ӘМБАБО тәрбиеле-нушілерімен топтық және жеке құпия кездесулер нә-тижесіне негізделеді.

Балалармен әңгімеле-су кезінде медициналық көмек сапасына шағым түспеген. Әкімшіліктің ай-туынша, балалардың оқуға,


еңбек етуге, жақындары-мен араласу заңды құқық-тары бұзылмайды.

Туыстары кесте бойын-ша кез келген бос уақытта балаларға келе алады. Ба-лалар жеке ұялы телефон-ды пайдалана алмайды. Бірақ қалалық телефонды еркін пайдалана алады. Бұдан басқа, олар тәрбие-ші телефонынан ұялы те-лефонға хабарласа алады, бұған аса кедергі жоқ. Бұл ақпаратты балалар да рас-тады.

Мекеме басшысы ал-дыңғы болған кезде берген ұсынымды орындағанын атап өткен жөн. Тәрбие-ленушілердің құқықтары мен міндеттер туралы ақ-паратпен, сенім телефон-дары және құқық қорғау мекемелерінің байланыс деректері жазылған стенд қойылған.

Жағдай орнықты. Ба-лалар мен педагогикалық ұжым арасында келіспеу-шілік жағдайлар жоқ. Бала-лардың тәрбиешіге бауыр басқандығы, педагогқа де-ген құрмет байқалады.

Мекеме басшысы бала-

лар үйінің тәрбиеленушіле-рінің (әсіресе үйі жоқтарға) тағдырына аса алаңдау-шылық білдіреді. Олар-дың одан әрі колледжде білім алу мәселелерін және спорттық жетістіктері бар кәмелетке толмағандар-дың тұратын жерін шешуге белсене қатысады. Бүгінде күн тәртібінде ӘМБАБО қайта ұйымдастыру мәсе-лесі тұр.

2017 жылғы 27 қаң-тардағы жағдай бойынша ӘМБАБО-да 47 бала тәр-биеленуде, оның ішінде: ер бала - 24, қыз бала -23.

Өңірлер бойынша бөлік-те олар мына жерлерден келді: • Алматы - 19 • Алматы облысы - 20 • Батыс Қазақстан облысы - 6 • Солтүстік Қазақстан облысы - 2

Әр тәрбиеленушінің ар-

найы білім беру ұйымына келу мерзімі қатаң сақта-лады: балалар ӘМБАБО-ға тек сот шешімі заңды кү-шіне енгеннен кейін ғана қабылданады және қатаң


түрде сот шешімінде көрсе-тілген мерзімнің аяқталуы бойынша шығарылады.

ӘМБАБО-дан балалар-ды шығарған кезде заң та-лаптарына сәйкес арнайы ұйым әкімшілігі келу мер-зімі аяқталғанға дейін 1 айдан кешіктірмей, Кәме-летке толмағандар ісі және олардың құқықтарын қор-ғау Комиссиясына тұратын орны бойынша балаларды шығаратыны туралы хабар-лама жібереді, шығарыл-ған тәрбиеленушілердің мінез-құлқын бақылауға және одан әрі тұрмыстық орналасуы, білім алуы, жұ-мыспен қамтылуына олар-дың жәрдем көрсетуі үшін мінездеме-ұсыным қоса беріледі.

Балалардың тәрбиеші-лерге бауыр басқандығы, педагогтарға құрметі се-зіліп тұрады. Мекеме бас-шысы балалар үйінің тәр-биеленушілерінің (әсіресе үйі жоқтарға) тағдырына аса алаңдаушылық біл-діреді. Олардың одан әрі колледжде білім алу мә-селелерін және спорттық жетістіктері бар кәмелетке

толмағандардың тұратын жерін шешуге белсене қа-тысады.

ҚАТҚ туыстарымен бай-ланыс және араласу бұ-зылмайтынын атап өтеді, алайда балалар елдің әр түпкірінен келетінін ескер-сек, БҚО немесе СҚО-дан туыстары жиі қатынай ал-майды.

• Ақтау қаласындағы және басқа да қалалардағы ӘМБАБО-да да оң жағдай қалыптасқан. ҚАТҚ жәбір көрсету және қатал қарым-қатынас анықталмағанын атап өтеді. Ұстау жағдайы мен тәрбиелеу үдерісін қа-нағаттанарлық деп баға-лауға болады.

• Қызылорда «Об-лыстық әумесерлік мінез-құлықпен балаларға ар-налған интернатта» жағдай басқаша. Мұнда ғимаратқа күрделі жөндеу жұмыста-ры 2013 жылдан бастап жүргізілмеген. Мониторинг кезінде үй-жай және сани-тарлық тораптарға ағым-дағы жөндеу жүргізілген. Ғимарат косметикалық жөндеу арқасында қолда-нады. Аумақ жөнді көгал-


дандырылмаған. Үй-жайда желдеткіш жүйесі жоқ.

Жиһаз ескірген, тәрбие-ленушілерге орындықтар жетіспейді, киім, аяқ киім қоятын шкафтар тапшы. Ыстық су «Аристон» су жылытатын жабдық ар-қылы беріледі. Спорт зал жоқ. Мектеп-интернаты-ның тәрбиеленушілерінде компьютерлік техникаға және интернетке қолже-тімділік жоқ.

Жылдың жылы мезгіл-дерінде тәрбиеленушілер спорт алаңында дене тәр-биесімен шұғылдана ала-тынына қарамастан қара-шада, тәрбиеленушілердің айтуынша, оларға интернат аумағына шығуға рұқсат бермей, олардың құқық-тары бұзылғандығы анық-талғаны, ерекше алаңдау-шылық тудырады.

Балалардың ата-анала-рымен және сыртқы әлем-мен байланысы қолдан-байды. Кездесуге рұқсат беріледі, тәрбиешілердің айтуынша, ата-аналары балаларына өте сиек ке-леді. Мекеме басшылығы бұл байланысты орнатуға

ықпал етпейді. Осылайша балалардың сыртқы әлем-мен байланысу құқығы бұ-зылған. Ұялы телефондар тәрбиешілерде, ата-анала-рымен сөйлесуге тыйым салынған, бұл да тәбиеле-нушілердің құқығын бұзу болып табылады.

9 айда тәрбиеленуші Д. ата-анасымен байланысы болмаған. Наурызда тәр-биеленуші А.-ға 1 рет қоңы-рау шалуға рұсқат берілген (қабылдауда белгіленген қалалық телефон бойынша 1 минут ішінде).

2017 жылғы наурыз-да бару уақытында жатын бөлмелерде ауа темпера-турасы 17 С нормадан тө-мен болған, тәрбиелену-шілердің айтуынша, түнде үй-жай суып кетеді екен. Мониторинг кезінде ван-наның жұмыс істемеуіне байланысты ыстық су ажы-ратылған. Тиісінше балалар бір апта ваннаны пайдала-на алмаған. Асханада ауыз-сумен ортақ диспансер ор-натылған, алайда ыдыс бос болып шықты, су жоқ және бір реттік стакандар да қо-йылмаған.


Шұғыл көмек көрсету үшін дәрі-дәрмектер жоқ. Аумақты көгалдандыру бойынша, 30 адамға азаю жағына мектеп-интернат тәрбиеленушілер санының лимитін қайта қарау (ер ба-лалар мен қыз балалардың жатын бөлмелерінің жал-пы алаңын (46,3 м2) есепке алып – тиісінше 22 адам (11 ер бала, 11 қыз бала), асха-наға қол жуғыш және сүл-гі қою, үш ұялы шұңғылша орнату бойынша ұсыным-дар орындалмаған.

Сондай-ақ тәрбиелену-шілерді оқытуды, олардың интернетпен компьютерге қолетімділігін қамтамасыз ету, бекітілген жоспарға сәйкес оларды пайдала-нуды бақылауға жауапты адамды тағайындау бо-йынша ұсынымдар орын-далмаған.

• Кентау қаласындағы «Әумесерлік мінез-құлық-пен балаларға арналған мектеп-интернаты» ҚМК бару нәтижесінде Оңтүс-тік Қазақстан облысы бо-йынша ҰАТ қатысушылары мынадай тұжырымға келді: Тұрғын үй жағдайы кәме-

летке толмаған балалар тұ-руға арналған нормаға сәй-кес келеді. Атап айтқанда тазалыққа, желдетуге, ауа температурасына, төсек-орын ауыстыруға бақылау жүзеге асырылады.

Алайда мектеп-ин-тернаттың жиһазы ескі, ауыстыруды талап етеді. Кәмелеттік жасқа толма-ғандарды бастапқы қабыл-дауға арналған изолятор жоқ. Санитарлық-гигие-налық жағдай – қанағат-танарлық. Тамақтану жағ-дайы кәмелеттік жасқа толмаған балаларға арнал-ған мекемелердің жалпы талаптарына сәйкес келе-ді. Тағамды тарату және қабылдау жағдайы, кестесі бар, тазалық сақталған, ба-лалардың жас ерекшелік-терін есепке алып, асхана-да отыратын орындар мен ыдыстар жеткілікті.

Асханада жиһаз ескі, ауыстыруды талап етеді. Медициналық қызмет көр-сетуді медициналық қыз-меткер жүзеге асырады. Тәрбиеленушілер мед пер-сонал қызметі мен меди-циналық жабдықтарды ке-


дергісіз пайдалана алады. Мектеп-интернатта құпия шағымдар беруге арналған жәшік орнатылған.

Мекеме басшылығынан тыс шағым берудің сырт-қы тетіктеріне қолжетім-ділік (№150 балалар мен жастарға арналған ұлттық сенім телефоны) жоқ. Мек-теп-интернат басшылығы тәрбиеленушілерге өз дінін ұстануға, дін жораларын жіберуге тыйым салмайды. Алайда діни жоралар жібе-руге арналған арнайы орын жоқ.

• Маңғыстау облы-сы бойынша Ұлттық алды алу тетігінің қатысушыла-ры 2017 жылғы тамызда Маңғыстау облысы Білім басқармасы «Әумесерлік мінез-құлықпен балаларға арналған облыстық арна-йы мектеп-интернаты» ММ барды.

Мекеме жақсы жағдай-да, алайда орналасқан орны алаңдаушылық ту-дырады. Мекеме тергеу изоляторы ғимаратының жанында орналасқан. Тере-зеден қарағанда, тікенекті сым мен тергеу изоляторы-

ның ауласы көрінеді. Сапар нәтижесі бойынша мына-дай ұсынымдар берілді: шарбақ орнату немесе көр-ші мекеменің шарбағынан тікенекті сымды алып тас-тау және жазғы алаң жай-ғастыру мәселесін шешу қажет.

• Белоусовка кентін-дегі мамандандырылған мектеп-интернат.

Белоусовка кентіндегі жалғыз Облыстық маман-дандырылған мектеп-ин-тернаты Шығыс Қазақстан әкімдігінің 2002 жылғы 28 желтоқсандағы №330 ше-шімімен құрылды. Белоу-совка кенті арнайы мектебі-нің құрылтайшысы Шығыс Қазақстан облыстық әкім-дігі болып табылады.

Тиісті саланың уәкілет-ті органы, сондай-ақ оған қатысты субъектінің функ-циясын жүзеге асыратын орган «Шығыс Қазақстан облысы Білім басқармасы» ММ болып табылады.

ШҚО бойынша ҰАТ қа-тысушылары дайындаған есеп аясында, "Қылмыстық жауапкершілікке тартыла-тын жасқа жетпей қылмыс-


тық жазаланатын іс-әрекет жасаған кәмелеттік жасқа толмағандардың облыстық арнайы мектеп-интернаты" әкімшілігінің айтуынша, кә-мелеттік жасқа жетпеген адамдардың болу мерзімі 2 айдан 2 жылға дейінді құ-райды.

"Қылмыстық жауапкер-шілікке тартылатын жасқа жетпей қылмыстық жаза-ланатын іс-әрекет жасаған кәмелеттік жасқа толма-ғандардың облыстық ар-найы мектеп-интернаты" коммуналдық мемлекеттік мекемесіне осы мекеменің заң құзыретіне түскен бар-ша Қазақстаннан кәмелет-тік жасқа жетпеген адам-дар жіберіледі. Қазақстан аумағының ұзақтығын ес-керіп, көптеген отбасылар баламен әлеуметтік пай-далы байланысты қолдау мүмкіндігі жоқ.

ШҚО ҰАТҚ айтуынша, жабық мекемеде балалар-дың болуы, почта хабарла-маларын жіберу тәрбиеші немесе психологтың қа-тысуымен жүзеге асыры-лады. Ұялы телефондар, тікенекті, өткір заттарға

тыйым салынған. Ұялы те-лефонға тыйым салуға се-бепті ата-аналары, таныс-тары өз хабарламаларымен тәрбиеленушілердің пси-хологиялық жағдайын тұ-рақсыздандырып, тәртіп бұзуға, қашуға және өз-өзі-не қол жұмсау әрекеттеріне баруға алып келетіндігімен түсіндірді. Балалардың осы мекемеге елдің әр түпкірі-нен келетінін ескеріп, олар-дың сыртқы әлеммен бай-ланысқа өз құқығын іске асыру қажет. Ұялы теле-фонды пайдалануға рұқсат беру немесе тыйым салу кезінде жеке тәсіл қажет.

Мектеп-интернатта тәр-биеленушілердің бейімде-луін әлеуметтендіру үшін барлық жағдай бар. Компь-ютерлік сынып (5 компью-тер) бар. Жыл сайын еңбек және демалыс лагеріне ар-налған кешенді бағдарлама жасалады.

Жасөспірімдердің ба-сым бөлігі нашар отбасы-да тәрбиеленген. Олардың көпшілігі теріс әлеуметтік тәжірибе жүгін арқалаған, әлеуметтік иммунитетті қалыптастыру деңгейлері


төмен.Интернат психологы

Мұқаева Құралай Тоқтар-ханқызы түзеу сабақтарын, топтық тренингтер, суи-цидтік тәуекелге, оқу бо-йынша танымдық процес-терге және беймазалыққа тесттер өткізеді. Мораль-дық-адамгершілік, психо-логиялық және эмоцио-налдық-мінез-құлықтық сала түзеуді, дамуды оң уәждеуді талап етеді.

Спорт залдың алаңы ша-ғын болғандықтан, волей-бол, баскетбол сабақтарын жүргізуге жарамайды. Тәр-биеленушілермен сауал жүргізгенде, олар қысқы уақытта жабық үй-жайда спорттың бұл түрлерімен айналысқысы келетінде-рін айтты. Бұл спорт түрі бойынша жазғы алаң бар. Балалар бос уақыттарын-да онда спортпен айна-лысады. Мекемеде орта жалпыға бірдей білім беру олардың жас және жеке ерекшеліктерін есепке алып, сараланып өткізіледі. Қоғамдық-пайдалы еңбек және түрлі үйірме желісі көзделген. Педагогикалық

біршама артта қалып қой-ған оқушылар үшін теңес-тіру бағдарламасы көздел-ген.

Оқытушылардың ай-туынша, мамандандырыл-ған мекемеге түскен бала-ларда 11-18 жасқа келсе де, бастапқы білім беру базасы жоқ жағдайлар да жиі кездеседі.

Мекеме тәрбиелену-шілері қолданыстағы ша-ғым беру тетігімен таныс-ты. Сенім телефонымен «Қатыгездік мен зорлық зомбылықсыз балалық» стенді ілінген. Тексеру сә-тінде қызметкерлерге және басқа да тәрбие сатысы-на шағымдар болған жоқ. Ұжымда педагогтар жәбір көрсетуге қарсы іс-әрекет, адамның қадір-қасиетін төмендету тақырыптары бойынша жүйелі және мақ-сатты жұмыстар жүргізе-ді. ҰАТҚ бөлу нормалары тәрбиеленушілердің нақ-ты қажеттіліктеріне сәйкес келмейтінін анықтады (мы-салы жылына 3 жұп шұлық, іш киім, ішкөйлек - жылына 2 жұп және т.б.) Өкінішке орай, бұл Мекемеде басқа


оқу орындарымен байла-ныс жоқ. Балалармен кәсі-би бағдарлау жұмыстары жүргізілмейді, Мекемеде еңбекке баулитын бір ка-бинет қана бар, онда тәр-биленеушілерді оқытуға арналған жинақталған ста-нок (бұрғылайтын, жона-тын) орнатылған. Балалар бұл жұмыс түрімен жақсы айналысуда, алайда басқа кәсіп туралы білмейді десе де болады (дәнекерлеуші, механизатор және т.б. ма-мандықтар). Белоусовка кентінде бар колледждер-мен байланыс реттелмеген.

Оқытушылардың ай-туынша, балалардың осы контингентімен жұмыс істеу үшін қайта даярлау және біліктілікті арттыру курстарын ұйымдастыру қажеттілігі туындаған.

Мекемеден шығатын тәрбиеленушілер мерзі-мінен бұрын немесе сот айқындаған мерзімінің аяқталуына байланысты ата-аналарының неме-се оларды алмастыратын адамдардың сүймелдеуі-мен, олар келе алмаған жағ-дайда, Мекеме қаражаты

есебінен Мекеме қызмет-керлерінің сүйемелдеуімен одан әрі жайғастырылатын орынға жіберіледі.

ҰАТ қатысушыларды ұйымды тексерген кезде адамдық қадір-қасиетін төмендететін, қатаң қа-рау, жазалау немесе жәбір көрсетуге байланысты те-ріс құбылыстар байқалған жоқ. Персонал мен бала-лар арасы өзара тілектестік қарым-қатынаста.

1.2 ҚР БҒМ тұжырымдары мен ұсыныстары

1. Арнайы мектеп-интер-наттардағы және әумесер-лік мінез-құлықты балалар мектебіндегі (сот рәсімде-рін, адамды мекемеге жет-кізу және орналастыруды қоса алғандағы мекеме-нің негіздемесі) кәмелетке толмағандардың құқықта-ры мен заңды мүдделері бойынша жағдайға талдау жүргізу мүмкіндігін қарас-тыру.

2. Қазақстан балала-рының өмірін жақсарту бойынша, ювенальды әді-летті жетілдіру мәселеле-


рін міндетті қосумен бірге, жеткілікті мөлшерде кадр, техникалық және қаржы ресурстарымен қамтама-сыз етілген, жүзеге асыру-дың тиімді тетіктерін құру-ды қарастыратын, баланың ең жақсы мүдделері саяса-тына негізделген Страте-гиялық Жоспарды құру.

3. Отбасы типі үлгісіне жақындатылған отбасы-лық-тұрмыстық жағдай-ларды қалыптастыру: жа-тын бөлмелер 2-3 балаға арналған болуы керек, әлеуметтік педагогтардың санын арттыру, балалар-дың мүдделері бойынша барынша ең жақсы тәжіри-белерді енгізу қажет.

4. Баланы арнайы білім ұйымына анықтау бойын-ша шешім шығарған кезде, бала жақындарымен, туыс-қандарымен, отбасы мүше-лерімен байланыста болуы үшін, сот отбасы мүшелері-нің немесе заңды өкілдері-нің тұратын жерлерін еске-руі тиіс.

5. Ата-анасымен және сыртқы әлеммен бейне байланыс, скайп-конфе-ренциялар және басқа бай-

ланыс түрлері бойынша хабарласу құқығын жүзеге асыруды қамтамасыз ету.

6. Берілген тақырып бо-йынша қызметкрелермен сабақтарды жүргізу жос-парына сәйкес жұмысты жалғастыру: барлық меке-мелерде қызметкерлердің ҰАТ жұмысы, оның мақсат-тары мен міндеттері тура-лы хабары бар деп айтуға болмайды, балалармен жұ-мыс істеу, қарым-қатынас жасау дағдысын қалыптас-тыру, адамға қатал және ар-намысын кемсітіп қарау құрбандарын сәйкестенді-румен жұмыс жасау бойын-ша мамандардың жүйелі білім алуы мен біліктілігін арттыру қызметтері жоқ.

7. Кәмелетке толмаған-дарды өз құқықтары және міндеттері туралы, меке-менің тәртібі, тәртіп талап-тары, ұсыныстар, өтініштер мен арыздарды беру тәр-тібі, балалар мен жастар үшін екі тілде Ұлттық се-нім телефон нөмірін 150, өтініштер үлгілерімен бірге арыздар мен жолдаулар-ды сәйкес инстанцияларға беру процедурасы туралы


телефон арқылы, прокура-тура, Адам құқығы бойын-ша өкіл және қоғамдық ұйымдар, ҰАТ арқылы, ақ-параттық стендтерді ба-лалар мен олардың ата--аналары күнделікті көре алатын жерлерде орналас-тыру арқылы хабарланды-ру.

8. Қызметкерлерді ме-кемелердегі балаларға қатысты жәбірлеу және басқа да адамгершілікке жатпайтын және ар-намы-сын кемсітетін шараларды және жазалауды қолдануға тыйым салуға, жәбірлеу-дің және қатал қарау мен адамгершілік ар-намысты кемсітудің басқа да нақты жағдайларын анықтауға және әрекет етуге (құқық қорғау мамандарын тарта отырып) дайындау.

9. Осындай мекемелер-ге кәмелетке толмаған-дардың түсуі кезінде білім деңгейлерін анықтау бо-йынша зерттеулер жүргізіп, анықталған білім базасына сай бағдарламаларды түзе-ту керек, сондай-ақ, оларға жалпы білім беретін мек-тептердің бағдарламалары

мен стандарттары бойын-ша білімді, біліктілікті, қа-білеттерді бақылау жүйе-сін қолдануға болмайды.

10. Мекемелердің күзет қызметінің қызметкерле-рін балаларға жақсы қарау саясатына үйрету жұмыс-тарын жүргізу.

Белоусовка ауылының арнайы мектеп-интернаты бойынша ұсыныстар

1. ШҚО әкімдігіне: атал-ған арнайы мектепті ШҚО Көкпекті ауданына (облыс орталығынан 200 км) ауыс-тыру жоспарын қарастыру. Арнайы мектептің орнын ауыстыру білім мекмесі-нің педагогтар коллективін жоғалтуға әкеледі, ал оны-мен бірге жинақталған дәс-түрлер мен жас құқықбұ-зушылармен жұмыс істеу тәжірибесі де жоғалады.

2. ШҚО Жұмыспен қам-ту және әлеуметтік бағдар-ламалар басқармасына: түлектердің мүдделерін қорғау мақсатында (жаңа мамандық алу, кейін жұ-мысқа тұру мүмкіндігі бар КТУ-де білім алу) оларға мониторинг жүргізудің бі-


рыңғай жүйесін құру. 3. ШҚО мемлекеттік

еңбек инспекциясы бас-қармасына: ҚР Конститу-циясына және еңбек заң-намасына сәйкес, әрбір адам еңбек етуге құқылы. 18 жасқа толған арнайы мекеменің түлегі белгілі бір біліктілік пен кәсіпті игергеннен кейін, жұмысқа орналасуды қажет етеді. Халықты үйлестіру және әлеуметтік қорғау басқар-масымен бірге арнайы мек-тептерден шыққан жастар-ды жұмысқа орналастыру жүйесін жасау.

4. ШҚО Денсаулық сақ-тау басқармасына: Денсау-лық сақтау басқармасы-на медициналық қызмет жасауға лицензиясы бар медициналық мекемелер-дің медициналық қызмет-керлерін орналастырудың орталықтандырылған ба-засын құру. Мекеменің жұ-мыс ерекшелігін және тәр-биеленушілердің жасын ескере отырып, көптеген мамандар аталған ұйымға жұмыс істеуге бара бер-мейді. Медициналық кадр-лардың тұрақтамауы аса

байқалады.5. Арнайы мектеп-ин-

тернаттың басшылығына:Дәретхана кабинала-

рын есіктермен жабдықтау мүмкіндігін қарастыру.

ҚР БҒМ кәмелетке тол-мағандарды бейімдеу орта-лықтары. Білім беру жүйе-сінде осы уақытта ұлттық алдын алу тетігінің қаты-сушылары баруы тиіс 20 кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталығы (бұдан әрі – КТБО) бар, олардың 13-і – облыс орталықта-рында, 5-уі – Астана, Алма-ты, Семей, Жезқазған және Теміртау қалаларында ор-наласқан. КТБО қызметінің тәртібі ҚР БҒМ 2013 жыл-ғы 18 маусымдағы №229 «Жетiм балалар мен ата-а-насының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған бiлiм беру ұйымдарының түрлері қызметінің үлгiлік қағидаларын бекіту ту-ралы» және «Кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталықтарында кәмелет-ке толмағандарды күтіп бағудың үлгілік ережеле-рі» бұйрықтарымен ретте-леді. КТБО 3-тен 18 жасқа


дейінгі, ата-аналарының немесе оларды алмасты-рушы адамдардың қамқор-лығынсыз қалған, арнайы білім беру ұйымдарына жі-берілген және әлеуметтік бейімделмеушілікке және әлеуметтік депривацияға әкелген қатал қарау нәти-жесінде қиын өмірлік жағ-дайдағы қараусыз қалған және панасыз қалған кәме-

летке толмағандарды қа-былдауды және уақытша күтіп бағуды қамтамасыз етеді.

2011-2016 жыл динами-касында, 2015 жылға дейін балалар саны тұрақты өсіп отырғандығын атап өту ке-рек, 2016 жылы біраз азаю байқалған, 2017 жылғы 9 айдың қорытындысы бо-йынша қараусыз қалған балалардың саны 4667 ба-

ланы құраған. 2017 жыл бойы КТБО қатысушылары жиырма КТБО орталықта-рына 20 рет барған, барлық қатысулар аралық сипатта болды.

КТБО орталықтарына түскен қараусыз қалған ба-лалар мен жасөспірімдер, 2011-2017ж.

Өңірлік қимада КТБО-

на түсетін қараусыз және панасыз қалған балалар-дың саны, ШҚО-да 10 000 қараудағы балаға 24 қа-раусыз қалған баладан, Астана қаласында 10 000 қараудағы балаға 25 қарау-сыз қалған баладан келеді. ШҚО-да қараусыз қалған балалардың салыстырма-лы көп саны өңір бойынша КТБО санының көп болуы-мен түсіндіріледі – 4 меке-

Дереккөз: ҚР БҒМ БҚҚК, 2017


ме, ал Астана елорда ретін-де барлығын, соның ішінде қараусыз қалған балалар-ды өзіне тартатын орталық іспетті.

КТБО-дағы кәмелетке толмағандар саны артуда. Егер 2014 жылы КТБО-тар-ға орналастырылған бала-лар саны 6356 болса, 2016 жылы 7109 болды, яғни 11,8%-ға өскен. 2019 жыл-ғы 9 айдың қорытындысы бойынша, КТБО-ларға 5504 кәмелетке толмағандар орналастырылған, соның ішінде 675 ата-анасының қамқорлығынсыз қалған-дар, 4667 қараусыз және панасыз қалғандар, 110 девиантты мінез-құлықты балаларға арналған арнайы білім беру ұйымдарына жі-берілгендер, қиын өмірлік жағдайға душар болған 52 кәмелетке толмағандар.

КТБО-ларға түскен кә-мелетке толмағандардан 5422 балалардан (98,2%):

• отбасыларға 4741 кә-мелетке толмағандар ор-наластырылған;

• 427 бала жаңа «әлеу-меттік жетім» мәртебесі-мен жетімдер мен ААҚҚ

балалар ұйымдарына жібе-рілген;

• 89 бала қамқорлыққа және патронатқа алынған;

• 30 бала уақытша қо-нақ отбасыларда тұратын болады.

Қалған 135 баланың әрі қарайғы тағдыры кө-ңіл көншітерлік емес: 107 кәмелетке толмағандар девиантты мінез-құлықты балаларға арналған арна-йы мектептерге жіберілген, 21 бала басқа облыстарда-ғы КТБО-ларға жіберілген, 7 бала КТБО типті басқа мемлекеттердің ұйымда-рына жіберілген.

КТБО-ларда Отбасы-на қолдау көрсету қыз-меттері жұмыс істейді, олардың қызметі тәрбие-ленушілерге кеңес беру, психологиялық, анықта-малық-ақпараттық, әлеу-меттік-құқықтық көмек көрсету болып табылады. 93 ата-анаға және 104 кә-мелетке толмағандарға құ-жаттарды рәсімдеу бойын-ша көмек көрсетілген, 118 ата-ана мен 125 балаларға кеңестер берілген. 32 отба-сына, 34 оқу мекемелеріне


және жетімдер мен ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалар ұйымына барып, қызметтер көрсетілген. Орталықтар орналасқан мекемелердегі үй-жайлар орнатылған нормалар мен талаптарға сай кәмелет-ке толмағандардың келуі үшін тиісті жағдайларды қалыптастыруға мүмкіндік бермейді.

ҚР БҒМ-ң КТБО-ларға кәмелетке толмағандар-дың келуін және оларға қарым-қатынасты жақсар-ту бойынша ұсыныстарына қарамастан, күрделі жағ-дай әлі де сақталуда:

• Орталықтардың кө-бінде ғимараттар ескі, тоз-ған, инженерлік жүйелері бұзылған, балалардың өте тығыз орналасқандығы және баланың жеке кеңіс-тігінің жоқтығы байқала-ды. Астана, Тараз, Қара-ғанды облыстарындағы КТБО-да жатын бөлмеде тиісті 4 метрдің орнына ба-лалар 2-ден 2,5 метрге де-йін, екі сатылы төсектерде ұйықтайды. Дене шынық-тырумен айналысу, туыста-рымен кездесу, бимен ай-

налысу және ортақ мәдени шараларды өткізу бөлме-лері жоқ.

• Қазақстандағы КТ-БО-лардың көптеген ғи-мараттарына 40 жылдан астам уақыт болған және толық қайта құрылым-дауды және күрделі жөн-деуді талап етеді, мысалы Жезқазған қаласындағы (Қарағанды облысы, 1970 жылы салынған ғимарат, физикалық тозуы 40%-ды құрайды), Оңтүстік Қазақ-стан облысындағы (1960 жылы салынған) КТБО. Өс-кемен қаласындағы КТБО әлі күнге дейін ҚР ШҚО ІІД теңгерімінде, ыстық сумен қамтамасыз етілмеген. Ал Тараз қаласындағы КТБО ғимараты апатты деп та-нылған, дәретхана далада орналасқан, бұл балалар-дың өмірі мен денсаулығы-на қауіп тудыратын салдар-ға әкелуі мүмкін, осыған қарамастан балалар әлі күнге дейін осы ғимаратта тұрып жатыр. Талдықорған қаласындағы КТБО қала-дан тыс тақыр далада, эко-логиялық қолайсыз аймақ-та орналасқан.


• Ойын бөлмелерін-де балалардың дамуына арналған ойыншықтар, конструкторлар аз.

• Мектептегі сабақтар аяқталғаннан кейін, кітап-ханаларға бару мен телеви-зиялық бағдарламаларды қараудан басқа, кәмелетке толмағандар уақыттары-ның көп бөлігінде өздері-мен өздері болады (Алма-ты қаласындағы КТБО). Орталық қызметкерлерінің бар жұмысы тек балалар-ды күтуді қамтамасыз ету, тамақтануды ұйымдатсы-ру болып табылады. Бала-мен және оның отбасымен жеке жұмыс әлсіз ұйым-дастырылған, кәмелет-ке толмағандардың қиын өмірлік жағдайдан өтуі кезінде әлеуметтік және психологиялық көмекке аз көңіл бөлінеді, тәрбиелік жұмысқа немқұрайлы қа-рау байқалады, баламен жұмыс жасаудың замануи әдістері қолданылмайды.

• Көптеген мекеме-лерде шағым түсіру тетік-тері туралы ақпарат жоқ (кәмелетке толмағандар мен олардың ата-аналары,

қамқоршылары жүгінуге болатын ұйымдар туралы ақпараттан бейхабар).

• Отбасымен байла-ныста болу жағдайлары КТОБ-лардың кейбіреуле-рінде жасалмаған, бала-лардың ата-аналарымен кездесетін жеке бөлмелері жоқ, кездесулердің шек-телген тәртібі орнатылған.

• Балалар мектептер-ге бармайды, білім беру Талдықорған, Алматы қа-ласындағы КТБО-да өтеді, ол баланың әлеуметтік ор-таға бейімделуіне кедергі келтіреді, яғни мектептің арқасында қоғамда білімді ғана емес, сонымен қатар әлеуметте өмір сүре ала-тын қоғам мүшесі пайда болады. Нақты мектептегі ортада үлкендер өмір сүре-тін заңдар мен осы заңдар аясында өмір сүру әдістері игеріледі (тұлға аралық қа-тынастар, әлеуметтік рөл-дер, моральдық ережелер мен құндылықтар).

2.2 ҚР Білім және


ғылым министрлігінің тұжырымдары мен ұсыныстары

4 жыл бойы ҰАТҚ жыл-дан жылға ҚР БҒМ-не КТБО қызметін жақсар-ту және балалардың өмірі мен дамуы үшін қолайлы жағдайларды қалыптас-тыру бойынша сол баяғы бір ұсыныстарды береді. 80 %-ға жуық ұсыныстар орындалмаған, мысалы:

1. Кәмелетке толма-ғандарды күтіп бағу, са-нитария және гигиена шарттарының заманауи та-лаптарына сәйкес, қажетті техникалық жабдықтар ті-зімімен жаңа ғимараттар-ды салу немесе қолданыс-тағы ғимараттарды қайта құрылымдау үшін жоба-лық-сметалық құжаттама-сы бар типтік ғимараттың жобасын жасау.

2. Берілген білім беру мекемесіндегі кәмелетке толмағандармен жұмыс жасауға қажетті мамандар-дың сандық және сапалық көрсеткіштерінің бірыңғай стандартын жасау, маман-

ның жұмыс көлемін анық-тау, оның оңалтуға кетіре-тін уақытын анықтау.

3. Балалар құқығы, арыздарды беру тетіктері туралы ақпараттық стенд-тер жасау, кәмелетке тол-мағандар үшін «Балалар мен жастар үшін №150 Ұлттық сенім телефоны» қызметіне хабарласу мүм-кіндігін қамтамасыз ету, ата-аналар немесе басқа заңды өкілдер үшін қа-зақ және орыс тілдерінде арыздар мен өтініштерді жазу үлгілерін беру. Стенд-тер оқылатын деңгейде ор-наласуы керек.

4. КТБО Отбасына қол-дау көрсету қызметтері ма-мандарының еңбек ақысы үшін қосымша бюджеттік қаржыны қарастыру, ара-қашықтықты ескере оты-рып, отбасы мүшелерімен жұмыс жасау үшін ұйымды көлікпен қамтамасыз ету.

ҚР ІІМ Алматы қаласы

бойынша Қылмыстық ат-қару жүйесі департаменті-нің ЛА-155/6 Республика-лық мемлекеттік мекемесі.


Республикада кәмелетке толмағандарды күтіп бағу-ға арналған қауіпсіздігі ор-таша бір мекеме (ЛА-155/6 мекемесі) және қыздарға арналған ЛА-155/4 меке-месі жанындағы жергілік-ті бөлімше бар. ЛА-155/6 мекемесінде бас бостанды-ғынан айырылған жазасын өтеп жатқан 49 кәмелетке толмағандар (2016 – 44) бар. Қылмыстық атқару заңнамасына сай, жалпы білім беру сотталғандарды түзетудің негізгі құралда-рының бірі болып табыла-ды. Барлығы 49 кәмелетке толмаған сотталушы білім алуда.

ЛА-155/6 мекемесі-нің ғимараты 1941 жылы салынған, толу шегі: 110 орын (ҚР ІІМ 15.03.2016 жылғы №239 Бұйрығы). Мекеменің жалпы ауда-ны: 4,5 га. Әкімшілік ғима-раттардан, өндірістік және тұрғын аймағынан тұрады. Тұрғын аймақта екі екіқа-батты тұрғын корпусы, ас-хана ғимараты, МСБ ғима-раты, демалу бөлмесі, №29 орта мектеп, клуб ғимара-

ты бар. Өндірістік аймақта №02 КТМ ғимараты бар.

Тә р б и е л е н у ш і л е р г е қатысты құқық бұзушы-лықтар, өрескел қарау-шылықтар болмаған. Тәр-биеленушілердің күтіп бағу ережелерін бұзуына байланысты барлық мәсе-лелер (далаға ескертусіз шығу және т.б.) тәрбиеле-нушілермен сөйлесу бары-сында шешіледі, жыл бойы бірде бір тәрбиеленуші ТМО-ге орналастырылма-ған.

Жылдан жылға балалар түрмелеріндегі адамдар саны тура пропорциялы ке-муде:

2009 жылы – 427, 2010 – 240, 2011 жылы – 155, 2012 – 114, 2013 – 123, 2015 – 63, 2016 – 38, 2017 – 49.

Түзету мекемесіндегі әр балаға әсер етудің не-гізгі мақсаты қамқорлық-ты, қорғанысты, оңалтуды және білім беруді қамта-масыз ету болуы тиіс. Кә-мелетке толмағандарды қайта тәрбиелеу әдісі ұс-таздар, нұсқаушылар мен


психологтар сияқты әр түр-лі мамандардың қабілетте-ріне сүйенетін пән аралық сипатқа ие.

Негізінен кәмелетке тол-мағандарды қайта әлеу-меттендіру олардың қо-ғамға қайта оралуының ажырамас бөлігі болып та-былады.

Жасақтардың үй-жайла-ры іргелес екі қабатты кір-піштен жасалған бір ғима-ратпен біріктірілген. Тек екі жасақта ғана күтіп бағудың жеке дара жеңілдетілген және қарапайым жағдайла-ры бар. Әр жасақтың жеке кіру есігі бар. Жатын бөл-мелер жарық, табиғи жа-рықтандыру жеткілікті. Та-залық кәмелетке толмаған сотталғандармен кезекші-лік кестесі бойынша сақта-лады. Төсектер тиянақты жиналған, төсек-орын тыс-тары таза. Жеке заттарды сақтауға арналған тумбоч-калар 1-2 адамға арналған. Алайда, төсек-орын тыста-ры таза болса да, сұр түсті болып кеткен, бұрын бол-ған кілемдер жоқ.

Сынған жиһаздар, яғни

киімге арналған шкафтар көңіл көншітпейді, оған қоса олар жеткіліксіз (бү-кіл жасаққа 2 шкаф), жасақ мүшелері үшін киімді сақ-тау бұл әлбетте жеткіліксіз (жасақта 17-18 адам).

Терезелерде шымыл-дықтар ауыстырылған. Бөлмелерде бұрын болған жайлылық жоқ. Қабыр-ғаларда әр түрлі, төмен талғамдағы суреттер мен принттер ілінген, безенді-рудегі дизайн деген аты-мен жоқ, ол тәрбиеле-нушілердің эстетикалық тәрбиесіне әсер етпейді. Жайлылықты қамтама-сыз ету үшін құмырадағы ірі декоративті өсімдіктер қойылған, алайда олар үй-жайлардың жұпыны күйін одан бетер білдіре түскен-дей. Демалу бөлмесінде (әдісбөлме) теледидар бар. Тек қана ұлттық телевизия бағдарламалары көрсетеді.

Тәрбиеленушілер уақы-тының көп бөлігін өткізетін жасақтардағы бөлмелер мен дәліздерде жөндеу жұ-мыстары мен айқара ашыл-ған есіктердің салдарынан


суық, дымқыл, бұл тәрбие-ленушілердің денсаулығы жайлы аса алаңдаушылық-ты тудырады. Тәрбиелену-шілер үй-жайларда сырт киімдермен, кейбіреулері қалпақпен жүруге мәжбүр.

100 орындық душы бар монша тұрғын аймақ-та орналасқан. Ғимаратты тексеру күнінде онда қа-бырғалардағы кафельдер-ді түгелдей ауыстыру жұ-мыстары жүргізіліп жатты. Моншаның бір бөлігіне жөндеу жүргізілген: орын-дықтар, қыбрғалардың бір бөлігіне кафель жабысты-рылған. Жөндеу жұмыс-тарына байланысты, тәр-биеленушілер жөнделген карантин бөлімшесінде жуынады. Монша іші суық, дым, киімге және орамал-дарға арналған шкафтар жоқ. Жасақта гигиеналық ниеттен ауыстырылған дә-ретханаларға жөндеу жұ-мыстары жүргізіліп жатыр. Жөнделген дәретханалар-да ағызу қалыпты жұмыс істейді, дәретхана қағазы бар. Тазалау жұмыстарын тәрбиеленушілердің өздері

кесте бойынша атқарады. Кір жуу бөлмесі өндірістік аймақта орналасқан. Киім-ді жуу және кептіру кір жуу кешенінде жүргізіледі.

Сотталғандарға арнал-ған асхана тұрғын аймақ-та орналасқан, 130 орынға арналған. Санитарлық нор-малар мен талаптарға сай барлық қажетті қосалқы үй-жайлар бар.

Азық-түлік мекеменің артында орналасқан қой-малық үй-жайлардан екі күнге есептеліп әкелінеді. Тамақтандыру асхананың үлкен үй-жайында, кесте-ге сай ұйымдастырылған. Үй-жай кең, жарық, қа-бырғаларға кафельдер жа-быстырылған, үстелдерде дастарқан жабылған, нан салғыштар бар. Ыдыс-аяқ жеткілікті мөлшерде бар. Тамақ жеуге арналған зал-да, ас-үй блогында және қосалқы үй-жайларда та-залық сақталады. Ас мәзірі ортақ үстел және дәрігер-мен бекітілген диеталық тамақтану үшін жеке жаса-лынады. Тамақтардың дә-мін татып көруге арналған


үлгілері тоңазытқышқа қо-йылған. Үлгілер мен тағам сапасы журналда күнде-лікті белгіленіп отырыла-ды. Тамақтану үш мәрте, ас мәзіріне ет, балық өнімдері, жемістер қослған. Тамақта-ну сапасы нормаларға сай.

Мекеменің бастығының айтуы бойынша, шағым-дарды беру тетігі қалыпқа келтірілген, сотталғандар-дың барлығы өз құқықта-ры туралы хабардар, арыз беру тәртібімен танысты-рылған. Негізінен, арыздар сотқа немесе адвокаттарға бұрын шығарылған үкім-дерге шағым түсіру туралы жіберіледі. Күтіп бағу шарт-тары бойынша, өрескел қарау және жәбірлеу жағ-дайлары туралы шағымдар түспеген. Жәбір көрсету немесе қатал және/немесе кемсітушілік нысаны бол-мау құқығы туралы тәр-биеленушілердің хабары жоқ, алайда олар қызмет-керлер тарапынан осындай жағдайлар бола ма деген ҰАТҚ сұрағына барлығы жоқ деп жауап берген. Ал-дын ала тексеруден кейін

мекемеде стенд жасақтал-ған, алайда онда тәрбие-ленушілер үшін қажетті және қолжетімді ақпарат қамтылмаған. Стендті тәр-биеленушілердің құқық-тары туралы; шағымдар мен арыздарды беру про-цедуралары туралы; жүгі-нуге болатын ұйымдардың мекен-жайлары мен теле-фондары туралы ақпарат-тық мазмұнмен толықтыру ұсынылды. Сонымен қатар, тәрбиеленушілермен әңгі-мелесіп, шағымдарды түсі-ру үшін қосымша жәшіктер орнату ұсынылды.

Білім алу құқығын тәр-биеленушілер кешкі және кәсіби мектептерде жүзеге асырады. Мекеменің ау-мағында орналасқан №29 кешкі мектептің негізі 1941 жылы қаланған және рес-публикалық бюджетке қа-райды. Мектепте пәндік стендтермен, мемлекет-тік символикалармен, оқу және оқу-әдістемелік әде-биет жинақтарымен, әр пән бойынша дидактика-лық және үлестірме мате-риалдармен жабдықталған


14 пәндік кабинеттер бар. 8 жаңа буын компьютерле-рімен, сканермен, принтер және ксерокспен жабдық-талған 1 компьютерлік сы-нып бар. Оқу жоспары ЛА-155/6 мекемесінің жұмыс ерекшелігіне байланысты құрылған: қатысушылар-да музыка, бейнелеу өнері, технология, дене шынық-тыру сабақтары жоқ. Оқу процессі қазақ және орыс тілдерінде кешкі мектеп типі бойынша білім беру стандарттарын ескере оты-рып жасалған.

№2 кәсіби мектебі 1973 жылдың 1 тамызынан бас-тап жұмыс істейді және сотталғандарды жаңа ма-мандықтарға үйрететін, олардың өндірістік білікті-лігін арттыруға арналған, қоғамдық пайдалы еңбек-ке саналы қарым-қатынас-ты тәрбиелейтін мемле-кеттік білім беру мекемесі болып табылады. Тәрбие-ленушілер үш мамандық бойынша білім алады: те-мір жонушы, механикалық құрастыру жұмыстарының темір шебері, ағаш ұстасы.

PRI жобалық қызметі ая-сында оқу процессіне қо-сымша информатика курс-тары, кондитерлік және нан өнімдерін пісіру курс-тары, сурет салу курстары ұйымдастырылған. Үш ай-лық курстардан өткеннен кейін сертификаттар бері-леді, олар босатылғаннан кейін қажет болуы мүмкін. Сонымен қатар, нан өнім-дерін пісіру өндірісі ұйым-дастырылған, онда адам-дар ақылы негізде жұмыс жасайды.

Мекемеде шағын оқу залы бар кітапхана жұмыс істейді. Кітапхана қоры 10 000-нан астам кітаптан тұ-рады, негізінен классик-тердің қазақ және орыс тіліндегі шығармалары, тарихи романдар. Қазақ және орыс тіліндегі жүйе-лі баспалардың тігінділері бар. Мекеменің аумағын-да 4 таксофон жұмыс істеп тұр, оларды қолдану шек-телмеген. Сонымен қатар, қысқа мерзімдік және ұзақ мерзімдік кездесу бөлме-лері бар.

Топ ҰАТ-н 2015 жылы ал-


дын ала тексергеннен кейін мекемеде ҰАТ үшін жеке кабинет ашқан, әкімшілік ойы бойынша ол ҰАТ құру-ға және оның қатысушыла-рының қызметіне ерекше құрмет пен сыйластықтың белгісі болып табылады.

Мекеменің басшылығын және тәрбиеленушілер-дің өздерін ерекше алаң-дататын мәселе – олар-дың кәмелетке толғаннан кейінгі тағдыры және әрі қарай өтелмеген жаза мерзімін өтеу. Әдетте, ке-лесідей мүмкіндіктер бо-лады: мерзімінен бұрын шартты босату, жазаның өтелмегін бөлігін жеңілі-не алмастыру, олар сотта сотталушының өтінішхаты бойынша немесе ҚР ҚІЖК 478-бабының 5-бөлімімен қарастырылған жағдайда, оларға сай «сотпен Қазақ-стан Республикасының Бас Прокурорының немесе оның орынбасарының өті-ніш хаты бойынша, сотта-лушының қатысуынсыз қа-растырылуы мүмкін». Егер бұл мүмкіндіктер сотталу-шы үшін қол жетімді емес

болса, онда оны ересектер колониясына ауыстырады, бұл оның әрі қарайғы тағ-дырына кері әсерін тигізуі мүмкін. Ересектер коло-ниясына түскен адамдарға сол ортада өмір сүріп, өз намысын таптатпай, түзелу жолына түсу барлығында ойдағыдай болмайтынды-ғы құпия емес, тіпті ере-сектер ортасына түскеннен кейін сотталушы кері тәжі-рибе жинап, «баукеспелер-дің заңы» бойынша өмір сү-ріп, одан бетер қылмыстық жолға түседі. Қоғамда осы-лайша қылмысық өткен өмірі бар адам қалыптасып, оған өмірде әлеуметтенуге қиын болады, кейбіреулері жаңа, одан да ауыр қыл-мыстарды жасап, оқшаулау орындарына қайта түседі.

3.1. ҚР Ішкі істер министрлігінің ұсыныстары

ҚР ІІМ ҰАТҚ 4 жыл бойы қайталанатын ұсыныста-рына қарамастан, бала-лардың тұрақты өмір сүруі жағдайларын ұйымдасты-


руы өзгеріссіз қалуда. 1. Шағын аймақтар

құру: кәмелетке толма-ған сотталушыларды тұр-ғылықты орны бойынша жіберілетін солтүстік – шығыс – батыс – оңтүс-тік – орталықтарын құру, ол отбасымен байланысу мүмкіндіктерін қалыптас-тырып, кәмелетке толма-ғандардың мінез-құлқын түзетуге әсер ету мүмкінді-гін арттырып, балалардың эмоционалды-психология-лық күйіне жағымды әсер етеді, оның әрі қарайғы тү-зелуіне себеп болады, сон-дай-ақ рецидив пайызын азайтады.

2. Түнде бөлмені кілтке жабу мүмкіндігі бар каме-ралық күтіп бағуды жасау (максимум 2 жасөспірім-нен).

3. Балалар мен жастар үшін №150 Ұлттық сенім телефон желісіне стацио-нарлық телефоннан қоңы-рау шалу үшін бірдей және тоқтаусыз қол жетімділікті қамтамасыз ету. Бала үшін қолайлы уақытта (жұмыс режимі тәулігіне 24 сағат

– аптасына 7 күн және жы-лына 365 күн) Қазақстан бойынша қоңырау шалу те-гін, сондықтан мекеменің әкімшілігіне қалааралық қоңыраулары кодпен бұ-ғатталған телефон аппара-тын беру жеткілікті.

4. Мекеменің барлық үй-жайларын тәртіпке кел-тіру, монша мен дәретхана бөлмелерінде жөндеу жұ-мыстарын жүргізу.

5. Жатын бөлмелер-дегі 2 сатылы төсектерді ауыстырып, сотталушылар арасындағы зорлық-зом-былықты болдырмау мақ-сатында, жеке кеңістікті қалыптастыру.

ҚР ІІМ Алматы облы-сының Қылмыстық атқа-ру жүйесі департаментінің «ЛА-155/4» РММ мекеме-сіндегі балалар үйі/ «ЛА-155/4» РММ балалар үйі туғаннан бастап 3 жасқа дейінгі 40 балаға арналған. ҰАТҚ тексеруі кезінде онда 22 адам болған.

Балалар үйі 1987 жылы салынған ескі, тозығы жет-кен ғимаратта орналас-қан, жалпы ауданы 773,75


шаршы метр, екі қабатты ғимарат тас материалдар-дан, темірбетон каркастан салынған. Соңғы 3 жылда ғимаратқа күрделі жөндеу жұмыстары жасалмаған, 2015 жылы косметикалық жөндеу жүргізілген (қабыр-ғалар, төбе мен панельдер жартылай сыланып, әктас-пен ағартылып, майланған). Ғимарат едені бетоннан жа-салған, АЖТ төсемесімен жылытылып, линолеуммен жабылған, балаларға ар-налған пазл-кілемшелер, төсемелер мен кілемдер төселген, алайда 2016 жыл ағымында су құбыры бір-неше рет жарылып, бірінші қабатты су басқан, сондық-тан сыз тартып, көгерген иіс шығып тұр. Ғимаратта толығымен ыстық сумен жабдықтау жүйесі жоқ. Терезелер толықтай әй-нектелген, металл пластик құрылымнан екі қабатты терезе блоктарынан тұ-рады, бірақ терезелерден жел соғады, себебі терезе жақтаулары суық ауаны өткізеді. Қысқы уақытта жатын бөлмелерде жылу-

ды сақтау үшін терезелер көрпешелермен жабыла-ды. Аз желдетілетін жабық бір бөлмеде балалардың өте тығыз орналасуына байланысты, әсіресе қысқы кезеңдерде, күздің соңын-да және ерте көктемде ин-фекция айналымы жүреді, оның жоғары қаупі байқа-лады, сондықтан балалар-дың көпшілігі аурушаң бо-лып жүреді.

Сумен қамтамасыз ету жүйелерін, кәріздерді, жылу беру және сантехни-калық жабдықтардың жұ-мыс күйін қамтамасыз ету әрекеттеріне қарамастан, инженерлік желілер күрде-лі жөндеуді талап етеді.

Аналар жөргектердің жетіспеушілігіне (тәулігі-не 4 дана) және олардың төмен сапасына шағым-дануда, жөргектер тендер бойынша, белгілі бір мөл-шерде және гуманитарлық көмек ретінде беріледі.

ҚР ҚАК 116-бабы бұ-зылған, онда ананың ба-ламен өмір сүруі нақты анықталған. Мекеменің әкімшілігі бірнеше жыл


бойы, Балалар үйінде тұр-ғылықты жағдайлар жоқ деген себепке байланысты, анасының 3 жасқа дейін баласымен тәулік бойы қа-сында болуы мүмкін емес деп желеуретеді. Бала-мен қарым-қатынас жасау күнделікті сағат 15.00-ден 17.00-ге дейін жүреді.

Балалар үйінде 5 рет та-мақтандырады. Тамақты күні бойы 0,25 мөлшерле-меге жұмыс істейтін ар-найы аспаз дайындайды. Әйелдердің тамақ сапасы-на көңілдері толады. Тек ас мәзірінің біртектілігіне шағымданады. Рационға жемістер мен көкөністерді қосуды сұрайды.

4.2. ҚР Ішкі істер министрлігіне ұсыныстар

1. Кәмелетке толма-ғандардың өмір сүруі үшін қолайлы жағдайларды жа-сау мақсатында барлық нормалар мен стандарт-тарға сай Ла-155/4 РММ Балалар үйі ғимаратын са-луға ҚР ІІМ бюджетінен трансфер бөлу.

2. Бөбектер толыққан-ды физикалық, ақыл-ой, әлеуметтік тұрғыдан же-тілген болуы үшін түзету мекемесінен тыс балалар-ды тәрбиелеу шарттарына барынша жақын болатын-дай етіп, өмір сүрудің, та-мақтандыру, күтім жасау, медициналық қызмет көр-сетудің ерекше жағдайла-рын қамтамасыз ету.

ҚР ІІМ УҰИ. Уақытша ұс-тау изоляторы – қылмыс-тық құқық бұзушылықтар-ды жасау күдігі бойынша ұсталған адамдарды, со-ның ішінде кәмелетке тол-мағандарды қамауда ұстау-ға арналған арнайы мекеме.

Кәмелетке толмағандар-ды УҰИ-да ұстау «Адам-дарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелер-де ұстау тәртібі мен шарт-тары туралы» 30.03.1999 жылғы ҚР Заңымен (11.07.2017 жылғы өзгер-тулерімен) реттеледі. Бар-лық УҰИ-да тұтқындал-ғандар жынысына, жасына, денсаулық жағдайына, бұ-рынғы кәсіби қызметіне;


жасалған қылмыстың қо-ғамдық қауіптілігіне, кінә түріне, бұрын сотталғанды-ғына байланысты бөлек ұс-талуы тиіс. Кәмелетке тол-мағандар, күдіктілер мен айыпкерлерге жақсартыл-ған материалды-тұрмыс-тық жағдайлар көрсетілуі тиіс.

Кәмелетке толмағандар бірнеше адам болып жеке-жеке қамауда ұсталуы тиіс, кейбір жағдайларда кәме-летке толмағандармен бір-ге камералардағы құқық бұзушылықтардың алдын алу мақсатында, қадаға-лаушы прокурордың рұқса-тымен, жеңіл және орташа ауырлықтағы қылмыстар жасағаны үшін қылмыстық жауапкершілікке алғаш рет тартылған жағымды мінез-демесі бар ересектер, бұ-рынғы полиция қызметкер-лері ұсталуы мүмкін.

ҰАТҚ УҰИ-н тексер-ген кезде жәбірлеу мен өрескел қарау жағдайла-ры анықталмаған, алайда камералардың адам на-мысын кемсітетін нашар жағдайлары байқалады.

Қалыптасқан жағдай ту-ралы ақпарат, сондай-ақ жағдайды өзгерту бойын-ша ұсыныстар ҚР ІІМ-не айтылды, алайда ведомст-во әкімшілігінің құлақ ас-пауын – менеджмент және стратегиялық даму тұрғы-сынан ведомствоға қарай-тын мекемелерді басқара алмаушылық немесе адам құқықтарын жүзеге асыру жағдайларын әдейі жаса-мау және Қазақстан Рес-публикасының 1999 жыл-ғы 30 наурыздағы № 353-I «Адамдарды қоғамнан уа-қытша оқшаулауды қам-тамасыз ететін арнаулы мекемелерде ұстау тәрті-бі мен шарттары туралы» Заңының 22-бабының 1-т. орындамау деп қарасты-руға болады. Қамауға алу орнының әкімшілігі күдік-тілер мен айыпкерлерге ги-гиена, санитария және өрт қауіпсіздігі талаптарына жауап беретін жағдайлар-ды жасауға міндетті.

Ішкі істердің аудандық бөлімшелеріндегі УҰИ ғи-мараттары өткен жүзжыл-дықтың 80-жылдарына


дейін, кәмелетке толмаған-дардың ерекше қажетті-ліктері мен өмір сүру жағ-дайларын есепке алмай салынған. Сондықтан, ҰАТҚ атап өткендей, ғима-раттардың көпшілігінде, мысалы Қостанай облысы-ның Аманкелді ІІД АІІД-де душ қабылдау жағдайла-ры, камераларда дәретха-налар, ішетін суға арналған күбілер жоқ. ШҚО Зайсан ІІД АІІД ғимараты 1939 жылы салынған және өз та-ғайындалымына сай емес. Осындай жағдай Тарбаға-тай ауданының ІІО УҰИ, Қостанай облысы Жангел-ді ауданының ІІД ІІО УҰИ, Қызылорда облысының Қазалы АІІД УҰИ және бас-қаларында қалыптасқан.

5.1. ҚР Ішкі істер

министрлігінің ұсыныстары

1. УҰИ ғимаратта-рында Қазақстан Респуб-ликасының 1999 жылғы 30 наурыздағы № 353-I «Адамдарды қоғамнан уа-қытша оқшаулауды қамта-масыз ететін арнаулы меке-мелерде ұстау тәртібі мен шарттары туралы» Заңына сәйкестікке инвентариза-цияны жүргізіп, кәмелетке толмағандарды ұстаудың нормалары мен стандарт-тарына сай келетін УҰИ ғимараттары құрылысына бюджеттен ақшалай қар-жы бөлу.

«Психикалық денсау-лық орталығы» балалар стационар бөлімшесі. Соң-ғы жылы жүйке жүйесі ау-руларының көрсеткіштері артты.

Ауру санаты 2012 2013 2014 2015 2016 Өзг. % 2012-2016

Жүйке жүйесі аурулары 6110,4 6016,7 5969,1 5959,3 6055,8 -0,9

Дереккөз: «Қазақстан Республикасы халқының денсаулығы мен денсаулық сақтау ұйымының 2016 жылғы қызметі», ҚР ДСМ, Астана

2017

Ауру санаттары бойынша 0-14 жас аралығындағы балаллардың науқастану кестесі, 2012-2016 ж.


Жоғарыда берілген ақ-параттан психиатриялық ауруханаларда жеке бө-лімшелердің қызметіне қажеттіліктер бар екендігі көрінеді, олар 2002 жыл-дан бастап Психикалық денсаулық орталықтары деп атауын өзгерткен (бұ-дан әрі – ПДО). Қазақс-танда 16 ПДО бар, оларда балалардың және жасөс-пірімдердің психикалық денсаулығымен жұмыс жасайтын, халыққа жедел психиатриялық, амбула-ториялық және стацио-нарлы емдеу-диагности-калық, профилактикалық, медициналық-әлеуметтік психиатриялық, психоте-

рапевтік көмек көрсететін бөлімдері бар.

Алматы қаласының №5 ПДО балалар стационар бөлімінде ем алған бала-лардың саны бойынша

жүргізілген талдау жылдан жылға пациенттер саны-ның артып отырғандығын көрсетеді, мысалы 2017 жылғы 9 ай ішінде – 251 адам (2016 ж. 9 айда – 220 адам) болған, яғни 14%-ға өскен.

Төсек-орын айналымы-ның 19,4%-ға, 7,2-ден (2016 ж. 9 ай) 8,6-ға (2017 ж. 9 ай) артуы да байқалады.

2018 жылы №5 балалар бөлімінің төсек-орындарын 30 төсектен 40 төсекке де-йін арттыру болжанған.

Амбулаториялық-емханалық көмек

Жылдар бойынша есептілік динамикасы.

30 орынға арналған ба-

лалар бөлімінде тексеру кезінде 29 бала болған, олардың алтауы балалар үйінен. Жастары 3-тен 18-жасқа дейін. Палата-лар төсек ағаштармен

Жастық топ Жылдың басында Тіркеуден алынған Жылдың аяғында

2014 ж.

2015 ж.

2016 ж.

2014 ж.

2015 ж.

2016 ж.

2014 ж.

2015 ж.

2016 ж.

Балалар 1056 1062 1053 163 152 211 1062 1053 1048

Жасөспірімдер 302 318 285 28 23 23 318 285 349

Ересектер 9942 9809 9589 394 301 302 9809 9589 9329

БАРЛЫҒЫ 11300 11189 10927 585 476 536 11189 10927 10726


және төсек жанындағы тумбалармен жабдықтал-ған, есіктері жоқ, жұмыс-шылардың айтуынша, бұл науқастардың қауіпсіздігі мақсатында ережелермен қарастырылған. Балалар туысқандармен вести-бюльде кездеседі. Теледи-дар және ойыншықтармен (конструкторлар мен сурет салуға арналған заттар) жабдықталған ойнау бөл-месі бар. Ойнау бөлмесінің еденіне кілем төселген. Ба-лалар бөлімінде сабақтар-ға арналған сыныптар бар. Алматы қаласының №73 орта мектебінің педагогта-ры сабақ береді. 1 сабақ-тың ұзақтығы - 45 минут.

«Жанұя» балалар түзе-ту мекемесі балаларының сырқатнамасында олар-дың түзету мақсатында ауруханаларға жатқызыл-ғандығы көрсетілген. Бала-ларды түзету мақсатында ауруханаға жатқызу саны 17, 13, 6 рет. Балалар үйін-де балалар мінез-құлқы мәселелерін шешуге және балалар мәселелерінің шы-найы себебін анықтауға мүдделі педагогтар, психо-

логтар, логопедтер, дефек-тологтардың толық штаты бар. Баланың мінез-құлық мәселелері тәрбиешілер мен мекемеге жүктелген педагогикалық тапсырма ретінде емес, баланың өзі-нің медициналық мәселесі ретінде қарастырылатын болса, ауруханаға жатқызу жиілігі жалғаса беретін бо-лады.

Психиатриялық ауруха-налардың балалар бөлімі кәмелетке толмағандар-дың өмір сүруі, оңалуы мен дамуы үшін қолайлы жағ-дайларды жасайтын норма-лар мен стандарттарға сәй-кес емес, ол туралы ҰАТҚ есептемелерінде айтылған, мысалы «Қостанай облыс-тық психиатриялық ауруха-насы» ҚММ палаталарында төсектер өте төмен орна-ласқан және жіңішке (ені 50 см). Балалармен сөйлесу барысында, олар төсектер-де ұйықтау ыңғайсыз екен-дігін айтты. Кейбіреулері бастары ауыра бастайтын-дығын айтқан. Ауруханада салқын. Палаталарда тум-бочкалар жоқ. Қарағанды облысының Денсаулық


сақтау Басқармасының Қарағанды қ. «Облыстық балалар психоневралогия-лық диспансері» КМҚК-да спортзал немесе жатты-ғу құрылғыларымен жаб-дықталған бөлмелер жоқ, ұзақ уақыт жатқан нау-қастар спортпен шұғыл-дана алмайды. Жезқазған өңірі бойынша Қарағанды қаласындағы Облыстық психоневрологиялық дис-пансері 1951 жылы салын-ған және балалар бөліміне күрделі жөндеу жұмыста-ры талап етіледі. Зеренді ауданы Алексеевка ауы-лының «Ақмола облыстық психиатриялық аурухана-сы» МКҚК. Сонымен қатар, ҰАТҚ аурухана корпустары бір-бірінен бөлек орналас-қан және бір-бірімен бай-ланыспағандығын айтады, ол науқастар үшін де, ме-дициналық қызметкерлер үшін де қиыншылықтар ту-дырады, әсіресе қолайсыз ауа райы мен қысқы уақыт-та. Аурухана күрделі жөн-деу жұмысын талап етеді.

Кейбір мекемелерде кә-мелетке толмағандарды оқыту үшін кітаптар жеткі-

ліксіз.

6.2. ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің ұсыныстары

1. Қазақстан Респуб-ликасының 2009 жылғы 18 қыркүйектегі № 193-IV «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Кодексіне куәлан-дыруды жүргізу және қам-қоршысы, көршілері, туыс-тары жедел медициналық көмектің психиатриялық дәрігерлер бригадасын шақыртқанда куәгерлер-дің қатысуымен адамды мәжбүрлі түрде ауруханаға жатқызу туралы шешімді қабылдау және оған нау-қастың қол қоюы, сондай--ақ әңгімелердің аудио, видео жазбаларын жасау нормаларын енгізуге ба-сатамашылық жасау. Бұл дәрігерлер мен мәлімдеу-шілердің тарапынан қиянат жасаушылықтарды бол-дырмау мақсатында жаса-лады.

2. Қазақстан Республи-касының 2009 жылғы 18 қыркүйектегі № 193-IV «Ха-


лық денсаулығы және ден-саулық сақтау жүйесі тура-лы» Кодексіне диагнозды қоя алатын, куәландыруды және сот сараптамасын жүргізетін, яғни «сот-пси-хиатриялық сараптаманы жүргізуге лицензиясы бар басқа ұйымдар мен пси-хиатрлар», тәуелсіз маман-дардың тобын кеңейту бо-йынша өзгерістерді енгізуге бастамашылық жасау.

3. ҚР БҒМ-н бірге тәр-тібін түзету мақсатында балалар үйіндегі балалар-ды ауруханаларға жатқызу тәжірибесіне, аурулардың даму себептерін анықтау үшін кешенді бағалауды жүргізу. Психиатрияны жетім балалар үшін жаза-лаушы орган ретінде пай-далануды тоқтату. Себебі балаларды балалар үйінен тәрбиешілерді тыңдама-ғандары үшін, нашар оқу үлгерімі үшін психиатрия-лық клиникаларға жібере-ді.

4. ҚР Еңбек және ха-лықты әлеуметтік қорғау министрлігімен бірге пси-хиатриялық ауруханалар-дың балалар бөлімін қайта

құрылымдау туралы, ірі-лендіріп, балалар үшін үй жағдайларына барынша жақын жақсы жағдайлар-ды жасау туралы сұрақтар-ды қарастыру. Олар үшін ПДО-да болған кезеңде әлеуметтендіру және оңал-ту бойынша жұмыстарды ұйымдастыру, себебі олар-дың көбі өздеріне қызмет көрсете алмайды.

5. Мүгедектердің меке-ме қызметтеріне қолжетім-ділігіне мониторинг жасап, Қазақстан Рсепубликасы-ның 2005 жылғы 13 сәуір-дегі № 39-III «Қазақстан Республикасындағы мүге-дектерді әлеуметтік қорғау туралы» (03.12.2015 жыл-ғы өзгерістерімен) Заңын бұзушылықты жоя отырып, мүгедектердің әлеуметтік инфрақұрылымға кедергі-сіз қолжетімділігін қамта-масыз ету.

ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің туберкулез-ге қарсы балалар шипажай-лары. ҰАТҚ туберкулезге қарсы балалар шипажайла-рын тексеру туралы есеп-темелірінің талдауы соңғы 4 жылда олардың ешқай-


сысында күрделі жөндеу жұмыстары жүргізілме-гендігін көрсетті, ғимарат-тардың көпшілігі өткен жүзжылдықтың 30-60 жылдары салынған. Мыса-лы, Қостанай облысының Денсаулық сақтау депар-таментінің «Рудный қала-сының туберкулезге қарсы балалар шипажайы» КММ ғимараты 1964 жылы, бала бақша жобасы ретінде са-лынған. Шипажай қала орталығында, автокөлік жолына жақын жерде ор-наласқан, ол санитарлық нормаларға қарсы келеді. Палатада бір балаға тиіс-ті ауданның жартысы ғана берілген. 6 шаршы м. орны-на 3 шаршы метр, қыздар мен ұлдар бірге орналас-тырылған. Бөлек ойын бөл-мелері қарастырылмаған, олар жатын бөлмелермен біріктірілген. Оқуға арнал-ған жабдықталған корпус жоқ, жеке жабдықталған спорт алаңқайы да жоқ.

Балалар мекемелерін-де ҰАТҚ ойын бөлмелері ойыншықтармен, мектепке дейінгі жастағы және мек-теп жасындағы балаларға

арналған жетілдіруші ди-дактикалық оқу құралда-рымен қамтамасыз етілме-гендігін айтты. Денсаулық сақтау жүйесінің барлық балалар мекемелері сияқ-ты, Атырау облысының «Облыстық туберкулезге қарсы балалар шипажа-йы» 1962 жылы салынған. Спорт залы мен жаттығу құрылғылары бар зал жоқ. Балаларға сабақ жүргізу үшін №21 мектептің ұстаз-дары келеді. Отбасымен байланыс орнатылған және науқастарды емдеудің тиімділігі мақсатында ке-лушілермен тек қана дала-да, шатырлар және орын-дықтармен жабдықталған орындарда немесе ғима-раттың дәлізінде кездесу үшін жағдайлар жасалған.

Сырқатнамаларды тек-серу кезінде 1-корпуста 13.01.2017 ж. күні түскен, қамқоршысы 1968 жылы туылған БЛ апасының қа-рауында болған, 14.04.2006 жылы туылған жетім КСС шипажайда болмағандығы анықталды. Аға медбике С-тің айтуынша, тұмаумен ауырған қызды басқа ба-


лалардан оқшаулау мақса-тында 17.02.2017 ж. үйіне қоя берген. Алайда сырқат-намада шипажайдан шығу туралы жазу және қызды апасы алып кеткендігі ту-ралы қолхат болмаған. КСС шипажайда 17.02.2017ж. бастап болмағандығына қарамастан, дәрілерді алу журналында ол дәрілерді 22.02.2017 ж. дейін алған-дығы туралы жазылған. Бас дәрігер мұны дәрілер мен дәрумендер оған шығар кезінде қолына берілген-дігімен түсіндірді. ҰАТҚ-н баланың жоқ болғанды-ғы және шыққандығы ту-ралы жазбаның болмауы және баланы кім және қа-шан алып кеткендігі тура-лы сұраққа ешкім нақты жауап бере алмағандығы мазалады. Директор біздің көзімізше қыздың қамқор-шысына қоңырау шалды, ол қыздың үйде екендігін растады. Тиісті қарау және кәмелетке толмағандар-дың өмір сүруі мен дамуы үшін жағдайларды жасау құқықтарын жүзеге асыру бойынша ең қолайлы жағ-дай Ақмола облысының

Денсаулық сақтау Басқар-масы жанындағы «Бурабай аудан аралық туберкулезге қарсы шипажайы (диспан-сері)» МКҚК-де екендігін ҰАТҚ атап өтті.

30 орынға арналған ба-лалар-жасөспірімдер бө-лімі Ақмола облысының Бұланды ауданында, эколо-гиялық таза аймақта орна-ласқан. Балаларды оңалту және әлеуметтік бейімдеу үшін, соның ішінде емдеу кезеңінде жергілікті білім беру ұйымында оқыту үшін барынша оңтайлы жағдай-ларды қамтамасыз етумен балаларды жыл бойы ем-деу және оңалту ұйым-дастырылған. Оқу жылы барысында балалар мен жасөспірімдерге мектеп бағдарламасының толық бағдарламасы бар, жаб-дықталған сыныптар ұсы-нылған. Шипажайлардың тәрбиешілері ойын-сауық бағдарламаларын өткізеді, жазда Бурабайға саяхаттар ұйымдастырылады. Бала-лар үшін компьютерлік тех-никалармен жабдықталған оқу сыныптары, сонымен қатар бос уақытты өткізу-


ге арналған ойын бөлмесі, музыка бөлмесі, спорт зал бар.

Ақмола облыстық ту-беркулезге қарсы диспан-сері - тәулік бойы 10 топ (2 топ Көкшетау қаласында, 2 – Ақкөлде, 1 топтан Жар-қайың, Жақсы, Бұланды, Зеренді, Егіндікөл ауданда-ры мен Степногорск қала-сында) жұмыс істейді.

ҰАТҚ атап өткендей: - кейбір шипажайлар күрделі жөндеу жұмыстарын талап етеді, арбаға таңылған мү-гедектер үшін жағдайлар жасалмаған. Қарағанды облысының Сәтпаев қала-сындағы «Нұр» туберкулез-ге қарсы балалар шипа-жайы» ММ аумағын ҰАТҚ тексеру кезінде, балалар ғимараттың кіреберісінде ойнайтындығы, ал кіре-беріс қоршалмаған және балалар ойнайтын алаң-қайдың биіктігі шамамен 1 метр екендігі анықталды. Серуендеуге арналған ау-мақ жеткіліксіз. Ғимарат ішінде сопрт залы жоқ. Та-мақ негізгі ғимаратқа дейін 150-200 метр қашықтық-тан көше бойымен эмаль

шелектермен әкелінеді. Сондай-ақ, ғимарат наша-қорлар, маскүнемдер ем қабылдайтын наркология диспансерінің тура жанын-да орналасқан, сонымен қатар медициналық айық-тырғыш қызмет жасап тұр, мұның өзі балалардың пси-хикасына жағымсыз әсер етеді. Жөндеу жұыстары-ның қажеттілігі, бір балаға тиесілі аудан нормасының сәйкес келмеуі көптеген мекемелерге, соның ішін-де облыстық туберкулезге қарсы балалар шипажайы-на, ҚОДБ (Сарань қаласын-дағы «Сәуле» туберкулезге қарсы балалар шипажайы) тән.

7.2. ҚР Денсаулық сақтау министрлігіне ұсыныстар.

1. Туберкулезге қарсы балалар шипажайларының ғимараттарын Қазақстан Рсепубликасының 2015 жылғы 19 наурыздағы № 233 «Шипажай және оңал-ту нысандарына қойыла-тын санитарлық-эпиде-миологиялық талаптар»


санитарлық ережелеріне, заманауи емдеу техноло-гияларына және туберку-лездің алдын алуға сәй-кестікке инвентаризация жүргізу және облыстар мен қалалардың әкімдерін ба-лаларды емдеу мекемеле-рінің құрылысына бюджет-тен ақша бөлуге міндеттеу.

2. Отбасымен байла-нысты жетілдіру, меке-мелердің әкімшілігінен кәмелетке толмағандар туыстарымен кездесу үшін бөлмелер бөлуін талап ету.

3. Туберкулезге қарсы балалар шипажайларының штаттық кестесіне бала-лар психологын қосу мүм-кіндігін қарастыру, себебі жұмысшылардың айтуы бойынша жағдайы төмен отбасынан шыққан бала-лардың көпшілігі тұйық, қорқақ немесе агрессив-ті, яғни ол психологиялық зардапты және әлсіз ком-муникацияны білдіреді.

4. Туберкулезбен ауы-ратындарға және олардың отбасыларына емдеу уәж-демесі және әлеуметтік кө-мек көрсету бойынша ҮЕҰ бірге өзара әрекеттестікті

және серіктестікті жетілді-ру, Денсаулық басқармасы-ның жұмыс тиімділігі кри-терийлерінің бірі – серіктес ҰАТ санын енгізу.


Қорытынды


ҰАТ-ң барлық өңірлік топтарының жұмыс қар-қындылығы сақталған қызмет етуінің төртінші жылы аяқталды. Мемле-кеттік қаржыландырудың азаюы себебінен ҰАТ қа-тысушылары 2017 жылы 2016 жылға қарағанда тек-серулерге аз барған (тексе-руге барудың жалпы саны 100-ге азайған), алайда тексеруге бару саны әлі де жоғары болып қалуда: ҰАТ қатысушылары елдің әр түрлі аймақтарында күніне мекемелерге шамамен 2,5 тексерістер жасайды. ҰАТ әрбір өңірлік тобы тексе-рістерді қаржыландыру-дың азаюына байланысты, облыстағы жағдайды және өткен жылдардағы тексе-рулер тәжірибесінің тал-дауына қатысты тексеру жұмыстарына кететін шы-ғындарды біркелкі азайту-ға тырысқан, алайда жалпы алып қарағанда «қаржыдан ең қағылғандар» Қазақстан Республикасының Денсау-лық сақтау министрлігінің мекемелері болған.

Жалпы алғанда, ҰАТ тек-серістерін қаржыланды-

рудың азаюы жаңа инсти-туттың жүйелілігіне және жұмыстың жалпы нәти-желілігіне жағымсыз әсер етеді. Тіпті қызметті қар-жыландырудың бұрынғы сызбасында облыстың ең ірі және маңызды мекеме-лерін жылына бір рет ал-дын ала тексеру қарасты-рылған, ол ұсыныстардың орындалу прогрессін қада-ғалау үшін өте шектелген мүмкіндіктер береді. Қазір-гі қысқартылған шығындар сызбасында мұндай мүм-кіндіктер тіптен қысқар-тылған. Осы орайда, инс-титуционалды сипаттағы негізгі ұсыныс ҰАТ шығын-дарын қаржыландырудың көлемін қайтару болып та-былады.

2017 жылы арнайы тек-серістердің саны едәуір артты: жылына 15-24 тек-серіс. Бұрынғыдай, олар-дың негізгі үлесі пени-тенциарлық мекемелерге қатысты шағымдар мен байланысты және соларға негізделген. Анықталған азаптау немесе қатаң жа-залау оқиғалары туралы барлық ақпарат Қазақстан


Республикасының Бас про-куратурасының мекен-жа-йына, Қазақстан Республи-касындағы Адам құқығы бойынша уәкілетті орган мен Қазақстан Республика-сының Бас прокуратурасы арасында келісілген ретте-меге сай бірден жіберіледі. Алайда анықталған факті-лерге тергеу жұмыстарын жүргізу нәтижелері туралы қандай да бір шоғырлан-дырылған ақпараттар жоқ, осы орайда ҰАТ анықта-ған фактілерді тергеу және азаптауға әкелетін жүйе-лі мәселелер туралы ҰАТ жиынтық есептемелерін талдау бойынша Бас про-куратураның ашық есепте-месінің арнайы формасын енгізу талап етіледі.

Тексеру нәтижелері бо-йынша негізгі ұсыныстар-дың талдауы, өкінішке орай, мекемелердегі ма-териалды жағдайлармен байланысты мәселелер сақталғандығын көрсетеді. Бұрынғыдай, елдегі инс-титуционалды мекеме-лер қалай дамитындығы туралы нақты ойлар жоқ. УҰИ-н және басқа мекеме-

лерді тексеру барысында қамауға алынған адамдар үшін мұндай мекемелерге қажеттілікті мұқият баға-лау керек екендігі айқын-далды: көптеген өңірлерде мұндай мекемелер бос тұр. Мұндай бағалау негізін-де, мекмелерді жабу және қайта бейіндеу бойынша бағдарламаларды жасау, сонымен қатар пайдалануы күтіп ұстау жағдайлары-ның болмауына байланыс-ты мүмкін емес мекемелер үшін жаңа ғимараттар құ-рылысын салу талап етіле-ді.

Түзету, медициналық, әлеуметтік мекемелерде – бағытына тәуелсіз – ҰАТ қатысушыларына науқас-тарға адамгершілік қа-сиеттеріне сай сыйластық көрсетілмейтіндігі туралы шағымдар түседі. Меке-мелерге орналастырылған адамдардың туыстары кө-бінде мекемеге өз жақын-дарының тағдыры туралы ешқандай ақапрат ала ал-мау себебінен баруға өті-ніш білдіреді. Жағдайлар, қажеттіліктер мен жабық мекемелерде ұсталатын


адамдардың көңіл-күйі ту-ралы ашық және қарапа-йым ақпараттандыру жү-йесін енгізу – туыстар мен мекемелер арасындағы шиеленісушілікті айтар-лықтай азайтар еді.

Мекемелердің бағытына тәуелсіз, адамдардың әрі қарай қайта әлеуметтенуі туралы ешбір жерде алаң-даушылық байқалмайды: мекемелер туыстардан ғана емес, сондай-ақ әлеу-меттік қызметтерден, жұ-мысқа тұру мен білім алу-дың мүмкін орындарынан да қашықта орналасқан. Барлық жерде дерлік мүм-кіндіктері шектеулі адам-дардың қажетіліктерін, кә-мелетке толмағандардың жыныстық ерекшеліктері мен қажеттіліктерін тіркеу қызметі жоқ.

Тексеру және тінту, түр-мелерге көшіру, ішетін суға қолжетімділік және тиіс-ті санитарлық жағдайлар сияқты институттар жәбір-леу мен қатал қарау және жазалау қаупі тұрғысынан ең әлсіз және ең сезімтал болып қалуда.

Мемлекеттік органдар

біраз ұсыныстарды орын-дағанына қарамастан, ҰАТ қатысушылары өте қиын жағдайда деп таныған және оларды жауып тастау ұсынылған бірнеше меке-мелер қызмет жасауларын жалғастырған. Мұндай оқиға, мысалы Алматы қа-ласының қабылдау-орана-ластыру мекемесі, Тараз қа-ласының КТБО-да болған. Кәмелетке толмағандарды ұстау (ЛА-155/6 мекемесі) үшін қауіпсіздігі орташа ме-кемеде және «ЛА-155/4» РММ Балалар үйіндегі кү-тіп бағу жағдайлары өте қиын болып қалуда.

ҰАТ жұмысының тиім-ділігіне фотоаппараттар және диктофондарды қол-дану бойынша бірыңғай тәжірибенің жоқтығы ке-дергі келтіруде. ҚАК және басқа салалық актілер, адамдардың өздері рұқсат берген кезде, суретке түсі-ру мүмкіндігінің бір мәнді нормасын қамтитынды-ғына қарамастан, өкінішке орай кейбір мекемелердің басшылары ҰАТ қатысу-шыларының кіруіне кедер-гі келтіруді жалғастыруда,


осылайша жәбірлеу және қатал қарау фактілерін жазу мүмкіндігін айтарлық-тай шектелген.

ҰАТ қатысушыларының жұмыстарын біріктіру нә-тижесінде ҰАТ Үйлестіру кеңесінің мүшелері қызмет еткен төрт жылда ауқымды деректерді талдауды талап ететін тексерістер туралы егжей-тегжейлі ақапарат-тар мен осындай талдаулар негізіндегі, базалық көрсет-кіштерді өңдеу процессін автоматтандыруға және әрі қарай тексерістер үшін ең күрделі аймақтарды анық-тауға мүмкіндік беретін есептіліктің жаңа форма-ларының едәуір мөлшері жинақталды.

Бүгінгі таңдағы ҰАТ құ-рамының жыл сайын 30%-ға жаңартылуы, сонымен қатар ақапараттар плат-формасы мен басқару жү-йесінің болмауы жағдайын-да ҰАТ тұрақтылығы мен жұмыс жүйелілігін, барлық мекемелерді толық қам-туды және әдістердің мақ-саттылығын кепілдендіру қиын. Осы орайда, Үйлесті-ру кеңесі ҰАТ мүшелерінің

мандаттарын екі жылға де-йін ұзарту қажеттілігі тура-лы қорытындыға келді: бұл мәселе қазіргі таңда Адам құқықтары бойынша уәкі-летті мекемемен қарасты-рылып жатыр. Сонымен қа-тар, жоғарыда көрсетілген ақпаратты басқару жүйе-сінің, ауқымды деректерді талдау және есептіліктің автоматтандырылған фор-масының болмауы мәсе-лелерін шешу үшін, ҰАТ жұмысын жүйелендіру мен қолдауға бюджеттік өтініш құралып, Қазақстан Республикасы Ұлттық эко-номика министрлігіне жі-берілді. Оны мақұлдау ҰАТ жұмысының тиімділігін тіп-ті бөлінетін қаржы шегінде де күшйетуге әсер ететін болады, алайда бұл сұрақ әлі қарастыру кезеңінде.

ҰАТ жұмысы жәбірлеу-дің алдын алу бойынша барлық мәселелерді шеш-пейді және егер орталық деңгейде және жәбірлену болған орындарда меке-менің жұмысына жауапты мемлекеттік органдар осы есептемеде және оларға жіберілетін ҰАТ мерзімді


есептемелерінде баяндал-ған ұсыныстарға мұқият қарайтын болса ғана тиім-ді болады. ҰАТ міндеті – мәселелер туралы белгі беру, мемлекеттің және қоғамның міндеті – бұл мә-селелерді бірлесе отырып шешу.

consolidated report ШОҒЫРЛАНДЫРЫЛҒАН2017 жылы орындалған алдын...

Documents